0% encontró este documento útil (0 votos)
1K vistas114 páginas

2 Conejo Kuri Shimi Kichwa

Cargado por

buenagaby
Derechos de autor
© © All Rights Reserved
Nos tomamos en serio los derechos de los contenidos. Si sospechas que se trata de tu contenido, reclámalo aquí.
Formatos disponibles
Descarga como PDF, TXT o lee en línea desde Scribd
0% encontró este documento útil (0 votos)
1K vistas114 páginas

2 Conejo Kuri Shimi Kichwa

Cargado por

buenagaby
Derechos de autor
© © All Rights Reserved
Nos tomamos en serio los derechos de los contenidos. Si sospechas que se trata de tu contenido, reclámalo aquí.
Formatos disponibles
Descarga como PDF, TXT o lee en línea desde Scribd
Está en la página 1/ 114

K U R i- S H I M !

KICHWA FUNCIONAL ACTIVO


PARA HISPANO Y KICHWA HABLANTES
DIRECCION NACIONAL DE EDUCACION INTERClJLTlJRAL BILINGUE (DINEIB)

PR O Y EC TO DE EDUCACION BILINGiJE INTERCULTURAL ( P. EBI )

C O O RD IN A CIO N : A n iic lie s M e rk x , A s c s o r a P. G FZ

AUTOR: A lb e r to C o n e jo A.

ASESORIA D ISE N O EDITORIAL: F a c u lta d d e A rte s (U . C e n tr a l)


E s c u e la d e D is e n o

ILUSTRACION / DIAGRAM ACION: S a r a C a s tillo

PORTADA: S a r a C a s tillo

IM PRESIO N : E fe c to G ra tic o .
te lf. 220 392

Quito, Enero 2002


P re s e n ta c io n
P a ra la Cooperacion Tecnica A le m a n a (G TZ ) es u n a g ra n satisfaccion
p re sen tar “K w i S h im i”, u n m a n u a l p a r a a p re n d e r K ichiva .

Con este m a n u a l queremos ofrecer u n a h e rra m ie n ta p rd c tic a y fu n c io -


n a l a los maestros y maestras que tra b a ja n con n in o s y n in a s bilingues pe-
ro que no m a n e ja n bien el kichw a.

E l m a n u a l consta de d ie z unidad es de a p re n d iz a je y cada u n id a d


consiste de didlogos sobre temas co tidiano s como: el saludo, la fa m ilia , la
casa, la com ida, la n a tu ra le z a y el tiem po en la cosm ovision kich w a . La se-
leccion de estos temas p e rm ite n el uso de la le ngua en la p rd c tic a desde la
p rim e ra p d g in a .

Cada u n id a d em pieza con u n d idlo go en kichw a, con su tra d u c c io n


a l Castellano, seguido de g ra m d tic a y vocab ula rio. Los ejercicios de a p lic a -
cion, a u to e va lu a cio n y ejercicios de refuerzo p e rm ite n u s a r este m a n u a l de
fo r m a in d iv id u a l e independiente.

Las unidad es de a p re n d iz a je estdn elaboradas desde u n a perspectiva


in te g ra l y fu n c io n a l de la lengua y la c u ltu ra kich w a. Se usa la nueva f o r ­
m a de escritura propuesta p o r lingiU stas indig enas ecuatorianos. Adem ds se
respeta el proceso pedagogico del ap re n d iza je : de lo mas sim ple a lo mas
complejo. E l m a n u a l te rm in a con cuentos, poesias, a d iv in a n z a s y ca n cio -
nes que ustedes pu e d e n u sa r en sus clases con los ninos kich w a hablantes.

Queremos f e lic it a r a l a u to r de este m a n u a l, Lie. A lberto Conejo, f u n -


c io n a rio de la D ife c c io n N a c io n a l de la E d u ca cio n L n te rc u ltu ra l B ilin g u e
quien ha dedicado g ra n p a rte de su tiem po lih re a la e la b oracion de este
m a n u a l p o r su p ro fu n d o interes en m e jo ra r la e d u cacio n de los n in o s y n i­
nas indig enas en su pais. Adem ds querem os f e lic it a r a Sara Castillo, estu-
d ia n te de Diseno G rd fico quien, h a o fre cido su a y u d a p a r a re a liz a r su tesis
y se ha dedicado a a p re n d e r la c u ltu ra kich w a . E l tra b a jo en equipo de es­
tos dos jovenes profesionales es u n a esperanza p a ra lle g a r a u n a sociedad
in te rc u ltu ra l.

Con esta p u b lic a c io n querem os c o n tr ib u ir a u n a m a yo r d ifu s io n de la


lengua y c u ltu ra kich w a. Les deseamos m ucho p la c e r en su a p re n d iz a je y en
el uso de esta herm osa lengua en sus am bientes educativas.

Annettes M e r k x
Asesora P.EBl
Cooperacion Tecnica A le m a n a GTZ
In tro d u c c io n
En elproceso d e l desarrollo de la E d u ca cio n In te rc u ltu ra l B ilingue , el
tra ta m ie n to pedagogico de las lenguas indfgenas es p rim o rd ia l. E l Castella­
no y la lengua in d tg e n a e n tra n en ju e g o en el proceso de in te ra p re n d iza je -
.Las lenguas com o m edio de c o m u n ic a c io n y com o area de a p re fjd iza je . En
este contexto el maestro debe ser bilingue, es d e c ir debe m a n e ja r el Castella­
no y la lengua indtgena.

Sin em bargo la re a lid a d s o c io -c u ltu ra l de nuestro p a is no nos p e rm ite


que todos los maestros sean bilingues, la g ra n m a yo ria de nuestros maestros
son m onolingues castellano-bablantes. Viendo esta re a lid a d y ded ica n d o a
este sector ta n im portante, q u ie ro a p o rta r con este m aterial, p a ra perfeccio-
n a r en su noble tarea, p a r a ast e n c a m in a r en u n a p ro fu n d a tra n sfo rm a -
cio n con u n a nueva vision y apego a la le ngua y a la c u ltu ra kicbw a.

E l presente texto “K u r i Sbim V‘ tra ta de elevar su n iv e l categonal, u n a


lengua m ile n a ria , ric a en su bistoria, en su carga afectiva, cosm ica y p o e ti-
ca. Surge com o q u e riendo re c la m a r su s itia l que ocupo en u n a epoca bisto-
rica, com o q u e riendo g n t a r a los c u a tro suyos de nuestros ancestros; surge
desde la r a iz m ism a de nuestra m a d re tierra, a re fo rz a r nuestra identidad,
nuestra sangre y nuestra v id a m ism a.

E l texto tiene tin enfoque in te g ra l y fu n c io n a l, consta de d ie z u n id a -


des; cada u n id a d consta de didlogos, vocab ula rio, g ra m d tica , conocim ien-
to c u ltu ra l y lite ra tu ra . Tiene u n enfoque pedagogico, p a ra que los conoci-
m ientos lleguen a los a lu m n o s a traves de los maestros; p a r a que u n maes­
tro b ilin g u e sepa d a r u n tra ta m ie n to d id d c tic o a la lengua indtgena; que se-
p a d escu brir los dotes literarios, c u ltu ra le s y cientificos que encierra la lengua
kicb w a.

E l a u to r
A g ra d e c im ie n to
Como p a rte integ ra nte de la DINEIB, dejo sentado m i mas g ra to agrade­
cim ie n to a l P. EBI- GTZ en la persona de la D ra . A nnelies M erkx, asesora del
P. EBI; q u ie n supo d a r todo el apoyo necesario p a r a que se concrete esta
obra.

A la D IN E IB , p o r d a rm e las fa c ilid a d e s necesarias p a r a que y o re a liz a ra


este texto, en beneficio de los maestros bilingiies.

E l a u to r

D e d ic a to ria
A m i q u e rid a m ujer, a m is hijos; a los estimados maestros de la ju ris d ic -
cio n In te rc u ltu ra l B ilin g u e , con quienes ju n to s construirem os u n a sociedad
in te r c u ltu ra l.

N uka kuyasbka w a rm im a n , c h u rik u n a m a n ; ru n a y a c b a y p i lla m k a k y a -


c h a c b ik k u n a m a n m i ka y k a m u ta k a ra n i; p a y k u n a w a n p a k ta m i, a lii m ashi-
y a ris h p a p a k ta p a k ta kaw sayta m asbkashun.

E l a u to r
C o n U n id e

PRESENTACION
AGRADECIMIENTO / PEPICATORIA
INTROPUCCION

SH U C N JKl YA C H AY / Frimera Unidad


NAFAYKUNA / 50FRE EL 5ALUP0

Rikushun / Observemos .................................................................................. 11


Napaykuna / Saiudos ..................................................................................... 12
Rimarishunchik / Pialo^uemos........................................................................... 12
Kichiva RimayYachay / Nocionee Gramaticales.............................................. 13
Sumak Rimay Yachay / Literatura.................................................................... 14
Nukanchik Kavv&aymanta Yachakushun / Aprendamos lo Nuestro................ 15
Shimikunata Yuyarishpa / Yocabulario.............................................................. 16
Sinchiyachik Ruraykuna / Ejercicios de Refuerzo............................................. 17
5huktak Ruranakuna / Otras Actividades Su^eridas..................................... 17
Yachakuahkata Tupurina / Autoevaluacion..................................................... 13

JSH KA YN JK l YA C H AY / Segunda Unidad


A!KIN AYLLUMANTA/505RELAFAMIL1A

Rikushun / Observemos..................................................................................... 21
Rimarishun / Pialo^uemos................................................................................ 22
Shutikunata Riksishun / Conozcamos los Nombres........................................ 23
Richwa Rimay Yachay / Nociones Gramaticales.............................................. 24
6umak Riiriay Yachay / Literatura.................................................................. 25
Nukanchik Kawsaymanta Yachakushun / N^X‘Q'(\daxx\o^ lo Nuestro................ 26
Shimikunata Yuyarishpa /Vocabulario............................................................ 27
Sinchiyachik Ruraykuna / Ejercicios de Refuerzo............................................. 27
Shuktak Ruranakuna / Otras Actividades Sugeridas..................................... 23
Yachakushkata Tupurina /Autoevaluacion ..................................................... 23

K iM S A N iK iY A C H A N A / Tercera Unidad
LLAMKAYMANTA / S05RE EL TRA5AJ0

Rikushun Rilikakatishunpash/ Observemos y Leamos.................................... 31


Rimarishunchik / Pialo^uemos......................................................................... 32
Richwa Rimay Yachay / Nociones Oramaticales.............................................. 33 - 34
Sumak Rimay Yachay / Literatura................................................................... 35
Shimikunata Yuyarishpa / Vbcabulario............................................................ 36
Sinchiyachik Ruraykuna / Ejercicios de Refuerzo............................................. 3 6 - 37
Shuktak Ruranakuna / Otras Actividades Su^eridas................................... 37
Yachakushkata Tupurina / Autoevaluacion..................................................... 33
C o n U n id e

CHUSKUNJKi Y A C K A Y / Cuarta Unidad


WIIVAKUNATA RIK616HUN / CONOZCAMOS LOS ANIMALE5

Rikushun / Observemos .................................................................................. 41


Shimikunata Yuyarishpa / Vbcabulario........................................................... 42
Rimanshun / Oialo^uemos................................................................................ 45
Ruraykuna / Ejercicios................................................................................ ...... 44
Richwa Rimay Yachay / Nociones Gramaticaies .......................................... 45
YupaykunaV Numeros........................................................................................ 4 6 -4 7
Sumak Rimay Yachay / Literatura.................................................................. 46
Shimikunata Yuyarishpa / Vocabulario........................................................... 49
ShuktaklRuranakuna / Otras Actividat^iee Sugeridae.................................... 49
Yachakushkata Tupurina / Autoevaluacion..................................................... 50

p iC H K A N iK i YA C H AY / Quinta Unidad
WASIRI iMAKUNAMANTA / 505RE C05A5 PE LA CASA

Rikushun / Obeervemos.................................................................................... 53
Shimikunata Yuyarishpa / Vocabulario........................................................... 54
Ruraohun / Ejercicios...................................................................................... 55
Rimarishunchik / Pialo^uemos......................................................................... 56
Richwa Rimay Yachay / Nociones G ram aticales........................................... 57
Rurashun / Ejercicios...................................................................................... 56
Wasikuskakuna / Sitios con respecto a la ca sa ........................................... 56
Sumak Rimay Yachay / Literatura.................................................................. 59
Shimikunata Yuyarishpa / Vocabulario............................................-............... 60
Shuktak Ruranakuna / Otrao Actividadea S u^eridas.................................. 61
Yachakushkata Tupurina / Autoevaluacion................................................... 61 - 62

S U K T A N IK J Y A C H A N A / Sexta Unidad
MIRUYRUNAMANTA / S05RE LOS ALIMENTOS

Rikushun / Observemos.................................................................................... 65
Shimikunata Yuyarishpa / Vocabulario............................................................ 66
Rimarishun / Dialo^uemos............................................................................... 6 6 - 67
Richiva Rimay Yachay / Nociones Gramaticales-............................................ 66
Rurashun / Ejercicioo....................................................................................... 69
Richwa Rimay Yachay / Nociones G ram aticales........................................... 70 - 71
Sumak Rimay Yachay / Literatura.................................................................. 72
Shuktak Ruranakuna / Otras Actividades Sugeridas................................... 73
Yachakushkata Tupurina /Autoevaluacion..................................................... 73 - 74
C e n U n id e
K A N C H IS Y A C H A Y / Septima Unidad
FACHAKUNAMANTA / 50BRE LOS TIEMFOS

Fikushun / Observemos............................................................................... 77
Fachakunamanta / Lo0 Tiempos................................................................. 7S
Shimikunata Yuyariahpa / Yocabulario........................................................ 79
Rimariahunchik / Dialo^uemos.................................................................... 79 - &0
Rurashun / Ejercicioa................................................................................... 31
Richwa Rimay Yachay / Nocionea Oramaticalea....................................... 3 2 - S3
Ruraahun / Ejercicioa_ 33 - 34
Sumak Rimay Yachay / Literatura.............................................................. 35
Shuktak Ruranakuna / Otraa Actividadee Su^eridaa............................. 3 6
Yachakuahkata Tupurina / Autoevaluacion............................................... 3 6 - b b

P U S A K Y AC H A Y / Octava Unidad
CHURANAMANTA / S05RE LOS VESTIDOS

Rikuahun / Obaen/emoa................................................................................ 91
Shimikunata Yuyariahpa / V'ocabulario...................................................... 92
Rimariahun / Dialo^ucmoa........................................................................... 9 2 - 9 3
Ruraykuna / Ejercicioa................................................................................. 9 4 - 95
Richwa Rimay Yachay / Nocionee Gramaticalea....................................... 95
Ruraykuna / Ejercicioa.................................................................................. 9 6
Sumak Rimay Yachay / L iteratu ra ........................................................ 97
Shuktak Ruranakuna / Otraa Activ'idadea Su^eridaa 93
Yachakuahkata Tupurina / Autoevaluacion 93

IS K U N Y A C H A Y / Novena Unidad
ALLFARAYMANTA/ S05RE LOS ELEMENTOS DEL RELIEVE

Rikuahun / Obaervemoa................................................................................ 101


Shimikunata Yuyariahpa / V'ocabulario 102
Rimariahunchik / Dialo^uemoa..................................................................... 103
Ruraahun / Ejercicioa................................................................................... 103
Nukanchik Rawaaymanta Yachaahun
Conozcamoa Nueatra Forma de Vivir........................................................ 104
Richiva Rimay Yachay / Nocionea Gramaticalea....................................... 105 -107
Shuktak Ruranakuna / Otraa Actividadea Sugeridaa ............................. 10S
Yachakuahkata Tupurina / Autoevaluacion............................................... 10S -110

C H U N K A N iK i Y A C H A Y / Decima Unidad
Nukanchik aumay Rimay Yachaymanta / Nueatra Literatura

Rikuahun / Obaervemoa................................................................................. 113


Manchay / El Miedo ...................................................................................... 114
Urpikulla Yanakulla / Mi ne^rita, mi to rto lita ......................................... 115
Ranta Munani / Te Quiero ......................................................................... 116
Alii Fukuchun MaPfay / Fetitorio para una buena coaecha...................... 117
Wachariy / El nacimiento............................................................................ 113
Nukapa Llamaku / Mi borre^uito................................................................ 119
Supay Rikuriahkamanta / La apricion del d ia blo ..................................... 120
Runturmanta Rimay / Cuento aobre el condor....................... ;................ 121
Siblio^rafia................................................................................................... 122
NAPAYKUNA
“ S o b re el e a \u d o ”

SHUCNIKI YACHAY
“Primera Unidad”
2. MAPAYKVMA
"SA LU D O S "

2.1. 2.2.

