0% encontró este documento útil (0 votos)
154 vistas

Prologos

El documento presenta un vocabulario gallego del siglo XIX escrito por un autor anónimo. El autor realizó observaciones sobre los diferentes dialectos del gallego y recopiló vocablos con sus correspondencias en castellano. El vocabulario ofrece una visión temprana de rasgos lingüísticos del gallego hablado en distintas regiones.

Cargado por

xacobe
Derechos de autor
© © All Rights Reserved
Nos tomamos en serio los derechos de los contenidos. Si sospechas que se trata de tu contenido, reclámalo aquí.
Formatos disponibles
Descarga como PDF, TXT o lee en línea desde Scribd
0% encontró este documento útil (0 votos)
154 vistas

Prologos

El documento presenta un vocabulario gallego del siglo XIX escrito por un autor anónimo. El autor realizó observaciones sobre los diferentes dialectos del gallego y recopiló vocablos con sus correspondencias en castellano. El vocabulario ofrece una visión temprana de rasgos lingüísticos del gallego hablado en distintas regiones.

Cargado por

xacobe
Derechos de autor
© © All Rights Reserved
Nos tomamos en serio los derechos de los contenidos. Si sospechas que se trata de tu contenido, reclámalo aquí.
Formatos disponibles
Descarga como PDF, TXT o lee en línea desde Scribd
Está en la página 1/ 630

[275] UN VOCABULARIO GALLEGO DEL SIGLO XIX

por
JOSÉ LUIS PENSADO TOMÉ
Hace ya algunos años, realizando investigaciones sobre los textos gallegos de la Academia de la
Historia, solicitó nuestra atención un manuscrito intitulado Apuntes para escribir la Historia de La Coruña
(sign. 11-5-1/947-1), en el que se incluyen unas curiosas noticias sobre el Dialecto de Galicia, seguidas de un
breve vocabulario, originales que entonces copié, pensando en darlos algún día a la imprenta. Impedido por la
urgencia del tiempo de una colaboración de más personal empeño, aprovecho gustoso la ocasión de ofrecer
este vocabulario inédito al homenaje que se tributa al ilustre maestro Don Ramón Otero Pedrayo.
No puedo en este momento llegar a la identificación de la persona del autor ni siquiera a fijar, con
absoluta precisión, la época de la composición de su escrito. Lo cierto es que, según los caracteres externos
del manuscrito y los datos que contiene su texto, éste se redacta en fecha anterior a 1833, año en que las siete
provincias de la antigua división administrativa se redujeron a cuatro. Por eso, en el curso del siglo XIX,
podemos considerarlo como un primer intento y esbozo de acopio lexicográfico del gallego, que no ha de
lograr realización impresa hasta el Diccionario de Francisco Javier Rodríguez, publicado en 1863.
En cuanto al autor, se advierte a primera vista que se trata de un castellano, como también lo da a
entender algún término tachado del mismo texto. Quizás fuese algún militar de profesión, que, por razones de
ella, habría venido a conocer bastante bien las peculiaridades del habla en distintas comarcas de Galicia, e
incluso en otras regiones de la Península. Su formación cultural no es, en ninguna manera, de erudito. Los
tales Apuntes se reducen, de hecho, a una simple descripción al servicio de un enseñamiento para gentes
ajenas al país. Su propósito es el de reflejar fielmente la lengua que oye. Pero, aunque diligente anotador de
[276] las diferencias entre el gallego y el castellano, sus observaciones son muchas veces inexactas y burdas.
La diversidad entre ambas lenguas no puede encerrarse en las fórmulas simplistas que el autor improvisa.
Y es que en los materiales léxicos por él allegados hay que distinguir, de una parte, los netamente
galaicos y, de otra, los resultantes del bilingüismo del ambiente en que el vocabulista se mueve. Esta
disparidad objetiva de elementos no llega a captarla muchas veces nuestro autor, pero, por lo mismo, nos
testimonia en temprana fecha una serie de rasgos hablísticos regionales que, en buena suma, coinciden con los
que Emilio Cotarelo señaló en El castellano hablado en Galicia (por ejemplo, va en casa, y luegu, tirar y
sacar, etc.)
En la noticia general que precede al vocabulario es curiosa su idea sobre la participación lingüística de
la Península, en la que, bajo nombre de lusitano, se establece una comunidad de lengua que va desde
Santander hasta el Cabo de San Vicente. El autor, que conocía muchos rincones de España, nos ofrece a cada
momento comparaciones sobre apartadas zonas y hablas, como el vascuence, el aragonés, el andaluz. Dato de
su personal idiosincrasia es que se le adivina hombre epicúreo, aficionado a los placeres de la buena mesa, y
se preocupa, por ejemplo, de precisar las denominaciones de los pescados en distintos puntos de la Península.
Para su consignación de voces gallegas, el primer problema que se le planteó fue el de la grafía, pues
desconoce toda tradición escrituraria del gallego. Tiene que improvisar un sistema para reproducir los sonidos
extraños al castellano. Por eso, encontramos que muchas veces transcribe por ch (pronunciada al modo
francés, como se cuida de advertir), la fricativa prepalatal sorda, x o j del antiguo castellano (así, por ejemplo,
beicho de preto por beixo de preto, churelo por xurelo, munche seguramente por muxe ‘múgil’, michilón y
michillón por mixilón y mixillón, etc., etc.) En otras ocasiones, en cambio, emplea ch con su valor de africada,
idéntico al del castellano (son casos como cheo, chambra, escacho, fechar, etcétera, etcétera).
Está dotado, a lo que parece, de un buen oído y, en consecuencia, se advierte en sus transcripciones
alguna adaptación de orden fonológico de algunos sonidos, como la o- inicial y -o final átonas que reproduce
por u en ambos casos, supuesto que la o átona gallega está más próxima a la u castellana que a la o situada en
castellano en idéntica posición (es, por ejemplo, el caso de los diminutivos en -iñu, etc.)
Hagamos notar sus observaciones sobre la diversa modulación del gallego ("la aspereza de las de
Mondoñedo" contrastando con "la dulzura de las santiaguesas"), variedad de pronunciación que el autor dice
percibirse, incluso, entre pueblos, aldeas y feligresías. Su aserto puede estar influido por la creencia de los
nativos en un nimio polidialectalismo, a veces imaginario. La alusión al ceceo no hemos de interpretarla en el
sentido lingüístico actual ("ceceo" opuesto a "seseo") sino más bien como mera [277] constancia de una
confusión entre las articulaciones de la s y la c o de diferentes maneras de articular la s.
Tampoco podemos admitir la amplitud generalizadora con que, en la Observación 3ª, registra el
conocido fenómeno de la "geada", que no puede hacerse extensivo a toda la región.
Es incomprensible la supuesta geminación de la -l-, afirmada en la Observación 5ª. Ha de interpretarse,
posiblemente, en el sentido ortográfico que a una -ll- doble castellana corresponde, con frecuencia, en gallego
una -l- simple (esto es, al castellano allá, el gallego alá).
Notó bien, en cambio, la tendencia de la lengua oral a retener, en determinadas posiciones sintácticas, la
-e final de los infinitivos o de otras voces (la llamada "e paragógica").
También reparó en la estratificación social de la lengua hablada en Galicia, como se comprueba en la
Observación 15, donde señala que "la gente fina no usa de tanto idiotismo". Muchas de sus observaciones, a
lo que parece, proceden de gente humilde, en ocasiones criadas de servicio, según lo que se puede conjeturar
de ciertos testimonios.
El estudio demorado de algunas voces y formas colegidas por nuestro anónimo vocabulista, que no
dejan de suscitar algún problema curioso, se hará, por apremios de tiempo, en publicación aparte.
Universidad de Oviedo, 1958.
[277] DIALECTO DE GALICIA
[Observacións do autor do Dialecto de Galicia]
Cuatro lenguas o idiomas distingo en España e Islas adyacentes : el limosino, que se habla en la Corona
de Aragón, el Vascuence en Navarra e Yslas (sic) Vascongadas, el Lusitano desde Santander hasta el Cabo de
San Vicente y el Castellano con todo el resto de la Peninsula.
Cada idioma tiene sus dialectos particulares procedentes de aquella lengua matriz. El Vascuence solo se
habla en Guipuzcoa, el Vizcaino en Vizcaya y e(n) Navarra el Labortano. En Alava no se habla
determinadamente ninguno de los tres dialectos pues hallandose limítrofe de cuatro provincias participa de
todas y del castellano mas que ninguna. El Vizcaino es un Vascuence tan corrupto y castellanizado que he
visto no entenderse una mujer de San Sebastían con otra de Lequeitio. Hay tanta diferencia, que aunque no se
entienda la lengua al momento se distingue un Azpeitiano de un durangués y de un Roncalés.
[278] En el antiguo Lusitano no hallo diferencia : (Fol. I V.) en mi concepto el Gallego y el Portugués
es un mismo idioma que por eso le generalizo con la voz de Lusitano. Se ha creido que la lengua portuguesa
es corrupto del gallego, y si se pregunta a los portugueses, tan entusiastas por su país lo juzgaran a la inversa.
Me fundo en la multitud de voces iguales que hay en ambas lenguas, al ser limitrofes estas provincias
subcesivamente por las costas Cantábricas y occidentales, por la unión de estas provincias durante la
dominación cartaginesa, romana, goda, arabe y aun en la Restauración hasta Fernando I, por la mezcla de
habitantes para guerra, comercio, navegación, etc. y por lo que dicen los eruditos, Terreros y Masdeu. Solo
veo en el dia la diferencia de dialecto en la provincia, un pasiego se distingue de un luguense, como un
coruñés de un portugués de Oporto, hablando todos una misma lengua. A poco tiempo de estar en Galicia he
distinguido en la voz a tres mujeres de Mondoñedo, de Lugo y de Santiago como pudiera de un catalán, un
valenciano y un mallorquin. (Fol. 2 r.)
En las mujeres, que hablan mas, con mas precipitación y eficacia se distinguen las provincias: la
aspereza de las de Mondoñedo no se ve en la dulzura de las santiaguesas y pasando de la provincia de
Santiago a la de Tuy, cecean más lo que se advierte conforme se entra en Portugal y se van aproximando al
estremo opuesto de los Algarbes, limites de Andalucia. Esta diferencia de modulación no solo se nota en las
siete provincias de Coruña, Mondoñedo, Orense, Tuy, Santiago, Betanzos y Lugo sino también en partidos
más cortos, en pueblos, en aldeas y feligresias. Se estiende esta diferencia a la nomenclatura de las voces: un
mismo pescado le dan nombres diversos en cada provincia de las citadas, como pudiera decirse en Bilbao,
Cadiz y Barcelona.
Concretandome ahora al dialecto gallego, te diré que a los forasteros (tachado: castellanos) nos choca
porque no es el verdadero castellano, teniendo casi todas las voces castellanas pronunciadas de diferente
modo. He averiguado si se habia formado algún diccionario del gallego y no existe, por lo que he ido (Fol. 2
v.) recogiendo algunas voces que apuntaré a continuación para que veas su correspondencia en castellano.
Conservan muchas del antiguo castellano con la misma significación como CEDO, "pronto", FIELDAD,
"fidelidad".
Los hombres hablan pausado y solo exaltados por alguna pasión avivan la modulación y alzan la voz,
pero las mujeres naturalmente hablan con cierta velocidad, modulan a prisa, gritan a proporción que quieren
dar más espresión a lo que dicen y, como por su fisico la boca es bastante grande, sin que sea un defecto para
la belleza, repiten los hiatus recargando las vocales lo que hace mas chocante al que no está acostumbrado.
Cada provincia de España tiene repetición continua de una misma voz generica a que se da el nombre
de muletilla. En las mujeres es graciosa y agradable por la dulzura que tiene el sexo en pronunciarlas. En
medio [279] de la aspereza castellana el MANÉ (mande Vd.) en boca de una joven, es muy agraciada, las
andaluzas usan del PUES YA con mucha gracia, igualmente las extremeñas del MIRE, las manchegas ALLÁ,
las aragonesas OTRA PUES y las gallegas Y LUEGU? de (fol. 3 r) cuyo significado daré luego razón.
Sería muy molesto si me estendiese a formar un completo diccionario y una gramática de la lengua
gallega, diferenciandose tan poco del castellano y siendo ageno de la descripción de un pueblo particular que
me he propuesto pero no dejaré de ponerte algunas observaciones que he hecho: una corta nomenclatura de las
voces más usuales y una canción del país para que se vean allí reunidas.
OBSERVACIONES:
1ª A los articulos les quitan las eles y así dicen as peras, os vasos.
2ª El articulo masculino suelen confundirlo algunos pueblos con el neutro Vg.: lo vinu, en vez de el
vino.
3ª Las ges las pronuncian fuertes como jotas: por eg.: una paja por "una paga", ajua por "agua".
4ª La x la pronuncian como i y s cuando es sonido fuerte como la jota. V.G. deisalo por "dexalo" o
"dejalo". En algunas ocasiones pronuncian con tanta fuerza y modulan con tal velocidad que la
confunden con la aspiración de ch francesa.
5ª Las elles las pronuncian como eles dobles y dicen: vo allá por "voy allá". (Fol. 3 v.)
6ª Las enes las hacen eñes: sardiña en vez de "sardina" y a la inversa las eñes, enes: pequeno en
lugar de "pequeño".
7ª Las oes las convierten en ues: quesu por "queso", vinu por "vino".
8ª A los verbos en ar y en ir añaden una e: comprare por "comprar" venire por "venir" y en algunos
nombres y pronombres: señore por "señor".
9ª Usan de un laconismo natural. Se pregunta: "En tal parte hay de esto? — Resp.: "Hay". Fulano
tiene aquello" — Resp.: "Tiene". La respuesta afirmativa de "Si señor": "Asi es", etc. la
conmutan en la "es verdad" que repiten con frecuencia.
10ªAcostumbran mucho hablar en impersonal. v. g.: mire, tome, deme.
11ªPara decir "ha ido o está" dicen va en... por eg.: Y Fulano? va en casa, va a la plaza, por "ha ido
o está".
12ªAdemás del uso de la ch que se dice en la observación 4ª la emplean terminantemente en lugar de
otras y en particular de la elle así dicen: chamar por "llamar".
13ªAnteponen el pronombre al nombre: Mi (Fol. 4. r.) amo por "amo mío", mi señore por "señor
mío".
14ª[280] (sic): Los diminutivos los pronuncian con la eñe. v. g.: pobretiñu en lugar de "pobrecito" y
sincopado: pobriñu, devotiñu, en vez de "Devotito", ceguiñu en vez de "Cieguecito". También
usan de la voz cuitadiñu como los portugueses.
15ªNo es tan general la observación 5ª que no usen de elles, pero es en lugar de jotas o ges (añadido
arriba): muller, por "mujer", mullado por "mojado".
16ªEs de advertir que la gente fina no usa de tanto idiotismo.
17ªLos pronombres los alteran: ti por "tu" y a la inversa v. g.: ti lo ha dicho, esto es para tu. (fol. 4.
v. en blanco). (Fol 5 r. comienza el diccionario).
[portadilla III]

DICCIONARIO
GALLEGO-CASTELLANO

SU AUTOR EL PRESBÍTERO
D. FRANCISCO JAVIER RODRIGUEZ,

AHORA DIFUNTO,
BIBLIOTECARIO,QUE FUÉ DE LA UNIVERSIDAD LITERARIA DE SANTIAGO

DALO Á LUZ LA GALICIA,


REVISTA UNIVERSAL DE ESTE REINO,
BAJO LA DIRECCION DE

D. ANTONIO DE LA IGLESIA Y GONZALEZ.

CORUÑA:
Imp. del Hospicio Provincial, á cargo de D. Mariano M. y Sancho.
863.
[V]

