2 Conejo Kuri Shimi Kichwa
2 Conejo Kuri Shimi Kichwa
AUTOR: A lb e r to C o n e jo A.
PORTADA: S a r a C a s tillo
IM PRESIO N : E fe c to G ra tic o .
te lf. 220 392
Annettes M e r k x
Asesora P.EBl
Cooperacion Tecnica A le m a n a GTZ
In tro d u c c io n
En elproceso d e l desarrollo de la E d u ca cio n In te rc u ltu ra l B ilingue , el
tra ta m ie n to pedagogico de las lenguas indfgenas es p rim o rd ia l. E l Castella
no y la lengua in d tg e n a e n tra n en ju e g o en el proceso de in te ra p re n d iza je -
.Las lenguas com o m edio de c o m u n ic a c io n y com o area de a p re fjd iza je . En
este contexto el maestro debe ser bilingue, es d e c ir debe m a n e ja r el Castella
no y la lengua indtgena.
E l a u to r
A g ra d e c im ie n to
Como p a rte integ ra nte de la DINEIB, dejo sentado m i mas g ra to agrade
cim ie n to a l P. EBI- GTZ en la persona de la D ra . A nnelies M erkx, asesora del
P. EBI; q u ie n supo d a r todo el apoyo necesario p a r a que se concrete esta
obra.
E l a u to r
D e d ic a to ria
A m i q u e rid a m ujer, a m is hijos; a los estimados maestros de la ju ris d ic -
cio n In te rc u ltu ra l B ilin g u e , con quienes ju n to s construirem os u n a sociedad
in te r c u ltu ra l.
E l a u to r
C o n U n id e
PRESENTACION
AGRADECIMIENTO / PEPICATORIA
INTROPUCCION
Rikushun / Observemos..................................................................................... 21
Rimarishun / Pialo^uemos................................................................................ 22
Shutikunata Riksishun / Conozcamos los Nombres........................................ 23
Richwa Rimay Yachay / Nociones Gramaticales.............................................. 24
6umak Riiriay Yachay / Literatura.................................................................. 25
Nukanchik Kawsaymanta Yachakushun / N^X‘Q'(\daxx\o^ lo Nuestro................ 26
Shimikunata Yuyarishpa /Vocabulario............................................................ 27
Sinchiyachik Ruraykuna / Ejercicios de Refuerzo............................................. 27
Shuktak Ruranakuna / Otras Actividades Sugeridas..................................... 23
Yachakushkata Tupurina /Autoevaluacion ..................................................... 23
K iM S A N iK iY A C H A N A / Tercera Unidad
LLAMKAYMANTA / S05RE EL TRA5AJ0
p iC H K A N iK i YA C H AY / Quinta Unidad
WASIRI iMAKUNAMANTA / 505RE C05A5 PE LA CASA
Rikushun / Obeervemos.................................................................................... 53
Shimikunata Yuyarishpa / Vocabulario........................................................... 54
Ruraohun / Ejercicios...................................................................................... 55
Rimarishunchik / Pialo^uemos......................................................................... 56
Richwa Rimay Yachay / Nociones G ram aticales........................................... 57
Rurashun / Ejercicios...................................................................................... 56
Wasikuskakuna / Sitios con respecto a la ca sa ........................................... 56
Sumak Rimay Yachay / Literatura.................................................................. 59
Shimikunata Yuyarishpa / Vocabulario............................................-............... 60
Shuktak Ruranakuna / Otrao Actividadea S u^eridas.................................. 61
Yachakushkata Tupurina / Autoevaluacion................................................... 61 - 62
S U K T A N IK J Y A C H A N A / Sexta Unidad
MIRUYRUNAMANTA / S05RE LOS ALIMENTOS
Rikushun / Observemos.................................................................................... 65
Shimikunata Yuyarishpa / Vocabulario............................................................ 66
Rimarishun / Dialo^uemos............................................................................... 6 6 - 67
Richiva Rimay Yachay / Nociones Gramaticales-............................................ 66
Rurashun / Ejercicioo....................................................................................... 69
Richwa Rimay Yachay / Nociones G ram aticales........................................... 70 - 71
Sumak Rimay Yachay / Literatura.................................................................. 72
Shuktak Ruranakuna / Otras Actividades Sugeridas................................... 73
Yachakushkata Tupurina /Autoevaluacion..................................................... 73 - 74
C e n U n id e
K A N C H IS Y A C H A Y / Septima Unidad
FACHAKUNAMANTA / 50BRE LOS TIEMFOS
Fikushun / Observemos............................................................................... 77
Fachakunamanta / Lo0 Tiempos................................................................. 7S
Shimikunata Yuyariahpa / Yocabulario........................................................ 79
Rimariahunchik / Dialo^uemos.................................................................... 79 - &0
Rurashun / Ejercicioa................................................................................... 31
Richwa Rimay Yachay / Nocionea Oramaticalea....................................... 3 2 - S3
Ruraahun / Ejercicioa_ 33 - 34
Sumak Rimay Yachay / Literatura.............................................................. 35
Shuktak Ruranakuna / Otraa Actividadee Su^eridaa............................. 3 6
Yachakuahkata Tupurina / Autoevaluacion............................................... 3 6 - b b
P U S A K Y AC H A Y / Octava Unidad
CHURANAMANTA / S05RE LOS VESTIDOS
Rikuahun / Obaen/emoa................................................................................ 91
Shimikunata Yuyariahpa / V'ocabulario...................................................... 92
Rimariahun / Dialo^ucmoa........................................................................... 9 2 - 9 3
Ruraykuna / Ejercicioa................................................................................. 9 4 - 95
Richwa Rimay Yachay / Nocionee Gramaticalea....................................... 95
Ruraykuna / Ejercicioa.................................................................................. 9 6
Sumak Rimay Yachay / L iteratu ra ........................................................ 97
Shuktak Ruranakuna / Otraa Activ'idadea Su^eridaa 93
Yachakuahkata Tupurina / Autoevaluacion 93
IS K U N Y A C H A Y / Novena Unidad
ALLFARAYMANTA/ S05RE LOS ELEMENTOS DEL RELIEVE
C H U N K A N iK i Y A C H A Y / Decima Unidad
Nukanchik aumay Rimay Yachaymanta / Nueatra Literatura
SHUCNIKI YACHAY
“Primera Unidad”
2. MAPAYKVMA
"SA LU D O S "
2.1. 2.2.