Mana: Imanallatak kashkanki. mashi a. Imanallatak kashkanki, ta y ta Juanchu.


Juanita. b. Mana allichu kashkani. ta y ta Manuel.

Juanita: Alliilami kashkani,mashi a. IComo has estaJc, don Juanito?


Marfa. b. Ac^uf medio mal, don Manuel.

Marfa: ^Como has eetsdo, arnica a. Imamantatak mana alii kashkanki.


Juanita? b. Shuk llakitamari charini, tayta
Manuel.
Juanita: He estaJo bien, arnica
Marfa. a. eY por c^ue ha estado mal?
b. Ten^o un problema, don Manuel.

> n iM A T l I S K V M C H I K
: " D IA L 0 6 E M 0 S "

3.1.
a. Allillachu kashkanki. a. Mamaka allillachu.
b. Alliilami kashkani. b. Mamaka alliilami.
a. Allillachu kashkanki. a. Yayapash allillachu.

b. Mana allillachu kashkani. b. Yayapash alliilami.

a. Allillachu kashkanki, m ashi.......................


3.3.
b. Alliilami kashkani,............................ ; kanka.
a. Mamaka allillachu.
a. Nukapash.....................................................
b. Mana allillachu.
a. Allillachu kashkanki.....................................
a. Imamantatak mana alii.
b. Mana.................................. mashi.
b. 6huk nanaytami charin.
a. Imamantatak mana................................... •
b. 6huk..................................,tayta.................
3.4.
a. Yayaka allillachu.
b. Mana allillachu.
a. Imamantatak mana alii.
b. 6huk unkuytami charin.
4. KiCHWA RIMAY- -s.YACHAY
' a.—
,i i
«k r/-\/^i#^k iT-/^ /^w A i A-rr/^tT

Sapalla shutillikuna Fronombree Personales


del singular
Nuka Yo
Kan Tu
Pay El

Juninakuy
Conjugation
Imachik: kana
Verbo: ser o estar

Nuka kani
Yo estoy o soy
Kan kanki Tu estas o eres
Pay kan & esta 0 es

Nuka yo
Nuka kanI yo soy
yo estoy

Kan tu
Kan kanki tu e s ta s
tu eres
■Mil

F^y el
F^y kan ele s t i
el es

13
RJMAY yachay
“ LTCRATURA”

5.1 IM A 6H IK U N A
“Adivinanzas”

Q Imashi imashi
mamaka sirlkun
wawaka tuahukun

Que sera c^ue sera,


la mama acostada
y la hija bailan^io.

Q Imashi imashi
nukaka kayta nsha,
kanka chayta riy
chaypi tuparlshun, nln.

Que sera, que sera,


el que dice yo w y
para aca, tu te \/as
per alia y mas alia
nos encontramos.

Q Imashi, imashi
Inti tamyapi llukshik
tullpuyuk akchata charin.

Que sera, que sera,


sale cusndo
esta Iluviendo y
hace sol, tiene el pelo
de todo color.

1 ^ Imashi, imashi ninaman


yaykushpapash
mana rupan, yakuman
yaykushpapash manajukun,
pakta purik.

Que sera, que sera


entra al fue^o no se quema,
entra al agua y no se moja,
y siempre va juntos.
S. NUKANCHIK KAWSAYMANTA
“APRENDAM05 LO NUEST^O” A!

6.1.RUNA UKUNPA KUSKAKUNA


“ Partes del cuerpo humano”

1. akcha
2. Plavvi millma
3. Pfawi lulun ^
4 . rinri
5. sinka
6 . kiru ^
7. shimi ^
&. kashtuna
9. kunka
10 . r ik r a ^
11. kasku
12. chuchu
1 3 . kashuk
14. wiksa
15. pupu
16. siki
17. lulun
16. uilu (kari)
raka (warm!)
19. m a k ilillu
2 0 . maki ruka
21. chanka
22. kunkuri
23. sampi
24. chaklmuku
25. ta lu n
2 6 . chaki ' — ^
27. chaki ruka

15
7 - S H iM lK U N A T A Y U y A R iS H P A
‘VOCABULAKIO”
YACHAKVSHVM
"Aprendam os"

im analla <^c6mo esta?


m ashi

nukapash yo tam bien


alifllami bien no mas
kikin usted
na pay saludo
6hukniki primero (a)
yachay unidad
napay saludo
mana no. negacion
alii

kashkatii i
im am an ta

llaki

kana

charina

kanka

@huk

yaya

nuka yo
kan tu

pay el
ima&hikuna adivinanzas
nanay dolor
unkuy enfermedad
S. SlNCHiYACHiK RURAVKUI^,
“ EJERCICI05 DE REFUEKZO”

NAPAYMANTA IM A SHIM ANTA


“5obre loe es\udo'o “Adivinanzas”

• imanallatak kashkanki. Imashi, imashi

m amaka.........
• Imanallatak kashkanki, mashi
tushukun.

Imanailatak kashkanki, wawa Pedro. <jQue sera?

• Mana,.
SAPALLA SHUTILLIKUNAMANTA
“ Pronombres personales en singular”
Imamantatak.

pay
6huk, nanaytami charini.

nuka

-kanki.

9 . SHUKTAK RORANAKUNA
“OTRAS ACWIPADE5 $JjGERiPA:

• Napaykunataka shuk madhikunawan, • Practic^ue el saludo con su amigo, con loa


yayamamakunawan, kikinpa yachakukku- padres de familia o con sus alumnos dia-
nawanpash yachakuy. riamente.

• Imashikunataka yachakukkunawan ruray, • Haga de las adivinanzas una practlca


yachakuypash pedagogica en su aula, haga c^ue los nihos
creen (por escrito) adi'/inanzas en kichwa y
• KIchwa RImay yachaytaka wawakunata, usted tra te de aprendery comprender.
mashikunata shayachishpa rimachishpa
yachakuy. • Repase dram atizando la parte gram atical

• 5himikunata alii yachakuy. • Aprenda de memoria el vocabulario basico ,


de e s ta unidad y vuelv'a a re p a s a r de
• Ukun shuyuta, jatu n ta shuyuy, shlnashpa acuerdo al uso y aprendizaje dado.
yachana ukupi llutay, shinami punchan
punchan yachakunki, yachakunkapash. • Del cuerpo humane haga una lamina grande
y exhiba en su aula, a s f re p a s a ra
diariam ente.
HAKUSHKj^TA t u p u r j n a
!!SIlTOEV'ALUAaON”

10.1 1N6TRUCC10N

• Reaiice este trabajo una vez que haya eetudlado por completo la unidad
• Llene sin recorrer a las patinas anteriores
• Lu6 0 O compare, llene vacioe y continue con ia otra unidad.

Q E s c rib a en kichiva el ealudo inlcial, pre^un- ^ C o n ju g u e el verbo kana “ser o estar" con
ta , respuesta, pregunta y la respuesta \os tree pronombres personales en
final. singular.

Q E s c rib a en kichwa y caetellano una de \ae Q T rad u zca al caetellano los ei^uientes
adivinanzaa c^ue acaba de aprender. termlnos.

s in k a .................... napay

kunka.................... yaya

wiksa.................... wawa

maki .................... nanay

akcha.................... imamanta

hkra .................... alii

pupu .................... mana alii

siliu .................... ImashI


KiKJN AYLLUMANTA
“ S o b re la f a m ilia ”

IS H K A Y N J K l Y A C H A Y
“ Segunda Unidad”
yaya mama

turi

pani

wawki nana

--ii<.iH-|>farWT»-------- 21
a. Kanpa yayaka ima shutita kan. a. <jC6mo se llama au padre?
b. Nukapa yayaka Joaemi kan. b. Mi padre se llama Jose.

a. Kanpa mamaka !ma ahutita kan. a. eComo ae llama au madre?


b. Nuka mamaka Roaami kan. b. Mi madre ae llama Roaa.

a. Kanpa nanaka ima ahutita kan. a. ^Como ae llama au hermana? (entre hermatias
b. Nuka nanaka Joaefinami kan. b. Mi hermana ae llama Joaefina*

a. Kanpa turika ima ahutita kan. a. ^ o m o ae llama au hermano?(^^® una hermana


b. Nuka turika Pedromi kan. b. Mi hermano ae llama Pedro. ^ hermano)

a. Kanpa pantka ima ahutita kan. a. <^C6mo ae llama au hermana? (de un hermano
b. Nuka panika Anami kan. b. Mi hermana ae llama Ana.

a. Kanpa wawkika ima ahutita kan. a. <^C6mo ae llama au hermano? (entre hermanos)
b. Nuka wawkika Intimi kan. b. Mi hermano ae llama Inti.

a. Kanpa uahuahika ima ahutita kan. a. eComo ae llama tu hija?


b. Nuka uahuahika diaami kan. b. Mi hija ae llama 6iaa.

a. Kanpa churika ima ahutita kan. a. ^Como ae llama tu hijo?


b. Nuka churika Melchormi kan. b. Mi hijo ae llama Melohor.
3. SHOTiKUNATA RlKSiSHW
“CONOZCAMd:

3.1.
Nuka ahutika Josemi kan.
Mi nombre es Jose.
Nukaka Joeemi kanl.
Yo soy Jose.
Josemi kani.
Soy Jose.

3.2.

Kanpa shutika Antoniomi kan.

Raypa shutika Marcomi kan.


Nuka shutika Rosami Kan
Mashipa shutika Mariami kan.

3.3.

Nuka shutika.............................

Kanpa sh u tik a ..........................

Paypa sh utika...........................

Mashipa sh utika.......................

Yachachikpa sh u tika ................

Yachakukpa shutika ...............


KiCHWA RIMAY YACHAY
“ N0C10NE5 GRAMATICALE5”

• -p a Be un morfema c[ue indies pertenencis o poeecion,


^eneraimente ee traduce como ‘de’ , pero no indica
beneficio.

• -mi Morfema o\ue eirve para afirmar, o ateetiquar, dentro


de la oracion puede variar eu ubicacion dependiendo
de la intencion dei babiante.

4.1 KIKINPAYACHIK SHUTILLIKUNA


“ Pronombree posesivos”

Pron. Personal + -pa

nukapa mfo

kanpa tuyo, de t\

paypa de el

nukanchikpa de noeotroe

kankunapa / kikinkunapa de uetedee

paykunapa de eiioe.

Nukapa shut! ml nombre

Kxanpa wadi tu casa

Paypa allpa tie rra de el

Nukanchikpa kawsay nuedtra vida

Kankukunapa / kikinkunapa mikuy el alimento de uetedee

paykunapa kamu el libro de ellod.


5. SUMAK RiMAY YACHAY,
“ LITERATURA”

5.1 NUKANCHIKTAKI
“Nuestra Musica”

Kullkita chanman

Kullkita chariman
wanrakuta rantiman
tutaka punuyman
punchaka shitayman.

Kullkita chariman
malta wakrata ra ntim ^tu
aychata milcuyman/ ^
tulluta shitayman.

Kullkita chariman,
zarcilluta rantiman,
ivalikakuta rantiman,
nuka kuyayman.

a mi novia.

25
NUKANCHiK KAWSAYMANTA YACHAKUSHUN
“ C0N0ZCAM05 LO NUE5TR0”

6.1 YACHANA UKU


“Aula”

1. ivipala 4. kilikana pirka 7. allpa mama 10. pataku 13. pichana


2. kilika 5. rirpu 3. allpa 11. tuku 14. kilikanakaspi
3. shuyu 6. pirka 9. tiyarina 12. punku 15. kamu

6 .2 . YUYAYKUNA
'Vracionee**

Nukapa pataku. Mi mesa.


Kanpa kamu. Tu libra
Paypa tlyanna. 6illa de e l, ella.
Nukanchik kilikana pirka. Nuestro pizarron.
Kankunapa rirpu. Espejo de ustedes.
F^ykunapa wipala. Bandera de ellos , ellas.
Yayapa punku. Lapuerta de papa.
Ushuehipa pataku. La mesa de la hija.
Maahipa shuyu. Grafico del ami^o.
Nukanchikpa yachana uku. Nuestra aula.
Yachachikpa pichana. Escoba del profesor.
Turipa kilikana kaspl. Lapiz del hermano.
Nanapa allpa mama. Esfera de la hermana.

26
V0CA3ULARI0”

7.1YACHAKU6UN
“A prendam os”
papa kaweay Vid a
yaya
mikuy alimento
mama mami
punku puerta
uahuahi hija
tuku ventana
chuH hijo
l^chana escoba
FiaHa hermana (entre hermanas)
yachana uku aula
turl hermano (de Hermana)
wipata bandera
wawki hermano (entre hermanosX,;
kilikana kaapi iJipiz
taki musica, canto
allpa mama mundo, esfera
ahuti nombre
kuea marido
allpa tierra
warm! mujer, esposa
kamu libro

5. SlNCHlYACHiK RURAYKUNA
“ EJERC1C!05 PE REFUERZO” ^ ,

a.2.
ai. kan
Nukapa mamaka......
Nuka yayaka ........... kan

Nuka HaPtaka............. .kan

Nuka tu rik a ..............