PRÓLOGO
DEL DIRECTOR DE LA GALICIA,
EDITORA DE ESTE DICCIONARIO.
A la altura á que van alcanzando en nuestro siglo los humanos conocimientos, no es
extraño que en la filología tambien se ocupen varones estudiosos y den á luz el resultado de
sus importantes investigaciones, ó nos faciliten curiosos datos. Esto que en general conviene á
todos los idiomas y á sus dialectos, no es ménos interesante por lo que hace relacion á la len-
gua gallega, por ser ya en el dia una palmaria necesidad su estudio. Podriamos extendernos
bastante para demostrar esta verdad; mas atendiendo á la clase del presente escrito, sólo hare-
mos unas indicaciones ligeras que basten á sujetar un tanto la atencion de los hombres ménos
pensadores, pues los que lo son en suficiente grado, no han menester se les demuestre lo que
ya para los mismos es punto ménos que un axioma como lo era hace un siglo ya, para el eru-
ditísimo benedictino Sarmiento. Efectivamente este aventajado escritor se extrañaba
muchísimo que á los niños gallegos se les enseñase latin sin echar mano primero que nada del
idioma del pais, como más próximo que el castellano á la lengua del Lacio, madre comun de
esos dos dialectos suyos. Para echar mano de tan gran medio, es preciso el estudio á la vez ó
previo del mismo, pues no basta lo que en el particular puede alcanzarse por lo que doméstica
ó popularmente se oye en la niñez.
[VI]
La enseñanza primaria se generaliza de una manera no conocida hasta ahora, penet-
rando el idioma castellano en las escuelas rurales de puntos de Galicia en que jamás se habia
conocido por principios. Los libros que se usan en esos establecimientos, escritos se hallan en
castellano y en la misma lengua se dan las explicaciones por maestros naturales ó de fuera del
pais. Escaso fruto los alumnos podrian lograr de tales obras y explicaciones, si no conociesen
los maestros y no hiciesen conocer á sus discípulos la correspondencia del castellano que oyen
al profesor, ó leen en las aulas, con el lenguage casi exclusivo que usan fuera tanto los niños,
como sus padres, allegados y confeligreses. El estudio pues, del gallego, como base más cono-
cida y segura de ulteriores adelantos científicos y sociales, viene á constituir, especialmente en
Galicia, una necesidad pública de la más grave trascendencia.
Con el moderno movimiento de los hombres y su más fácil colocacion en todas partes,
se atraen, así como á la enseñanza, y desde los parages más apartados de la nacion, muchas
personas consagradas á la direccion espiritual de Galicia y pronto serán atraidas en mayor
número. Sin algun conocimiento del idioma gallego ¿cuántas dificultades no se presentarán á
un extraño párroco en su santa mision de orador, consejero, pacificador, y de confesor sobre
todo? No facilitará su santo y civilizador cultivo, el estudio de un idioma que en la mayor
parte de Galicia ha de escuchar precisamente y ha de verse obligado tambien por precision á
manejar en muchas ocasiones?
El movimiento que hemos citado se reconoce igualmente en el personal de la adminis-
tracion civil. Las relaciones con los administrados no únicamente son por escrito desde una
oficina de capital, sinó que es menester oir allí también á las personas que no poseen más que
un habla y esa la gallega. Hay que además en muchos casos, desempeñar comisiones impor-
tantes fuera de la capital de provincia, partido ó municipio y no siempre á mano se ha de tener
intérpretes, ni acaso convendrá tenerlos en ciertas circunstancias.
En el ministerio judicial se reconoce así mismo el movimiento en las personas y la
necesidad del estudio que encarecemos, pues el juez que escucha la declaracion del paisano
tiene que comprender no sólo el sentido de ella y la recta y genuina significacion de los vocab-
los, ó por precision ha de abandonarse en manos de un intérprete que se ignora si será tan
inteligente como puro en toda clase de litígios ó cuestiones.
Por lo que al principio hemos declarado y por no ser demasiado prolijos, no descen-
demos á encomiar el referido estudio en bien del agricultor, comerciante, propietario, y del
industrial, alcanzando á todos mútuamente su influencia en los diversos y multiplicados actos
de la vida y muy particularmente cuando va ensanchándose cada vez más la esfera de rela-
ciones, con el vapor y la electricidad que tienden á reunir en un sólo punto y momento al
tiempo y el espacio. El poeta, el numismático, el arqueólogo, el novelista, el anticuario, el his-
toriador, el cursante de la escuela diplomática y el literato en fin, han menester del cono-
cimiento del habla de los cantares de Alfonso X y de Macías, si en escritos [VII] ó de palabra
se ocupan una vez de Galicia, de sus costumbres, sus romances, sus cántigas, tradiciones,
recuerdos, monumentos, monedas, señoríos, crónicas, instrumentos y diplomas, sirviendo los
archivos, ó haciendo dar un paso más á la literatura galaica en particular, ó á la general de
España.
Nuestro ilustrado amigo el presbítero D. Francisco Javier Rodríguez diera sin duda
concluido á estas horas el estudio completo del galiciano idioma, si una prematura muerte no
nos le hubiese arrebatado en sus mejores dias; empezando su obra por el diccionario que ahora
se da a luz, debido, mas bien que á nuestras gestiones, á impulsos del patriotismo y aventajado
criterio de los buenos hijos de Galicia los señores D. Pedro Quiroga y D. Braulio Martinez,
fideicomisarios del difunto bibliotecario de la universidad santiaguesa.
El pensamiento del Sr. Rodriguez, como autor del presente diccionario, primero y
único en su clase, era de servir al lector una gramática completa particular y comparada que le
facilitase la lectura é inteligencia del propio diccionario y al mismo tiempo le fuese útil para
sus adelantos y carrera, precediendo á dicha gramática una razon de la ocasion, causa ó
motivo, objeto y fin de esta no fácil empresa, siguiéndole una historia de la lengua ú habla
humana desde los primeros tiempos de la sociedad hasta nuestros dias. Queria que al dicciona-
rio siguiese un cuadro comparativo y de hermandad entre las voces gallegas, castellanas,
asturianas, catalanas, portuguesas, francesas é italianas con la latina, su madre comun, para
que se pudiese ver con facilidad cuál de estos dialectos se acercaba más á su orígen ó se le
parecia con preferencia. A este cuadro debia seguir un índice ó diccionario castellano-gallego
para que cualquiera pudiese buscar su definicion en su artículo correspondiente. Ideaba com-
pletar la obra con algun trozo de los mejores escritos en gallego, las mil y doscientas coplas
compuestas por el P. Sarmiento y además una pieza políglota.
Al dar á cada voz su correspondiente definicion en castellano, procuraba la compara-
cion con otros dialectos; hablar en lo posible de su etimología, usos domésticos y medicinales,
ocupándose de la historia, crítica, anécdotas etc. que dieron motivo á ciertas voces, y aun por
medio de notas introducir algunos artículos de geografía utilísimos para la historia general y
particular, cuidando que el lenguage fuese natural, sencillo, claro y conciso, separándose de
todo estilo pomposo y elevado y de toda clase de voces exóticas y de nuevo cuño ó de moda
que, decia, deshonraban al que las usa sin necesidad ó en perjuicio de la abundancia de las
nuestras propias, propísimas.
Sólo una parte, aunque muy apreciable, de su proyecto, fué lo que nos dejó en su dic-
cionario la que él hubiera corregido sin duda y ampliado aun al tiempo de su publicacion, con-
forme con lo que varias veces le oimos al manifestarnos todo el pensamiento que ligeramente
acabamos de trazar.
Digno heredero el Sr. Rodriguez del afan que especialmente demostraron los distingui-
dos escritores Sarmiento, Sobreira y Cornide, en esta clase de estudios, aunque sin poder
servirse de los trabajos de todos ellos, nos ha dado en la presente obra la base para que sobre
ella edifiquen á lo sucesivo los estudiosos el [VIII] monumento que él trataba de levantar á
nuestra literatura, con aquel santo entusiasmo que tambien habia heredado el autor, de su
inolvidable tio el gran matemático D. José Rodriguez.
Perpetúese entre nosotros la memoria de tan esclarecidos varones, trabajemos por imi-
tarlos y aunque el mayor número quedemos á muy considerable distancia de sus merecimien-
tos, leamos todos y sírvannos los estudios que nos dan hechos los sabios, para aventajar cada
dia un paso más en la gloriosa ó satisfactoria carrera de la ilustracion de nuestro enten-
dimiento, con lo cual tambien depositaremos nuestra ofrenda en el altar de la civilizacion de
España y del mundo.
ANTONIO DE LA IGLESIA.
[IX]

INTRODUCCION.
En el verano pasado de 1850, leyendo en el tomo II del Correo Literario de la Europa,
vi que á las páginas 80 y 93, se da la noticia de un manuscrito del Padre Sarmiento, en que
recomienda la elaboracion de un diccionario de voces gallegas, para cuyo objeto habia com-
puesto el mismo, mil doscientas coplas en lengua del pais, echándose de ver que el laudable
intento de este sabio benedictino, es probar á extraños y patricios, que son muy injustos en
despreciarla unos y en olvidarla otros, por ser noble su cuna, por su antigüedad, por ser tan
compendiosa, dulce y expresiva; y porque el que no sepa su vulgar lenguage nativo, sabrá una
lengua muerta, la lengua de los libros, pero no sabrá el lenguage vivo en toda su extension.
Sarmiento que era un sabio de primer órden, no se desdeñaba de saberlo por principios, y de
bajarse á enterarse de cosas que á cualquiera parecerán triviales.
Animado yo de este ejemplo y recomendacion, me dediqué desde entónces á recopilar
todas las voces gallegas que iban compareciendo delante de mi memoria, bien que creyendo
sería obra de pocos dias y de poco momento; mas, con la lectura de algunos libros y folletos,
con la observacion y conversacion, se fué aumentando el número de voces más de lo que yo
pensaba, agregándose además, varias que algunos amigos me dieron con su equivalente castel-
lano, y otras pocas que saqué de las referidas coplas que por fortuna he leido. De modo que
llegué á reunir desde luego, más de cuatro mil y trescientas voces, y eso sin salir de Santiago,
pues si me fuera posible hacer un viage detenido por Galicia, es de creer se aumentaria consid-
erablemente aquel y mayor número.
Si llegase á popularizarse este diccionario, tal como sea, no me cabe duda que se mejo-
rará, porque cada uno podrá hacer sus anotaciones y observaciones, y remitirlas á una persona
mancomunadamente para que refunda y ordene los [X] trabajos de todos: y si llego á ver esto
realizado, aumentará la satisfacción que me cabe por ser el primero que dió á luz en Galicia,
un trabajo de esta especie pues si de algun escritor se dice haber compuesto el diccionario gal-
lego, de nada me sirvió, ni servirá tal vez á nadie su obra, por haberse enterrado ó quizá desa-
parecido para siempre.
Es de saber que no incluyo en este diccionario, las voces comunes á gallegos y castell-
anos, sinó las puramente gallegas.
Con el deseo de servir y complacer á los lectores, héme esforzado ó esmerado cuanto
pude, en la definicion de las voces, y en añadir en donde lo pedia el caso algo útil y curioso, á
fin de que el trabajo saliese más instructivo, y por otra parte, se hallase alguna amenidad en su
lectura.
[XI]

EXPLICACION
DE LAS ABREVIATURAS MÁS USADAS.

arzob. = arzobispado.
ast. = asturiano.
cat. = catalan.
Corn. = Cornide.
dem. = demostrativo.
ej. = ejemplo.
et. ó etim. = etimología.
franc. = francés.
id. = idem.
ital. = italiano.
lat. = latino.
metaf. = metafóricamente.
Monograf. = Monografías.
port. = portugués.
pron. = pronombre.
Sarm. = Sarmiento.
Seg. = Seguino.
signif. = significa.
v. = véase.
Vocabulario gallego castellanoporJuan Manuel Pintos
Edición ó coidado de
Marga Neira e Xesús Riveiro
1. Introducción
Contexto histórico-lingüístico
A mediados do século XIX prodúcese un rexurdir dos valores tradicionais do
pobo galego. Intimamente relacionado con isto aparece o interese pola súa lingua, que
pasa a converterse nun dos estandartes sobranceiros dos seus sinais de identidade.
No plano das ideas lingüísticas, Xoán Manuel Pintos Villar (Pontevedra, 1811-
Vigo, 1876) pódese considerar como un continuador de Sarmiento, quen xa concibira a
tarefa de dota-lo idioma dos instrumentos básicos para o seu cultivo e aprendizaxe; e
eses instrumentos eran fundamentalmente gramáticas e diccionarios.
Agora ben, mentres Sarmiento tiña a pretensión de, en primeiro lugar, senta-las
bases e despois espalla-lo seu cultivo, Pintos, en cambio, dálle prioridade ó cultivo da
lingua falada e escrita e, a partir de aí, segundo a súa idea, daríase paso á elaboración dos
devanditos instrumentos. Así o manifesta na súa obra A gaita gallega, de 1853:
Mira rapaz, o linguage
non se compón de procesos
nin de folliñas escritas
5
nin de libriños impresos
que se compón de palabras
que van da boca correndo
E cando miles de homes
nados no mesmo terreo
daquela moda se entenden
dendes de anos muitos centos
E porque teñen linguage
de puntos e comas feito. (p. 36)

Ah de Dios, dicen algúns,


que gramática non temos
Nin diccionario tampouco
de significados cheo
Mâ barredeira nos barra
fato de parvos é lerdos!
Que gramática estudiaron
Moisés nin tampouco Homero?
E non fono os escritores
Millores do mundo inteiro?
Escriban tod'os que saben
O noso idioma gallego
Fáganse despois apuntes
o mellor sempre escollendo
6
Redondeese o linguage
como tod'os mais fixeron,
que gramáticas dimpois
e dicionarios a centos
veredes polos mercados
e nas tendas dos libreiros. (p. 37).
A pesar da importancia que lle concede á lingua popular recibida non é menos
consciente de que cómpre depurala, admitindo así que para a expresión culta, literaria ou
de rexistros non simplemente populares, non basta, nin sequera é conveniente, unha
lingua que permaneceu durante séculos na agrafía:
"Ora sí, todos matinan
de mellorar seu dialecto.
De decrualo si e duro
e mais doce ilo facendo
de lle barrer ó cangallo
e depuralo con tento,
combinarlle voces novas
e mais rico ilo poñendo
e tan nidio e tan garrido
que regale o entendemento." (p. 36)

7
Estas reflexións revélannos que tiña unha idea clara de qué camiño había que
coller para a recuperación e dignificación dunha lingua relegada ó estamento popular,
case ágrafa: cultivala, pulila, facela máis rica. Serán pois os homes letrados os que
deberían pór eses alicerces do idioma.
Pintos, pola súa banda, asumiu levar á práctica as súas propias ideas e deixounos
unha boa descrición do estado da lingua na súa época, a través fundamentalmente da
obra La gaita gallega e deste vocabulario inédito galego-castelán.
Nesta tarefa, Pintos atópase con algún problema; fundamentalmente, como
acabamos de ver, a falta dunha tradición escrita e a gran variedade da lingua oral,
variedade que el, consciente da falta de norma, como afirma en La gaita gallega, opta
por recoller, na medida das súas posibilidades, sen prexuízos, e reflectila neste
vocabulario, que presenta con profusión todo tipo de variacións lingüísticas: léxicas,
fonéticas, morfolóxicas, etc.

8
O manuscrito inédito do Vocabulario gallego-castellano
O manuscrito do vocabulario encóntrase depositado nos arquivos da Real
Academia Galega. En canto á súa data de entrada na institución fornécenos un dato
importante Isidoro Millán González-Pardo, quen nunha carta do 6-8-1972, enviada a
Juan Naya, daquela arquiveiro-bibliotecario da RAG, entre outras cousas afirma: “Lo
que sí sé que conservais es el ms. del Diccionario gallego inédito de Pintos, datado en
1865, y que fue donado a la Academia por su hijo Román, académico correspondiente,
[...] hacia 1906 o 1907”.
En canto á posible data de elaboración -á parte do que di Millán (“datado en
1865”)- no Boletín da RAG, núm. 44, no artigo “Solo de gaita” de Ramón de Arana, en
nota a pé de páxina, dise o seguinte: “Superando a todas estas descripciones [da gaita] se
halla la de Pintos, castiza y genuinamente gallega. La copio al pie de la letra del curioso
e inédito Breve diccionario, escrito en 1865, que se custodia en el Archivo de la RAG”.
Por outra parte, non queremos deixar de mencionar un dato que pode resultar
revelador. O propio Isidoro Millán González-Pardo, no libro X. M. Pintos, Retallos de
poesía e prosa, RAG, A Coruña, 1975, p. 19, afirma: “1853. Ano da fame. Pintos
ampara ás probes das xentes escorrentadas das aldeas polo mal e fai recadádivas de
vocabulario”. Isto podería indica-lo comezo do seu proceso de elaboración que, segundo
os datos expostos máis arriba, culminaría aproximadamente, no seu núcleo principal,
unha década máis tarde.

9
Ademais, temos que facer referencia a que na elaboración houbo unha fase
fundamental seguida dunha serie de engadidos feitos a posteriori. En efecto, o corpo
fundamental do vocabulario está escrito cunha caligrafía firme, clara e coidadosa,
mentres que os engadidos, nas marxes ou entre liñas, mostran moitas veces un tipo de
letra non tan firme nin clara que pode deberse a que entre un e outro momento pasasen
anos e fosen introducidos por Pintos posteriormente, quizá xa na súa vellez.
Descrición formal
O manuscrito consta de noventa e sete páxinas, nas que se recollen unhas 7100
palabras (unha vez suprimidas para esta edición arredor dun cento de entradas repetidas)
escritas en folio, con tinta, a dúas columnas e cunha marxe esquerda bastante ampla. Na
cuberta figura en caracteres grandes a inscrición “Vocabulario Gallego-Castellano”. En
cada unha das páxinas aparece a entrada en galego e a equivalencia en castelán, ambas
con maiúscula inicial e unidas por unha liña de guións. (No caso de sinónimos galegos ós
que remite o autor a través do signo v., non hai sistematicidade, e unhas veces van en
maiúscula e outras en minúscula inicial. Por exemplo: orola v. Arola, pero: orto v.
horto, oxe v. hoxe, etc.). Así mesmo, hai gran cantidade de termos engadidos nas
marxes e mesmo entre as liñas primitivas. Tamén aparece un pequeno número de voces
escritas a lapis. Enriba de cada columna de equivalencias aparecen en tódalas follas os
termos “Gallego” “Castellano” e ó principio de cada letra e centrada na correspondente
columna a letra da que se trata.