> n iM A T l I S K V M C H I K
: " D IA L 0 6 E M 0 S "
3.1.
a. Allillachu kashkanki. a. Mamaka allillachu.
b. Alliilami kashkani. b. Mamaka alliilami.
a. Allillachu kashkanki. a. Yayapash allillachu.
Juninakuy
Conjugation
Imachik: kana
Verbo: ser o estar
Nuka kani
Yo estoy o soy
Kan kanki Tu estas o eres
Pay kan & esta 0 es
Nuka yo
Nuka kanI yo soy
yo estoy
Kan tu
Kan kanki tu e s ta s
tu eres
■Mil
F^y el
F^y kan ele s t i
el es
13
RJMAY yachay
“ LTCRATURA”
5.1 IM A 6H IK U N A
“Adivinanzas”
Q Imashi imashi
mamaka sirlkun
wawaka tuahukun
Q Imashi imashi
nukaka kayta nsha,
kanka chayta riy
chaypi tuparlshun, nln.
Q Imashi, imashi
Inti tamyapi llukshik
tullpuyuk akchata charin.
1. akcha
2. Plavvi millma
3. Pfawi lulun ^
4 . rinri
5. sinka
6 . kiru ^
7. shimi ^
&. kashtuna
9. kunka
10 . r ik r a ^
11. kasku
12. chuchu
1 3 . kashuk
14. wiksa
15. pupu
16. siki
17. lulun
16. uilu (kari)
raka (warm!)
19. m a k ilillu
2 0 . maki ruka
21. chanka
22. kunkuri
23. sampi
24. chaklmuku
25. ta lu n
2 6 . chaki ' — ^
27. chaki ruka
15
7 - S H iM lK U N A T A Y U y A R iS H P A
‘VOCABULAKIO”
YACHAKVSHVM
"Aprendam os"
kashkatii i
im am an ta
llaki
kana
charina
kanka
@huk
yaya
nuka yo
kan tu
pay el
ima&hikuna adivinanzas
nanay dolor
unkuy enfermedad
S. SlNCHiYACHiK RURAVKUI^,
“ EJERCICI05 DE REFUEKZO”
m amaka.........
• Imanallatak kashkanki, mashi
tushukun.
• Mana,.
SAPALLA SHUTILLIKUNAMANTA
“ Pronombres personales en singular”
Imamantatak.
pay
6huk, nanaytami charini.
nuka
-kanki.
9 . SHUKTAK RORANAKUNA
“OTRAS ACWIPADE5 $JjGERiPA:
10.1 1N6TRUCC10N
• Reaiice este trabajo una vez que haya eetudlado por completo la unidad
• Llene sin recorrer a las patinas anteriores
• Lu6 0 O compare, llene vacioe y continue con ia otra unidad.
Q E s c rib a en kichiva el ealudo inlcial, pre^un- ^ C o n ju g u e el verbo kana “ser o estar" con
ta , respuesta, pregunta y la respuesta \os tree pronombres personales en
final. singular.
Q E s c rib a en kichwa y caetellano una de \ae Q T rad u zca al caetellano los ei^uientes
adivinanzaa c^ue acaba de aprender. termlnos.
s in k a .................... napay
kunka.................... yaya
wiksa.................... wawa
akcha.................... imamanta
IS H K A Y N J K l Y A C H A Y
“ Segunda Unidad”
yaya mama
turi
pani
wawki nana
--ii<.iH-|>farWT»-------- 21
a. Kanpa yayaka ima shutita kan. a. <jC6mo se llama au padre?
b. Nukapa yayaka Joaemi kan. b. Mi padre se llama Jose.
a. Kanpa nanaka ima ahutita kan. a. ^Como ae llama au hermana? (entre hermatias
b. Nuka nanaka Joaefinami kan. b. Mi hermana ae llama Joaefina*
a. Kanpa pantka ima ahutita kan. a. <^C6mo ae llama au hermana? (de un hermano
b. Nuka panika Anami kan. b. Mi hermana ae llama Ana.
a. Kanpa wawkika ima ahutita kan. a. <^C6mo ae llama au hermano? (entre hermanos)
b. Nuka wawkika Intimi kan. b. Mi hermano ae llama Inti.
3.1.
Nuka ahutika Josemi kan.
Mi nombre es Jose.
Nukaka Joeemi kanl.
Yo soy Jose.
Josemi kani.
Soy Jose.
3.2.
3.3.
Nuka shutika.............................
Paypa sh utika...........................
Mashipa sh utika.......................
nukapa mfo
kanpa tuyo, de t\
paypa de el
nukanchikpa de noeotroe
paykunapa de eiioe.
5.1 NUKANCHIKTAKI
“Nuestra Musica”
Kullkita chanman
Kullkita chariman
wanrakuta rantiman
tutaka punuyman
punchaka shitayman.
Kullkita chariman
malta wakrata ra ntim ^tu
aychata milcuyman/ ^
tulluta shitayman.
Kullkita chariman,
zarcilluta rantiman,
ivalikakuta rantiman,
nuka kuyayman.
a mi novia.
25
NUKANCHiK KAWSAYMANTA YACHAKUSHUN
“ C0N0ZCAM05 LO NUE5TR0”
6 .2 . YUYAYKUNA
'Vracionee**
26
V0CA3ULARI0”
7.1YACHAKU6UN
“A prendam os”
papa kaweay Vid a
yaya
mikuy alimento
mama mami
punku puerta
uahuahi hija
tuku ventana
chuH hijo
l^chana escoba
FiaHa hermana (entre hermanas)
yachana uku aula
turl hermano (de Hermana)
wipata bandera
wawki hermano (entre hermanosX,;
kilikana kaapi iJipiz
taki musica, canto
allpa mama mundo, esfera
ahuti nombre
kuea marido
allpa tierra
warm! mujer, esposa
kamu libro
5. SlNCHlYACHiK RURAYKUNA
“ EJERC1C!05 PE REFUERZO” ^ ,
a.2.
ai. kan
Nukapa mamaka......