Nuka mashika...........
Nuka yachachikka....
&.3.
Nuka mamaka..........
Nuka yayaka...........
Nuka kusaka............
Nuka churika............
Nuka ushushika.......
0.4.
k^npa wasi.
Nanpa......................
Nukanchikpa wipala.
Nukanchikpa............
Ushushipa 5huti.
Ualiushipa...............
9 . SHUKTAK RURANAKUNA
“OTI^AS ACTIVIDAPES 5UGERIPAS”

• Acerca de \a familia puede ueted reaWzar una • Forme 0rupos de musica ydesarrolle este arte
lamina y exhibir en el aula o en su cuarto de estu- • Pealice la rotulacion del aula, asf usted y los
dio 0 trabajo. alumnos visualzaran los terminos diariamente.
• Practic^ue empleando loe terminos t::le! '^artvX^eeco, • A'^ncnda la parte 0ramatical en el uso mismo de
con su familia en su ho0ar, diaiogando diaria- la Ien0ua.
mente.
• Realice en forma conscientey honesta los ejerci-
• Pregunte sobre sus famlliareo y sus nombres a cios de refuerzo y al ultimo realice la autoevalu-
sus alumnos para q^ue vaya familiarizando en la acion.
comunicacion y en el uso tjlel Idioma.
• Llene los vactoe repa&ando nuevamente, consulte
• Puede ueted adaptar la letra de la cancion a otras fuentes y pase a la si0uiente unidad
cualquier cancion d^eu Iu0ar de tnabajo aprenda y
cante con loo ninoo.analicey cree con suo alumnos
otras canciones,

10. YACHAKUSHKATA TUPURiNA


“AUTOEVALUACION”

Q Ayllumanta Q W a a ip i kikin ayllupa ahutimanta

Nuka yayaka ............shutimi kan


yaya................. ............. mama Nuka mamaka ......... shutimi kan
mama ............ yaya Nuka ushushika,. ........... shutimi kan
ushushi............ ............ churi Nuka churika ........... shutimi kan
churi................. ............. ushushi Nuka warmika.............. ............shutimi kan

Nuka kusaka , . shutimi kan

iTakimanta ITraduccion

• Chay taki yachakushkamanta, maykanta- churi


paaH chuaku tvachukama kilikapay.
tu ri
* De la cancion aprendida escriba los cu a tro
ren^lonee de cualquiera de las e s tro fa s pani
yachana uku
kichwa Castellano
pataku
ventana
puerta
pizarron
libro
bandera

28
LLA>4KAYMAMTA
“Sobre el trabajo”

K IM S A N IK I YACHANA
“Tercera Unidad”
1. RJKOSHUN
“ OBSERVEMOSY

imapitak llankan
^En <\ue trabajan?

Nukaka allpata llankani.


Yo trabajo la tierra.

feyka yachachishpa llankan


Ella trabaja ensePtando.

Kanka atvaypi llankanki


Tu trabajas eti lo5 tejidos.

Nukanchikka challwa japiypi llankanchik.


Nosotros trabajamos en la pesca.
a. ^ n k a Imapitak llankankl. g. iEn quS trabajas tu?
b. Nukaka churanakunata slrai^lml llankani. Yo trabajo en corte y confeccldn.

a. ^ n p a yayaka imapitak llankan. g. trabaja tu padre?


b. Ruka yayaka muru pallaypimi llankan. b. Mi padre trabaja en la cosecha.

a. Faypa yayaka imapitak llankan. a. ^En trabaja al padre de ^1?


b. Paypa'yayaka taklahpami llankan. b 6u padre trabaja hachndo mijaica.

a. Kanpa panika imapitak llankan. a. ^En 0^6 trabaja tu hermana?


b Fiuka panika klilkaypimi llankan.
b. Mi hermana trabaja de aeeretaria.
a. Kanpa mamaka Imapitak llankan.
b ^uka mamaka mikunata katuahpami llankan. a. ^En trabaja tu mami?
b. Mi mamd trabaja en la venta de comida.
a. Paykunaka Imapitak llankan.
b Paykunaka tuahuypimi llankan. a. ^En tnabajan elloe?
b Elios trabajan en ia danza.
a. Kankunaka imapitak Han kankichik.
b Fiukanchikka yachachiypimi llankanchik. a. ^En c;(ue trabajan ustedee?
b. Nosotros trabajamoe en educaci^n.
a. Ma$hi Poaaka imapitak llankan.
a. ^En trabaja la oompaPiera Posa?
b Madhi Posaka chumpi awaypimi llankan.
b. La compaPlera Posa trabaja en tejido de faja

a. I^npa kusaka imapitak llankan. g,. ^^n trabaja tu marido?


b. Nuka kusaka saRu ruraypimi llankan. b. Mi marido trabaja de tejero.

f^ukaka .............. .llan kan i Ruka churika................. ........ _.„.ltankan


Fluka kusaka............................ llankan. Ruka FfaRaka...............................llankan
Ruka warmika......... ..................... ilankan. •Ruka ivawkika.„............................llankan
Ruka Bshushika.......................... llankan. Ruka panika................................. llankan
32
3. KiCHWA RJMAY YACHAY
"N0Ci0NE5 GRAMATICALE5”

3.1
• -p i Particula de localizacion, le ubica en el lugar ^eo^rafico, en
el tiempo y en la activi«::lad que realiza.

Yayaka wasichiypi llankan Papa trabaja en la construccion


Mamaka Quitupi llankan Mama trabaja en Quito
Turika tu ta p i chayamun El hermano lle^a de noche

• Ima Termino qua si^nifica “que ” ,se utiliza para pre^untar.

• -ta k Particula que sirve para pre^untar y que exi^e una respuesta
(birecta e inme(biata.

ima + -pi + -tak = en c\t^

3.2. JUNINAKUY
La Conju^acicn

Kunan Pacha Tiempo Presente

Nuka yachachinl. Yo enseno.


Kan yachachinkl. Tu ensenas.
Pay yachachin. El enserfa.
Nukanchik yachachinchik. Nosctros ensehamos.
Kankuna yachachinkichik. U5te<bes ensehan.
Paykuna yachachinkuna. Elios ensehan.

Nuka allpata liankani. Yo trabajo la tierra.


Kan churanata siranki. Tu coses el vesti^^o.
/

Pay mikunata katun. El vende la comida.


Nukanchik sanuta ruranchik. Nosotros hacemos tejas.
Kankuna kamuta killkanklchlk. Ustecbes escriben libros.
Paykuna chumpita awankuna. Elios tejen las fajas.
.3. KICHWA YUYAYPA KUSKAKUNA.
E structura de la oracion ICichwa.

Imashka Imachik
Imak
Itnsh. Ich.
Im.
Complemento verbo
Sujeto V
5. C.

Por 10 ,anoral on lao or.oionae ol vorbo oo ubio. .1 final; .in embargo a vaooe vana .u
ubicacion da acuerdo a la intencion del hablante.

El eujato va con la partfcula -ka, ^lua idantifica al .u je to como ta l

6hina.
Ejemplos

allpata llankan.
Yayaka
C. v:
5.

mikunata katun.
Mamaka
Imeh. ich.
Im.

kamuta killkan.
Yachakukkunaka
Imsh. ich.
Im.

ta n ta ta apamun
Turika Quitomanta
C. Directo Verbo
5ujeto C.C. de lu^ar
ich.
Im. Imsh.

• Papa trabaja la tierra.

• Mama vende la comida.

• Lo6 estudiantes escriben el libro.

• El hermano tra e el pan desde Quito.


4 . SUMAK RiMAY YACHAY
“ LITERATURA” '

4.1 UKUCHA M A SH A TUKUSHKAMANTA Cuento milenario


“ El rs to n c ito (\ue e n tro de yerno”

Nawpa pachapika, shuk ukuchami


masha tukuahka nin. Payka tu ta m a n ta
llukahishpami, chishimanka tu lu ju n ta
muruwan wasimanka muyuk kashka, nin.

Shuk tu ta m a n ta llukshishpa tu lu
saraivan tikrak kaahka.

^utin shuk tu ta m a n ta llukshishpa tulu


junta alverjaswan tik ra k kashka.
Ukuchaka tulu tulumi murutaka chayachik
kashka. Kutin shuktak rikuk runakunaka,
ima ninan murukunata churak mashamarj/
kashka nishpami nin kashka. r

Shina kakpimari, shuk p u n c h a k ^ ''


tamyashka nin, chayka chay tu ta k a ,
ukuchakuka na mana tikrashkachu nin.
Suedrokuna tu ta m a n ta rikuk rikj?ika, “ Cuentan <\ue en tiem pos pasados, un
shukukuchakullami turupi, sarakuta amul- ratoncito ee convirtio en yerno. Picen que
lirayak wanushka sirikushka nin. Chay / el salia muy te m p ran oyya tarde re^resa-
ukuchakumi masha kashka nin. Chay pun-^,..,^ ba con costal lleno de i^ranoe.
chamantami mashaka chinkashka, nin.*
Sajia muy de manana y re^resaba con
costal de m aiz/.'.’

Salfa muy de war^ana y re^resaba con


■costal^4^e arv-eja.;

siempre Hevaba de costal en


p o lt a i los (^ranoe. Y otro s que observa-
ban dec\an- Que buen yerno que ha sido,
como tra e los ^ranos.

Pero dicen que un cierto dfa Iluvio


mucho, y esa noche ya no regreso el
ratoncito.

. Y cuando los suedros habian salido a


''busc^r^ dicen que solo encontraron un
ratoncito muerto en el lodo con un 0rani-
to de maiz en la boca. Picen que ese
ratoncito habia sido el yerno. Y desde ese
d(\a habia deea'^a'cec\do el yerno.

* Compilacio por los eetudiantes de la LAEB, del texto “ Los cuentos de cuando las Huacas Vivian", con un breve arreglo de estilo literario y kichwa del
autor de este libro. p.9S. Cuenca 1995.
33
“V O C A ^ U L A R IO ”

5.1 YACHAKVSHVN
“Aprendamos"
lla n k a y trabajo
yachachik profceor
yachakuk alumno, educando
away tejidoe
chaltwa japiy la peeca
imapitak en o\uS
wawa niflo, infante
waaichiy conetrucclSn
©iray corte y confecclSn
muru pallay coeccha
kilikay ecretarla
tuehuy !^ar\za, baile
JfeejeKa
eanu ruray
kunan <a>iya> > preeente, ahora
pacha piempo
juninakuy
katuy in^a
chumpi '^ ja
churana W stid o
Imak ©ujeto
Imaehka complemento
Imachik verbo
kueka sitio, partes
tulu costal, funda
turu lodo
maaha yerno
maypi dongle
killkakatina leer

Q PAKTACHIPAY
Complete por favor

Nukaka churana siraypi llamkani


............................................................... Nuka warmika.

Nuka yayaka.................................................... Nuka churika..


Nuka kusaka.................................................... Nuka kusaka...
Yachachikka.................................................... Nuka yayaka,,.

Mashi Bolivarka Cariarpi............................... Paykunaka.....


Q Kutichipay
Asi^ne respuestas

a. Kanka imapitak llankanki b. Nukaka.........


a. Kanpa yayaka imapitak llankan b. Nuka yayaka
a. Kanpa mamaka maypitak llankan b. ....................

Nuka kilikani f^y kilikan


Yo eecribo El escribe

F^ykuna kilikan
Hoeotroe escribimos Elios escriben

Q Ruka mamaka mikunatami katuna ukupi katun.


Sujeto Comp.Oirecto Comp.cir.lugar Verbo
S. C. C.
Imak. Imashka. Imashka. Imachik.
Im. Imsh. Imsh. Ich.

7- SHUKTAK RURANAKUNA
“OTRAS ACTIVIPAPES 5UGERIPAS’

• ilustre las oraciones que ini:^ican los distintos •Interiorice las terminaciones verbales de acuer-
trabajos. do a cada pronombre personal.
• Practic^ue el dialogo formulando pre^untas • Lea, aprenda y analice el cuentoj luego cuente a
sobre los trabajos cj^ue realizan los parientes sus alumnos, estimule en el gusto literario, haga
de cada uno de sus alumnos. investigar, creary escribir puede tambien ilustrar
• Practic^ue la cc: ju^acion dramatizando con sus las escenas y con ella realizar laminas a todo
amigos o con sus alumnos. color.
• Formule oraciones y haga ejercicios de sepa- • Nprenda el vocabulario basico, ya c^ue necesitara
racion de su estructura ; compare y diferencie para poder seguir adelante.
con la oracion castellana. • Puede usted consultar otras fuentes y profijn-
dizar en la gramatica.
rr
i

S. YACHAKUSHKATA TUPURJNA
“AUTOEVALUACION”

Q Tapuym anta kutichipay.


Responds las preguntas.

R: Ranks imapitak llankanki. R:


R: Maypitak llankanki. R:
R: Ranpa nanaka imapitak llankan. R:

Q Ktchwa yuyaypa kuskakunata churapay.


Senale las partes de la oradon Kichwa.

P^nika Chumpitami awan. Yayaka Tenamantami lumuta apamun.

Q 5 ir a n a imachikta junipay.
Conju^ue el verbo sirana, tiempo presente.

............................... Nukanchik
............................... Rankuna/kikinkuna
.............................. Raykuna

Q C astellanom an tikrachipay.
Traduzca al Castellano.

Ilamkay ............................
wasichiy. ............................
siray ............................
tulu ............................
imapi ............................
Ranlka mikunata katun. ............................
Mamaka kilikashpa llamkan ............................
Yachachikka kamuta kilikakatin ............................

^ C h a y nawpa rimaymanta Ima ashtawan alii kashkata, ishkayta shuyupay.


(3raflc^ue dos escenas (^ue mas le ^u sto del cuento.

k
WiWAKUNATA RlKSiSHUN
“ C o n o z c a m o s lo 6 a n im a le s ”

CHOSKUNlKi YACHAY
“C uarta Unidad”
1. R I K U S H U N
“OBSERVEMOS’ ’

uliku wakra

aliku

miai china wakra

chuchl kuchl

41
Y V Y A R IS H P A
"VOCABUL/ARIO" .-•v
"ifiP'

2.1 SHVKTAK W IW A K V N A
"Otros animales"

. ‘7 U k 5U

uturun
anas ~

kachifc
kurtf
chuspi osco
katsu carabajo
challwa ez
anka, woman gavlldn
amaru serpiente, culebra
urpi tortola
ananku hormiga
kuy GUI

kushillu mono
kuntur condor
churu caracol
K^nka k\me>a
kuchita charinki.

Siaaka chusku
llamata michin,

Paykunaka ishkay
wakrawan yapun.

Kanka ima wiwakunatatak charinki.


b. Nukaka kuchikunata, allkukunata, llamakunata charini.
a. Mashna kuchitatak charinki.
f b. Nukaka kimsa kuchitami charini.
a. Mashna ashkutatak charinki.
¥ b. Ishcay allkutami charini.

I b. Llamataka urkupimi tnichini.


a, Mashna llam atatak charinki.
b. Ishkay chunka llamatami charini.
a. Wiwakunataka maypitak katunkichik.
b. Wiwakunataka Riobamba llaktapimi katunchik.
a. Wawa llamakunata charinkichu.
b. Ari, wawa llamakunata charini.
. a. Mashna wawa ilam akunatatak charinki.
,b. Pichka wawa llamatami charini.
a. Kanpa mashika wakrata charinchu.
b. Ari, charinmi, sukta wakrata charin.
;4» RURAYKUNA
“ EJERC1CI05”

N ukaka......................................................... misit-a charini.


Y ayaka.................................................................... katun.
Mamaka ............................... ilam ata
Yachachikka .............................. ivakrata
Mashi Luchuka.
Manuela kuytsaka................................................................ michin.
Llamataka ...................................................... -pimi katunchik.
................................................... wawa allkutami charini.
wakrawanmi.................................
Panika .............................................................kiwata churan.
Tayta Manuelka .......................................... allkuwanmi purin.
Mamaka kuy ukupimi................................... j^pif^-
Llamata urkupi..............................................shuwan.
A tuktaka wallinkum i..................
Wawaka urkupika janpatuwanmi.
Misika ukuchatam i.....................
Nukaka.......................chuchitam i.......................
Nuka hahaka.......................... china ivakratami.
Uliku wakraka a llim i..................................
Nukaka yachana wasimanka ailkuwanmi.