10
O vocabulario está ordenado alfabeticamente. Só hai un problema de ordenación
na letra c. Á altura da páxina 21 do ms., concretamente, despois da palabra “cerollo” e
ata a páxina 30, e da páxina 31, desde “cereixa”, ata a 35, ó final da letra c, incluído o ch,
que el non considera como letra independente, repítense a maioría das entradas. Unhas
repíteas exactamente, outras con algunha modificación e hai algunhas que van nunha
sección e non na outra (para este aspecto concreto, véxase punto seis desta introducción).
Hai que mencionar tamén que, sen formar parte do manuscrito, pero dentro del,
atópase unha folla solta consistente nunha carta datada o 19-5-1869, enviada por Gassols
a Pintos na que lle pide a explicación do significado dunhas poucas palabras de A Gaita
gallega, en concreto das páxinas 140 e 149. Sobre o mesmo papel da carta Pintos escribe
o significado de tales palabras. Está escrito con urxencia e descoido, de aí as moitas
dificultades de lectura. En ocasións, completa parcialmente ou repite o que di desas
mesmas palabras no vocabulario. Non incluímos este pequeno repertorio porque
realmente non forma parte do diccionario en si.

2. Características do vocabulario. As entradas


Nas súas liñas fundamentais pódese definir esta obra como un vocabulario galego
coas equivalencias en castelán, coas entradas ordenadas alfabeticamente e non por
materias, criterio ó uso no século anterior, que vemos por exemplo en Sarmiento.
O plan xeral ten como elementos básicos dous: entrada

11
equivalencia(s); en ocasións a equivalencia é complementada ou no seu lugar
aparece a definición en castelán.
Hai unha característica xeral no vocabulario que consiste en que a entrada pode
estar constituída por dous e mesmo tres lemas. Nestes casos a maneira de proceder do
autor foi unir cunha chave os dous ou tres lemas, indicando dese xeito a súa analoxía.
Desde o punto de vista lingüístico, a inclusión destas dobres (ou triples) formas hai que
interpretalas como un intento de Pintos de non rexeitar ningunha das variantes da lingua
que el coñecía, máxime cando por aquela altura aínda se estaba lonxe de pensar nunha
norma que puidese deixar fóra algunha delas. Así, a inclusión de dous ou máis lemas
para unha mesma entrada obedece a distintas razóns:
a) gráficas: berse - verse; bacoriño - vacoriño; desleijado - desleixado.
b) fonéticas: acubulado - acugulado; chafarelo – chazarelo; chaminea -
chaminè; coitado - cuitado.
c) morfolóxicas: adral - adro; ameixade - ameixal - ameixenda.
d) forma culta e forma popular: benino - benigno; vítima – víctima.
En ocasións a entrada está constituída de dous lemas separados por unha coma ou
pola conxunción ou: sa ou sâ. Siembra; sama, samba. Sama; mesmo en ocasións chegan
a ir xuntos un verbo e un substantivo: resender, resendor. Trascender, etc

12
A tipoloxía da obra correspóndese cun vocabulario da lingua común que
abrangue o léxico vivo do momento, como o testemuñan as distintas variedades
populares (seseo, a nivel fonético, vulgarismos, a nivel léxico-morfolóxico) e os
dialectalismos do sur de Pontevedra, convivindo cunha boa colleita de formas cultas e
sen recorrer en exceso, xeralmente, a formas arcaicas.
Trata de incluír un léxico fundamental común do galego, e conségueo en certa
medida, se ben cómpre facer salvidades como a de que un bo número de voces que
deberían aparecer están ausentes deste vocabulario, constituíndo as lagoas ou ausencias
destacables. Podemos mencionar ausencias dalgunhas voces do vocabulario, collidas ó
chou, pero isto poderiámolo facer extensible a toda a obra. Así, seguindo os diccionarios
básicos da lingua actual, observamos como Pintos non introduce palabras tan comúns e
elementais como: abrasar, abrazar, abrazo, abrigar, abrigo, abril, aborrecer, abotoar,
acenar, acender, acordar, acompañar, aconsellar, acontecer, acougar, actividade,
actuar; fácil, facenda, fábrica, fábula; labio, labor, lado, ladrón, lágrima, laiar,
lámpada, lancha, lanzar, etc.
Xeralmente, a base da entrada é unha palabra:
- substantivos e adxectivos en xénero non marcado e en número singular.
- verbos en infinitivo.
- pronomes, adverbios, preposicións e conxuncións

13
- Ademais, hai casos en que constitúen entrada formas en feminino, diminutivos,
formas cos dous xéneros e, no caso dos verbos, ás veces aparece como entrada unha
forma conxugada: só, son. Soy; ou en xerundio: compondo. Componiendo.
- Tamén se rexistran como entradas expresións ou frases feitas: a nado, por mor,
ai da puxa, etc.
Unha das características salientables deste vocabulario é a gran cantidade de
diminutivos incluídos como entradas, que interpretamos como consecuencia do feito de
estes adquiriren en ocasións significados parcialmente distintos -o matiz afectivo, etc.-,
aínda que ben é certo que noutros casos non engaden ningún matiz novo no plano do
significado. Cómpre mencionar que este criterio é seguido con certa profusión tamén por
Marcial Valladares.
Citamos algúns casos: corniño. Cuernecito; limpeciña. La mejor ropa; gustiño.
Mucho gusto, delicia; joíña. Expresión mimosa; gentiña. Gentecilla.
Outros diminutivos rexistrados no vocabulario son: amiguiño, amorosiño,
angeliño, arquiña, becerriño/ña, bocadiño, burriño/ña, cabasiña, cabaliño, cabeliño,
cabriña, caixiña, caixonciño, campiño, camiña, cansiño, caraveliño, cariña, carriño,
chaviña, coitadiño, cordeiriño, cousiña, coviña, craviño, creguiño, dediño, dentiño,
eiradiño, espadiña, fachiña, facendiña, faixiña, fontiña, figuiño, verruguiña, vidriño, etc.

14
Temos que mencionar tamén a inclusión de termos coincidentes en forma e
significado co castelán, o que marca a diferencia coa maioría dos diccionarios da época,
que desbotan as formas coincidentes e se limitan a recolle-las voces “exclusivamente”
galegas.
Do mesmo xeito que Sarmiento, Pintos está libre dese prexuízo que tanto
funcionou no proceder lexicográfico inmediatamente posterior a el, e que
inconscientemente fai do galego unha lingua subalterna do castelán, ademais de causar
unha evidente confusión no usuario ó non saber se tal forma realmente non existe en
galego. A este respecto é moi ilustrativo que un lexicógrafo como Francisco Javier
Rodríguez na introducción ó seu diccionario faga especial fincapé nisto, xa que afirma:
"Es de saber que no incluyo en este diccionario, las voces comunes á gallegos y
castellanos, sinó las puramente gallegas".

3. Estructura interna do vocabulario


No plano lexicográfico, cómpre salientar que o autor non dá conta da categoría
gramatical das entradas. Isto constitúe unha carencia considerable, sobre todo no que se
refire a cuestións como os réximes verbais e á non distinción substantivo/adxectivo. Así
mesmo, o resto da información gramatical, como o xénero ou o número, tampouco se
reflicte no vocabulario. O problema está nas palabras nas que non hai concidencia de
xénero entre as dúas linguas, como suor, mel, leite, etc.

15
Tampouco, a non ser en contadas ocasións, pon exemplos de uso das entradas;
estes aparecen en cambio con maior frecuencia cando se trata de frases feitas.
Por outra banda, este criterio da ausencia de categoría e outras informacións
lingüístico-gramaticais é o habitual nos tres lexicógrafos do XIX. Só atopamos en
Valladares e Cuveiro algunha indicación referente a rexistros de lingua do tipo ant.
(antigo) ou com. (común), o mesmo que, esporadicamente, no propio Pintos atopamos
indicacións como: dim. (diminutivo) na voz netiño, netiña; ant. (antigo) na palabra
moyonon.
O esquema xeral do diccionario é, como vimos, o de entrada en galego seguido
da(s) equivalencia(s) en castelán, que se dá nun elevado número de casos, se ben hai
excepcións importantes. Deixando ben sentado que a entrada está sempre
individualizada como tal, sexa unha palabra ou unha frase, as saídas, ademais da simple
equivalencia, poden consistir en:
a) Equivalencias: guicho. Guincho, punta; carmear. Peinar, rozar, herir;
estrema. Linde, confín, mojón, estremidad; etc.
b) Equivalencias máis delimitadores semánticos: cañon. Cañón, muchacho
travieso, y pillo sin oficio; canizo. Cañizo, tejido de varas que se pone
entre los estadoños para contener la carga.
c) Explicación do significado. Témola en casos como: ida. El tirantazo que
da el pez que pica para soltarse; barredoiro. Trapajo en la punta de un
palo, con que se barren los hornos; etc.
16
d) Definición enciclopédica. Só en casos moi contados, como o das voces
gaita, peto, etc.
Ademais, cómpre ter en conta que:
e) A coma, e en ocasións o punto, pode servir para dividir acepcións: meco.
Adúltero, apodo de los del Grove; ou simplemente para separar sinónimos
de saída: meda. Almear, meda, hacina; meiguice. Meguez, roncería,
encanto; etc.
f) Nalgúns casos a equivalencia non dá unha explicación exacta ou suficiente
da entrada, senón moi xeral e vaga, como en: poenxo. Yerba olorosa,
lirpas. Clase de peces ou lavandeira. Pajarito como alondra.
Cómpre salientar que cando máis aparecen as explicacións como substitutas ou
complementarias das equivalencias é en palabras moi específicas da cultura agraria
galega, que quizá entrañaban maior dificultade para o lexicógrafo á hora de atopar unha
equivalencia exacta. Podemos dar algúns exemplos de voces que aparecen no
vocabulario sen equivalencia e con definición ou explicación en castelán: cadabullar,
desbazar, foula, resío, relacionadas con actividades ou lugares do campo; ateirò,
brullón, que designan utensilios ou obxectos; birimbao, couto, fitón, referentes a xogos;
cercha, chaira, paradeira, etc. propias de profesións. Nestes casos e noutros moitos
similares, Pintos opta por explica-lo termo antes que buscar unha equivalencia que en
moitos casos lle sería moi difícil atopar.

17
Pero tamén se dá a circunstancia de non da-la equivalencia en castelán por non
habela ou por descoñecemento do autor. Así, cotelada. Golpe recibido con los dedos o
nudillos; que parece que non ten equivalencia, polo que só cabe a definición. Ou còs. El
medio cuerpo de la camisa, etc.
Casos distintos son os de termos que teñen un claro equivalente en castelán pero
que sen embargo este non é dado, como en peto definido como ‘pájaro solitario que por
lo regular hace el nido en el tronco del árbol’ na vez de ‘pájaro carpintero’, ou questa.
Acto de pedir en los frailes mendicantes..., en lugar de da-la equivalencia (‘cuestación’).
En canto á metalingua, ó ser un diccionario de equivalencias, é limitada, pero
cando ofrece algunha explicación ou especificación tende a usar unhas cantas fórmulas
como "se dice de", "se aplica a"; "el que", “clase de", que podemos atopar en cantidade
de casos en que non aparece a equivalencia ou ben esta vai acompañada de explicación.
Remitimos a casos como melado -a, merendeiro, mourisco, pigarza, etc.
O tratamento lexicográfico de nomes de peixes e plantas
É abundante no diccionario a recolleita de léxico de plantas e peixes autóctonos,
se ben o seu tratamento en canto á información dada sobre eles é dispar, e non sempre
completa.

18
Para a ictioloxía e mariscos segue o índice do pequeno libro de Cornide, Ensayo
de una historia de los peces. Pero en ocasións non dá os nomes científicos dos
individuos ou inclúe algúns non recollidos naquel autor. Nestes casos, recorre a
Sarmiento e ós seus propios coñecementos.
Podemos ofrecer unha síntese do tratamento destes casos. Así, o máis frecuente é
que despois da entrada apareza o equivalente e a seguir o nome científico. Este consta
dos dous elementos latinos propostos por Linneo, e así o temos en casos coma os
seguintes:
badejo. Abadejo. Gadus polacus; robalo. Robalo. Perca labrax; boi. Meya.
Cancer oblongus; etc.
Outras veces dá só o nome científico: patilao. Cancer latipex; cuco. Lapa
patella; etc.
Pero tamén detectamos algúns casos nos que dá o nome científico do xénero:
peixe espada. Pez espada. Xiphias; mangon. Folade. Pholas; macareu.
Sarda. Scomber.
No plano gráfico uniformámo-lo criterio, poñendo en maiúscula inicial o nome
de xénero e os dous en cursiva.
Outros moitos nomes de peixes figuran sen a denominación científica. Así,
bonito, salmón, sardiña, peixe sapo, saboga, sabel, sabalo son nomes de peixe nos que
só aparece a equivalencia.

19
Noutros casos só ofrece unha aproximación significativa: piarda. Pez pequeño
como el bucareo; ou fai constar, como no demais léxico xeral, as variantes que coñece
dun mesmo nome; así: saboga, saboca, saboia e samborca son as variantes en galego
para os equivalentes casteláns ‘saboca’ ou ‘saboga’.
No referente ás plantas, atopamos algo máis de confusión no plano da descrición.
Como mostra desta confusión, dámo-lo exemplo dun caso que se aproxima ó que se
coñece como círculo vicioso: albichorno. Scrofularia terrestris; albitorno. v. herba de
S. Pedro. Que torna blanco lo manchado, que limpia y es jabonera; herba de S. Pedro.
Scrofularia terrestris.
Neste caso o nome científico está constituído polos consabidos dous elementos
latinos, pero tamén pode estar constituído por tres (xénero-especie-variedade). Así:
camariña. v. urce. Brezo. Erica bacifera lusitana. En moitos casos só dá a equivalencia
e noutros a equivalencia máis o nome científico: alabarza. Acedera; silvamacho. Zarza
perruna; silva-mar. Silva macho. Smilax aspera.
Hai algún caso en que ademais da equivalencia ou da definición en castelán dá as
equivalentes en francés e en latín, como ocorre na voz calzamo. Planta de mal olor a que
en Santiago llaman mejacan y en castellano suzon, yerba cana, fr. seneçon, lat. senecio;
ou gibalveira. Brusco. Ruscus.

20
Así mesmo, hai casos nos que non aparece equivalencia nin nome científico
senón só unha definición ou información aproximativa: beldros. Planta parecida a la de
los callos, que se come en ensalada. Outros nomes sen equivalencia son: herba
concheira, herba de S. Pedro, etc.
Para a descrición das plantas Pintos segue fundamentalmente as obras de
Sarmiento Catálogo de voces gallegas de diferentes vegetables e Catálogo de voces y
frases de la lengua gallega.
As etimoloxías
Non hai moitas notacións etimolóxicas e pódese afirmar que as que ofrece son
anecdóticas. Non utiliza un sistema uniforme, senón que ofrece varias fórmulas, como:
‘quizá de’, ‘lat.’, ‘derivado de’, ‘de’.
Aparecen etimoloxías latinas en casos coma estes:
abiñar. De binus, -a, -um;
abrollo. Quiza de aperi oculum; acio. De acina;
alalá lat. lallare; e nestoutros casos: asado, balor, bidueiro, betula,
carrapucheiriña, couso, cedo, cimón, cogúlo, cubiza, côto, choir,
delourar, estibada, coandro, gavacho, gibarbeira, gruñeiro, leixarse,
lindo, pistraca, poleiro, seo, soà, supitaina.
Finalmente refírese a outros casos de palabras tomadas doutras linguas:
brugidor. De brisser;

21
reseso. Rassis, fr.;
surdir. Surgir. Sourdre, francés.
Do propio galego:
benaval. Calle de Santiago, derivado de ven è valme.
caneleiro. Lo que tiene el tallo grueso; de cano.
Os exemplos e frase feitas no vocabulario
Os exemplos e sobre todo a fraseoloxía aparecen baixo a entrada e ás veces fóra
dela (neste caso procedemos a incluíla dentro da respectiva entrada). Xeralmente vai a
frase en galego, como corresponde, pero ás veces tamén a rexistra en castelán ou só coa
palabra base en galego. Podemos ver isto nos seguintes exemplos extraídos do
vocabulario:
adoito. Se usa con el verbo ser. V.g. Non me é adoito No se me adapta, no
me está bien.
algueiro. Polvo, arista, arguero. Quiere el alma lo ageno como el ojo el
arguero. bufa. Ti sei que botas pola bufa. Creo que tienes el libro
traducido, o que te soplaron la traducción.
cargar. Cargar. Cargar a roca. Ponerle el copo de lino.
chirlo mirlo. El ruido que hacen las ondas en la ribera con la saca y la
resaca. Mi marido va a la mar chirlos mirlos va a buscar.
colo. Téñote no colo. Te tengo en los brazos.