Nuka yayaka ........... kan
• Acerca de \a familia puede ueted reaWzar una • Forme 0rupos de musica ydesarrolle este arte
lamina y exhibir en el aula o en su cuarto de estu- • Pealice la rotulacion del aula, asf usted y los
dio 0 trabajo. alumnos visualzaran los terminos diariamente.
• Practic^ue empleando loe terminos t::le! '^artvX^eeco, • A'^ncnda la parte 0ramatical en el uso mismo de
con su familia en su ho0ar, diaiogando diaria- la Ien0ua.
mente.
• Realice en forma conscientey honesta los ejerci-
• Pregunte sobre sus famlliareo y sus nombres a cios de refuerzo y al ultimo realice la autoevalu-
sus alumnos para q^ue vaya familiarizando en la acion.
comunicacion y en el uso tjlel Idioma.
• Llene los vactoe repa&ando nuevamente, consulte
• Puede ueted adaptar la letra de la cancion a otras fuentes y pase a la si0uiente unidad
cualquier cancion d^eu Iu0ar de tnabajo aprenda y
cante con loo ninoo.analicey cree con suo alumnos
otras canciones,
iTakimanta ITraduccion
28
LLA>4KAYMAMTA
“Sobre el trabajo”
K IM S A N IK I YACHANA
“Tercera Unidad”
1. RJKOSHUN
“ OBSERVEMOSY
imapitak llankan
^En <\ue trabajan?
3.1
• -p i Particula de localizacion, le ubica en el lugar ^eo^rafico, en
el tiempo y en la activi«::lad que realiza.
• -ta k Particula que sirve para pre^untar y que exi^e una respuesta
(birecta e inme(biata.
3.2. JUNINAKUY
La Conju^acicn
Imashka Imachik
Imak
Itnsh. Ich.
Im.
Complemento verbo
Sujeto V
5. C.
Por 10 ,anoral on lao or.oionae ol vorbo oo ubio. .1 final; .in embargo a vaooe vana .u
ubicacion da acuerdo a la intencion del hablante.
6hina.
Ejemplos
allpata llankan.
Yayaka
C. v:
5.
mikunata katun.
Mamaka
Imeh. ich.
Im.
kamuta killkan.
Yachakukkunaka
Imsh. ich.
Im.
ta n ta ta apamun
Turika Quitomanta
C. Directo Verbo
5ujeto C.C. de lu^ar
ich.
Im. Imsh.
Shuk tu ta m a n ta llukshishpa tu lu
saraivan tikrak kaahka.
* Compilacio por los eetudiantes de la LAEB, del texto “ Los cuentos de cuando las Huacas Vivian", con un breve arreglo de estilo literario y kichwa del
autor de este libro. p.9S. Cuenca 1995.
33
“V O C A ^ U L A R IO ”
5.1 YACHAKVSHVN
“Aprendamos"
lla n k a y trabajo
yachachik profceor
yachakuk alumno, educando
away tejidoe
chaltwa japiy la peeca
imapitak en o\uS
wawa niflo, infante
waaichiy conetrucclSn
©iray corte y confecclSn
muru pallay coeccha
kilikay ecretarla
tuehuy !^ar\za, baile
JfeejeKa
eanu ruray
kunan <a>iya> > preeente, ahora
pacha piempo
juninakuy
katuy in^a
chumpi '^ ja
churana W stid o
Imak ©ujeto
Imaehka complemento
Imachik verbo
kueka sitio, partes
tulu costal, funda
turu lodo
maaha yerno
maypi dongle
killkakatina leer
Q PAKTACHIPAY
Complete por favor
F^ykuna kilikan
Hoeotroe escribimos Elios escriben
7- SHUKTAK RURANAKUNA
“OTRAS ACTIVIPAPES 5UGERIPAS’
• ilustre las oraciones que ini:^ican los distintos •Interiorice las terminaciones verbales de acuer-
trabajos. do a cada pronombre personal.
• Practic^ue el dialogo formulando pre^untas • Lea, aprenda y analice el cuentoj luego cuente a
sobre los trabajos cj^ue realizan los parientes sus alumnos, estimule en el gusto literario, haga
de cada uno de sus alumnos. investigar, creary escribir puede tambien ilustrar
• Practic^ue la cc: ju^acion dramatizando con sus las escenas y con ella realizar laminas a todo
amigos o con sus alumnos. color.
• Formule oraciones y haga ejercicios de sepa- • Nprenda el vocabulario basico, ya c^ue necesitara
racion de su estructura ; compare y diferencie para poder seguir adelante.
con la oracion castellana. • Puede usted consultar otras fuentes y profijn-
dizar en la gramatica.
rr
i
S. YACHAKUSHKATA TUPURJNA
“AUTOEVALUACION”
Q 5 ir a n a imachikta junipay.
Conju^ue el verbo sirana, tiempo presente.
............................... Nukanchik
............................... Rankuna/kikinkuna
.............................. Raykuna
Q C astellanom an tikrachipay.
Traduzca al Castellano.
Ilamkay ............................
wasichiy. ............................
siray ............................
tulu ............................
imapi ............................
Ranlka mikunata katun. ............................
Mamaka kilikashpa llamkan ............................
Yachachikka kamuta kilikakatin ............................
k
WiWAKUNATA RlKSiSHUN
“ C o n o z c a m o s lo 6 a n im a le s ”
CHOSKUNlKi YACHAY
“C uarta Unidad”
1. R I K U S H U N
“OBSERVEMOS’ ’
uliku wakra
aliku
chuchl kuchl
41
Y V Y A R IS H P A
"VOCABUL/ARIO" .-•v
"ifiP'
2.1 SHVKTAK W IW A K V N A
"Otros animales"
. ‘7 U k 5U
uturun
anas ~
kachifc
kurtf
chuspi osco
katsu carabajo
challwa ez
anka, woman gavlldn
amaru serpiente, culebra
urpi tortola
ananku hormiga
kuy GUI
kushillu mono
kuntur condor
churu caracol
K^nka k\me>a
kuchita charinki.