0 W IW A K U N A K A IM A5HINATAK KAN
IComo eon loe animates?

Kuchika uchilla wiwa,


millmayuk, chucku chakiyuk.
muyushka chupayuk, China wakraka
sisashina sinkayuk, jatun wiwa,
0 ,0 , nishpa wakak. chusku chakiyuk,
chillpi siliu,
hunuta kuk,
Jampatuka jatun chupayuk
uchilia wiiva, muu. nishpa wakak.
larkapi kawsak,
mana millmayuk, '
Allkuka
pawak, haivisapa, ^
uchilla wlwa,
kroak, nishpa wakak.
chusku chakiyuk,
millmayuk, chupayuk,
wasipl runawan kawsak,
kaninlla, waw waw,
nishpa wakak.

44
5, KiCHWA RiMAY YACHA;
“ N0CI0NE5 GRAMAHCALE5”

m a n ta Fartfcula c^ue indica procedencia, en ciertoe caeoe> tambien indica causa, reem-
p\azando al -rayku, c^ue es propiamente causative.

shina:

Nukaka Q u ito m a n ta ta n ta ta apamuni. Yo tra i^ o pan de Quito.


Mamaka t\achi A lto m a n ta m i kan. La mama es d& Kachi Alto.
Tam yam antam i wael urman. A causa d& la Iluvia cao la casa.

w an tntfiica compania, c\ue va con al^uien 0 con al^un animal, o tambien quo hace al^o
con un instrumento.

ahina:

Yayaka ishkay allkuwan purin. Papa anda con dos perros.


Waskawan kuchita watan. Amarra con la so^a al cer^io.
Wawaka mamawan shamun. El nino vione con la mama.

ch u Particuia (\ue sirve para form ular una pre^unta.

6hina:

Kanka allkuta charinkichu. (jTienos perro tu?


Payka llam ata michinchu. ePasta el a las ovejas?
Charinkichu wawata. <jTienes hijos?

ku n a Particuia (\ue pluraliza a todo elemento. Cuando va se^uido de un numeral o


term ino que indic^ue cantidad no es es necesario poner.

ehina:

misi 0ato
misikuna ^a to s
Wawkika llam akunata charin. El hermano tiene ovejas.
Mariaka chunka llam ata charin. Maria tiene diez ovejas.

yuk Particuia q_ue indica que tiene o que posee algo.

ehina:

Allkuka chusku chakiyukmi. El perro tiene cuatro patas.


Kuchika millmayukmi. El cerdo posee lana.
Chay mashika kuilkiyukmi. Ese amigo tiene plata.
S. yUPAYKUNA
“ NUMER06”

1. Kichwa rimaypika chunka chuaku yupaypa ahutikunami tiyan.


En kichwa tenemoa 14 nombres los numeros.

ahina:
0 lllak 7 kanchis
1 shuk a pusak
2 Ishkay 9 iskun
5 kimsa 10 chunka
4 chusku 100 patsak
5 pichka 1.000 waranka
6 sukta rooo.ooo junu

2. Chunkachinkapakka, ahukllachiahkapa ahutita nawpachtahpa, katipimi chunka ahimita churarin

Para form ar decenaa primero ae eacribe el nombre de !aa unidadea (ahuk, iahkay, kimaa, chuaku,
pichka, aukta, kanchia, puaak, iakun) y lue^o ae agre^a el nombre de la decena (chunka) .

shina:

10 shuk chunka 60 sukta chunka


20 ishkay chunka 70 kanchis chunka
30 kimsa chunka 30 pusak chunka
40 chusku chunka 90 iskun chunka
50 pichka chunka 100 patsak

3.8hm allatak patsakchiahkakunata, warankachiahkakunatapaah rurankapakka, ahukilachiahka


yupaypa ahutikunata hawpachiahpa, kutin pataak ahimita, waranka ahimitami katichirin.
En la misma forma para form ar centenaa y miles, se ubica primero el nombre de las unidades,
seguidamente el term ino patsak o w/aranka se^un el caso.

ahina:

100 shuk patsak 1000 shuk waranka


200 ishkay patsak 2000 ishkay waranka
900 iskun patsak 9000 iskun waranka
1000 waranka 10.000 chunka waranka
4.5huk chapuykuna
Otrae combinaciones

ishkay chunka shuk 21


shuk patsak shuk 101
ishkay patsak chunka 210
ishkay waranka ishkay patsak kimsa 2.205

B.Yuyaykuna
Oraciones

• Nukaka kimsa chunka llamatami charini


• Fedroka chunka kimsa kuchita michin
• Mamaka kimsa waranka ishkay patsak kullkita charin
• Nukaka iskun w a ta ta charini
• Ohuk waranka, iskun patsak, iskun chunka iskun watapimi kanchik.

• Yo ten^c 5 0 ovcjas
• Fedro pasta 14 cerdcs
• La mama tiene 5 2 0 0 sucres de plata
• Yo ten^o 9 anos de &dad
• Estam os en e! aPto 1999

6.Kichwapl kilikapay
Escriba en kichwa per favor

6 5 ..........................................
2 5 7 ..........................................
12 ..........................................
4 .7 5 6 ......................................
Mi hermano tiene 25 cuyes
Jose tiene 11 p e rro s .............
Yo ten^o ................................ anos de edad.
UMAK WMAY YACHAY
“ u iE i^ A T U f^ A ”

5.1 MAYPITAK KANPA WASIKUKA


“ Donde eets tu c a sita ”

Challwaku, challwakulla
maypitak kanpa waaiku
wasiku tvaaiku,
yaku ukukupi.*

Urpiku, urpikulla
maypitak kanpa wasiku,
waaiku, tvaaiku.
mallki jawapi.*

Tortolita, to rto lita


donde eeta tu casita?
caaita, casita
esta encima de la rama.

Llamaku, llamakulfa
m aypitak kanpa wasiku,
wasiku, wasiku,
kincha ukukupi.*

* Tornado del folleto QUECHUA de la Prof. Ja n e tt V'engoa. p.20 Cuzco -Peru ^9^

48
8. SHiMlKUNATA yOYARiSHPA
‘VOCAeULARIO” ^

wiwa animal
aliku perro
miel ^ a to
atallpa ^allina
china wakra vaca
uliku wakra to re
ukucha ^ ^ raton
apyu - baba Ho
llama
jampatu
anka
chaliwa
wallinku
atuk
ukumari
churu racoi ■■
charina to
r ner
michina p a e ta r
yapuna arac
churana poner
japina co^er
kiwa hierba
kullki plata, dinero
wata ano
apana lievar

9. SHUKTAK RURAYKUNA
“0TRA6 ACTMDAPESbUGERli

Dialogue con eue alumnos o amigas acerca • Anote los nombres de los animales domesti-
de \oe animales que ticnen en \a casa y de cos y no domesticos que existen en el Iu0ar.
cuantos tienen. Usted aprenda con ellos.
Realice ta rje ta s con eue reepectlvoe nom- • La parte literaria analice y aprenda ayudan-
bres en Kichwa. dose de la traduccion y cuente con mucha
Anote lo$ nombres de lo5 animalos dom esti- naturalidad a sus alumnos, a mas de ello
coe y no domostioos que oxisten en el lu^ar. usted puede narrar otra fib u la de otra
Ueted aprenda con ellos. fuente biblio^rifica.

Forme orac\onee, haga crear canciones, • Las particulas aprenda empleando en la


poesias y fib u la s acerca de los animales. escritura y en el diilo^o.
Anime a que los nines escriban en Richwa y
Castellano. Listed aprenda con ellos.
I, YACKAKUSKKATA TUPURINA
“AUTOEVALUACION”

Q | Reeponda de acuerdo a los animaies o\ue usted tiene.

Nukaka allkuta charini.


Nukaka ................................ m isita charini.
Mamaka................................ a ta lip a ta charin.
Mashika................................ charin.

Q Re&ponda por favor.

t\anka kuchita charinkichu


Kanka chuchita charinkichu
Mashna allkutatak charinki
Mashna ukuchatatak charinki...

Q Grafic^ue por favor.

jampatu :ha!lwa urpi

ukumari <u6hillu atuk

^Que eignifican laa si0 uientes partfculas?


Adl^ne una oracion en cada caeo.
caao.

• -m a n ta ........................................................ shina:

• -wan ............................................................. shina:

• -kuna ........................................................... shina:


• -yuk............................................................... shina:

Q A proposito de la parte literaria> eacriba 2 oracionea en kichwa con au reapectiva traduccion.

Kichwa Casteilano
WASiPi IM A K U N A M A N TA
“ S o b re c o s a s d e la c a s a ”

PICHKANIKIYACHANA
“Quinta Uni^;la^^”
1. R I K U S H U N
“ 055ER VEM 05^

1. kaspi 10. shushuna 19. wisha


2. saPtu 11. chakana 20. wishilla
5. Sara vVayunka 12. sawna 21. puku
4. ivaeka 13. katana 22. yanuna anta
5. tuku 14. kawitu 23. tulu
6. warkuna 15. manka 24. mawma
7. punku 16. nina 25. ashanka
&. pirka 17. yanta 26. kallana
9. tankan 16. tullpa

53
2 . SHiMiKUIMATA yUYARiSHPA
“VOCABULARIO”

5.1 YACHAKUSHUN
“Aprendamos”

am arrado de mafz

cocina

tie s to

cama

cedazo o cernidera
almoada
cesta para car^ar
RURASHON
“ EJERCICIOS”

^ Kutichishpa Killkapay

Imatak kayka.
Imatak kayka. Imatak kayka.
IQuS ee esto?
<jQue ee esto? lQ.ue ee esto?

Imatak kayka. Imatak kayKa. Imatak kayka.


lQ.u6 ee eeto? IQue ee eeto? I Glue ee eeto?

Q Imatak kani
dCluS eo)fi

Nlnapi llukshini,
nawita ivakachini,
yanami kani.

Uchillami kani,
pukupimi churan,
mikunawanmi
shimiman apan.

Kasplwan rurashka kani,


jawaman apani,
sunipasmi kani.
R IM A R ^ ^
/ ' “ DIALOGUEMOS”

1. Kanpa yayaka waaita charinchu. 1. iTiene casa tu papa? I


2. Arl, nuka yayaka wasita charinmi. 2. 5i, ai tiene la casa. |
1. Imakunatak Waaipika tiyan. 1. IQue cosas hay en la caaa?
2. Waaipika kawitu, mawma, yanuna anta, 2. En la casa hay cama, olla de barro, cocina y
ahuktakkunapaah tlyarmji’ o tra s cosas mas.
1. Kawitupichu pununki. 1. (jPuermes en !a cama? i
2. Arl, kawitupimi pununl. 2. 51, duermo en la cama.
1. Maypitak yanunki. 1. tDonde cocinas?
2. Yanuna ukupimi yanuni. 2. Cccino en la cocina.
1. Imapitak yakuta churanki. 1. (jEn q^ue penes el a^ua?
2. Mawmapimi yakuta churanl. 2. Ponemos el a^ua en la olla 2e barro.
1. Katanata charlnklchu. 1. (jTiene cobija?
2. Ari, klmsa katanatami charinl. 2. 6i, ten^o tre s cobijas.
i
1. Tullpata charinkichu. 1. <jTienes fo0on?
2. Arl, tullpata chariniml. 2. 5i, si ten^o fo^on.
1. Tullpapichu yanunki. 1. iCocinas en e! fo^on?
2 Arl,tullpapi,yanuna antapipaahml 2. 5i, cocinamos en el fo^on y tambien en la
yanunchik. cocina.
1. Imapitak lumutaka apankl. 1. <jEn que lievas la yuca?
2 Lumutaka ashankapimi apani. 2. Llevo la yuca en la cesta.
1. Chakanata charlnkichu. 1. <2Tienes escalera?
2. Mana chakanata charinichu. 2. No, no ten^o escalera.
2. Nuka madhlml chakanataka charln. 2. Mi ami^o tiene la escalera.

1. Kanka waskata charlnkichu 1. Mamaka tulupichu sarata churan


2 ...................................................................... 2. Ari, mamaka................................................

1. F^ykunaka katvituta charinchu 1. Mashna katanatatak charinki


2. Ah,.............................................................. 2 ..........................................................................
2. Mana,.........................................................
1. Kanpa wasipika tankanta charlnkichu
1. Kanka mankata rantirkankichu 2. M ana,................................. ..........................
2. Ari...............................................................
2. M ana,........................................................ 1. Ashankapichu lumuta apankl
2. Ari. ...............................................................
5 . K J C H W A R lM A y Y A c iH A ^ ^
“ N0CI0NE5 GRAMATICALE5”

5.1 TUPUYKUNAMATA
“Sobre loe interro^ativos'

1o. Forma
• pi quien pre^unta sobre la identii^at:^ de las personas.

• Ima que para cosas y cate^onas que califlc^uen a las personas..

• maypi en donde para espacio ^eo^rafico fijo.

• mayman a donde espacio ^eo^rafico con direccionalit^acl.

• may kan cual idea de esco^itam iento o busc^ueda.

En una orscion a estos term inos se anade la particula -ta k c^ue enfatiza la pre^unta y exi^e una
respuesta inmediata.

Shina: Pltak payka. .iQuien es el?

Im atak chay wiwaka. <^Que es ese animal?

M aypitak kawsanki. ^Ponde vives?


M aymantak rinki. <jA donde te vas?
M aykantak kanpa wasi. (jCual es tu casa?
M ashnatak kanpa llamaka. eCuantos son tu s ovejas?
Wasipika im akunatatak charinki. IQue coeae tienes en la casa?
M aypitak kanka kawsanki. iPonde vives tu?
M aym antatak kanpa mashika. <^Pe donde es tu ami^o?
•Mashna kuchitak kan. eCuantos cerdos son?

M aykantak kanpa allku. 3Cual es tu perro?

P lta k kanki. .iQuien eres?

2da. Forma

• -chu :Particula c^ue sirve para realizar oraciones interrogativas, va unida a


lexico motive de la pre^unta.

shina: Paychu. .^ s e l?
Kusachu. (SEs el marido?
Yachana wasichu. <jEs una escuela?
Panpa yayachu. (jEs tu papa?
Kanpa mamaka shamunachu. de ven-ir tu mama?
Kanpa mamachu shamuna. eTu mama es de venir?

57
RURASHUN A o t
.“ EJERCIC106’

Q KIKIN KAW6AYWAN K^JTICHIPAY


C o n te sts de acuerdo a eu rGa\\dad

Mashna w a s ita ta k charinki. <jCuantas ca sas tienes?

M aypitak llamkanki. t'06r\de tra b a ja s?

Mashna y a ch a ku kta ta k charinki. (jC uantos alumnos tienes

M aym antak sabadotaka rinki. t l \ donde vas el sabado?

Kanka allichu kanki. <^Tu e s ta s bien?

Kanka yachachikchu kanki. <?Tu eres profesor?

Ima a h u tita k kanki. tC6rr\o te llamaa?