22
cousa. Causa. Por cousa túa. Por causa tuya.
dada. Mal que da a los frutos. Así estas patatas tienen dada.
darse. Date fulano date.
geito. Pesca de la sardina. Anda ò geito. A pescar sardinas.
As locucións, expresións ou sintagmas que forman unidades significativas son
máis abundantes. Xeralmente aparece só unha expresión baixo a correspondente entrada.
Pero tamén ás veces dá como entrada as propias locucións ou frases (así, por mor de; a
geito, etc., son entradas do vocabulario).
A maioría delas son características exclusivamente do galego. Xeralmente dá
equivalencia ou explicación en castelán, pero non sempre é así, como ocorre por
exemplo nas expresións que van baixo as entradas geira, choras, etc., das que non
explica o significado, limitándose a transcribilas.
Vexamos algús casos:
caneleiro. Carrascos caneleiros. Los que tienen madera;
cangalleiro. Carrascos cangalleiros. Los que no duran nada;
cheiro. Olor. Un cheiro. Escrúpulo, si es no es.

23
Remitimos ademais ás seguintes entradas onde aparece a correspondete frase
feita galega: chegar, choras, chover, dereito, duda, duzia, eiva, empuchar, fada, farda,
ferrar, fio, fogo, folla, fuso, galarin, geira, janeiras, joiña, leirar, levar, mà (mi mà),
madia, man, manexo, mazán, meter, merlo, mór, por; muito, ninguén, palla, par, pasar,
piar, pino, poder, pote, regalar, repaso, pan de; roca, sardiña, seica, súa, tardeiro; ter;
tergo, à; tino, tò, tirar, tiro, tombo, tona, través, vao, ventre, ver, verbo, virar, volta.

4. A lingua en Pintos
A. Acentuación, signos e grafías

A acentuación
Ata o momento en que aparece A gaita gallega de Pintos, en 1853, libro do que
tódolos estudiosos non dubidan en afimar que constitúe un dos alicerces do novo
rexurdir do galego como lingua escrita -tradición que se perdera a finais da Idade Media
e comezos da Moderna- poucos son os testemuños que temos do galego escrito ata esta
época. Ó tratarse polo tanto dunha lingua que permaneceu ágrafa durante tanto tempo, un
dos problemas co que se atopan os estudiosos ou os escritores á hora de escribir en
galego é a falla dunhas pautas normativas mínimas para plasmar por escrito o que
basicamente recibiran por vía oral.

24
No medio deste deserto, unha vez máis temos que ter en conta o gran labor de
Martín Sarmiento, no que se refire á contribución do patrón lingüístico que actuara de
ponte entre as últimas produccións escritas e o momento en que Pintos elabora o seu
vocabulario.
Cinguíndonos á cuestión da fonética e da acentuación, o frade inicia o seu
comentario das coplas con esta nota:
ô con boca casi cerrada
ó con boca muy abierta
ê con boca casi cerrrada
é con boca muy abierta
Na páxina 70 da Gaita gallega o aprendiz Pedro Luces di referíndose á
acentuación:
“Yo lo primero que hago es detenerme
en la pronunciación y en el acento
Sin cuyo requisito no se alcanza
el sentido y dulzura del dialecto
Abre el acento grave las vocales
y las cierra el agudo en ellas puesto
de modo que si bien no se distingue
se trueca en disparate un buen concepto.”
E o maestro -alter ego de Pintos- pregúntalle:
“- E como probas ti a necesidade
25
de facer un bon uso dos acentos?
- Contraponiendo voces que varían
de significación solo por eso.”
E a continuación dá unha lista de vintecinco parellas de palabras que se
distinguen entre elas segundo leven acento grave ou agudo. Nesta lista as vocais medias
abertas represéntanse con acento grave e as pechadas con acento agudo, e así establece
ata vintecenco pares de palabras homógrafas que distinguen o significado segundo a
vocal tónica sexa aberta ou pechada. Son entre outros avò / avó; bòla / bóla; prèto /
préto; pòla / póla; sèn / sén…
Neste vocabulario, Pintos utiliza tres tipos de acentos: o grave, o agudo e o
circunflexo.
O agudo e o circunflexo indican o timbre pechado das vocais medias e, o, e o
grave o timbre aberto das mesmas vocais: abóchar (“inchar”) / abòchar (“hacer
ampollas); avò (fem.) / avó (masc.); bisavó / bisavò; bócha (muy gruesa) / bòcha
(ampolla), bóla / bòla, cón (conxunción) / còn (substantivo); sén (conx.) / sèn (“verme”),
só (prepos. e primeira persoa do verbo ser) / sò (adverbio); péga (“péga”) / pèga
(“pisada”), etc.
Á parte destas series de parellas o acento grave utilízao tamén noutras palabras
coa mesma función: chaminè, pè, pèl, cèo, còchigas, crègo, empèzo, fòlga, mòrmente,
mòstrar, mòstra, nòra.

26
O acento circunflexo serve para indicar, en concorrencia co agudo, unha vocal
pechada, principalmento o o. En moitos casos utiliza indistintamente o circunflexo e o
agudo: côrre/córre; côrte/córte; chôco/chóco; pôr/pór; e en certas palabras ademais
indicaría a simplificación vocálica ou a desaparición dunha consoante: lêr, sêo, compôr,
côr.
Á parte deste criterio de distingui-lo timbre por medio dos acentos, noutros
moitos casos Pintos demostra incoherencia e asistematicidade, de xeito que non chega a
saberse moi ben por qué usa o acento en certas palabras. Así, é incoherente en casos
coma cò/có (con el) e demostra asistematicidade sobre todo no uso do acento agudo e
grave en palabras como balído, cugúlo, matùla, nas que non se ve clara a razón por que
se acentúan, ou raìña, raìz, resìo, nas que o acento grave non indica nada.
Noutros casos adoita escribir a mesma palabra ora con acento ora sen el: así, no
encabezamento da entrada, chòras vai con acento, pero na frase que transcribe debaixo
xa vai sen acentuar: Ir das risas para as choras.

A utilización de certos signos ortográficos con variados fins


A diérese aparece na escrita de palabras como cüada, cüeiro e cüidar, nas que
remarca a existencia dun hiato.
O guión úsao para separar xéneros na entrada: córdo -a, manoto -a, melado -a, os
tres únicos casos en que indica os dous xéneros e para marca-lo n velar nestoutros casos:
algun-ha, hum-ha, n’algun-ha, un-ha.
27
Nalgunhas entradas cando se trata de palabras compostas: currí-currí, ruxe-ruxe.
O apóstrofo utilízao para marca-las contraccións da preposición en e os
demostrativos, indefinidos, o pronome el, o artigo plural os e o adverbio algures:
n’algun, n’algun-ha, n’algures, n’aquel, n’aquelas, n’aqueles, n’ela n’eles, n’este,
n’ese, n’ôs, etc. Tamén o usa noutros casos, como seiqu’asi.

As grafías
Como ocorre no caso da acentuación, tamén na utilización das grafías presenta
gran confusión e arbitrariedade, se ben en liñas xerais pode observarse unha tendencia ó
etimoloxismo (sobre todo nos casos de g/j/x; b/v, h/0), que se ve prexudicada pola falta
de coherencia.
C / Z: Aínda que na maioría dos casos presenta estas grafías de acordo coa
distribución c + e, i e z + a, o, u, nalgúns casos rompe esta regra; así: azelmoso,
dezembre, durazio, duzia, esforzexo, lanzeiro, pedaziño e incluso algunhas formas son
grafadas das dúas maneiras: celo/ zelo.
Cómpre salientar neste punto a cuestión do seseo, fenómeno moi presente en
Pintos, reflectido principalmente no léxico máis popular e que en moitas palabras mesmo
rexistra como única forma. Así, nestes casos: amorsiño, arresender, arresendor, berse,
vèrse, delosiña, divirtision, ensiño ensoufar, mansiñeiro, etc. A carón delas, outras
formas presentan no vocabulario a dobre posibilidade: regaso / regazo, bousa / bouza,

28
cabasiña / cabaza, cabazo; contrapesoña / contrapezoña, cenceno / senseno, chousura /
chouzura, cineira / sineira, cerralleiro / serralleiro. Hai mesmo algún caso en que dá
preferencia á variante con seseo, xa que é á que remite desde a forma con c: Así: ceifa v.
seifa. Pero tamén se dá o caso contrario: de samoriña remite a zamoriña.
En final de palabra predomina a grafía correspondente á sibilante en lugar da
interdental: arcás, arroás, carís, gis, aínda que hai algunha que se aparta desta tendencia,
como é o caso do numeral dez ou os substantivos noz e nariz (pero nun composto: naris
da mangueira).
H / 0: En xeral conserva o h etimolóxico, aínda que hai casos de vacilacións: eilo
/ heilo; eito / heito; casos de h antietimolóxico: hirman, himpar, hirto, ho (artigo),
hombreiro, hum (artigo), hum-ha (artigo). E nalgunha ocasión na forma sen h remite á
forma etimolóxica con h: oxe/hoxe, orto/horto.
G / J / X: A tendencia á escrita etimolóxica vese alterada por múltiples
excepcións e confusións. Así, temos casos en que unha palabra pode aparecer
indistintamente coas grafías g e j: corage / coragento / corajento; curuja / curuxa;
desleijado / desleixado; enjangada / enxangada; baixa e porbaixa e tamén porbaija e
porbaijar; ougeado e ouxeado; lajento / laxento; hoje / hoxe; jabon / xabon; jabre /
xabre; mejacan / mexacan. E coas tres: geira / jeira / xeira; lage / laxe / laje.
Hai tamén algún caso en que as grafías discriminan significados, como sucede
cos verbos reger (‘regir’) e rexer (‘tener resistencia’) ou os substantivos ameixa
(‘ciruela’) e ameija (‘almeja, chirla’).
29
X [ks] / S : Nalgúns casos aparecen indistintamente en posición implosiva estas
dúas grafías: escomungar / excomungado; escorreito / excorreito; escorrentar /
excorrentar. É curiosa a representación de [ks] nuns poucos casos, que transcribe como
cs. Así: procsimidade, secso.
A grafía correspondente ó [j] semiconsoante é case sempre y: almeya, alboyo,
alcayota, alcayotar, boya, boyar, boyeiro, cayota, loia, faya, fayal, fayado, fayar,
fayusca, gandaya, mayo, moyo. Hai tamén algún caso de dobre grafía: croio/ croyo.
B / V: En xeral é fiel á etimoloxía, pero hai tamén unha chea de palabras que
presentan a dobre grafía: albariza / alvariza; bacuriño / vacuriño; badante / vadante;
bade / vade; bafo / vafo; balor / valor; balume / valume; batican / vatican; berse / verse;
bidueiro / vidueiro; bisavó / visavó; cabaco / cavaco; cobre / covre; crevado / quebrado;
crevadeiro / quebradeiro; crevadura / quebradura; crevanto / quebranto; devandoira /
debandoira; novelo / nobelo; nabiña / naviñeiro; pabío / pavío.

Formas cultas e formas populares


Seguindo a tónica de toda obra, na que é unha constante o uso de dobres e mesmo
de triples formas para un só significado, tamén se rexistran con certa profusión formas
cultas a carón de formas populares: carauter/caracter, defecto/defeuto, octobre/outubre,
perfecto/perfeito, benigno/benino, magnitude/manitude, victoria/vitoria, etc.

Breve apuntamento sobre a ortografía castelá en Pintos


30
Con respecto á norma actual do español hai no vocabulario variacións atribuíbles
tanto á distinta norma ortográfica daquel momento como a descoidos do propio Pintos.
Optamos por mante-la ortografía do orixinal, na que destacamos algúns dos seus
trazos máis salientables:
-Non acentuación de moitas palabras ou acentuación asistemática: aculla,
esposito, corazon…
-Escrita de b por v en moitos casos (uba, bidrio, etc.).
-Uso de y grego inicial, en vez do actual i latino.
-En ocasións, o mesmo que para o galego, para a grafía x (ks) escribe cs:
procsimo.
B. Aspectos particulares de léxico

Voces onomatopeicas
Cómpre salientar un pequeno número de voces referidas fundamentalmente ós
animais e á natureza:
cache, currichó (‘voz para llamar a los cerdos’), chauchar (‘cantar el gorrión’),
choular (‘sonar el chorro’), churra (‘gallina’), gache, micas (‘voces para llamar a los
gatos, miz’), chascarraschás (‘el sonido de las tarañuelas’), chirlo mirlo (‘el ruido que
hacen las ondas en la ribera con la saca y resaca’), etc.
Voces arcaicas e outras

31
Unhas poucas voces levan a notación de ant. no propio vocabulario, como:
charro ant. bobo, cagado ant. galápago, ho ant. artículo el; moyonon ant. molino, etc.
Noutras, en cambio, non anota nada: capitlo, acetazon, conceber, desagravo,
desgosto, prudenza, quite (esento, libre), idoso (andado, viejo), indefeso, carregar,
seimento (fallecimiento), silenzo, registo, rosto, regaliza, sofrer, etc. Algunhas destas
palabras e outras como combustibel, nervo, doido, espazo, tecto, etc., poden mesmo
tratarse de lusismos.

Nomes xeográficos, antropónimos, xentilicios e alcumes


Salientamos os seguintes:
Cambóa (‘punta de la Isla de tambo’); Castrelo (‘de castro. Hay una parroquia así
llamada en el Partido de Cambados’), Gralleiras (‘las montañas que dividen Portugal de
Galicia’).
Outros nomes: Fuco (Francisco), Genxo (Ginés), Guerineldos (Guerineldos,
Eginaldo...).
Xentilicios e alcumes: meco (‘adúltero; mote con que se moteja a los naturales
del Grove’), trancho (‘apodos de los estudiantes en Santiago’), ribeirano, ribeirao, etc.

Castelanismos

32
Son moi abundantes os castelanismos, en ocasións adaptados foneticamente:
consexo, cerdo, febilla, afroxar, antoxo, antiguo, barrecalles, duda, dormir, junio,
justillo, ladilla, lengua, lenguado, lenguaxe, loqueriza, lunar, matadeiro, mimoso, mimar,
mimo, òla (onda, ola), pardillo, parihuela, partija, pepita, porqueria, rabadilla, rastrillar,
renta, renteiro, texedeira, tixeiras, valle, vencexo, veneno, enteirar, pòlvo, polvorento,
apellido, alumbrante, apostol, rexa, salida, señal, sartén, sudar, zángano, tortilla, etc.
Como xa se viu no apartado de exemplos e frases feitas, nalgunha ocasión
aparecen frases ou refráns en castelán baixo a entrada en galego. Son os casos de chirlo
mirlo ou argueiro.
Algúns hiperenxebrismos son: primaveira, sobresalente.