Siaaka chusku
llamata michin,
Paykunaka ishkay
wakrawan yapun.
0 W IW A K U N A K A IM A5HINATAK KAN
IComo eon loe animates?
44
5, KiCHWA RiMAY YACHA;
“ N0CI0NE5 GRAMAHCALE5”
m a n ta Fartfcula c^ue indica procedencia, en ciertoe caeoe> tambien indica causa, reem-
p\azando al -rayku, c^ue es propiamente causative.
shina:
w an tntfiica compania, c\ue va con al^uien 0 con al^un animal, o tambien quo hace al^o
con un instrumento.
ahina:
6hina:
ehina:
misi 0ato
misikuna ^a to s
Wawkika llam akunata charin. El hermano tiene ovejas.
Mariaka chunka llam ata charin. Maria tiene diez ovejas.
ehina:
ahina:
0 lllak 7 kanchis
1 shuk a pusak
2 Ishkay 9 iskun
5 kimsa 10 chunka
4 chusku 100 patsak
5 pichka 1.000 waranka
6 sukta rooo.ooo junu
Para form ar decenaa primero ae eacribe el nombre de !aa unidadea (ahuk, iahkay, kimaa, chuaku,
pichka, aukta, kanchia, puaak, iakun) y lue^o ae agre^a el nombre de la decena (chunka) .
shina:
ahina:
B.Yuyaykuna
Oraciones
• Yo ten^c 5 0 ovcjas
• Fedro pasta 14 cerdcs
• La mama tiene 5 2 0 0 sucres de plata
• Yo ten^o 9 anos de &dad
• Estam os en e! aPto 1999
6.Kichwapl kilikapay
Escriba en kichwa per favor
6 5 ..........................................
2 5 7 ..........................................
12 ..........................................
4 .7 5 6 ......................................
Mi hermano tiene 25 cuyes
Jose tiene 11 p e rro s .............
Yo ten^o ................................ anos de edad.
UMAK WMAY YACHAY
“ u iE i^ A T U f^ A ”
Challwaku, challwakulla
maypitak kanpa waaiku
wasiku tvaaiku,
yaku ukukupi.*
Urpiku, urpikulla
maypitak kanpa wasiku,
waaiku, tvaaiku.
mallki jawapi.*
Llamaku, llamakulfa
m aypitak kanpa wasiku,
wasiku, wasiku,
kincha ukukupi.*
* Tornado del folleto QUECHUA de la Prof. Ja n e tt V'engoa. p.20 Cuzco -Peru ^9^
48
8. SHiMlKUNATA yOYARiSHPA
‘VOCAeULARIO” ^
wiwa animal
aliku perro
miel ^ a to
atallpa ^allina
china wakra vaca
uliku wakra to re
ukucha ^ ^ raton
apyu - baba Ho
llama
jampatu
anka
chaliwa
wallinku
atuk
ukumari
churu racoi ■■
charina to
r ner
michina p a e ta r
yapuna arac
churana poner
japina co^er
kiwa hierba
kullki plata, dinero
wata ano
apana lievar
9. SHUKTAK RURAYKUNA
“0TRA6 ACTMDAPESbUGERli
Dialogue con eue alumnos o amigas acerca • Anote los nombres de los animales domesti-
de \oe animales que ticnen en \a casa y de cos y no domesticos que existen en el Iu0ar.
cuantos tienen. Usted aprenda con ellos.
Realice ta rje ta s con eue reepectlvoe nom- • La parte literaria analice y aprenda ayudan-
bres en Kichwa. dose de la traduccion y cuente con mucha
Anote lo$ nombres de lo5 animalos dom esti- naturalidad a sus alumnos, a mas de ello
coe y no domostioos que oxisten en el lu^ar. usted puede narrar otra fib u la de otra
Ueted aprenda con ellos. fuente biblio^rifica.
• -m a n ta ........................................................ shina:
Kichwa Casteilano
WASiPi IM A K U N A M A N TA
“ S o b re c o s a s d e la c a s a ”
PICHKANIKIYACHANA
“Quinta Uni^;la^^”
1. R I K U S H U N
“ 055ER VEM 05^
53
2 . SHiMiKUIMATA yUYARiSHPA
“VOCABULARIO”
5.1 YACHAKUSHUN
“Aprendamos”
am arrado de mafz
cocina
tie s to
cama
cedazo o cernidera
almoada
cesta para car^ar
RURASHON
“ EJERCICIOS”
^ Kutichishpa Killkapay
Imatak kayka.
Imatak kayka. Imatak kayka.
IQuS ee esto?
<jQue ee esto? lQ.ue ee esto?
Q Imatak kani
dCluS eo)fi
Nlnapi llukshini,
nawita ivakachini,
yanami kani.
Uchillami kani,
pukupimi churan,
mikunawanmi
shimiman apan.
5.1 TUPUYKUNAMATA
“Sobre loe interro^ativos'
1o. Forma
• pi quien pre^unta sobre la identii^at:^ de las personas.
En una orscion a estos term inos se anade la particula -ta k c^ue enfatiza la pre^unta y exi^e una
respuesta inmediata.
2da. Forma
shina: Paychu. .^ s e l?
Kusachu. (SEs el marido?
Yachana wasichu. <jEs una escuela?
Panpa yayachu. (jEs tu papa?
Kanpa mamaka shamunachu. de ven-ir tu mama?
Kanpa mamachu shamuna. eTu mama es de venir?
57
RURASHUN A o t
.“ EJERCIC106’
^ 7.W A S i KU5KAKUNA
CDN RESPftTO A LA CASA”
6.1. RImarishun
NUKANCHIK PUKLLAY
“Nuastro jue^o”
5hu$huna Manay
El pedido del cedazo o cernidero
cara
vcr\\r
negro
responder
boca
adelante (espacio)
arriba (vertical)
a tra s (espacio)
largo
cuesta arriba
cu a rto de cocina
abajo
dorm itorio
im lado
cuarto, interior
fiiera. patio
cocineta
un espacio de mas abajo
vivir
un espacio de mas arriba
rma ir
japina coger
muyuna rodear
ehayana parar
yailina pasar
puchukay ultimo
SO
10. SHUKTAK R U R A ^ ^ tlh
“0TRA5 AC TM D A D E a^^E eR
• Visite a \oe padree de familia en eue caeae y • Puede usted form ar un d\cc\onar\o pereona\
converse eobre las cosas que tiene en sus en un cuaderno de todo el vocabulario que va
caeae. aprend\endo.