^ 7.W A S i KU5KAKUNA
CDN RESPftTO A LA CASA”

6.1. RImarishun

1. Mariaka Janakpichu kawsan. 1. Maypitak papata tarpunki.


2. Mana, Mariaka uranikpimi kawsan. 2 . Papataka wasi ivaahapimi tarpuni.
1. Kanpa yayaka chimpamanchu rin. 1. Maypitak chitakunata michinki.
2. Ari, Nuka \ja)jaVa chimpamanchu rin 2 . Chitakunataka jananikpimi michini.
1. Wawaka kanchapichu pukllan. 1.
2. Ari, wawaka kanchapimi pukllan. 2.
1.
2.
"Tomado del texto OramJitica del Quichua Ecuatoriano de Javier Catta. p.59 De. Abya Yala. Quito 19S5 (con algunos arregloe y aportes del autor)
5. SUMAK RJMAY YACHA’
“ LITERATURA”

NUKANCHIK PUKLLAY
“Nuastro jue^o”

5hu$huna Manay
El pedido del cedazo o cernidero

Yuyay: katina, liaktamashipaman chayana, Ideas: Persecucion, lle^ada del vecino,


rantipana reciprocldad.
Kuska: Yachana ukupi, katichapipash. Lu^ar: Aula o patio.
Muteurlkkuna: Mana ima. Materlales: Nin^uno.
Pukllakkuna: chunka, ishkay chunka kashpapash. Participantes: 10 o 2 0 personas.

imashina pukllana: Pescripcion:


5huk pukllakta akiiana, 5e elige a un ju^ador,
shukkunaka katl kati shayarina. los o tro s se forman en fila.
Chay akllay tukushkaka tapunami, El c[ue ha sido elegido pregunta,
maypitak shushunata charipan, nishpa. ^Oonde tiene un cedazo por favor?
Chay naw/papi shayakukka kutichmami, Y el jugador c^ue esta adelante
washapimi charin, shinapash nlnan contesta: tienen atras, pero Ira
mlllay allkumi tiyan, pakta kaninman, nishpa, con cuidado porque hay un perro bravo
Chayka puchukaypi shayakuktami cuidado le muerda.
muyushpa japik rina. Lue^o tiene c^ue ir a coger
Puchukaypi shayakukka maytapash,^ ^cornerxdo por cuaquier iado al
muyushpami utka hawpaman yalllna.4 ultimo ju^ador. Y este tiene c^ue
Japikpika, paymi tapuy kallarina. pasar rapido adelante por
Shinami pukllashpa katina. cualquier Iado. 6 i se deja co^er,
este tom a el lugar .Asi si^ue el jue^o.
Compl. Alberto Conejo
5.1 YACHAKU6UN
“Aprendamos”

cara
vcr\\r

negro
responder

boca
adelante (espacio)
arriba (vertical)

a tra s (espacio)

largo
cuesta arriba
cu a rto de cocina
abajo
dorm itorio

im lado

cuarto, interior

fiiera. patio
cocineta
un espacio de mas abajo

vivir
un espacio de mas arriba

rma ir

japina coger

muyuna rodear

ehayana parar

yailina pasar

puchukay ultimo

SO
10. SHUKTAK R U R A ^ ^ tlh
“0TRA5 AC TM D A D E a^^E eR

• Visite a \oe padree de familia en eue caeae y • Puede usted form ar un d\cc\onar\o pereona\
converse eobre las cosas que tiene en sus en un cuaderno de todo el vocabulario que va
caeae. aprend\endo.
• Converse con ios ninos, forme oraciones y • Llene ios espacios de Ios ejercicios una vez
^rafique. que ya haya aprendido ese numeral.

• Realice una lamina de la primera patina de • Grafique las partes de su casa y ponga
esta unida^l y exiba en el aula. nombres de esos iugares .

• Ha^a que creen at:^ivinanzas deecrlbiendo las • Juegue con sus alumnos o amigos, y exprese
cosas que hay en la casa y uste^^ aprenda de frases en quichua, sehaiados en el juego de
ellos. esta unidad.
• [Dialogue ciiariamente con sus alumnos y
reaiice un tra ta m ie n to pedagogics.

11.
‘AUTOEVALUACION

Q Shutikunata kichwapi churapay

una cocineta

una cobija

una ceeta

SI
Q Kutichipay, cadtellanopipaah kilikapay

K^nka katanata charinkichu

Imapitak yanunki

Mashna shushunatatak charinki

Payka wishillawanchu mikun

Q j Ari, manawan kutichipay


Conteste con ei o no

Yayaka wasita charinchu.


Ari,.....................................................
Mana,.................................................
Wawkika Jananikpichu kawean.
Ari,.....................................................
Mana,.................................................
Llamataka chimpapichu michfnkl.
Ari,.....................................................
Mana..................................................
Ushuahika uranikpichu tarpun
AH,.....................................................
Mana,.................................................

n Caatellanoman tikrachipay.
* TraHuzca al casteliano.

P*
maykan
maypi
mayman
mashna
Ima
Kanpa mamachu.
Maypitak kawsanki.
Ushushichu.
Kanpa wasichu.

62
MIKUYKUNAMANTA
“ S o b re lo s a lim e n to s ”

SOKTANJKl YACKANA
“ Sexta Unidad”

cG ” G"
1. R J K U S H U K „
“o bservem o M

fUykunami
Pfukanchik mikuykuna.
SHiMJKUNATA yUYARiSHPA
“VOCABULARIO”
2.1. MIKUYSHIMIKUNA
“Aiimentos”
/■ I '
maklnchu '' c\ueeo
kachl 0a I
mishki panela
chudpi midhkt miel de abeja
miehki murukuna fru ta 0
murukuna cereai(50
papa papa0
yuyukuna ver£^ura0
wira manteca
came
pan
azucar
leche
harina
yuca
palanta platano
Inchik mani
chiM^illa pina
wiru cana
uka oca
ulluku melloco
yaku wira aceite
palta a^uacate
chukllu . chocio

RJMARiSHUNCHjiK
“ DIAL0GUEM05”

Carlos: Mashi Veronica makinchuta charlnkichu.


Veronica: Arl, makinchuta charinimi, mashi Carlos,
Carlos: imawantak makinchutaka mikunkl.
Veronica: Makinchutaka chuklluwan, papawanmi mikuni.
Carlos: Sumak mikuyml kan, kayakama.

Carlos: ^Tienes q^ueso arnica Veronica?


Veronica: Si ten^o queso ami^o Carlos.
Carlos: eCon que acostum bras comer el queso?
Ver6n\ca: El queso comemos con chocio y papas.
Carlos: Eso es un buen alimento, hasta mahana.
Yachachik: Imanaila wawa, maymantak rinki.
Yachakuk Rantina ukumanmi rini.
Yachachik Imapaktak rinki.
Yachakuk MIshki kutata, ivirata.aychatapaahmi rantinaman rini.
Yachachik Ari wawa. utka ahamunki.

Profesor .jComo estas nina, a do'ade te vas?


Alumno Me voy a la tienc^a.
Profesor <jPara o\ue te vas?
Alumno Me voy a comprar. azucar, manteca y came.
Profesor &ueno nina, vendras pronto.

Turi: Maymantatak shamunki, paniku.


Pani Saraguro llaktamantami ahamuni, turlku.
Turi im atatak apakunki.
F^ni Miahki murukunatami wavvakunaman apani.
Turi Ima miahki murukunatatak apanki.
F^ni F^lanta, chiwillata, paltatapaahmi apani.
Turi Allimi paniku, kayakama.

Hermano <jPe donde vienes, hermanita?


Hermana Ven^o del pueblo de Sara^uro, hermanito.
Hermano iQue llevas?
Hermana Llevo fru ta s para mis hijos.
Hermano eQue fru ta s llevas?
Hermana Llevo platano, pina y a^uacate.
Hermano Bueno hermanita, hasta manana.

RURAYKUNA
1. Imapakta rinki.
2 ......................... , .......................... , rantinamanmi rini.
1. Im atatak apakunki.
2 ........................ , ..........................,apani.
1. Tantataka imawantak mikunki.
2. Tantataka................. , ....................,................... , mikuni.
1. [ma m urukunatataktarpunki.
2. Nukaka.................. , , ................... ,tarpuni. •
1. Im atatak mamaka yanun.
2. Nuka mamaka............... , .................. ,.................^yanun.
1. Ima shuti yuyukunatatak mikunki.
2. N ukaka................. , ...............................................yuyukunatami mikuni.
1. Ima aychakunatatak mikunkichik.
2. Nukanchikka................, ................... , ..................., mikunchik.
RiMAY YACHAY
:“KDCI0NE5 GRAMATICALE6”

4.1 SHUTILLIMANTA
“ Loa sd je tivo e ’’

Los adjetivos se situan antes c^ue los sustantivos. Asi:

Puka papa. Papa roja.


Alii mikuna. Comida buena.
Klllu palanta. Platano amarillo.
Miahki wiru. Cana dulce.
Jatun ta n ta ta m i rantini. Compro un can grande.
Yakusapa chiivillatami aparka. Lievo una pina jugosa.
Raku paitataka yayami mikurka. El aguacate grande comio papa.
Ruku wasi. Casa vieja.
Jatun runa. Hombre grande.
Kuyaylla kuytsa. Joven bonita.
5uni kaspi. Palo largo.
Tsala allkumi kanirka. Mordio un perro flaco.
Nukamanka mushuk waratami kararka. Ml madre regalo un pantalon nuevo.
Tamya punchapimi kanta chaparkani. En dia Iluvioso te espere.

3 Shutillikuna
Adjetivos
wanra hombre joven
alii umayuk Inteligente
wira gordo
rupaahka c^uemado
uchilla pequeno
wakliiahka danado
ankas azul
pakiahka roto
millay bravo
yapuahka arado
aumak lo mejor
yanuahka cocinsdo
jaya amargo
irki debil
aahnak ediondo
paya vieja (animado)
killa vago
mawka vieja (cosa)
"o r 5. RURASHUN
“ EJERCICI05”

Q 5hutillikunata kilikapay
For favor escriba loe adjetivoo

kuchi

wasi

warm] misi
'A PUMAY YACHAY
)C\0HE5 GRAMATICALE6"

6.1. JUNINAKUYMANTA
La conjugaciSn

YALLI5HKALLA PACHA
Tiempo paeado reciente

Q Este tiempo ee construye unien^;lo a la raiz verbal la particula -rka , se^uit^o ^^e las term ina -
clones de persona c\ue Memos visto en el tiempo presente. Ademas esta particula -rka indica
c^ue el narrador o el c^ue habla ha e\do te s tig o t^lel Hecho o de la accion.

Nuka yanurkani. Yo cocine.


Kan yanurkanki. Tu cocinaste.
/ ^
Payyanurka (n). El 0 ella cocino.
Nukanchik yanurkanchik. Nosotros cocinamos.
Kankuna yanurkankichik. Uste£:^e5 cocinaron.
Paykuna yanurka (kuna). Elios 0 ellas cocinaron.

Nuka mikurkani. Yo comf.


Kan shamurkanki. Tu veniste.
Pay kilikarka (n). El escribio.
Nukanchik yuparkanchik. Nosotros contamos.
Kankuna tullpurkankichik. Ustedes pintaron.
Paykuna pukilarka (kuna). Elios 0 ellas Ju^aron.

1. Mashika im atatak apamurka.


2. Mashika sarata, lumuta, ta n ta ta p a sh m i apamurka.
1. Kankunaka papatachu tarpurkankichik.
2. Ari, Nukanchikka papatami tarpurkanchik.
1. Kankunaka im atatak yanurkankichik.
2. Nukanchikka ullukuta, habawanmi yanurkanchik.

1. IQue tra jo el ami^o?


2. El ami^o tra jo maiz, yuca y pan.
1 <^5embraron papas ustec^es?
2. 5f, sembramos papas nosotros.
1. <jY usteijies que cocinaron?
2. Cocinamos mellocos con habas.

70
6.2. IMACHIKKUNA
‘YERB05”
kilikana escribir
yachakuna aprender
yachachina ensenar
yuyana pensar
wallpana analizar
jamuktana entender
taripana evaluar
tullpuna pintar
shuyuna dibujar
yupana contar
rimana hablar
uyana oir
aaina reir
pukliana jugar
ushana poder
upallana callar
urmana caer
jaytana patear
tiyarina sentarse
shayarina pararse
kuyana am ar .acariciar
kamlna repr(?nder
kunana aconcejar
karana re^alar
kilikakatina
pichana borrar, barrer
yapuna arar
challwana pescar
awana tejer
tushuna bailar
katuna vender
rantina comprar
purina caminar
llakina tener pena
takahana lavar ropa
armana banarse
mayllana labarse por partes o una cosa
pununa dortnir
killanayana tener pereza
kallarina inicidr
waylluna c^uerer sentimentalmente
munana c^uerer cosas en general
SUMAK WMAY YACHAY
“LITERATURA”

CHAKRAPI KUYARIY
“ El am ono de \a cha cra ”

Nami chakraman rik-rini Ya mismo me w y a la chacra,


chakrapi tuparishun, en la chacra nos encontraremos,
wiruk tukushpalla, simulan^lo (^ue voy a chupar cana,
chuklluman rikahinalla, simulando c^ue voy a! chocio,
kiwaman rikshinalla, simuiando c^ue voy a la yerba,
pachallinawan kaya^hpami risha. llaman^lote con la fachalina me ire.

Ura chakraman katimunkilla, A la chacra de abajo vendras,


chakraman rikpika mana rimanchu, si voy a la chacra no me repren^:ien,
chakraman rikpika mana pinanchu, si voy a la chacra no se molestan,
chakra ukupika pipash mana rikunchu. dentro de la cementera nadie nos vera

Jaku mishki wiruta wirushun, Vamos a chupar la cana dulce,


,jaku pishku ta z in ta rikushun, vamos a ver los nidos de llos pajaritos,
jaku taw ri sisa ta mutkishun, vamos a oler ias flores de los chochos,
Jaku uvillasta pallashun, vamos a co^er las uvilias,
Jaku chaypi kuyarishun. vamos a querernos a hi.

Nukanchik shunkullami yachanka, Solo sabran nuestros corazones,


pishkukunallami yachanka, ^olo sabran los pajaritos,
Jakulla, jakulla. vamos no mas, vamos no mas.

Por: Alberto Conejo.


8. SHUKTAK RURAYKUNA
“0TRA5 ACTIVIPAPE6 5{JGER\DA6*'

• Rotule en kichiva \oe allmentoe de eu caes o • Lo© adjetiVo© emplee en el dialo^c con ©us
de \oe o^e puede tener en su escuela. alumnos y ami^oe, realice un pequeno vocabu-
, KeaWce laminae con ^raficoe de a\\men-toe laho de o tro s adjetivos.
con eue respective?© ncmbres y ubie^ue en ei • Para la parte llterana realce la belleza natu­
aula. ral de la chacra como un escenario de amor,
• Trabaje dando ta re a s a ©us alumnos ©obre resalte el amor a las plantas, al trabajo y a la
lo© alimentos de cccina, producto© que culti- naturaleza, aprenda bien la poesia, recite con
van, receta© de cccina, las comprae q^ue lo© lin o s y ha^a que ello© creen o tra s poesfas
realizan; etc. en kichwa a una plantita, a una flor, a un nido,
• lnve©tl0ue ©obre o tra s fuentes alimenticias etc y usted practique con ellos.
del s e c to ry ©us nombre© tipico©.