5. INCIDENCIA DO LÉXICO DE PINTOS EN DICCIONARIOS POSTERIORES


A pesar de ser unha obra inédita, o vocabulario constituiu unha fonte léxica para
as obras lexicográficas de principios e mediados de século. É dicir, desde que no ano
1906 foi depositado na Academia galega, pasou a ser consultado polos lexicógrafos
galegos. Así, constatamos que en primeiro lugar moitas palabras ou acepcións que
podemos cualificar como pertencentes ó léxico menos común foron tomadas
primeiramente polos redactores do Diccionario da Real Academia Galega (1925, A-
cativo); a partir de aquí, pasan ó Diccionario enciclopédico gallego-castellano, de
Eladio Rodríguez (1958), o cal segue consultando directamente o diccionario de Pintos a
partir do punto en que rematara o da Academia, é dicir, a partir da letra C.
33
Tanto o DRAG como Eladio Rodríguez, na maioría dos casos (pero non sempre,
sobre todo este último) citan a procedencia, e fano con expresións como: “Abonado por
Pintos”, “Según Pintos”, “Según el vocabulario de Pintos”, “Según el D. P.”, “Vocablo y
acepción de Pintos”, etc.
Carré Alvarellos, no seu Diccionario galego-castelán (primeira edición de 1928,
1º tomo-1931, 2º tomo; sucesivas edicións en 1933 e 1972) parece que introduce tamén
moitos vocábulos e acepcións de Pintos, pero xeralmente sen citar procedencia e
variando en ocasións parcialmente as palabras da definición, e finalmente o Diccionario
galego-castelán, de Franco Grande (1ª edición de 1968) recolle todo o que de Pintos
tomaran os anteriores diccionarios, citando en moitas ocasións a procedencia, tal e como
o fan as súas fontes e sen citala noutros casos (cando son voces presuntamente tomadas
de Pintos por Carré).
En xeral, e salvo modificacións voluntarias coma as de Carré, as voces e
acepcións son collidas tal cal están no manuscrito de Pintos. Non obstante, puidemos
rexistrar algunha mala lectura que vai pasando ós seguintes diccionarios. Así, da entrada
orixinal de Pintos “alloada. Pastel, amasijo”, o DRAG transcribe: “allonda. Pastel
amasijo”, que pasa deste xeito a Eladio.
Outro exemplo de mala lectura é a que fai Carré e que del toma Franco Grande,
referida á expresión de Pintos “leu, ó. Al descubierto, al desnudo”, que Carré converte
en: “len, ó. Al descubierto, al desnudo” e así a toma Franco Grande (non aparece en
Eladio Rodríguez).
34
Visto, pois, grosso modo, o proceso polo cal certo léxico de Pintos pasou a
engrosar outras obras lexicográficas, ofrecemos unha lista dalgunhas desas palabras nas
que se observan os pasos seguidos vistos arriba, é dicir, tomar o vocábulo e a definición
de Pintos e facer mención expresa á fonte de onde son tomadas, coas expresións arriba
ditas. Ofrecemos tres exemplos completos e a seguir unha lista dalgunhas das palabras
que seguiron o proceso indicado. Como dixemos, primeiramente pasaron ó Diccionario
da Real Academia Galega ata onde chegou e de aí ó Diccionario enciclopédico gallego-
castellano, de Eladio Rodríguez, quen a partir da letra C vai directamente ó manuscrito:
areeiro Pintos: Arenal. DRAG: Arenal (abonado por Pintos). Eladio R.:
Arenal (Según Pintos).
arneta Pintos: Tijera para la armazón. DRAG: ídem. (abonado por Pintos).
Eladio R.: ídem. (Según Pintos)
asitio Pintos: Terreno unido a la casa. DRAG: ídem. (abonado por Pintos).
Eladio R.: ídem. (abonado por Pintos).
Algunhas outras palabras que seguen este esquema son as seguintes:
aforado, alumiñar, amanteigado, ateirò, atillo, atribularse, axexo, badante,
balume, ballón, cabaciña (‘especie de pato de mar’), calcañeira, camarzo, carabuña
(‘testículo’), catón, de; cerdosa, coca, dado (‘malicia, daño’), desande, descopear,
desmarzar, estornela, pexegueiro, zutra…

35
Como vimos máis arriba, cómpre mencionar tamén que en moitas ocasións, tanto
no DRAG, como no diccionario de Eladio Rodríguez, ou nos de Carré e Franco Grande,
se detectan vocábulos e significados iguais ou moi semellantes ós de Pintos, pero sen
mención expresa de seren tomados deste autor. É moi probable que fosen tomados deste
autor.
A modo de exemplo:
avelainzo Pintos: “Delicado, que apenas se logra”. Eladio Rodríguez:
“Delicado, enfermizo, que apenas se logra”.
nique Pintos: “Señal que deja el golpe ó herida, comprende al chirlo,
cicatriz”. Carré e Franco Grande: “Señal que deja el golpe o herida,
incluso el chirlo”.
Casos parecidos poden ser:
coudecido. Condolido (Pintos), en Eladio Rodríguez aparece como
coudecido. Compasivo;
loma. Tuno, redomado (Pintos), aparece en Eladio Rodríguez como loma.
Tuno, redomado, bribón, truhán, e así o toma Franco Grande, etc.
Finalmente, en contraposición a estes casos, constitutivos dunha mostra da
pegada de Pintos en obras lexicográficas, temos que sinalar algúns vocábulos e os seus
significados que non constatamos en ningún diccionario posterior a Pintos:
agasallar. Remediar, abstecer.

36
ancora. Íd. Raíz gruesa. (Este segundo significado é o que só aparece en
Pintos).
avilir. Envilecer.
luito/luto. El lodo o moho que crían las pipas que tienen humedad por
lavarse en creciente.
peguncio. Pegote.
peixes. Cabrillas, tabletas.
piqueiro Ynstrumento punzante, lo mismo que mera.
povòlo. Poblado, se aplica especialmente a las plantas, familia.
galarín. Gallarín
mondoña. Mondonga.
lada. En algunas partes vertedero. (Só no tesouro lexicográfico do ILG
atopamos unha ficha de Vila do Conde con este significado).
enseno. Muestra, signo, indicio.
enodar. Anudar.

6. Criterios da edición. Cambios introducidos con respecto ó orixinal


Aínda que Pintos ordena alfabeticamente o vocabulario, sen embargo en toda a
obra xorden palabras introducidas noutro momento da elaboración mal ordenadas ou
introducidas á marxe, as cales reordenamos no seu lugar correspondente.

37
En concreto, no referente ó problema de ordenación da letra c, optamos por
deixar unha soa entrada para as palabras que non tiñan ningunha alteración, é dicir, as
que aparecen exactamente iguais tanto entre as páxinas 21-30 como da 35 ata o final da
letra c. No caso de que houbese a máis mínima modificación, esta vaise ver reflectida,
segundo as normas e criterios desta edición (ó longo do vocabulario esta situación
repítese con certa frecuencia en palabras illadas e procedemos do mesmo modo ca neste
caso). O resto das palabras que non aparecían máis que nunha das dúas seccións
repetidas incorporámolas ó seu lugar alfabético correspondente.
Por outra banda, no manuscrito, Pintos a penas destaca graficamente algunhas
cuestións. Así, podemos facer mención a que tanto a entrada como a equivalencia van en
inicial maiúscula e que usa o subliñado nalgúns casos de palabras galegas utilizadas nas
definicións. En consecuencia, nesta edición, para facilita-la visualización e comprensión
do vocabulario, a partir de criterios actuais, adoptamos unha serie de normas que inciden
no orixinal, transformándoo levemente no plano formal, mais intentando que non sexa
así no do contido. Neste sentido, a supresión de formas repetidas -principalmente na letra
c, polo problema arriba expresado- coidamos que alixeira a consulta e aclara o contido.
Cómpre dicir igualmente que aquelas palabras ou frases que aparecen riscadas no
manuscrito (uns poucos casos) non se recollen nesta edición. Así, por exemplo, o autor
risca do orixinal a entrada “lentexa. Lenteja”, que en consecuencia non introducimos.
Velaquí os cambios con respecto ó manuscrito:

38
-A entrada vai en minúscula e en tipo de letra grosa, agás nos poucos casos de
nomes propios ou topónimos.
- Tamén usamos a letra grosa para salientar as palabras ás que remite o propio
autor a través do signo v. (por exemplo: herba das tercianas v. escurripa) ou ás que
remitimos nós a través do signo Vid. (por exemplo: ameixide [Vid. ameixade]).
- A equivalencia vai en maiúscula inicial e en redonda.
- Cando a entrada é unha locución, vai alfabetizada como no manuscrito, é dicir,
pola palabra principal, pero a preposición poñémola á dereita despois de coma: costas,
às.
- En certos casos, cando no ms. as locucións ou expresións van fóra da entrada
base (por exemplo, tarde piache), nesta edición pasan a incluírse -de ser posible- baixo a
entrada correspondente (neste caso o verbo piar). (Véxase punto 2, supra).
- As abreviaturas que usa Pintos desenvolvémolas sempre. Cando, no canto da
equivalencia, pon “id.” para indicar que a forma é igual á entrada, substituímo-la
abreviatura pola respectiva palabra.
- Usámo-la cursiva nos seguintes casos:
• expresións, frases feitas e exemplos que dá en galego baixo a entrada.
• palabras noutros idiomas, por exemplo, francés ou latín cando dá étimos.
• palabras galegas que usa nas definicións ou equivalencias (as cales o propio
autor subliña en ocasións).
• os nomes científicos de plantas e animais.
39
- Casos de repetición da entrada dúas ou máis veces:
a) Cando a repetición tanto na entrada como na(s) equivalencia(s) non ten
ningunha variación, deixamos só unha delas. Por exemplo: gurgullo. Gorgojo, aparece
dúas veces exactamente igual, polo que eliminamos unha.
b) Cando hai dúas palabras que só se diferencian por un aspecto gráfico, como é o
acento, procedemos a xuntalas nunha soa entrada, separadas pola conxunción ou, por
exemplo cocheira ou cochéira.
c) Cando hai dous termos sinónimos que xuntamos nunha mesma entrada, por
iren contiguos e seren total ou parcialmente iguais, se as equivalencias son idénticas,
redúcense a unha, e se hai algunha variación, tanto nas equivalencias como na definición
que dá Pintos, refundímolas nunha soa entrada poñendo entre ángulos a parte da
explicación ou equivalencia que difire.
No seguinte exemplo vémo-la manipulación sobre o orixinal dun caso de
repetición de entradas e equivalencias/definición e o resultado nesta edición:
A) Estado do orixinal:
alogueiro. Arrendamiento de casa.
alogueiro. Arrendamiento de casa para vivienda.
B) Resultado para esta edición:
alogueiro. Arrendamiento de casa <para vivienda>.

40
- A abreviatura [Vid. ], entre corchetes, remite unha palabra a outra cando no
manuscrito o autor introduce dúas ou máis palabras como lemas unidas por unha chave,
ás que lles dá unha soa equivalencia. Propoñemos en xeral que a forma principal é a que
vai en primeiro lugar no manuscrito, que é a que se remite desde a(s) outra(s) a través da
dita fórmula. Por exemplo:
A) orixinal:
ameixade
ameixide Sitio poblado de ciruelos
ameixal
ameixenda
B) Manipulación:
ameixade. Sitio poblado de ciruelos [Vid. ameixide, ameixal, ameixenda]
ameixide [Vid. ameixade]
ameixal [Vid. ameixade]
ameixenda [Vid. ameixade]
- Corchetes: usámolos para restituír parte dunha palabra omitida polo autor. Por
exemplo, na entrada seguinte: noitiña, â. Al anoche[ce]r.
- Corchetes encerrando puntos suspensivos [...]: serven para substituír un
fragmento de texto, unha palabra ou unha letra que non demos lido. Véxase por exemplo
baixo a entrada par.

41
BIBLIOGRAFÍA
Carré Alvarellos, Leandro: Diccionario galego-castelán e vocabulario
castelán-galego, A Coruña: Moret, 1972.
Cornide, José: Ensayo de una historia de los peces, Sada, A Coruña: Ediciós
do Castro, 1983 (Edición facsimilar).
Cuveiro Piñol, J.: Diccionario gallego, Barcelona: Tip. De Ramírez y Cía.,
1876.
Filgueira Valverde, J. L. et al.: Vocabulario popular galego-castelán (A-
TREVA). Vigo: El Pueblo Gallego, 1926.
Franco Grande, X. L.: Diccionario galego-castelán e vocabulario castelán-
galego, Vigo: Galaxia, 1968.
Moliner, María: Diccionario de uso del español, Madrid: Gredos, 1988, 2ª
ed.
Otero, Aníbal: “Contribución Al léxico gallego y asturiano”, Archivum,
1953.
Pensado, José Luis: Fr. Martín Sarmiento, Catálogo de voces y frases de la
lengua gallega, Salamanca: Universidade de Salamanca, 1973.
Pensado, José Luis: Contribución a la crítica de la lexicografía gallega,
Salamanca: Universidade de Salamanca, 1976.

42
Pintos Villar, X.M.: Recopilación de muchas palabras, voces y frases de la
lengua gallega heha por el Rmo. Padre Fr. Martín Sarmiento, honor y
gloria d Pontevedra su patria, Pontevedra, 1859. Imprenta y
Encuadernación de D. José Vilas.
Pintos Villar, X.M.: A gaita gallega, Pontevedra: Imp. de José y Primitivo
Vilas, 1853.
Real Academia Galega: Diccionario gallego-castellano (A-CATIVO), A
Coruña, 1913-1928.
Real Academia Galega: Diccionario da Real Academia Galega, A Coruña,
1997.
Real Academia Española: Diccionario de la lengua española, Madrid, 1992.
Rodríguez, F. J.: Diccionario gallego-castellano, A Coruña, Imp. del
Hospicio Provincia, 1863.
Rodríguez, Eladio: Diccionario enciclopédico gallego-castellano, 3 vol.,
Vigo: Galaxia, 1958.
VV.AA.: Diccionario normativo galego-castelán, Vigo: Galaxia, 1988.
V.V.A.A.: Diccionario escolar galego, Galaxia, Vigo, 1989.
Valladares Núñez, Marcial: Diccionario gallego-castellano, Santiago: Tip.
Del Seminario Conciliar Central, 1884.

43
[I]
DICCIONARIO GALLEGO
[III] [portadilla]

DICCIONARIO GALLEGO
el más completo en términos y acepciones

DE TODO LO PUBLICADO HASTA EL DIA


CON LAS VOCES ANTIGUAS
que figuran en códices, escrituras y documentos antiguos, términos familiares y vulgares

Y SU PRONUNCIACION.
PARA LA ESCUELA DE DIPLOMÁTICA, ANTICUARIOS,
JUECES, ABOGADOS, ESCRIBANOS, PÁRROCOS Y OTRAS PERSONAS Á QUIENES
ES INDISPENSABLE SU FRECUENTE USO.
POR
D. Juan Cuveiro Piñol,
Sócio corresponsal de la Academia de Bellas Artes,
condecorado con la Cruz de Valor y Constancia, Jefe de negociado de Hacienda,
individuo de varias Sociedades, Juntas y Comisiones científicas
y literarias, etc., etc.

BARCELONA.
ESTABLECIMIENTO TIPOGRAFICO DE N. RAMIREZ Y C.ª
PASAJE DE ESCUDILLERS, NÚM. 4,

1876.
[V]

A NUESTROS PAISANOS.
HUBIÉRAMOS deseado un libro, si nó completo porque esto es casi imposible por las
razones que diremos, al menos un Diccionario que abarcase todos los términos, frases, locu-
ciones y adágios que tanto, abundan en nuestro país; pero á la imposibilidad de reunirlos todos
á pesar de haber recorrido el territorio gallego, escepto algunas localidades, aunque muy
pocas, se añade una gran dificultad, que consiste en las diversas maneras de espresar un
mismo concepto que se notan en las diferentes comarcas, pues mientras en unas tienen los
objetos un nombre general, en otras ni siquiera existe idea de él, y aun en algunas les dan un
significado diametralmente opuesto, como sucede por ejemplo con el vocablo reloucar, que es
alegrarse, pero en Pontevedra y parte de su provincia, es rabiar ó disgustarse.
Agréguese á esto las diferencias en la pronunciacion, que los unos hacen siempre z á la
s, ó vice-versa, otros á la g suave j fuerte, y se sacará en consecuencia, que no es posible con-
feccionar un Diccionario gallego con toda la exactitud conveniente, porque no hay mas reglas
que el oido, por la razon de qué, prestándose nuestro dialecto en alto grado á la armonía imita-
tiva, á cada momento estamos escuchando que con la mayor facilidad nuestros rústicos pai-
sanos inventan palabras y frases en estremo espresivas, que representan claramente no solo
sonidos y movimientos esteriores, sino hasta los actos y disposiciones del ánimo, propendi-
endo el lenguaje de los del Norte al uso de las vocales abiertas, mientras que en e1 Mediodia
son mas cerradas; en esta region sustituyen la s por la c y z, y en el Norte se observa cierta pre-
dileccion por la n.
[VI]
No desconocemos qué, léjos de tenerse por vituperable estas diferencias, deben ser
consideradas como útiles, porque conducen al aumento de la riqueza y variedad del lenguaje,
como lo han demostrado algunos escritores y entre ellos el Sr. Saco y Arce en su Gramática
gallega que recomendamos á nuestros paisanos por su erudicion y buen método; pero tenemos
que lamentar la anarquía que reina en la mayor parte de los escritos gallegos, especialmente en
su ortografía, porque suele sustituirse la b con v, la j con la x y vice-versa, y muchas veces
convertirse los artículos en conjunciones.
Se advierte además, que en los pueblos y localidades mas montañosas ó que están en
menos contacto con los grandes centros, es en donde se conserva mas puro el lenguaje, mien-
tras que en los pueblos de la costa, en las ciudades y poblaciones de importancia donde parece
que con el contínuo roce de las personas ilustradas debiera hablarse con mas perfeccion el dia-
lecto gallego, allí se oyen constantemente las geadas, la s por la z y los cambios de nombres y
objetos, si bien en honor de la verdad esto solo acontece entre individuos de la ínfima escala,
como por ejemplo pescadores, verduleras, palanquines, etc. ¿Será efecto del abandono con
que se mira á estas clases, sin que nadie se tome el trabajo de corregir tales imperfecciones?
Lo cierto es que ni aun los mas rústicos patanes de las aldeas mas remotas, se espresan en tan
incivil lenguaje, y sobre esto debieran fijar su atencion las autoridades locales, pues creemos
que la instruccion primaria obligatoria seria bastante á corregir tales faltas, y se conseguiria
por de pronto desterrar esa especie de salvajismo que se nota en medio de la civilizacion y cul-
tura de nuestras ciudades y pueblos de importancia, y borrar de la mente de los que nos tienen
por los mas atrasados, esa idea errónea en que están.
Con tales elementos ¿es posible que una obra de esta naturaleza pueda salir ni aun
medianamente acabada?
Cuando ha principiado la impresion de este Diccionario, nos hemos tomado el trabajo
de ir leyendo pliego por pliego á muchos de nuestros paisanos que conocen perfectamente el
dialecto, no fiándonos en nuestras fuerzas, con el fin de añadir ó quitar lo que pareciese mas
adecuado, y aun así se habian omitido algunos, términos ó voces que despues hemos añadido
en el suplemento ó adicionado á los ya publicados, y con todo esto, persuadidos estamos de
que faltarán algunos si no de los generales ó mas usuales, al menos de los particulares de local-
idad, comarca ó provincia, por lo cual se nos ha ocurrido la idea de dejar á lo último de [VII]
cada letra un espacio ó blanco, para que cada cual pueda apuntar los vocablos que descubra ó
le vengan á la memoria, y de este modo se conseguirá algun dia confeccionar un diccionario
completo, contentándonos por nuestra parte con iniciarlo.
Algunos amantes de nuestra literatura patria han manifestado en varias ocasiones la
conveniencia de reunirse en un centro dado cierto número de personas de cada una de las cua-
tro provincias y aun de los partidos judiciales, para que, provistos de datos, pudiesen arreglar
un verdadero diccionario; pero es preciso confesar que para esto se requiere, además de una
iniciativa eficaz, un patriotismo, constancia y decision á toda prueba, y que solo podria lle-
varse á cabo si de las Diputaciones provinciales partiese el empeño de conseguirlo.
La obra, pues, que presentamos á nuestros paisanos, lejos de ser completa, como indi-
camos al principio, adolece de defectos que no podemos menos de confesar, pero que espera-
mos de su indulgencia nos los dispensen, atendidas las razones espuestas.
[1] [portadilla]
A las Excmas. Diputaciones
DELAS CUATRO PROVINCIAS DE GALICIA
EN MUESTRA DE CONSIDERACION.