• Converse con ios ninos, forme oraciones y • Llene ios espacios de Ios ejercicios una vez
^rafique. que ya haya aprendido ese numeral.
• Realice una lamina de la primera patina de • Grafique las partes de su casa y ponga
esta unida^l y exiba en el aula. nombres de esos iugares .
• Ha^a que creen at:^ivinanzas deecrlbiendo las • Juegue con sus alumnos o amigos, y exprese
cosas que hay en la casa y uste^^ aprenda de frases en quichua, sehaiados en el juego de
ellos. esta unidad.
• [Dialogue ciiariamente con sus alumnos y
reaiice un tra ta m ie n to pedagogics.
11.
‘AUTOEVALUACION
una cocineta
una cobija
una ceeta
SI
Q Kutichipay, cadtellanopipaah kilikapay
Imapitak yanunki
n Caatellanoman tikrachipay.
* TraHuzca al casteliano.
P*
maykan
maypi
mayman
mashna
Ima
Kanpa mamachu.
Maypitak kawsanki.
Ushushichu.
Kanpa wasichu.
62
MIKUYKUNAMANTA
“ S o b re lo s a lim e n to s ”
SOKTANJKl YACKANA
“ Sexta Unidad”
cG ” G"
1. R J K U S H U K „
“o bservem o M
fUykunami
Pfukanchik mikuykuna.
SHiMJKUNATA yUYARiSHPA
“VOCABULARIO”
2.1. MIKUYSHIMIKUNA
“Aiimentos”
/■ I '
maklnchu '' c\ueeo
kachl 0a I
mishki panela
chudpi midhkt miel de abeja
miehki murukuna fru ta 0
murukuna cereai(50
papa papa0
yuyukuna ver£^ura0
wira manteca
came
pan
azucar
leche
harina
yuca
palanta platano
Inchik mani
chiM^illa pina
wiru cana
uka oca
ulluku melloco
yaku wira aceite
palta a^uacate
chukllu . chocio
RJMARiSHUNCHjiK
“ DIAL0GUEM05”
RURAYKUNA
1. Imapakta rinki.
2 ......................... , .......................... , rantinamanmi rini.
1. Im atatak apakunki.
2 ........................ , ..........................,apani.
1. Tantataka imawantak mikunki.
2. Tantataka................. , ....................,................... , mikuni.
1. [ma m urukunatataktarpunki.
2. Nukaka.................. , , ................... ,tarpuni. •
1. Im atatak mamaka yanun.
2. Nuka mamaka............... , .................. ,.................^yanun.
1. Ima shuti yuyukunatatak mikunki.
2. N ukaka................. , ...............................................yuyukunatami mikuni.
1. Ima aychakunatatak mikunkichik.
2. Nukanchikka................, ................... , ..................., mikunchik.
RiMAY YACHAY
:“KDCI0NE5 GRAMATICALE6”
4.1 SHUTILLIMANTA
“ Loa sd je tivo e ’’
3 Shutillikuna
Adjetivos
wanra hombre joven
alii umayuk Inteligente
wira gordo
rupaahka c^uemado
uchilla pequeno
wakliiahka danado
ankas azul
pakiahka roto
millay bravo
yapuahka arado
aumak lo mejor
yanuahka cocinsdo
jaya amargo
irki debil
aahnak ediondo
paya vieja (animado)
killa vago
mawka vieja (cosa)
"o r 5. RURASHUN
“ EJERCICI05”
Q 5hutillikunata kilikapay
For favor escriba loe adjetivoo
kuchi
wasi
warm] misi
'A PUMAY YACHAY
)C\0HE5 GRAMATICALE6"
6.1. JUNINAKUYMANTA
La conjugaciSn
YALLI5HKALLA PACHA
Tiempo paeado reciente
Q Este tiempo ee construye unien^;lo a la raiz verbal la particula -rka , se^uit^o ^^e las term ina -
clones de persona c\ue Memos visto en el tiempo presente. Ademas esta particula -rka indica
c^ue el narrador o el c^ue habla ha e\do te s tig o t^lel Hecho o de la accion.
70
6.2. IMACHIKKUNA
‘YERB05”
kilikana escribir
yachakuna aprender
yachachina ensenar
yuyana pensar
wallpana analizar
jamuktana entender
taripana evaluar
tullpuna pintar
shuyuna dibujar
yupana contar
rimana hablar
uyana oir
aaina reir
pukliana jugar
ushana poder
upallana callar
urmana caer
jaytana patear
tiyarina sentarse
shayarina pararse
kuyana am ar .acariciar
kamlna repr(?nder
kunana aconcejar
karana re^alar
kilikakatina
pichana borrar, barrer
yapuna arar
challwana pescar
awana tejer
tushuna bailar
katuna vender
rantina comprar
purina caminar
llakina tener pena
takahana lavar ropa
armana banarse
mayllana labarse por partes o una cosa
pununa dortnir
killanayana tener pereza
kallarina inicidr
waylluna c^uerer sentimentalmente
munana c^uerer cosas en general
SUMAK WMAY YACHAY
“LITERATURA”
CHAKRAPI KUYARIY
“ El am ono de \a cha cra ”
• Rotule en kichiva \oe allmentoe de eu caes o • Lo© adjetiVo© emplee en el dialo^c con ©us
de \oe o^e puede tener en su escuela. alumnos y ami^oe, realice un pequeno vocabu-
, KeaWce laminae con ^raficoe de a\\men-toe laho de o tro s adjetivos.
con eue respective?© ncmbres y ubie^ue en ei • Para la parte llterana realce la belleza natu
aula. ral de la chacra como un escenario de amor,
• Trabaje dando ta re a s a ©us alumnos ©obre resalte el amor a las plantas, al trabajo y a la
lo© alimentos de cccina, producto© que culti- naturaleza, aprenda bien la poesia, recite con
van, receta© de cccina, las comprae q^ue lo© lin o s y ha^a que ello© creen o tra s poesfas
realizan; etc. en kichwa a una plantita, a una flor, a un nido,
• lnve©tl0ue ©obre o tra s fuentes alimenticias etc y usted practique con ellos.
del s e c to ry ©us nombre© tipico©.