9. YACHASMKATA TUPUWNA
“AUTOEVALUACION”
Q Traduzca.

1. Kikinka im atatak yanunki. tsa la


2. Nukaka...................... ja tu n
mishki
puka
1. Papataka imawantak mikunki. millay
2. Papataka......................... largo
gordo
bonita
1. ima mishki m urukunatatak rantinki dana^io
2 ............................................................................................... jugoso

QConJugacion. QjTraduzca.

YALLI5HKALLA PACHA k.- Nukaka lumuta makinchuwan tnikurkani.


Fasado reciente 0 . - ..................................................................................................................

Nuka ......... k.- Sisa Kuytsaka sarata tarpurka.

Kan ......... c . - ....................................................................

Pay .........
k.- Payka ta n ta ta nunuivan rantin.
Nukanchik .........
0 . - .........................................................................................................
Kankuna .........
Paykuna .......... k. Inti wanraka alii runami kan.
Marfa ......... 0 . - ................................................................................

Yachakukkuna .........
Yayamamapash ......... k.-Millay allkuka nuka panipami kan.

Lucho ......... c - ................. ........................................

Kuytsa .........
PACHAKUNAMANTA
“ LOS TEMPOS”

KANCHJS YACHAY
“Septima Unidad”
1. RiKSiSHUN
^V ^S E K V E M O e”

1.1 PUNCHA TUTAPASH


“ El d\a y la noche”

>
chawpl tu ta yallik tu ta tu ta
V

>
chawpi tu ta

77
PACHAKUNAMANTA
“105 TEMPOS”

KANCHI6RI PUNCHAKUNA
“ Los de la 6emana“

Killa puncha lunes


Ati puncha martes
kuydur puncha miercoles
lilapa puncha Jucves
Chaska puncha vicrnes
Kuychi puncha eabado

Inti puncha dorr\\r\0O

Kayna puncha e\ d\a de ayer

Kunan puncha cl d\a de ahora


Kaya puncha el dia de martana

5hamuk puncha cl dia venidero


Mincha puncha paeado maPfana

Yalliahka puncha cl dia <\ue pasd

KILLAKUNA
“ Los meses”

Juchay Pukuy cncro


Muahuk PUkuy fcbrcro
F^wkar ivaray marzo
Ayriway Killa abril

Aymuray killa mayo


Inti raymi killa junio
Anta aituwa julio
Kapak eituwa a0oeto

Kuya raymi killa scpticmbrc


Tamya raymi killa octubrc
Aya warkay killa novicmbrc
Kapak raymi killa didcmbrc

'Puentes: Pte. CONAIE, Ouaman Foma, Folleto de Curso At Quichua At Jannett Vengoa, Cuzco-Feru.
3. SHlMiKUNATA yUYARJSHPA
“V0CA3ULARI0”

killa
wata
kanchlsri
puncha
tu ta noche'
chiahi tan:ic
chawpi
amaa 0 oacum
pakarly .amanecer - ■
puncha puncha itiuy
tu ta tu ta 4nuy denoche
yallik |?aaa^o
tutam anta *muy demaPtana
uchilla pacha minutos
kayakama haata mahana
chiahikama hasta la tarde

4. RiMARiSHONCHiK
“ D IA L 0 G U E M 0 5 ” ,

Inti; Mashi Pakcha, ima punchata wasimati rikrinki.


Pakcha: Nukaka chaska punchapimi wasiman rik rini.
Inti: Kan mashi Carmenka ima punchata wasiman rik rinki.

Carmen: hiukaka kuychi punchapimi wasiman rik rini.

Carmen: Kutin kanka.


Inti: Nukapash kuychi punchapimi rik rini. Kayakama.

Inti: M m iga Pakcha, que dia vas a ir a la casa?

Pakcha: Yo ire a la el dia viemes.


inti: <^Tu, arnica Carmen q^ue dia vas a ir a la casa?

Carmen: Yo ire el dia sabado a la casa.

Carmen: lY tu?
Inti: Yo tambien ire el dia sabado. Hasta mahana.
Yachachik: Kan Sisa wavva imashina yachana wasiman puriyta rimapay.
6isa: Nukaka tutam anta, pichka pachapimi jatarm i.
Katilla mayllarishpa, mikushpa, sukta pachapimi, yachana wasiman shamuni
Utka utkami ama punchayankapak shamuni.
Yachana wasimanka pusak pacha, kimsachunka uchilla pachapimi chayani.
Kutin, chawpi puncha tikrashpa, na chishimi wasiman chayani.
Amsakama mamata yanapani.
Tutaka tunnaPiatvanmi pununi.

Frofeeor: Tu, nina Sisa, convereanoe sobre los preparatives antes c^e venir aca a la escue!
5iea: Yo me levanto temprano a las 5 de la manana.
Se^uidamente me aseo, come y a las 6 ven^o a la escuela.
Ven^o rapido para no hacerme de dfa.
A la escuela lle^o a las S y 3 0 minutes.
Y, saliende pasado ei medio dia, ya lle^o tard e a la casa.
Ayudo a mi mama hasta c\ue oecurezca.
Oe noche duermo con mis hermanos.

Churi: Mamalla maymanta rinki.


Ima killata shamuk rinki.
Mama: Nuka wawaku, Quitomanmi rini, inti raymi killapimi shamusha.
Tukuy punchami kanta yuyarisha.
Tutapashmi muskusha.
Kanchishrikunata yupashpami tiyasha.
Utka utkami shamusha.
6huk kiilakama huka wawa.

El hijo: (jMamacita a donde te vas?


En c^ue mes vas a venir.
La mama: Mi hijito me voy a Quito, vendre en el mes de junio..
Todos los dias me acordare de ti.
Te sonare de noche.
Yivire contando las semanas.
Muy pronto vendre.
Hasta el o tro mes mi hijo.
5. RURAYKUNA
“EJERCICIOS”

mi kan
Runan punchaka
ml karka
ic^yna punchaka
mi kanka
Raya punchaka
mi kanka
Mincha punchaka
killami karka
Yallishka killaka
killami kan
Ray killaka
killami kanka
Shamuk killaka

punchami ilamkay kallarinchik


punchapimi llamkayta tukuchirchik
punchapimi samanchik
punchapimi katunchik
punchapimi minkata ruranchik

1. ima killapitak tarpunchik.

2 ..............................................................................
1. Ima killapitak murukunata pallanchik.

................................................................................
1. ima killapitak yachana w a tatak kallarinchik.

2 ..............................................................................
1. Ima killapitak wacharirkanki.

2 ..............................................................................
1. Ima killapi sawarirkanki.

2 ..............................................................................
1. Ima killapitak raymi tiyan.

1. Ima pachapitak yachana wasiman chayanki.

2 .............................................................................
1. Ima pachapitak chawpi puncha mikunki.

2 .............................................................................
1. Ima pachapitak ha puhunki.

2 ............................................................................
1. Ima pachapitak kilikakatinki

..............................................................................
S. KJCHWA RJMAY YACHAY
“ N0CI0NE5 GRAMATICALE5”

6.1 6HIM1KUNA
“ Earticulas”

• -Ha 1. Indica afecto a algo o alguien c\uerido, ee utiliza maa en expreaiones po^icaa.
Mamalla inamacita
Churilla hijito
NukS wasilla Mi caaita.
Nuka warmilla maypi 'pu'r'mc\\a Mi mujercita d6'c\de andara.

2. Indica tambien lo permlalvo, \o factible.


Mikunalla Que ee puede comer.
Purinalla Que ae puede caminar.

3 . Indica aoledad.
allkulla kawaan Vive aolo el perro.
waailla aakirirka Quedo aola la caaa.
tu ta lla ahamun 56lo de noche, viene.

4. Indica parecxdo a.
churlka yayallami kan El hijo ae parece a au papa
mamalla Parecido a la mama

• -ku Indica diminutive, afectiva


Mamaku mamita
uahuahiku hijita
allkuku perro chic^uito
waaiku caaa pec^uena

• -6 3 pa Aumentativo.
yakueapa ju^oao
yuyayeapa muy penaador, inteli^ente
umaeapa cabezon

• -ru ku Aumenta despectivamente.


allkuruku perrote
waairuku caaa grande pero fea
runaruku hombrezote

-k a m a Indica Ijmite en tiempo y espacio.


kayakama Haata manana.
ahuk killakama Haata el o tro mea.
Q u itokam a rini Me voy haata Quito.

82
6.2 JUNINAKUY
“Conju^acion'

SHAMUK PACHA
Tiempo Future

5e construye con las terminaciones proplas del fu tu re cen las terminaciones personales del
tiempe presente. Asi. Imachik: Pukllana

Nuka pulitUasha
Kan peWlankl
^ay pukllanka
Nukanchik pukllashunchlk
K.ankuna pukllanklchik
Paykuna pukllanka (kuna)

7 RURAYKUNA
“EJERCiCIOS"

KICHWA CASTELLANO
kusa
pan!
Turi
Yapuna
Paskana
Warm! shamun
Pay llamkan
Wawkimi chay wawaka

Q Complete con la particula correspondiente (-ku. -sapa. -ruku)


nO TT
r i
5HIMIKUNA
“Particulas”

Nuka kilikasha

Pay shuk kamuta

Nuka pani shuk kamuta.........................

Kikinkuna 5huk kam uta.........................


A/
Nuka mama alii kam uta........................

Nuka yachachlk kichwa ka m u ta ..........

Kan vvaeita yura tullpuwan tullpunki.

i=^y
Nukanchik...............................................

Kankuna

Paykuna

DESPEDIPA5

1. kayakama haata manana

2 . chidhikama hasta la tarde


5 ........................... hasta el o tro mes
4 ............................ hasta la noche
5............................ haeta pasado manana
6 ........................... hasta el domingo
7............................ hasta el o tro ano

a..................... hasta el amanecer


9 ........................... hasta el mes venidero

LAS H0RA5

Sh12m Pusak pacha, chunka ishkay uchilla pachawan


1h30 m ........................... ....................... ;...............
lOhlOm ...................................................................

12h40m .............. : .................. ................................


S. SUMAK RJMAY YACHAY
“ LITERATURA”

7.1 TAKIKUNA
“ Musica”

Yapunakuna Karas Karas Kurikinki


Nuka yapuna, nuka chakra,
huka maki, nuka sara, Karas karas kurikinki (bis)
kay kawsaypi kun runaman Allpata aspi kurikinki (bis)
tukuy tukuy munashka. Kuykata chutay kurikinki (bis)
Karas karas kurikinki (bis)
Takinimi inaypi kashpa
nuka liaki fla u ta ta , Imata rikunki muti nawi (bis)
llaki llakimi kawsani Sanjuanitumari kani (bis)
mutsushpalla hukaka.* Karas karas kurikinki (bis)
Pata w/ashapi kuirikinki (bis)
Karas karas kurikinki (bis)*
Los aradod
Los arados los setnbrios
las cosechas y su amor
dan al Indio en eete mundo
ale^ria en su dolor, (bis).

For donde c^uiera vayas' ,'


toca tris te el rondador
porq^ue en su alma hay solo pena
sufrimiento y ^ran dolor.

'Tornado del libro materialee para la enseftarza de la cultura ffsica, de Marco OudiHo, PEBI ABYA YALA, 1993

35
• Kelacione las activi^lades del tiempo y espa- • Grafique un reloj y pon^a \oe nombres en
CIO, con las actividades cotidlanas que usted kichwa.
reaiiza y escrlba ensayos, calendarios y • Realice ejercicios de calculo de horas en
hcrarios de trabajo en Kichwa. kichwa.
• Practique el dialo^o con el facilitador, con sus • Aprenda bien las canclones, cante y baile con
amigos y con sus alumnos. sus alumnos. Tambien puede investi^ar otras
• Aprenda el vocabulano, construya oraciones, canciones en kichwa, o extrai^a de sus alum­
dlalo0os y practique diarlamente. nos 0 padres de familia.

• (3rafique la lamina Inicial en un cartel y exiba • Realice la autoevaluacion sin mirar las p ati­
en su aula. nas de autoaprendizaje, si falla vueWa a
aprender.

TUPORINA

m COMPLETE
Q Complete.

• Llamkanaman rinkapakka. .katarini.

• Llamkaymantaka.............. tikrani.

pacha tu ta p im i puhuni.
pachapimi kilikakatini.

Chawpi puncha pachapimi mikuni.

Q Horae en kichwa y su traducclon.

12 horas medic dfa


4h15m

2 de la mahana

3 de la tarde
10h50 m de la ncche

Escriba el significado de eetae particulas y ponga un ejempio de cada una.

• -lla

Ejm:

• -ku

Ejm:

• -s a p a

Ejm:

• -ru ku

Ejm:

• -k a n a

Ejm:
Q Juninakuy.
Conju^acion.

5hamuk Facha

Nukaka kayami yachachiaha


Kan

.....................
Nukanchik
Kankuna
Paykuna

Q Complete las estrofas.

Takipimi kashpa,
rfuka llaki

ka^vsani,
mutsushpalla

kurikinki,
allpata kurikinki,
chutay kurikinki,
karas karas kurikinki.

3 Traduzca.

amea

tu ta tu ta
kanchisri

tu ta m a n ta
hora
minuto

muy de d'\a
mes
CKURANAMANTA
503KE LOS VE5TID0S”

PUSAK YACKAY
“Octava Unidad”
1. muchiku
1. paychi 2. punchu
2. wallka 5. kushma
5 . tupu 4. pacha tupuk
4. talpa
5. chumpi
5. pachallina
6. wara
6. makiwatana
7. ushuta
7. chumpi
6, shiwi
9. anaku
1 0 . ushuta
2 . S H i M l K U N A T A y U Y A R iS H P A
‘VOCA^ULARIO”

WARMIPA
paychi arete
tupu preric:;le£^orr.'6 <
pachallma tela (\ue cubre la blusa
anaku faWa
uahuta alpar^ata
e h m anillo “
makiwatana manilla
talpa blusa
wallka CcHar u x u '!^
KARIPA *

muchiku
punchu ■' poncho -
ku$hma cam isa'
pacha tupuk reloj ^
chumpi faja, correa
wara pantalon
ushuta alpar^ate

3. RiMARiSHONCHlK
“ DIAL0GUEM05”

1. Chay muchikuka kanpachu kan.


2. Ari chay muchikuka nukapami kan.
1. Kay punchuka kanpachu kan.
2. Ari chay punchuka nukapami kan.
1. Kay waraka kanpachu kan.
2. Mana, chay waraka LuchupamI kan.
1. Kay anakuka kanpachu kan.
2. Mana, chay anakuka RosapamI kan.
1. Chay chumpika mamapachu kan.
2. Ari, chay chumpika mamapani kan.

1. ^Este sombrero es suyo?


2. S\ ese sombrero es mfo.
1. eEste poncho es suyo?
2. 5 f ese poncho es mfo.
1. (jEste pantalon es suyo?
2. No ,ese pantalon es de Luis
1. eEsta falda es suya?
2. No, esa faU a es de Rosa.
1. <jEsa faja es de mama?
2. 5f, esa faja es de mama.

92
U Y aya: Churi, muchikutaka churariy.

Churi: Ari muchikuta churarik rinimi.