Juan Cuveiro Piñol.


[3 ]

AL LECTOR.
Cuando en 1863 hemos visto publicado por la GALICIA, REVISTA UNIVERSAL
DE ESTE REINO, el Diccionario gallego-castellano, por D. Francisco Javier Rodriguez,
presbítero, bibliotecario que fué de la Universidad de Santiago, de cuyo manuscrito teniamos
noticia desde el año 1844, en que la amabilidad de su autor nos lo diera á conocer, habiamos
creido que dicha obra corresponderia al trabajo que aquel distinguido gallego se tomara, y que,
á no haberle arrebatado la inexorable Parca, seguramente que la hubiese dado á la prensa en
mejores condiciones, porque le oiamos decir que aquello no eran mas que «unos apuntes que
irian tomado cuerpo; que con el tiempo dejarian de serlo, y procuraria, por medio de otros tra-
bajos, contribuir al descubrimiento del orígen y etimología de las voces, nombres de lugares,
pueblos y apellidos gallegos, con otras curiosidades que servirian de mucha utilidad á nuestro
país.»
En efecto; si como apuntes, como datos ó como investigaciones la examinamos, no
podemos menos de confesar que son sumamente curiosos é importantes, y que merecen la
pena de figurar en cualquiera librería ó gabinete particular, persuadiéndonos de que los edi-
tores, al darle la forma de Diccionario, han querido rendir un tributo de consideracion y res-
peto á las cenizas del autor, y establecer un aliciente ó formar una base para que sobre ella se
arreglase otro que sirva de monumento á nuestra literatura patria, con el mismo entusiasmo
con que el Sr. Rodriguez y los eruditos Sarmiento, Sobreira, Barcelos, Seguino, Cornide,
Verea, y mas tarde los Sres. Martinez Padin, Murguia, Pintos y tantos otros la han enriquecido.
Nosotros, al publicar en 1868 el folleto titulado EL HABLA GALLEGA, hemos
procurado seguir al Sr. Rodriguez en su método, si bien reconociéndonos muy pequeños para
tan colosal empresa; pero como la falta de conocimientos la suple el buen deseo, y, sobre
todo, el afan de ser útil á nuestra querida patria, de que tenemos dadas tantas pruebas, hemos
acometido la empresa de publicar, en este DICCIONARIO GALLEGO, no sólo las voces que
aquellos distinguidos compatriotas y otros han dado á conocer, sino hasta los términos más
vulgares y locuciones familiares y triviales, de que fuimos haciendo acopio en el período de
doce años, en cada una de las cuatro provincias de Galicia, donde hemos residido.
Otra de las causas que nos ha impulsado para estampar las voces antiguas con tan con-
cisos significados, ha sido con objeto de no cansar la imaginacion del lector, procurando sola-
mente hacerle comprender, por una rápida ojeada, [4] el orígen del nombre de muchos pueblos
y apellidos que existen en Galicia, como por ejemplo, Albedro (pueblo), que es madroño;
Másma (rio y pueblo), manoseo; Gajate (pueblo), azabache; Gago (apellido), gangoso y tarta-
mudo; Bárcia (pueblo y apellido), brezo; Morodo (apellido), morote ó amorote, y tambien
madroño; y así por este órden infinitos términos que se irán examinando; deduciendo, sin el
menor trabajo y de un modo clarísimo, la etimología ú orígen de lo desconocido hasta hoy
para la mayor parte de nuestros paisanos, además de la utilidad y conveniencia que resulta
para la traduccion ó copia de un códice ó de documentos anteriores al siglo XV, facilitando
tambien el conocimiento de muchos objetos antiguos.
Usamos á veces de algunos tiempos de los verbos, como por ejemplo: colleno, cogi-
eron; facés, haceis; foche, fuiste; pôla, ponerla; pono, pusieron; etc., con el único y exclusivo
objeto de hacer notar la riqueza del lenguaje, las diferentes maneras de expresar un concepto,
que ni aun con ser tan rico el idioma castellano alcanza á imitarlo; y en prueba de ello, se
encuentra una conjugacion en OR, como POR, poner; DISPOR, disponer; DESCOMPOR,
descomponer; INDISPOR, indisponer, etc.; con dos gerúndios más que en castellano, en
INDO y en ONDO, BULINDO, bulliendo, y PONDO, poniendo, etc.; no habiendo más que
tres conjugaciones castellanas y sólo dos gerúndios. Algunos verbos tienen en gallego dos
infinitivos, v. g., FACER ó FAR, hacer; DICIR ó DIR, decir. La segunda persona del plural
del presente de indicativo, varía en dos ó tres modos, por ejemplo, facedes ó facés, haceis;
têndês, têdês ó tês, teneis; vindes, vides ó vis, venís; la tercera del mismo, tambien varía en
dos, v. g., teñen ó ten, ellos tienen; la segunda persona del singular del pretérito perfecto de
indicativo, varía asimismo en dos, por ejemplo, FUCHES ó FOCHE, fuiste; y la tercera de
plural del mismo, tiene igualmente dos variaciones, como FORON ó FONO, fueron; DIX-
ERON ó DIXENO, dijeron; LEVARON ó LEVANO, llevaron, etc.
Por último, tambien notará el lector algunos términos castellanos, especialmente en
plantas ó flores; pero no debe extrañarle esto, atendido el motivo que á ello nos impele, que es
dar á conocer el mayor número posible de objetos y producciones cuando estos tienen aplica-
cion á nuestro suelo por sus propiedades médicas, por su hermosura, utilidad, etc., etc., las
comarcas ó puntos donde mas abundan, ó porque los vocablos se pronuncian muy á menudo
del mismo modo que en castellano, aunque con acento puramente gallego y que, andando el
tiempo, podrá tal vez descubrirse por su etimología, ú otra causa, el verdadero nombre que
tengan en Galicia, como sucede con infinitas voces de que, á no dudar, ni siquiera tendria la
más remota idea de su existencia el lector, de quien reclamamos la mayor indulgencia en gra-
cia del objeto á que aspiramos, cual es el de contribuir con nuestro pequeño óbolo al mayor
grado posible de civilizacion y cultura de tan bello é inolvidable país.
[5]

AUTORES Y OBRAS
que se han consultado para la confeccion de este Diccionario.
FR. MARTIN SARMIENTO.-Varias obras incluso la inédita manuscrita, que existe en
la Biblioteca nacional de Madrid.
D. LEOPOLDO MARTINEZ PADIN.- «Historia de Galicia.»
D. MANUEL MURGUÍA.-Id.
D. JUAN MANUEL PINTOS.- «A gaita gallega.»
D. RAMON OTERO.- «Galicia médica.»
D. FRANCISCO J. RODRIGUEZ.- «Diccionario gallego-castellano.»
D. VICTOR LOPEZ SEOANE.- «Fáuna mastológica de Galicia.»
D. JOSÉ PLANELLAS GIRALT.- «Ensayo de una flora fanerogámica gallega.»
MASDEU.- «Historia de España.»
SEGUINO.- «Documentos antiguos.»
FUERO JUZGO.
CANTIGAS DE D. ALFONSO EL SÁBIO.
Varios códices, diplomas y escrituras anteriores al siglo XV.
Varios Diccionarios antiguos, castellanos, portugueses y franceses.
Varias paleografías.
Varias obras de los SRES. CURA DE FRUIME, SOBREIRA, CORNIDE, VEREA
AGUIAR, CERVANTES, COLMEIRO, PALAU, GIL, ROSALES, BRETON DE
LOS HERREROS, CAMOENS, SILVA, BARCELOS; MM. FREDOL,
SAULCY, LANGE, BOUTELON y BLUTEAU.
Varias poesías de D.ª ROSALÍA CASTRO DE MURGUIA, D. ALBERTO CAMINO,

D. JOSÉ BENITO AMADO, MACIAS DE PADRON, SR. TURNES, y otros

autores.

[6]
ADVERTENCIAS.
Las g y j, con el acento circunflejo que llevan, indican que su pronunciacion es como la
ch francesa, la sh inglesa, ó la x catalana.
Las ê y ô, con el mismo acento, indican su pronunciacion cerrada ó sea más oscura que
las e y o comunes ó abiertas.
La x, por regla general, es siempre su pronunciacion como la ch francesa, la sh inglesa
ó la x catalana.
ABREVIATURAS.
acus. = acusativo.
adj. = adjetivo.
adv. = adverbio.
ant. = antiguo.
art. = artículo.
conj. = conjuncion.
dat. = dativo.
dim. = diminutivo.
fam. = familiar.
imp. = imperativo.
interj. = interjeccion.
loc. = locucion.
mod. = moderno.
part. = participio.
pers. = personal.
plur. = plural.
pr. ej. = por ejemplo.
prep. = preposicion.
pret. = pretérito.
pron. = pronombre.
recípr. = recíproco.
V = véase.
v. g., vr. gr. = verbigracia.
[I]

DICCIONARIO
GALLEGO-CASTELLANO
[III] [portadilla]
BIBLIOTECA DE EL LIBREDON.

DICCIONARIO
GALLEGO-CASTELLANO
POR

D. Marcial Valladares Nuñez

INDIVIDUO CORRESPONDIENTE DE LA REAL ACADEMIA ESPAÑOLA

CON LICENCIA DE LA AUTORIDAD ECLESIÁSTICA


SANTIAGO
Estab. Tip. del Seminario Conciliar Central
1884.
[IV]
Es propiedad del autor.
[V]