9. YACHASMKATA TUPUWNA
“AUTOEVALUACION”
Q Traduzca.
QConJugacion. QjTraduzca.
Pay .........
k.- Payka ta n ta ta nunuivan rantin.
Nukanchik .........
0 . - .........................................................................................................
Kankuna .........
Paykuna .......... k. Inti wanraka alii runami kan.
Marfa ......... 0 . - ................................................................................
Yachakukkuna .........
Yayamamapash ......... k.-Millay allkuka nuka panipami kan.
Kuytsa .........
PACHAKUNAMANTA
“ LOS TEMPOS”
KANCHJS YACHAY
“Septima Unidad”
1. RiKSiSHUN
^V ^S E K V E M O e”
>
chawpl tu ta yallik tu ta tu ta
V
>
chawpi tu ta
77
PACHAKUNAMANTA
“105 TEMPOS”
KANCHI6RI PUNCHAKUNA
“ Los de la 6emana“
KILLAKUNA
“ Los meses”
'Puentes: Pte. CONAIE, Ouaman Foma, Folleto de Curso At Quichua At Jannett Vengoa, Cuzco-Feru.
3. SHlMiKUNATA yUYARJSHPA
“V0CA3ULARI0”
killa
wata
kanchlsri
puncha
tu ta noche'
chiahi tan:ic
chawpi
amaa 0 oacum
pakarly .amanecer - ■
puncha puncha itiuy
tu ta tu ta 4nuy denoche
yallik |?aaa^o
tutam anta *muy demaPtana
uchilla pacha minutos
kayakama haata mahana
chiahikama hasta la tarde
4. RiMARiSHONCHiK
“ D IA L 0 G U E M 0 5 ” ,
Carmen: lY tu?
Inti: Yo tambien ire el dia sabado. Hasta mahana.
Yachachik: Kan Sisa wavva imashina yachana wasiman puriyta rimapay.
6isa: Nukaka tutam anta, pichka pachapimi jatarm i.
Katilla mayllarishpa, mikushpa, sukta pachapimi, yachana wasiman shamuni
Utka utkami ama punchayankapak shamuni.
Yachana wasimanka pusak pacha, kimsachunka uchilla pachapimi chayani.
Kutin, chawpi puncha tikrashpa, na chishimi wasiman chayani.
Amsakama mamata yanapani.
Tutaka tunnaPiatvanmi pununi.
Frofeeor: Tu, nina Sisa, convereanoe sobre los preparatives antes c^e venir aca a la escue!
5iea: Yo me levanto temprano a las 5 de la manana.
Se^uidamente me aseo, come y a las 6 ven^o a la escuela.
Ven^o rapido para no hacerme de dfa.
A la escuela lle^o a las S y 3 0 minutes.
Y, saliende pasado ei medio dia, ya lle^o tard e a la casa.
Ayudo a mi mama hasta c\ue oecurezca.
Oe noche duermo con mis hermanos.
mi kan
Runan punchaka
ml karka
ic^yna punchaka
mi kanka
Raya punchaka
mi kanka
Mincha punchaka
killami karka
Yallishka killaka
killami kan
Ray killaka
killami kanka
Shamuk killaka
2 ..............................................................................
1. Ima killapitak murukunata pallanchik.
................................................................................
1. ima killapitak yachana w a tatak kallarinchik.
2 ..............................................................................
1. Ima killapitak wacharirkanki.
2 ..............................................................................
1. Ima killapi sawarirkanki.
2 ..............................................................................
1. Ima killapitak raymi tiyan.
2 .............................................................................
1. Ima pachapitak chawpi puncha mikunki.
2 .............................................................................
1. Ima pachapitak ha puhunki.
2 ............................................................................
1. Ima pachapitak kilikakatinki
..............................................................................
S. KJCHWA RJMAY YACHAY
“ N0CI0NE5 GRAMATICALE5”
6.1 6HIM1KUNA
“ Earticulas”
• -Ha 1. Indica afecto a algo o alguien c\uerido, ee utiliza maa en expreaiones po^icaa.
Mamalla inamacita
Churilla hijito
NukS wasilla Mi caaita.
Nuka warmilla maypi 'pu'r'mc\\a Mi mujercita d6'c\de andara.
3 . Indica aoledad.
allkulla kawaan Vive aolo el perro.
waailla aakirirka Quedo aola la caaa.
tu ta lla ahamun 56lo de noche, viene.
4. Indica parecxdo a.
churlka yayallami kan El hijo ae parece a au papa
mamalla Parecido a la mama
• -6 3 pa Aumentativo.
yakueapa ju^oao
yuyayeapa muy penaador, inteli^ente
umaeapa cabezon
82
6.2 JUNINAKUY
“Conju^acion'
SHAMUK PACHA
Tiempo Future
5e construye con las terminaciones proplas del fu tu re cen las terminaciones personales del
tiempe presente. Asi. Imachik: Pukllana
Nuka pulitUasha
Kan peWlankl
^ay pukllanka
Nukanchik pukllashunchlk
K.ankuna pukllanklchik
Paykuna pukllanka (kuna)
7 RURAYKUNA
“EJERCiCIOS"
KICHWA CASTELLANO
kusa
pan!
Turi
Yapuna
Paskana
Warm! shamun
Pay llamkan
Wawkimi chay wawaka
Nuka kilikasha
i=^y
Nukanchik...............................................
Kankuna
Paykuna
DESPEDIPA5
LAS H0RA5
7.1 TAKIKUNA
“ Musica”
'Tornado del libro materialee para la enseftarza de la cultura ffsica, de Marco OudiHo, PEBI ABYA YALA, 1993
35
• Kelacione las activi^lades del tiempo y espa- • Grafique un reloj y pon^a \oe nombres en
CIO, con las actividades cotidlanas que usted kichwa.
reaiiza y escrlba ensayos, calendarios y • Realice ejercicios de calculo de horas en
hcrarios de trabajo en Kichwa. kichwa.