Yaya: Punchutapashmi churarina kanki.

Churi; Ari, punchutapash churarik rinimi.

Yaya: 6 hina churarishpami raymiman rishun.

Churi: Ari yayalla, jakulla, jakulla.

Papa: Hijo, ponte el sombrero.

Hijo; 6i, 61 voy a ponerme el sombrero.

Papa: Tambien debes ponerte el poncho.

Hijo: 6 f tambien me pon^o el poncho.

Papa: Yistiendonos asi vamos a ir a la fiesta.

Hijo: Bueno papito, vamos, vamos.

^ A lb e r t o : Mashi Pakchaka ima churanakunatatak katunki.

Pakcha: Nukaka kushmakunata, warakunata, chumpikunata shikraku-

nata, pachallinakunatapashml katuni.

Alberto: Mashna kullkipakta pachallinakunataka katunki.

Pakcha: Alii pachallinakunataka chusku chunka warankapakmi katuni.

Alberto: Kutin Canar chumpikunataka mashnapakta katunki.

Pakcha: Chay chumpikunataka ishkay chunka warankapakmi katuni.

Alberto: Shinaka shuk chumpita katuway.

Alberto: <jQue ropas no mas vendes, arnica Pakcha?

Pakcha: Yo vendo camisas, pantalones, fajas, bolsos y pachailinas.

Alberto: <^Cuanto cuestan las pachailinas?

Pakcha: Las pachailinas buenas vendo en s /4 0 .0 0 0 .

Alberto: <jY en cuanto vendes las fajas de Canar?

Pakcha: Esas fajas vendo en s / 2 0 .0 0 0 .

Alberto: Entonces, vendame una fa jita .


4. RURAYKUNA
“EJERCICIOS”
1

Q Ub\c[ue eue nombree.

Complete.

M ashi Sisaka ................................ churarin (se viste)


................................ takshan (lava)
................................ siran {coee)
............................... rantin (comprs)
................................ tullpun (tine o pinta)

M ashI Pedroka ................................ katun (vends)


................................ w/akichin (guar^la)
................................ karan (regala)
................................ a wan (teje)
............................... patarin (dobla)

Nuka ivawaka ............................... munan (quiere)


............................... manan (p\de)
............................... Ilikirka (rompio)
............................... mapayachirka (ensucio)
............................... aparka (llevo)
«

Q CHURANAKUNAWAN PAKTACHIPAY
Q dhutilliwan paktachiy.
Nuka umapika muchikutami churarinl.
Muahuk uahuta
wara Chakipika ..................... churarini

talpa Pinripika . .. ........ churarini

anaku Pukapika ............................. churarin

kushma A nakutaka..............................watarini

chumpi Pachallinataka........................ watani


Punkapika .............................. watarini

KICHWA RIMAY YACHAY


“ N0C10NE5 GRAMATICALES”
a - - ■

3 RIKUCHIKKUNA

KAY este, esto, esta


CHAY eee, eeo, esa
CHAKAY ac^uel, ac^ueilo, ac^uella

Kay kamu. este libro


Kay pataku. esta mesa
Chay allkuku. eee perrito
Chay wasika nukapami. esa casa ee mia
Chakay kuytsa. ac^uella jcven
Chakay yachachik. ac^uel profesor
Kay punkutami rantirkani. compre esta puerta
Chay punchutami kayna awarkani Teji ayer eee poncho

9 IMPERATIVOS DIRECT09

• 5e construye uniendo “ -y” a la raiz verbal, para r - ■a la se^unda persona y **-chun” para
la 3ra. 'pe'reo'c\a.

si ray cose (tu)


ra n ty co\w'p'ra (tu )
yapuchun q^ue are (e!)
tullpuchun que pinte (el)
Pan yapuy ara (tu)
Panka chumpita away Tu teje la faja
Pay yapuchun Que el are
Payka warata sirachun Que ella cosa el pantalon

95
• En algunas provinciae ee acoetumbra mtercalar e\ morfema coneideratlvo -pa para expresar como
un rue^o o favor, o expresarlo con mayor respeto.Asi:

Kanka killkapay. Escribe por favor.


Mushuk warata rantipay. Comprame un pantalon nuevo por favor.
Payka alii yachachipachun. Qua el ensene bien por favor.

RURAYKUNA
EJEPCICiOS

Kay
Kay
Chay
Chay
Chakay
Chakay

Imperatlvos
pukllana pukilay (tu)
rantina .................... (tu)
pununa .................... (el)
purina ........................ (^1)
rina .................... (el)
shamuna samupachun (el)
awana ................. . (el)
rikuna ........................ (tu )
tarpuna ........ ............ (tu)
yachana ........................ (^1)
yachakuna .................... (el)
takshana ........................ (tu)

9S
\y f^ S.SUMAKRIMAY
/ J ^ “ LITERATURA”

7.1 IMA6H1KUNA
“Adivinanzas”

Imashl imashi,
shukta yaykun,
ishkayta llushin.

Que sera, que sera,


entra por uno
y se sale por dos.

Imashi Imashi,
punchaka juntani,
tutaka chushakyani.

Que sera, que sera,


de d\a me lleno,
de noche (\\^edo vacio,

Imashi imashi,
kallampashina,
jatun utkuyuk kan.

Que sera, que sera,


es como el hon^o,
y tiene un hueco qvar\de.

Imashi imashi,
Fukapash yanapash,
chawpipi jutkuyuk kan.

Que sera, que sera,


es rojo y es ne^ro,
tiene hueco en la mitad.
T SHUKTAK RURANAKUNA
m K A 5 ACTIViDAPES SUGE^IPAS”

• Fuede rotu fara manera de unjue^o, dinamica • Realice cantos, poesias o adivinanzas a
0 procesos de aprer\d\zaje la ropa que llevan proposito de la ropa, ta n to en Richwa y en
sus alumnos o aus amigos. Castellano.

• Practique dramatizando y formulando pre^un- • Realice recortes de las revistas, prensa o


ta $ con sus alumnos diariamente. libros y realice un mosaico de figurines con
sus nombres.
• Realice laminas, ubique notnbres y exhiba en su
aula. • Practique el dialogs diariamente con sus
alumnos, amigos o padres de familia.

YACHASHKATA TUPORJNA
“AUTOEVA.LUACION”

Q j Traduzca. Q Investigue y proponga nombres kichwas de:

Muchiku
wara
chumpi pantaloneta ...........................

talpa sosten ...........................


tupu ca mi seta ...........................
ushuta mediae ...........................
reloj gorra ...........................
anillo
reboso ...........................
arete
bufanda ...........................
collar
manilla

□ Forme oraciones imperativas y


demostrativas completas.
1. Kikinka ima imatak churarinki. ...............
2. Nukaka....................................... ' chun:
- y : ...................
......................... .......................... churarini.
- chun:
" pay:.............................
1. Kikinka ima mushuk churanatatak
- pachun:
rantirkanki.
2. Nukaka mushuk......................................... ' pachun:......................................
.............................................. ....rantirkani. ' pay:.............................................
chay:...........................................
1. Kikinka punchu, muchikuta charinkichu. kay:.............................................
Ari, ................................................................. chay:...........................................
Mana,............................................................. chakay:.......................................
chakay:......................................
kay:.............................................

9S
A LLP A K A Y M A N TA
“ 506R E LOS ELEMENT05 DEL RELIEVE”

ISKUN YACHAy
“ N o v e n a UnWad”
“035ERVEM05”

1. raeu 10. kucha 19. rumi


2 . urku 11. purku ZO.sacha
3. aksha 12. wayra 21. pata
4. puyu 13. larka 2 2 . jaka
5. tam ya 14. mayu 23. nan
6 . runtu 15. chaka 24. kincha
7. illapa 10. kuzu 25. pakcha
3. kuychi 17. wayku 2 6 . samay
9. uchilla urku 13. pampa

101
2 . SljiJMiKUNATA yUyARJSHPA
“ VO CABU LAR IO ”

2.1 YACHAKUSHUN
N^vG'c\d3^'C(\oe"

nube

rayo
viento

monte
filo de la pena o c^uebrada

q_uebra^:Ja

pena

^ranizo

nevado
Ituvia

arco iris
:Ci(^ne^o
1

3. WMAKUSHUNCHIK 1
“ D iA L 0 e U E M 0 5 ”

• Nukaka urkupi kawsani


• Intika kucha manyapi kawsan
• Pabloka ura pampapi kawsan
• Nuka yayaka wayku patapi kawsan
• Nuka turika pakcha kuchupi kawsan
• Payka jawa urkupi kawsan
• Mashika pukru allpapi kawsan
• Sami kuytsaka chakata yallishpami kawsan

• Shacha nantami shamuni


• Jakata yallishpami shamuni
• Nuchata muyushpami shamuni
• Jatun chakatami shamuni
• Ura nantami shamuni
• Pakchata yallishpami shamuni
• Pampatami shamuni
• Antawa nantami shamuni
• Wayku patatam i shamuni
• Wayra punkutami shamuni

4. RURAYKONA
“ EJERC1CI05”

Q Yachachikka ura pukrupimi allpata charin


S I Mama Manueiaka urkupiml tarpun
larka kuchupimi tarpun. kucha manyapimi..........................

Investigue o proponga nombres Kichwas


Jatun mayupimi wampuni
de los siguientes terminos.
.............. kuchapimi..................... japini
la naturaleza
.............. sachapimi y a n ta ta ..................
e\ mar
...............pakchatami rikuni.
la erosion
............... ta m ya p im i.................................
la helada
el sereno .....................................
Alii nantami................................
la niebla .............................
............. puyumantami tamyaka.
el volcan ....... .......................
.............chakatami...................
el Jerrumbo ..........................
region tropical .........................
el mundo ........................

103
NUKANCHJK KAWSAYMANTA YACHASHUN
“ C 0N 0Z C A M 05 NUESTRA FORMA D E VIVIR”

F^chamanta kuskamantapash
El tiempo y d eepacio

En el mundo indigena, el tiempo paeado ee un tiempo q^ue se adelanto en venir por elio se lo5 llama
en kichwa nawpak !o q^ue adelanto; o al^o que hemos visto o esta a nuestra frente; ee como que ca-
minaramos Iiacia adelante pero viendo to d o lo que paso. Y el fu tu re se conoce con el term ino kichwa
shamuk Venidero’ acompanado de ‘pacha’ ‘tiempo’, lo que esta por vivir, por recorrer, por ello ae dice en
kichwa : “ Cue todavfa hay doe meses para que lle^ue el Inti Raymi”, no se dice como se acostumbra en
Castellano: “ Que fa lta dos meses para que lie^ue el Inti Raymi.

En cuanto al espacio lo que esta atra s, se llama washa y lo que esta al frente se dice hawpa. Por ello
riawpak es utilizado para decir lo que paso y lo que esta adelante.
Por lo dicho la prlmera parte tiene relacion con el tiempo y la se^unda parte tiene relacion con el
espacio, en los espacios de la vida el tiempo y el espacio van siempre juntos.

I
S. KiCHWA RiA\AY VACHAYi^.^
“ NOaONE0 0RAMATICALE9"

?.1. 6 HIMIKUKUNA

• -ntin Indica una union lo^ica e inseperable:

Allpata wasintin. El terreno con la casa.


K.usaka w arm intln. E! marido con la mujer.
Wawaka allkuntin. La nina con cl perro.
Mamaka wawantin. La mama con el nino.

• -yuk Indica c^ue al^o tiene o c^ue posee:

Allpayuk c;^ue tiene terreno


Kullkiyuk c^ue tiene plata

Chay runaka achka wiwayukmi kan. Bee hombre tiene muchoo animales
Pedroka warmiyukmi kan. Pedro es casado.

* 'Wa Indica o^ue la accion vuelve a la primera perdona e^ue habla.

rikuway observeme
Nukata armachiway. Baname a mi.
Paymi nakchawan. El me peina
Paymi yachachiwan. El me ensena

• -k Indica un oficio, al^un trabajo habitual.

yachachik profesor
tullpuk pintor
pichak barrendero
kilikak escritor

Nuka maohika wasichikmi kan. Mi ami^o ee arq^uitecto.


Maohi Ninaka kilikakmi kan. La arnica Nina ee Secretaria.
6.2. JUNINAKUY

UNAYYALLISHKA PACHA
Pasado remote

5e constm ye con e\ morfema -sh ka , ee mas ueado para narrar cuentos y leyendas, en donde el ^
narrador no ee test-i^o los hechos, da la idea de “c^ue asf dicen c^ue ha sucedido’ “asi habia i

side”; “ no me acuerdd", etc. Tambien se puede utilizar cuando no se acuerda la accion 0 no hemos I
eetado cuerdos. Tambien para referir algo que se hizo hace mucho tiempo.

Nuka pukllashkani (Dicen que....) Yo jugaba.


Kan pukllashkanki Tu jugabas.
Pay pukllashka El jugaba.
Nukanchik pukllaehkanchik Nosotros jugabamos.
Kankuna pukllashkankichik Ustedesjugaban.
Paykuna pukllashkakuna Elios jugaban.

• Kunuka Atuktami umashka nin.


Dicen c^ue el conejo engaPio al iobo.
• Kunturka Michiktami apaahka tiin.
Dicen c^ue el condor Ilievo a la pastora.
• Yakuka urkukamami chayashka nin.
Dice c[ue el agua llego hasta el cerro.
• WaPiushkaka waykupimi rikurishka nin.
Dicen que el muerto a'parec\6 en la c^uebrada.

6.3. TUPUNA 6HIMIKUNAMANTA


Palabras para medir nociones

Mlak vacio
yapa mucho, demasiado
junta lleno
asha poco
puchu sobra
llashak peeado
pankalla liviano
jatun grande, a lto
uchilla pequeno
chushak espacioso
kichki angosto. apretado
wira gordo
tsaia flaco
nanu delgado
suni largo
kutu corto
6.4. MUSHUKSHIMIKUNA.
Termlnos nuevos.

antanka antawa antaru

kilikana kaapi

illapa
achik kuk

yupachik

107
7. SHUKTAK RARAYKUNA
^“ 0T R A 5 ACT1V1DADE5 5U G ER ID A5”

• 6 al0a con sus alumnos o sola a un lu^ar alto • Formule preguntas a sus alumnos, acerca del
y observe el palsaje que presenta y relacione eitio en donde viven y por donde caminan; es-
sus partes con nombres kichwas. criba sus respuestas y repase.

• dialogue con su amigos y alumos empleando • Trate de animar valorar y demuestre interes
este vocabulario. por la iengua. asi usted aportara para que no
olviden su lengua indigena.
• Realise laminae a to^io co lo ry emplee en pro-
cesos de aprendizaje, asi reforzara su prac­ • Escriba, hable, cante y juegue utllizando la
tice. lengua kichwa. Asi los alumnos tambien em-
pezaran a produclr oral y por escrito en su
lengua.

ACHASHKATA TOPURJNA
^“ AUTOEVALUACION”
’l l

A.

109
Kichwa C a ste lla n o

Urkupimi tarpuni. ......................................................

Yaku manyatatni shamuni. ......................................................


Yo vivo en el valle.
Vine por el camino bueno.

Tamyapi jukushpa shamuni. .........................................................


.................................................... Mi padre ara a lado de !a lacuna.

................................................... La casa esta a lado de !a cascada.