PRÓLOGO.
Demostrada hace ya tiempo la conveniencia de un diccionario gallego, poco, sin
embargo, acerca del particular, se ha trabajado en medio de las muchas bellísimas
composiciones que de gallegos poetas han salido y estan saliendo á luz en nuestros dias.
Debido eso poco que conocemos á la estudiosidad y celo del presbítero D. Francisco Javier
Rodriguez, bibliotecario que fué de la Universidad de Santiago, cuyos inéditos artículos, con
el título de DICCIONARIO GALLEGO CASTELLANO, publicó en mil ochocientos sesenta
y tres La Galicia, revista universal de este reino, bajo la direccion de nuestro amigo D.
Antonio de la Iglesia y Gonzalez; debido tambien, en parte, al glosarío de la iriaflaviana
poetisa doña Rosalía Castro de Murguía en sus Cantares gallegos, publicados el propio año de
mil ochocientos sesenta y tres, y al vocabulario del santiagués D. Francisco Mirás en su
Compendio de gramática gallega-castellana, dada á luz en mil ochocientos sesenta y cuatro,
consta el diccionario del primero de más de cuatro mil trescientas voces, meditadamente
definidas, ilustradas muchas con curiosas indicaciones de su origen, y comparadas con sus
equivalentes en las lenguas latina, francesa, portuguesa é italiana, así como en los dialectos
asturiano y catalan. Apreciabilísimo es el diccionario del señor Rodriguez y Galicia, que se
honra en ser la patria del famoso matemático D. José Rodriguez, su tio, tiene ya que asociar
necesariamente á aquel ilustre nombre el de su sobrino D. Francisco, por más que la muerte no
le permitiese dejarnos sino una pequeña parte de la gran obra que en su mente proyectaba.
Contiene el glosario de la señora Castro de Murguía doscientas ocho voces, para la
mejor inteligencia de sus Cantares, preciosa obrita en que, á través de las ricas galas de la
poesía, vese siempre el corazon de una mujer toda amor hácia su país.
[VI]
Y componen, por último, unas cuatrocientas y tantas el vocabulario del señor Mirás,
siquiera, al tomarlas de boca de rústicos labradores, fuese tan excesivamente exacto que,
intentando patentizar las geadas, en que incurren estos, efecto de ignorancia, ó abandono,
desvirtuase hasta cierto punto el valor de algunas de ellas: así es que escribió esjanado, en vez
de esganado; esjumiado, en vez de esgumiado; fojo, en vez de fogo; gindar, en vez de guindar;
jalupin, en vez de galupin; joloso, en vez de goloso; jorxa, en vez de gorja; nujalla, en vez de
nugalla; pirgiseiro, en vez de pirguiseiro etc., sin advertir, acaso, que, pronunciándose, ó
debiendo pronunciarse en gallego culto la j y el ge gi como en francés se pronuncia, solo un
castellano leerá las citadas voces de la manera que las escribió el señor Mirás. Las geadas son
un defecto de la gente idiota; consisten en hacer fuerte la g suave, como en gaita, guerra,
guinda, gozo, gusto; y, siendo un defecto, un abuso de simple pronunciacion, lo mismo que el
decir berse, Visente, senteo, siudá etc., en lugar de berce, Vicente, centeo, ciudá, y nabisa,
sapato, sarrapicar, sóco, etc., en vez de nabiza, zapato, zarrapicar, zóco, etc., en ninguna
gramática, en ningun vocabulario, pueden hallar cabida y deslustran la, por otra parte,
interesante obra del señor Mirás.
Nosotros, que desde mil ochocientos cincuenta venimos ocupándonos en tareas
parecidas á las del señor Rodriguez; que ante las numerosas vías de comunicacion abiertas
hoy en Galicia, ante las invenciones del ferro-carril y del telégrafo eléctrico, ante el
movimiento material é intelectual de nuestra época, comprendemos la utilidad ahora como
nunca de un completo DICCIONARIO GALLEGO-CASTELLANO, comprendemos no
menos la casi imposibilidad de llevar á cabo tamaña empresa, á no mediar el concurso de las
cuatro provincias gallegas, concurso fácil si sus Diputaciones entre sí quisieran entenderse y
ofrecer digno premio cada una al mejor que en la suya respectiva se presentase. Tendríamos
entonces diccionarios parciales de todas ellas, materiales suficientes acopiados y, en su vista,
una sociedad de personas competentes, representantes de las cuatro provincias hermanas,
formaría luego el diccionario general de nuestro antiguo reino.
Duélenos reflexionar, no que hablemos gallego los gallegos, si que, salvo honrosas
excepciones, lo verifiquemos [VII] sin conciencia de nuestra habla que tradicionalmente pasa
de boca en boca, sin mejora alguna, ni para el dialecto que mamamos, ni pasa su traduccion al
castellano, cuando un buen diccionario gallego-castellano, léjos de perjudicar al idioma de
Castilla, haría se difundiese éste más y más entre las clases todas de Galicia. Está en la
naturaleza de las cosas; es ley de la humana condicion, siempre perfectible, siempre inclinada
á adoptar lo que más impresiona sus sentidos é indudable que, si cualquier patan del campo
viese en un diccionario gallego, al lado de las voces, ó palabras de su dialecto, único que
conoce y entiende, equivalencias castellanas que la gente instruida usa, procuraría
naturalmente irse familiarizando con las segundas y olvidarse de las primeras; tanto que,
corridos años, el habla gallega se habría perfeccionado mucho y más tarde desaparecería,
acaso, reemplazándola el castellano.
Y ¿no es vergüenza, no es mengua que un territorio de novecientas cuarenta y siete
leguas cuadradas de superficie, el territorio todo que en sus cuatro provincias abarca nuestra
Galicia carezca aun, no digamos ya de un periódico, sino hasta de un calendario escrito en
dialecto suyo, teniendo casi todos los gallegos labradores que comprar el lusitano, por la
especie de afinidad que hallan entre su habla y la portuguesa...?
Amantes de nuestra patria como el primero, de esta mimosa Galicia, donde en risueño
paisaje, besado por el Ulla, y al compas de sus tiernos sencillísimos cantares, la cuna se meció
de nuestra infancia; ganosos de que siempre esos mismos cantares la recuerden y con ellos sus
refranes, de que un libro gallego, verdaderamente popular é instructivo, ande hasta en manos
del labriego; nosotros, comprendiendo así bien que lo importante en un diccionario es el
número mayor de voces, con buena ortografía escritas, exactamente definidas y sus
aplicaciones, trabajamos á este fin con esmerado celo en cuantos ócios nos dejaron nuestras
ocupaciones, asi públicas, como privadas; refundimos en nuestro trabajo los del señor
Rodriguez, señora Castro de Murguía y señor Mirás, omitiendo, sin embargo, en los del señor
Rodriguez las voces designativas solo de parroquia, ó localidad, ya por contener muy pocas de
esta [VIII] clase, ya por creerlas propias de un diccionario geográfico: en su lugar,
introducimos algunas familiares y casi inusitadas en el habla de Castilla, pero muy comunes
entre nuestros labradores; señalamos, entre las gallegas, aquellas que, no obstante pasar por
tales en Galicia, figuran como anticuadas en castellanos diccionarios y, con cuantas, además,
gallegas dia tras dia acopió una incesante perseverancia, cábenos hoy la honra de ofrecer á
nuestros compatriotas nuevo DICCIONARIO GALLEGO-CASTELLANO, compuesto de
más de nueve mil trescientos vocablos, porcion de ellos ilustrada y amenizada con ejemplillos,
ora de cosecha propia; ora de populares cantos y refranes, ora de escogidas poesías en
cortísimos fragmentos copiadas; cantos, refranes y fragmentos que no traducimos, á fin de que
el lector lo verifique, familiarizándose así con nuestro libro. Y, ya que individualmente solo
esto hemos podido hacer, sea nuestro modestísimo trabajo razon estimulante para que hagan
otros mucho más.
Escrito lo que antecede á poco de publicada la gramática gallega, verdadera gramática
ya, del malogrado virtuoso eclesiástico señor Saco Arce y cuando venido no habían aun al
mundo de las letras el periódico Tio Marcos d'a Portela, las poesías de aquel; Espiñas, follas é
frores, de Lamas Carvajal; Saudades, del mismo autor; Aires d'a miña terra, de Curros
Enriquez; Follas novas, de la señora Castro de Murguía; Versos, de Perez Ballesteros; Risas y
lágrimas, de Marcos Santos; Fonte d'o xuramento, de D. Francisco María de la Iglesia y Mesa
revuelta, de Barcia Caballero; escrito el 30 de junio de 1869, dando entonces por terminado
dicho modestísimo trabajo, llegó ocho años despues á nuestras manos, ó sea en 1876, el
diccionario del señor Cuveiro Piñol, obra de que no teníamos el menor conocimiento:
ojeámosla con ansiedad, vimos al lado de porcion de voces inusitadas, algunas usuales no
comprendidas en la nuestra; animámonos con esto á trabajar de nuevo en ella y, utilizando de
la del señor Cuveiro, más que lo muy antiguo, lo necesario, ó de actualidad, prescindimos casi
de las inusitadas y copiamos de las en uso unas doscientas, las cuales y muchas otras que
desde 1869 acá fuimos recogiendo en diferentes puntos de Galicia, cien de ellas
espontaneamente facilitadas [IX] por el buenísimo señor D Gumersindo Laverde Ruiz, gloria
indiscutible de los hablistas, poetas y eruditos españoles de nuestros dias, no obstante los
padecimientos que le aquejan, reune ahora el diccionario que, en prueba de acendrado amor á
la madre patria, nos atrevemos á publicar, más de diez mil seiscientos vocablos, cuatrocientos
sesenta refranes, proverbios y decires, fragmentos poéticos de que arriba hablamos y
doscientas cuarenta y dos cántigas que á la moral no ofenden y patentizan la suavidad,
delicadeza y hermosura de nuestro dialecto, próximo, acaso, á desaparecer entre el humo de
las locomotoras, ó á ser lastimosamente adulterado, efecto de la emigracion y otras
circunstancias no aquí del caso. Y, mediante á que, entre las diversas plantas que nominamos,
se describen varias, casi todas del país, terminará la obra con un ligero vocabulario científico,
para la mejor inteligencia de las descripciones y hasta para facilitar las de otras nuevas que
clasificar intenten los curiosos, ó á este ramo de Historia natural aficionados.

Marcial Valladares.
[XI]

ADVERTENCIAS.
La letra g, seguida de las vocales e i, no se pronuncia fuerte, como en castellano, ni
suave, como seguida de las vocales a o u, y sí como en francés, ó como los gallegos la pronun-
ciamos en las voces gemer, ginea; pronunciacion que solo de viva voz se puede percibir y
aprender.
Lo mismo sucede con la j y la x, seguidas, no ya solo de las vocales e i, sino tambien de
las otras tres a o u. Por ejemplo: Jan, Jepe, jiba, jouba, juizo. Xarda, xeva, xinicoso, xorda,
xufre.
Las voces que en su principio, ó medio, no se hallen con c se buscarán con z y al con-
trario.
Las que no se hallen con g se buscarán con j ó x y vice-versa.
Las que no se hallen con h se buscarán sin ella.
Las que no se hallen con v se buscarán con b y al contrario.

ABREVIATURAS.

# Signo manifestativo de palabra gallega, ó castellana, segun se pronuncie la letra que le


lleve. Por ejemplo: æusta, ¨ustillo.
` Acento de izquierda á derecha, indicativo de que es abierta la vocal sobre que des-
canse. V. g. Lèria, chòya.
ant. Voz anticuada en diccionarios castellanos.
aument. Voz aumentativa.
com. Voz comun, que lo mismo significa, lo mismo se escribe y pronuncia en gallego
que en castellano.
com. fam. Voz comun familiar.
conj. Conjuncion.
diminut. Diminutivo.
int. Interjeccion.
pr. Preposicion.
pron. Pronombre.
v. Véase.
[portadilla]
[A]
DICCIONARIO
GALLEGO-CASTELLANO
por
D. Marcial Valladares Nuñez

INDIVIDUO CORRESPONDIENTE DE LA REAL ACADEMIA ESPAÑOLA.

CON LICENCIA DE LA AUTORIDAD ECLESIÁSTICA.

SANTIAGO
Imprenta del Seminario Conciliar Central
1884.
[B]
Es propiedad del autor.
[I]
[Petición de licencia eclesiástica]
Eminentísimo Señor Cardenal Arzobispo de Compostela.
Eminentísimo Señor:
Don Marcial Valladares Nuñez, vecino de San Vicente de Berres, ayuntamiento de
Estrada, á Vuestra Eminencia con todo respeto expone: Que, hijo sumiso de la Iglesia y antes
de dar á luz un Diccionario Gallego-Castellano que en el Seminario conciliar de esta ciudad
intenta imprimir, ocurre á Vuestra Eminencia,
Suplicando que, prévio exámen de la obra y visto nada encierra contra la fé ni ofensivo
á la moral, se digne otorgarle la correspondiente licencia eclesiástica; gracia que espera
obtener del magnánimo corazon de Vuestra Eminencia, cuya vida guarde el Cielo muchos
años. Santiago marzo 18 de 1884. = EMINENTÍSIMO SEÑOR.= Marcial Valladares.=
Santiago 21 de marzo de 1884.= Vista por Nos la presente instancia, comisionamos al M. I. Sr.
Licdo. D. Antonio Lopez Ferreiro, Canónigo de esta S. I. Metropolitana, para el exámen y
censura de la obra que el exponente D. Marcial Valladares desea dar á luz.= EL CARDENAL
ARZOBISPO.= Lo decretó y firmó S. Ema. Revma. el Cardenal Arzobispo mi Sr., de que
certifico.= Miguel Payá Alonso, Subsrio.
[III] [Censura e licencia eclesiástica]
Emmo. y Revmo. Señor:
En cumplimiento del encargo con que V. Ema. Revma. se ha dignado honrarme, he
examinado el notable Diccionario Gallego-Castellano compuesto por el Sr. D. Marcial
Valladares, vecino de este Arzobispado.
Suele decirse, Emmo. Señor, que el estilo es el hombre; y con mayor razon debe
sentarse que el lenguaje es el pueblo. En efecto, en el lenguaje vemos reflejadas las
costumbres, la índole, las afecciones, los gustos y las aptitudes de cada pueblo. No es esto
solo; el lenguaje es como un museo, en donde el arqueólogo, el filólogo, el historiador, el
literato y el etnógrafo encontrarán no escasos objetos de estudio. En sus fonéticas piezas, por
gastadas y ludidas que estén, suele descubrirse la impronta de su procedencia; y por
consiguiente, si de una parte son un indicio de las influencias á que el lenguaje estuvo sujeto,
de otra acusan tambien la accion y predominio que el mismo ejerció á su vez en los afines.
Hay otra consideracion que realza aun mas lo valioso de la obra: un Diccionario es el
inventario de los signos de locucion de que dispone un pueblo para expresar sus pensamientos
y todas las naciones cultas le guardan y custodian con esmero. No necesito, pues, encarecer la
importancia del asunto, que se recomienda por sí mismo; y aun, bajo este solo concepto, nadie
podrá menos de aplaudir el noble empeño del autor que, con incansable afan y erudicion é
inteligencia no comunes, se ha esforzado por dotar á su patria de un Vocabulario completo.
Al recorrer con fruicion las páginas de tan meditado trabajo, nada he hallado en él que
esté en oposicion con las enseñanzas de la fé y de la moral. Podría desearse que algun vocablo
quedara omitido y que en alguna definicion se emplearan giros de colorido no tan
subidamente realista. Mas ubi plura nitent, diré con Horacio, non ego paucis offendar
maculis.
Tal es, Emmo. Señor, el juicio que he formado del Diccionario del Sr. Valladares y que
tengo el honor de elevar á la superior consideracion de V. Ema. Revma. Santiago 22 de abril
de 1884.- EMMO. Y REVMO. SEÑOR.- Antonio Lopez Ferreiro.- Santiago 24 de abril de
1884.- Por el presente concedemos nuestra licencia para que pueda imprimirse y publicarse el
Diccionario Gallego, escrito por D. Marcial Valladares, toda vez que, segun resulta del
precedente dictamen del censor eclesiástico, no contiene cosa alguna contraria al dogma
católico y sana moral.- EL CARDENAL ARZOBISPO.- Lo decretó y firmó S. Ema. Revma.
El Cardenal Arzobispo mi Sr., de que certifico.- Miguel Payá Alonso, Subsrio.
[V]

PRÓLOGO.
«Demostrada hace ya tiempo la conveniencia de un diccionario gallego, poco, sin
embargo, acerca del particular, se ha trabajado en medio de las muchas bellísimas
composiciones que de gallegos poetas han salido y estan saliendo á luz en nuestros dias.
Débese eso poco que conocemos á la estudiosidad y celo del presbítero D. Francisco Javier
Rodriguez, bibliotecario que fué de la Universidad de Santiago, cuyos inéditos artículos, con
el título de Diccionario Gallego-Castellano, publicó en mil ochocientos sesenta y tres La
Galicia, revista universal de este reino, bajo la direccion de nuestro amigo D. Antonio de la
Iglesia y Gonzalez; débese tambien, en parte, al Glosario de la iriaflaviana poetisa Doña
Rosalía Castro de Murguía en sus Cantares gallegos, publicados el propio año de mil
ochocientos sesenta y tres, y al Vocabulario del santiagués D. Francisco Mirás en su
Compendio de gramática gallega-castellana, dada á luz en mil ochocientos sesenta y cuatro.
Consta el Diccionario del primero de más de cuatro mil trescientas voces, meditadamente
definidas é ilustradas muchas con curiosas indicaciones de su origen y equivalencias en las
lenguas latina, francesa, portuguesa é italiana, así como en los dialectos asturiano y catalan.
Apreciabilísimo es el Diccionario del señor Rodriguez y Galicia, que se honra en ser la patria
de su tio el famoso matemático D. José, tiene ya que asociar necesariamente á aquel ilustre
nombre el de su sobrino D. Francisco, por más que la muerte no le permitiese dejarnos sino
una pequeña parte de la gran obra que en mente proyectaba».
«Contiene el Glosario, de la señora Castro de Murguía doscientas ocho voces, para la
mejor inteligencia de sus Cantares, preciosa obrita en que, á través de las ricas galas de la
poesía, vese siempre el corazon de una mujer toda amor hácia su país».
[VI] «Y componen, por último, unas cuatrocientas y tantas el Vocabulario del señor
Mirás, siquiera, al tomarlas de boca de rústicos labradores, fuese tan excesivamente exacto
que, intentando patentizar las geadas, en que incurren estos, efecto de ignorancia, ó abandono,
desvirtuase hasta cierto punto el valor de algunos vocablos: así es que escribió esjanado, en
vez de esganado; esjumiado, en vez de esgumiado; fojo, en vez de fogo; gindar, en vez de
guindar, jalupin, en vez de galupin; joloso, en vez de goloso; jorxa, en vez de gorja; nujalla,
en vez de nugalla; pirgiseiro, en vez de pirguiseiro etc., sin advertir, acaso, que,
pronunciándose, ó debiendo pronunciarse en gallego culto la j y el ge gi como en francés se
pronuncia, solo un castellano leerá las citadas voces de la manera que las escribió el señor
Mirás. Las geadas son un defecto de la gente idiota; consisten en hacer fuerte la g suave, como
en gaita, guerra, guinda, gozo, gusto; y, siendo un defecto, un abuso de simple pronunciacion,
lo mismo que el decir berse, Visente, senteo, siudá etc., por berce, Vicente, centeo, ciudá; y
nabisa, sapato, sarrapicar, soco, etc., por nabiza, zapato, zarrapicar, zoco, etc., en ninguna
gramática, en ningun vocabulario, pueden hallar cabida y deslustran la, por otra parte,
interesante obra del señor Mirás».
«Nosotros, que desde mil ochocientos cincuenta venimos ocupándonos en tareas
parecidas á las del señor Rodriguez; que ante las numerosas vías de comunicacion abiertas
hoy en Galicia, ante las invenciones del ferro-carril y del telégrafo eléctrico, ante el
movimiento material é intelectual de nuestra época, comprendemos la utilidad ahora como
nunca de un completo DICCIONARIO GALLEGO-CASTELLANO, comprendemos no
menos la casi imposibilidad de llevar á cabo tamaña empresa, á no mediar el concurso de las
cuatro provincias gallegas, concurso fácil si sus Diputaciones entre sí quisieran entenderse y
ofrecer digno premio cada una al mejor que en la suya respectiva se presentase. Tendríamos
entonces diccionarios parciales de todas ellas, materiales suficientes acopiados y, en su vista,
una sociedad de personas competentes, representantes de las cuatro provincias hermanas,
formaría luego el diccionario general de nuestro antiguo reino».
«Duélenos reflexionar, no que hablemos gallego los gallegos, si que, salvo honrosas
excepciones, lo verifiquemos [VII] sin conciencia de nuestra lengua que tradicionalmente
pasa de boca en boca, sin mejora alguna, ni para ella misma, ni para su traduccion al
castellano, cuando un buen dicconario gallego-castellano, léjos de perjudicar al idioma de
Castilla, haría se difundiese éste más y más entre las clases todas de Galicia. Está en la
naturaleza de las cosas; es ley de la humana condicion, siempre perfectible, siempre inclinada
á adoptar lo que más impresiona sus sentidos é indudable que, si cualquier patan del campo
viese en un diccionario gallego, al lado de las voces, ó palabras de su dialecto, único que
conoce, equivalencias castellanas que la gente instruida usa, procuraría naturalmente irse
familiarizando con estas y, corridos años, el habla gallega se habría perfeccionado mucho».
«Y ¿no es vergüenza, no es mengua que un territorio de novecientas cuarenta y siete
leguas cuadradas de superficie, el territorio todo que en sus cuatro provincias abarca nuestra
Galicia, carezca aun, no digamos ya de un periódico, sino hasta de un calendario escrito en
dialecto suyo, teniendo casi todos los labradores que comprar el lusitano, por la especie de
afinidad que hallan entre su habla y la portuguesa...?»
«Amantes de nuestra patria, de esta mimosa Galicia, donde en risueño paisaje, besado
por el Ulla, y al compas de sus tiernos sencillísimos cantares, se meció la cuna de nuestra
infancia; ganosos de que siempre esos mismos cantares la recuerden y con ellos sus refranes,
de que un libro gallego, verdaderamente popular é instructivo, ande hasta en manos del
labriego; nosotros, entendiendo que lo importante en un diccionario es el número mayor de
voces, con buena ortografía escritas y exactamente definidas, trabajamos á este fin con
esmerado celo en cuantos ócios nos dejaron nuestras ocupaciones, así públicas, como
privadas; refundimos en nuestro trabajo los del señor Rodriguez, señora Castro de Murguía y
señor Mirás, omitiendo, sin embargo, de los del primero las voces designativas solo de
parroquia, ó localidad, ya por contener muy pocas de esta clase, ya por creerlas propias de un
diccionario geográfico: en su lugar, introducimos algunas familiares y casi inusitadas en el
habla de Castilla, pero muy comunes entre nuestros labradores; señalamos, entre las gallegas,
[VIII] aquellas que, no obstante pasar por tales en Galicia, figuran como anticuadas en
castellanos diccionarios; y, con cuantas, además, dia tras dia acopió una incesante
perseverancia, cábenos hoy la honra de ofrecer á nuestros compatriotas nuevo
DICCIONARIO GALLEGO-CASTELLANO, compuesto de más de nueve mil trescientos
vocablos, porcion de ellos ilustrada y amenizada con ejemplillos, ora de cosecha propia, ora
de populares cantos y refranes, ora de escogidas poesías, en cortísimos fragmentos copiados;
cantos, refranes y fragmentos que no traducimos, á fin de que el lector lo verifique,
familiarizándose así con nuestro libro. Y, ya que individualmente solo esto hemos podido
hacer, sea nuestro modestísimo trabajo razon estimulante para que hagan otros mucho más».
Escrito lo que antecede á poco de publicada la Gramática gallega, verdadera
gramática ya, del malogrado virtuoso eclesiástico señor Saco Arce y cuando venido no habían
aun al mundo de las letras el periódico Tio Marcos d'a Portela; las Poesías de aquel; Espiñas,
follas é frores, de Lamas Carvajal; Saudades, del mismo autor; Aires d'a miña terra, de Curros
Enriquez; Follas novas, de la señora Castro de Murguía; Versos de Perez Ballesteros; Risas y
lágrimas, de Marcos Santos; Fonte d'o xuramento, de D. Francisco María de la Iglesia y Mesa
revuelta, de Barcia Caballero; escrito el 30 de junio de 1869, dando entonces por terminado
dicho modestísimo trabajo, llegó ocho años despues á nuestras manos, ó sea en 1876, el
diccionario del señor Cuveiro Piñol, obra de que no teníamos, el menor conocimiento:
ojeámosla con ansiedad, vimos al lado de porcion de voces inusitadas, algunas usuales no
comprendidas en la nuestra; animámonos con esto á trabajar de nuevo en ella y, utilizando de
la del señor Cuveiro, más que lo muy antiguo, lo necesario, ó de actualidad, prescindimos casi
de las inusitadas y copiamos de las en uso unas doscientas, con las cuales y muchas otras que
desde 1869 acá fuimos recogiendo en diferentes puntos de Galicia, cien de ellas
espontaneamente facilitadas por el buenísimo señor D. Gumersindo Laverde Ruiz, gloria
indiscutible de los hablistas, poetas y eruditos españoles de nuestros dias, no obstante los
padecimientos que le aquejan, reune ahora el diccionario que, en [IX] prueba de acendrado
amor á la madre patria, nos atrevemos á publicar, más de diez mil seiscientos vocablos,
cuatrocientos sesenta refranes, proverbios y decires, fragmentos poéticos de que arriba
hablamos y doscientas cuarenta y dos cántigas que á la moral no ofenden y patentizan la
suavidad, delicadeza y hermosura de nuestro dialecto, próximo, acaso, á desaparecer entre el
humo de las locomotoras, ó á ser lastimosamente adulterado, efecto de la emigracion y otras
circunstancias no aquí del caso. Y, mediante á que, entre las diversas plantas que nominamos,
se describen varias, casi todas del país, terminará la obra con un ligero vocabulario científico,
para la mejor inteligencia de las descripciones y hasta para facilitar las de otras nuevas que
clasificar intenten los curiosos, ó á este ramo de Historia Natural aficionados.
Marcial Valladares.
[XI]