• Practique el dialo^o con el facilitador, con sus • Aprenda bien las canclones, cante y baile con
amigos y con sus alumnos. sus alumnos. Tambien puede investi^ar otras
• Aprenda el vocabulano, construya oraciones, canciones en kichwa, o extrai^a de sus alum
dlalo0os y practique diarlamente. nos 0 padres de familia.
• (3rafique la lamina Inicial en un cartel y exiba • Realice la autoevaluacion sin mirar las p ati
en su aula. nas de autoaprendizaje, si falla vueWa a
aprender.
TUPORINA
m COMPLETE
Q Complete.
• Llamkaymantaka.............. tikrani.
pacha tu ta p im i puhuni.
pachapimi kilikakatini.
2 de la mahana
3 de la tarde
10h50 m de la ncche
• -lla
Ejm:
• -ku
Ejm:
• -s a p a
Ejm:
• -ru ku
Ejm:
• -k a n a
Ejm:
Q Juninakuy.
Conju^acion.
5hamuk Facha
.....................
Nukanchik
Kankuna
Paykuna
Takipimi kashpa,
rfuka llaki
ka^vsani,
mutsushpalla
kurikinki,
allpata kurikinki,
chutay kurikinki,
karas karas kurikinki.
3 Traduzca.
amea
tu ta tu ta
kanchisri
tu ta m a n ta
hora
minuto
muy de d'\a
mes
CKURANAMANTA
503KE LOS VE5TID0S”
PUSAK YACKAY
“Octava Unidad”
1. muchiku
1. paychi 2. punchu
2. wallka 5. kushma
5 . tupu 4. pacha tupuk
4. talpa
5. chumpi
5. pachallina
6. wara
6. makiwatana
7. ushuta
7. chumpi
6, shiwi
9. anaku
1 0 . ushuta
2 . S H i M l K U N A T A y U Y A R iS H P A
‘VOCA^ULARIO”
WARMIPA
paychi arete
tupu preric:;le£^orr.'6 <
pachallma tela (\ue cubre la blusa
anaku faWa
uahuta alpar^ata
e h m anillo “
makiwatana manilla
talpa blusa
wallka CcHar u x u '!^
KARIPA *
muchiku
punchu ■' poncho -
ku$hma cam isa'
pacha tupuk reloj ^
chumpi faja, correa
wara pantalon
ushuta alpar^ate
3. RiMARiSHONCHlK
“ DIAL0GUEM05”
92
U Y aya: Churi, muchikutaka churariy.
Complete.
Q CHURANAKUNAWAN PAKTACHIPAY
Q dhutilliwan paktachiy.
Nuka umapika muchikutami churarinl.
Muahuk uahuta
wara Chakipika ..................... churarini
kushma A nakutaka..............................watarini
3 RIKUCHIKKUNA
9 IMPERATIVOS DIRECT09
• 5e construye uniendo “ -y” a la raiz verbal, para r - ■a la se^unda persona y **-chun” para
la 3ra. 'pe'reo'c\a.
95
• En algunas provinciae ee acoetumbra mtercalar e\ morfema coneideratlvo -pa para expresar como
un rue^o o favor, o expresarlo con mayor respeto.Asi:
RURAYKUNA
EJEPCICiOS
Kay
Kay
Chay
Chay
Chakay
Chakay
Imperatlvos
pukllana pukilay (tu)
rantina .................... (tu)
pununa .................... (el)
purina ........................ (^1)
rina .................... (el)
shamuna samupachun (el)
awana ................. . (el)
rikuna ........................ (tu )
tarpuna ........ ............ (tu)
yachana ........................ (^1)
yachakuna .................... (el)
takshana ........................ (tu)
9S
\y f^ S.SUMAKRIMAY
/ J ^ “ LITERATURA”
7.1 IMA6H1KUNA
“Adivinanzas”
Imashl imashi,
shukta yaykun,
ishkayta llushin.
Imashi Imashi,
punchaka juntani,
tutaka chushakyani.
Imashi imashi,
kallampashina,
jatun utkuyuk kan.
Imashi imashi,
Fukapash yanapash,
chawpipi jutkuyuk kan.
• Fuede rotu fara manera de unjue^o, dinamica • Realice cantos, poesias o adivinanzas a
0 procesos de aprer\d\zaje la ropa que llevan proposito de la ropa, ta n to en Richwa y en
sus alumnos o aus amigos. Castellano.
YACHASHKATA TUPORJNA
“AUTOEVA.LUACION”
Muchiku
wara
chumpi pantaloneta ...........................
9S
A LLP A K A Y M A N TA
“ 506R E LOS ELEMENT05 DEL RELIEVE”
ISKUN YACHAy
“ N o v e n a UnWad”
“035ERVEM05”
101
2 . SljiJMiKUNATA yUyARJSHPA
“ VO CABU LAR IO ”
2.1 YACHAKUSHUN
N^vG'c\d3^'C(\oe"
nube
rayo
viento
monte
filo de la pena o c^uebrada
q_uebra^:Ja
pena
^ranizo
nevado
Ituvia
arco iris
:Ci(^ne^o
1
3. WMAKUSHUNCHIK 1
“ D iA L 0 e U E M 0 5 ”
4. RURAYKONA
“ EJERC1CI05”
103
NUKANCHJK KAWSAYMANTA YACHASHUN
“ C 0N 0Z C A M 05 NUESTRA FORMA D E VIVIR”
F^chamanta kuskamantapash
El tiempo y d eepacio
En el mundo indigena, el tiempo paeado ee un tiempo q^ue se adelanto en venir por elio se lo5 llama
en kichwa nawpak !o q^ue adelanto; o al^o que hemos visto o esta a nuestra frente; ee como que ca-
minaramos Iiacia adelante pero viendo to d o lo que paso. Y el fu tu re se conoce con el term ino kichwa
shamuk Venidero’ acompanado de ‘pacha’ ‘tiempo’, lo que esta por vivir, por recorrer, por ello ae dice en
kichwa : “ Cue todavfa hay doe meses para que lle^ue el Inti Raymi”, no se dice como se acostumbra en
Castellano: “ Que fa lta dos meses para que lie^ue el Inti Raymi.