Nukaka kuchapimi wampuni. ........................................................

Castellano Kichwa

El tiene casa.

Jor^e es sastre.

La mama vino con el hijo.

Dio ei terreno con la casa

Ei me ve.

Curame por favor.

Mi hermano es musico.

6 u mama eo contadora.

Marfa ee Secretaria.

Dicen c^^ue el perro se murio.

Yo habia cafdo en el rfo..


n u k a n c k jk
SUMAK RiMAY yACHAYA\ANTA
“ NUESTRA LITERATURA”

CHONKANlKi YACHAY
“ Decima U n i d a d ”

i;
2. TAKIKUNA
POESIA

Chimpa Tunkara jakapi En la pena Tun^ara del frente


ullawanka tiyarishka ha anti^a^^o el ^avllan
nuka chuchikunataka a mis pollitos,
apanaman shamunkami. a llevarnos se^uramente vetii^ra.

Chimpa Cucun urkupipash En la montaha Cuncun ^^el frente


atukm ari mirarishka los lobes han crecii:io ya,
huka llamakunapakka, mis borre^uitos,
kayachari kunanchari. (jsera c[ue caerar\ manana o caerar\ ahora?

Chukuripash rikurishka Tambien ha asoma^lo la corr\ad'ce\a


raposapash wachashka nin dicen que la rapdsa ha pahdo,
huka kuykuna mis queridos culsitos
tu ta puncha wakakunka. dia y noche estaran alertados.

Ruku kunturpash jaw ata ^ For arriba ei Viejo condor


muyushpa muyushpa ankati, yolawdo en circulos chilla,
huka wakra huka mula ml ^anado, mi mula
N
manchay manchay ^hayakunka. con mucho miedo deambularan.

Tomado del texto Tiiwaman. canto de Cacha-Chimborazo, pp.14


URPiKULLA
“ Ml NEGKltA,' MTTOCTOL

2. TAKIKUNA
P0E5IA

Peclamando Peclamando
Kanta kuyaymantalla For c^uererte mucho
kay takishkata karanchik, te dedicamos esta cancion,
urpishina por tener una carita linda
5umak Pfawikuta charimanta. como de una to rto lita .

Cantando Cantando
Kanta kuyaymantalla, De ta n to c^uererte
punuyta na tarini, no puedo dormir,
aisashinami kanki - eres como una florcita,
nuka riksi punchamanta. deede quo to conocf.

Peclamando Peclamando
Aiijj urpikulla yanakulla. Aiijj mi amada to rto lita .

Cantando Cantando
Urpikulla yanakulla, Amada to rto lita mfa,
kanmantamari purini, ven^o ta n solo por ti,
sisa tukyakukshimari tu carita parece
nawikupash rikurinki. una rosita on boton.^ <

Peclamando Peclamando
Punchakunapaeh yuyani, Pienso en t f todos los dfas,
tutakunapash muskuni. y las noches sueno conti^o.

Cantando Cantando
Punchakuna yuyakuni, Los dias paso peY\ear\do,
tutakuna muskukuni, las noches sueno conti^o,
maypi purikushpapash dondo quiera c^ue estes
shunku juntam i yuyani. recuerdo con todo el coraz6r\.

Peclamado Peclamando
Yuyarishpa purinki, Piensa siempre en m(,
kanpa yaya pinakpipash. aunque tu padre no me quiera.

Cantando Cantando
Kanpa ta y ta pinankacha, Aunque tu padre no me quiera,
kanpa mama butankacha, aunque tu madre me re^ane,
wanuy punchakunakama hasta el dia de mi muerte
kanllatamari kuyasha.* solo a t i te amare.

* Grupo de musica “Nanda MaBachi".


KANTA M UN A N I
“TE QUIERO”

3. ARAWIKUNA
E0E5IA5

■' fen’pa munaymantal[a por querferte.


' -kanta riktjnayaymantalla, ‘ vip^o todoe lo^ c::lfas, solo por ve
wae\put\'Ku nantami yalliniJ papo por el camino del

.Tutapa'sh p^Unchapash 0 pertsando *


.karitallarpan yafini, y en
\ chaymantafriarf
^ j r i ' wayrapi purif^i. ; ^ hasta en los%yen-doe hel
.
Ari niwaylla-warmiioj, {['■ 1 ‘v / i’ ^ e^iues f migercita, ’
kan munaehkata kaKashamari.i \o (\ue tu c^uieras te M re ,
chay kj^aka'tukuy kavvsa;^a 1 y vivi remos fe!iGe&* ■
kushillamari kaweaahun;.*^. para Ij^e dcfe.,(Cj) p 'A

' Colibndeoro. pp159


3. ARAWIKUNA
F0E5IA5
Allpa Mamalla, Oh mac;ire tierra,
yaku mamalla Ma^^lre a^ua,
kan mamapimari, por t i madrecita, vivimos comiendo,
mikushpa kawsanchik, en este dia viernes
kay vlernee punchapimi, dejamos sembrando.
tarpushpa sakinchik A t i Madrecita,
kan mamaman a nueetroe muertoe,
nukanchik almakunaman. a la madre nube,
puyu mamaman, a la madre Iluvia,
minkashpami sakinchik. dejamos encar^ando.

Ohamuylla Muyu mamalla, Ven Madre de la produccion,


shamuylla Sara mamalla, ven, Madre Maiz,
shamuylla Tamya mamalla, ven, Madre Lluvia,
shamuylla Urku yayalla, ven, Padre Cerro,
shamuylla Puyu mamalla, ven, Madre Nube,
shamuylla, shamuylla. ven no mas, van no mas.
(Pachallinaman kayan). (Le llama con la pachaillna).

Wavvasapami kani mamalla- ^ Teh^o, muehos Hijos, Madrecita,


pukuchipankiyari, * .< ..h^ra,j:^ducir,.,Madrecita,
wawakunaka yarikachinkamari, ' . ^ mis hyos sentiran hambre,
pukuchipankiyari, ' hara yroduc'w' bastante.
Imbabura yaya, Chimborazo y a y a V y ^ ^ Padre Imbabura, padre Chimborazo
pukuchipankiy^' producin
shamuylla. shamuylla, . ;
shamuylla, shamuylla. ^ no mas, ven nO-mas.

POP. Maria Juana Arellano


COMP Alberto Conejo
W A C H A R jy
“ EL NACIMIENTO”

3. ARAWIKUNA
P0E5IA5

Ay Huka wawakulla, jOh! mi entranable hijo,


ay nuka uchillaku, !0h! mi pec^uefiito,
nami wacharishka por fin ha nacido
kushilla wakakun. re^ocijado iloran^do (5Sta.

Ay chuchuy wawakulla Oh! mi nihito, tcm a mi sene,


ay chuchuy chuhkuHa, Oh hijo mio, tom a no mas,
ama waka4^/chu por favor no te pongas a llora
yarikay japikpipash. cuando el hambre lle^ue a ti.

Wiksata nanachikpi 6i te lle^aras a enfermar


janpichishamari, no te procupes, yo te curarA
puka punchukuta con el ponchito rojo
churachishamari. te protejere.

Nawi mapayakpi 5 i tu rostro se ensucia


mayllachishamari, yo te lavarA
chaki Jawirikpi, si tu s pies se manchan
armachishamari. seguro, yo te banarA

Texto, TUWAMARI Canciones de la provincia de Chimborazo.


NUKAPA LLAMAKU
“ M l 3 0 K K E G \ jm ^ —

3. ARAWiKUNA
P0E5IA5

Jawa pampapimi kashka,


Jawa Jawa urkuman rirkani,
waylla kiwata mikushpa,
tu ta , tutarakm i karka,
nuka yurak llamakuta,
jawapi, jawapi tiyakukpi,
nuka yana llamakuta.
intika kushilla llukshirka.

• Ivlikuy mikuy llamaku,


Inti taytam an nirkani,
achkata kaparirkani,
imashina shamurkanki,
nuka allpata kunuchinkapak, mikuy, mikuy, na kayaka
millmakutami karanki.
muyutapash pukuchinkapak.

Na chishi kakpimi,
Shina nishpa purikurkani,
wasiman tikrakurkanchik,
llamakuta rikunkapak, ,
yurak llamakuwan
nuka yura llamakuta,
yana llamakuwan.
nuka yana llamakuta.

Taruca, pp 279
SUPAY PJ^URiSNKAMANTA
' “ LA APARfCION DEL DIABLO”

4. NAWPA SUMAK RIMAY


CUENT05

Shuk charik runami tiyashka. Shuk punchaka paypa warmimi wanushka.


Chaymantami llaki llaki purikushka. Chaypimi shuk supaywan tuparishka supayka
chikan churanakunatami churarishka kashka, payka:
- Im am antatak wakakunki; nishkami
Charik runaka:
- Nuka warmimi wanushka; nishkami
Chayka supayka:
- Ama wakaychu, llashak kullkita kukpika, kanpa warm ita rikuchisha, supaymi kani;
nishkami.
Shinami chay charik runaka tukuylla kullkita kushka.
5upayka churanakunata llukchishpami, ninan kushikuywan: supayta rikuwankichuj
nishka. Kipaka asishpa, asishpami, tukuylla kullkita apashpa rishka.*

Habfa una vez un hombre muy rice. Un d\a, su esposa muric.


A causa de ello deambulaba con inmensa triste za .
Por ahi se encontro con un diablo, c^ue vestia unos extranos ropajes, c^uien le pregunto
diciendole:
- <jPor (^ue estas llorando?
El hombre rico le contesto:
' Mi esposa ha muerto
Entonces el diablo le dijo:
- No llores, si me das suficiente plata, yo hare c^ue veas a la esposa. yo soy el diablo,
le habfa dicho.
Asf, pues el hombre rico le dio toda la plata <^ue posefa. El diablo sacandose los ropa­
jes y en medio de una gran alegrfa le dijo:
Ves tu al diablo?
Luego burlandose del hombre rico, el diablo se marcho, llevandose conslgo toda ia plata.

* La ver5\dr\ castellana, fue tom ada del te x to TARUKA compilado por Fausto Jara, ADYA YALA 19&7, p.107.
kvntv/ r m a n t a
“CVENTO SOBRE E

4. NAWPA SUMAK RIMAY


CUENT05

Shuk kuytsakumi tiyashka nin, Chay kuytsaka llamakunata jarkashpa. jarkaahpami urkuman

Chay ku ^sa wawaka, yayamama mana uahutata karakpimi chaki chukrishka, chiktarish-

Chaki'X!kriehkfkuyaypa purikukpimi. ehuk makana purchuta churakushka mna rikunshka;


Chay runaka:
- 5hina yawar llukshikpika manachu nanan; nishkami.
im atatak
Chayka kuyt&akuka: -nanaytaka, nananmi. yaya mana ushutata rantikpika
ruraeha; nishkami.
Chayka runaka: - maypita kawsanki; nishkami
ICuvtsaka: - "nukaka chay uranikpimi kawsani, karumi kan; nishkami:^
Shina nikpika runaka: - Huka apahshpa risha, mana puriyta ushankichu: nishkami.
Chayka, llakinmi yuyashpaka:
- Apariway turiku; nishkami.
Kuytsaka runapi aparirikpika: sinchita nukapi ukllanki; nishkami runaka.
- Na turiku; nishkami kuytsaka.
Kunturka lluliashpami shukjutkum an apashka, nin.
Chay kuytsaka M arearita Azucena nishka allkutami charishka. Chay allkutaka: _ _
Hlamakunata apay, ullka pushkatapash yayapakman apay, nukaka kaytami rini; nishkami.
Allkuka shinami rurashka.
Kipaka allkutami yayamamaka katishpa rishka.
Yayamama chay ju tku m a r chayakpika ffa m ara kuytsachu kashka mn.
Chaymantami kuntur, llaktakunaman chayakpika llakikunami tiyak rin ninchik.

Kuri kinti, pp.67.


SiSUiOGRAriA

GOODMAN, Kenneth: Len^uaje Integral, 6erie de la Palabra, Ed.


A \(\u e 5.A. Argentina 1956.

CONEJO Alberto , DE LA TOPRE Luis y otros: Diccionario Trilinglie


para escoiares, MEC - CANAIE - GTZ, E d. A3YA - YALA, Quito 1995

PE5I - GTZ: Canciones Indfgenas d e los Andes Ecuatorianos, serie


revista de ios Pueblos Indigenas No. 5 5 - 56, Ed. A3YA - YALA,
Quito 1996.

JARA Fausto, MOYA Ruth: Taruca, Ed. A5YA - YALA. Cedime.


Quito 1957.

COLOMA Leon, COTACACHI Mercedes: Coiibn de Oro, Ed. Nueva


Editorial, Quito 1956.

PE3I, CECI: Tuhuamari, Canciones del Chimborazo, Ed. Imprefepp,


Quito 1997

7ENG0A Janeth: Curso de Quechua, folleto inedito, Cuzco 1996

COTACACHI, Mercedes: Quichua Rimay Yachai, Ed. A3YA -YALA,


Quito 1995.

JARA Fausto: C u a n d o la Huacas vivfazn, Ed. A5YA-YALA, LEAD,


Cuanca 1995.
on; - ^e 1^55^ ^u^ c

. 3-styd|a ^n e. C ^^ 9Jo F ^ ^ Chavez de O ^ ' i|b v en J lJ


;i.V ...V-" . .y^ / ~ ■■■:-■■-:■- .4 1 m
C ^tS! > ipse de G uoyfac#’ ^ de la pirovin ^ d*; '& fi
i los realiza en . jogk^ '

E^t, >'Jb»'yet‘sidad 7ecni^< de


^ ^ de Postgrodd afr- 3qifnlpm<
<*e de-CLOs Es Pro*
*5„ -
tif®*®*' »cidn Priraoria; Lkendado en L' y f.^teratura; ' osft^r^o eh
W'~Si '-.: I Ciencins dt 6ducc<i6n, especfalidod en Lint;* .*U:a Andmq; Moj^is.e. vn E*^£-
.yjp. jgiii .CO Andina. P^'afesoi ' —*' 'Ver

^^^®^OP<ixi; Uni»o; *?*dcd de Ip -itcK.: 'pjidpJes y Pd*^§i^'^. ,


l^ S d ja d o r; L*niv ">/spdad de ; Jabiduri : Ancestral Jatun YacKay VSfcs;
3US !acit de Ic Educacion intercu>tu?al Biltngue. Ka participado r.n
.*^dios evenfos de temqs t t & r a l e y cien’^ 'n r'«e$fra pdi&.y ©n Mexico,
P e w ,^ ' j m L ' i y ^Cilitudo*'v^n mi#,>, . i - jr^ . js y ^
IPS d-Ncentes, e y ociales tutor y
gw* Tario t.'Jin iir * ich*\«, shuar y wostellpn
al del Hor.ibre; F ie ^ s rpljgioso .ndin s;
fibres de Huar^chiri Jar en Ki
*v ;Sca Kichwfi, k hw oq n y; Textos escol
Klingye^ de po-das ’ ci *adc >n diferentes
'.3®3
y ..n ^him ii ol?ra pcd >rendizaje de la lengua
p •j.hW q d A la ip^biiica del Ecuador; de
lQ .j C snfra iv ilqlerefa a ,rn iii. yes y Derechos de los crd>
j ^ n o s y -*ro*

También podría gustarte