En cuanto al espacio lo que esta atra s, se llama washa y lo que esta al frente se dice hawpa. Por ello
riawpak es utilizado para decir lo que paso y lo que esta adelante.
Por lo dicho la prlmera parte tiene relacion con el tiempo y la se^unda parte tiene relacion con el
espacio, en los espacios de la vida el tiempo y el espacio van siempre juntos.
I
S. KiCHWA RiA\AY VACHAYi^.^
“ NOaONE0 0RAMATICALE9"
?.1. 6 HIMIKUKUNA
Chay runaka achka wiwayukmi kan. Bee hombre tiene muchoo animales
Pedroka warmiyukmi kan. Pedro es casado.
rikuway observeme
Nukata armachiway. Baname a mi.
Paymi nakchawan. El me peina
Paymi yachachiwan. El me ensena
yachachik profesor
tullpuk pintor
pichak barrendero
kilikak escritor
UNAYYALLISHKA PACHA
Pasado remote
5e constm ye con e\ morfema -sh ka , ee mas ueado para narrar cuentos y leyendas, en donde el ^
narrador no ee test-i^o los hechos, da la idea de “c^ue asf dicen c^ue ha sucedido’ “asi habia i
side”; “ no me acuerdd", etc. Tambien se puede utilizar cuando no se acuerda la accion 0 no hemos I
eetado cuerdos. Tambien para referir algo que se hizo hace mucho tiempo.
Mlak vacio
yapa mucho, demasiado
junta lleno
asha poco
puchu sobra
llashak peeado
pankalla liviano
jatun grande, a lto
uchilla pequeno
chushak espacioso
kichki angosto. apretado
wira gordo
tsaia flaco
nanu delgado
suni largo
kutu corto
6.4. MUSHUKSHIMIKUNA.
Termlnos nuevos.
kilikana kaapi
illapa
achik kuk
yupachik
107
7. SHUKTAK RARAYKUNA
^“ 0T R A 5 ACT1V1DADE5 5U G ER ID A5”
• 6 al0a con sus alumnos o sola a un lu^ar alto • Formule preguntas a sus alumnos, acerca del
y observe el palsaje que presenta y relacione eitio en donde viven y por donde caminan; es-
sus partes con nombres kichwas. criba sus respuestas y repase.
• dialogue con su amigos y alumos empleando • Trate de animar valorar y demuestre interes
este vocabulario. por la iengua. asi usted aportara para que no
olviden su lengua indigena.
• Realise laminae a to^io co lo ry emplee en pro-
cesos de aprendizaje, asi reforzara su prac • Escriba, hable, cante y juegue utllizando la
tice. lengua kichwa. Asi los alumnos tambien em-
pezaran a produclr oral y por escrito en su
lengua.
ACHASHKATA TOPURJNA
^“ AUTOEVALUACION”
’l l
A.
109
Kichwa C a ste lla n o
Castellano Kichwa
El tiene casa.
Jor^e es sastre.
Ei me ve.
Mi hermano es musico.
6 u mama eo contadora.
Marfa ee Secretaria.
CHONKANlKi YACHAY
“ Decima U n i d a d ”
i;
2. TAKIKUNA
POESIA
2. TAKIKUNA
P0E5IA
Peclamando Peclamando
Kanta kuyaymantalla For c^uererte mucho
kay takishkata karanchik, te dedicamos esta cancion,
urpishina por tener una carita linda
5umak Pfawikuta charimanta. como de una to rto lita .
Cantando Cantando
Kanta kuyaymantalla, De ta n to c^uererte
punuyta na tarini, no puedo dormir,
aisashinami kanki - eres como una florcita,
nuka riksi punchamanta. deede quo to conocf.
Peclamando Peclamando
Aiijj urpikulla yanakulla. Aiijj mi amada to rto lita .
Cantando Cantando
Urpikulla yanakulla, Amada to rto lita mfa,
kanmantamari purini, ven^o ta n solo por ti,
sisa tukyakukshimari tu carita parece
nawikupash rikurinki. una rosita on boton.^ <
Peclamando Peclamando
Punchakunapaeh yuyani, Pienso en t f todos los dfas,
tutakunapash muskuni. y las noches sueno conti^o.
Cantando Cantando
Punchakuna yuyakuni, Los dias paso peY\ear\do,
tutakuna muskukuni, las noches sueno conti^o,
maypi purikushpapash dondo quiera c^ue estes
shunku juntam i yuyani. recuerdo con todo el coraz6r\.
Peclamado Peclamando
Yuyarishpa purinki, Piensa siempre en m(,
kanpa yaya pinakpipash. aunque tu padre no me quiera.
Cantando Cantando
Kanpa ta y ta pinankacha, Aunque tu padre no me quiera,
kanpa mama butankacha, aunque tu madre me re^ane,
wanuy punchakunakama hasta el dia de mi muerte
kanllatamari kuyasha.* solo a t i te amare.
3. ARAWIKUNA
E0E5IA5
3. ARAWIKUNA
P0E5IA5
3. ARAWiKUNA
P0E5IA5
Na chishi kakpimi,
Shina nishpa purikurkani,
wasiman tikrakurkanchik,
llamakuta rikunkapak, ,
yurak llamakuwan
nuka yura llamakuta,
yana llamakuwan.
nuka yana llamakuta.
Taruca, pp 279
SUPAY PJ^URiSNKAMANTA
' “ LA APARfCION DEL DIABLO”
* La ver5\dr\ castellana, fue tom ada del te x to TARUKA compilado por Fausto Jara, ADYA YALA 19&7, p.107.
kvntv/ r m a n t a
“CVENTO SOBRE E
Shuk kuytsakumi tiyashka nin, Chay kuytsaka llamakunata jarkashpa. jarkaahpami urkuman
Chay ku ^sa wawaka, yayamama mana uahutata karakpimi chaki chukrishka, chiktarish-