ADVERTENCIAS.
La letra g, seguida de las vocales e i, no se pronuncia fuerte, como en castellano, ni
suave, como seguida de las vocales a o u, y sí como en francés, ó como los gallegos la
pronunciamos en las voces gemer, ginea; pronunciacion que solo de viva voz se puede
percibir y aprender.
Lo mismo sucede con la j y la x, seguidas, no ya solo de las vocales e i, sino tambien de
las otras tres a o u. Por ejemplo: Jan, Jepe, jiba, jouba, juizo. Xarda, xeva, xinicoso, xorda,
xufre.
Las voces que en su principio, ó medio, no se hallen con c se buscarán con z y al
contrario.
Las que no se hallen con g se buscarán con j ó x y vice-versa.
Las que no se hallen con h se buscarán sin ella.
Las que no se hallen con v se buscarán con b y al contrario.

ABREVIATURAS.

# Signo manifestativo de palabra gallega, ó castellana, segun se pronuncie la letra que le


lleve. Por ejemplo: æusta, ¨ustillo.
` Acento de izquierda á derecha, indicativo de que es abierta la vocal sobre que
descanse. V. g. Lèria, chòya.
ant. Voz anticuada en diccionarios castellanos.
aument. Voz aumentativa.
com. Voz comun, que lo mismo significa, lo mismo se escribe y pronuncia en gallego
que en castellano.
com. fam. Voz comun familiar.
conj. Conjuncion.
diminut. Diminutivo.
int. Interjeccion.
pr. Preposicion.
pron. Pronombre.
v. Véase.
Nuevo suplemento al Diccionario gallego-castellano publi-
cado en 1884 por D. Marcial Valladares Núñez
Transcripción e intruducción
por
Maricarme Gracía Ares

1. Introducción
En setembro de 1996, un século despois de que don Marcial Valladares rematase este
Nuevo Suplemento al Diccionario Gallego-castellano dábase a coñecer publicamente nunha
tese de licenciatura presentada na Facultade de Filoloxía. Co suplemento, Valladares pretendía
completa-lo seu diccionario aparecido uns anos antes, que, segundo laudatorias palabras de
Carballo Calero1 “supera ampliamente aos seus predecesores, dos que, naturalmente, se
aproveita. O seu Diccionario serve de base a todos os posteriores. É o primeiro diccionario ver-
dadeiramente maduro [...] puxo os fundamentos do estudo da nosa lingua”

1. Escritas con motivo do Día das Letras Galegas de 1970 adicado a M. Valladares.
O manuscrito, ó ser unha obra inédita e case descoñecida, non deixou pegadas nos dic-
cionaristas posteriores. A obra lexicográfica de Marcial Valladares segue a pauta propia da le-
xicografía castelá de finais do século XIX e á vez presenta certas características que o diferen-
cian doutras obras contemporáneas: vocabulario pertencente ó galego vivo, marca do timbre
vocálico con precisión e con coherencia, presencia de termos comúns ó castelán, ausencia de
afán normativista, profusión de exemplos autorizando o lema, orixe dalgunhas palabras....
Comete os erros típicos dos diccionarios do momento, como a inclusión de nomes propios, de
formas marcadas como femininos, plurais... A separación de acepcións e de palabras (pola
forma e nunca pola orixe) tampouco sería a correcta desde o punto de vista actual.
O labor lexicográfico de Marcial Valladares é realmente encomiable, non só en canto á
cantidade (máis de 13.000 voces recollidas) senón tamén no tocante á calidade: aplicaba crite-
rios na selección léxica e traballada con escrúpulo e con curiosidade. Adicou á lexicografía
unha boa parte da súa vida, ata que a saúde non lle permitiu seguir.
Por último, non quero deixar pasar esta oportunidade sen agradece-la colaboración de
todas aquelas persoas que dun xeito ou doutro participaron na edición do manuscrito, especial-
mente ó ILG polas facilidades ofrecidas. Singularmente, cómpre lembra-la familia Ferreirós
que non permitiu que morrese a memoria de don Marcial Valladares.
2. O manuscrito
2.1. Noticia e localización
A noticia e a obtención do manuscrito débese ó profesor Antón Santamarina, que soubo
del a través de Filgueira Valverde, daquela presidente do Consello da Cultura Galega.
Na actualidade o manuscrito pertence á familia de D. Carlos Ferreirós Espinosa, aínda
que despois da súa morte1, descoñécese onde se atopa. O manuscrito formaba parte, como
herdo, do Casal de Vilancosta, onde Marcial Valladares viviu coa súa irmá Avelina. Como os
dous permaneceron solteiros, a casa de Vilancosta con tódalas súas pertenzas pasou a un
sobriño, Laurentino (fillo de Luísa Valladares). Carlos Ferreirós Espinosa era un dos seus netos
(bisneto de Luísa Valladares), entre os que se sorteou Vilancosta.

2.2. Características
Este novo suplemento ó Diccionario está constituído por dúas partes: un caderno
tamaño cuartilla con liñas marcadas polo mesmo autor, e cunhas delgadas tapas azuis; e mais
unhas follas soltas tamaño folio, de papel groso que podemos dicir que constitúen unha

1. Abril de 1996.
3
addenda ó caderno citado.
O primeiro caderno divídese en 6 partes:
1ª Nuevo Suplemento al diccionario gallego-castellano, publicado en 1884 por D. M.
V. N., autor de uno y otro, confesando..... Formado por 96 páxinas1. Contén 1.188 palabras
definidas (sen conta-las variantes de sufixos -á, -ade, -ú, -ude).
2ª Voces que deben intercalarse en las que anteceden. 25 páxinas, 330 palabras que
levan unha chamada con números intercalados no texto anterior.
3ª Más voces. 5 páxinas, 61 voces, que levan unha chamada con letras intercaladas no
apéndice anterior.
4ª Más voces. 7 páxinas, só 49 palabras, levan unha chamada con asteriscos (*,**,
***...)
5ª Índice alfabético de todas las voces contenidas en este nuevo suplemento. 37 páxi-
nas. Presenta diverxencias, sobre todo na acentuación, respecto ás entradas do resto do suple-
mento2. Na presente edición non se reproduce este índice.

1. Valladares non paxinou ningún destes manuscritos.


4
6ª Voces que deben intercalarse en el anterior índice. 23 páxinas, levan unha chamada
con números intercalados no índice. Son 350 entradas.
A segunda parte está formada por:
a- Frases Gallegas. Catro follas, nas que se manuscriben 63 frases galegas cos seus
respectivos significados.
b- Pregones. En Santiago. Unha folla pequena, raiada, que aparecía solta. Son 13
pequenos enunciados, maioritariamente interrogativos, nos que se anuncian mercadorías que
están á venda ou se piden cartos como esmola.
c- Más voces gallegas. 34 páxinas con 314 entradas, cunha organización moi seme-
llante á dos demais apéndices, sen chamadas ós textos anteriores, pero con remisións a pala-
bras xa aparecidas.
O primeiro caderno comprende, ademais, un recorte solto no que Valladares fai a suma
de tódalas Voces gallegas reunidas. O texto é o seguinte:
Voces gallegas reunidas Nº de ellas

2. Algunhas tan importantes como atrixiarse/atrixarse.


5
En el diccionario impreso 10.600
En el suplemento al mismo, también impreso 250
En este libro, o suplemento manuscrito 1.882
En el cuaderno largo, papel de barba 304
Total 13.036
Así e todo, o seu cómputo está errado. O último apéndice contén 314 voces e non 304,
e en En este libro, o suplemento manuscrito, 1968 voces fronte ás 1882 que aseguraba Valla-
dares.
A maiores, froito da historia do manuscrito, aparece un engadido de Antón Losada
Espinosa, outro dos bisnetos de Luísa Valladares (fillo de Antón Losada Diéguez e Albina
Espinosa Cervela). Trátase dunha folla solta na que aparecen definidas media ducia de pala-
bras que Losada quixo engadir ó texto de Valladares. Son estas1:
Abondoso. Abundante. Generoso
A fé. Te lo juro.

6
Gamallo. Ramillete de roble para espantar la mosca a la caballería.
Arripía. Arrepia. Horripila.
Arriar. Soltar
As entradas presentan unha ordenación alfabética na que se poden atopar algúns erros,
moi poucos en xeral e case sempre por causa das remisións dun apéndice a outro1. Considera o
<ch>, o <ll> e o <rr> como letras independentes.
O primeiro caderno ten un aspecto moi coidado. Trátase dun texto a dúas columnas,
con letra alta e estreita, un pouco torcida cara á dereita. O lema de cada entrada aparece con
letra máis grande e máis escura cá do artigo correspondente. Cando remite a unha palabra
galega, esta aparece subliñada. As citas van entre comiñas, sinalando entre parénteses o autor.
Tanto estas coma as cantigas que exemplifican un lema teñen marxes distintas ás do texto nor-

1. Antón Losada tivo moito contacto co seu tío José Espinosa Cervela, naquel momento dono do
Casal de Vilancosta. Por esta razón contaba se-lo herdeiro de Vilancosta, e por iso varios dos
manuscritos de Valladares, incluídos os deste suplemento, levan na primeira páxina, na esquina
superior dereita, entre parénteses, o nome de A. Losada.
1. Os erros de ordenación alfabética corrixíronse na presente edición.
7
mal. As frases que aparecen en galego como exemplo do termo definido están subliñadas. As
entradas de cada letra aparecen separadas por dúas ou tres ringleiras en branco. Non se atopa
ningún caso de texto ilexible e tan só dous borranchos: galván na que se risca a palabra com-
pleta, e zozóiros na que se sobreescribe a palabra á que remite (entrecartes). Tamén se perciben
algúns engadidos do propio autor. O máis destacable atópase na palabra alarbéa que foi
definida despois de feita o listaxe, e na que, por cuestións de espacio, tivo que engadi-lo exem-
plo na marxe inferior cunha chamada.
Nas follas soltas a claridade e a perfección que se vía na primeira parte, non aparecen.
A letra é máis insegura cá do caderno. A organización é moi inestable: unhas liñas moi xuntas
e outras moi separadas, marxes e ringleiras tortas, engadidos, manchas de tinta, palabras risca-
das, falta de datos. Moitas palabras teñen a súa equivalencia entre interrogacións (alarar,
meálla...), outras aparecen sen definir (parrèla, urcèla...) e noutras só aparecen os exemplos e/
ou a referencia de onde foron quitadas (tròes, quilma...). En xeral, as definicións son moito
máis sinxelas cás anteriores: menos sinónimos, menos explicacións, poucas equivalencias...
Quizais todo isto haxa que atribuílo ó feito de tratarse dun borrador doutro apéndice.

8
Tamén hai grandes diferencias en canto ós contidos. Se ben no suplemento había
algúns arcaísmos, a maioría das 314 palabras deste último apéndice son sacadas da revista
Galicia Histórica, concretamente da súa Colección Diplomática (CDGH) que apareceu no ano
19011, e que contiña exclusivamente textos medievais, sobre todo dos séculos XIV e XV.
Fronte a isto cómpre recorda-la gran cantidade de formas vivas que recollía Valladares no dic-
cionario, trazo polo que se caracterizou a súa obra lexicográfica2. O manuscrito aparece asi-
nado e datado en 1902, un ano antes da morte de Valladares3. Por iso non citou nunca máis alá
do número 6 (Mayo-Junio de 1902) da CDGH, aínda que a Revista continúa ata o 12.

1. Nela pretendíanse “publicar (...) todos los textos, Códices, Diplomas propiamente dichos, o
Manuscritos de cualquier clase que sirvan para conocer o ilustrar la Historia regional”.
2. J. L. Pensado (1988): “.... Valladares tiene contacto con la lengua viva...”.
3. No número 9 da CDGH aparece unha Necrología dedicada precisamente á morte de Valladares
(páx. 618): “Apenas transcurrido un año desde la muerte de la delicada poetisa Avelina Valladares,
los amantes de las glorias gallegas vuelven a estar de luto por la pérdida de su preclaro hermano, el
literato autor del Diccionario Gallego. Aparte del valor intrínseco de esta obra, en nuestro concepto
la más acabada en su género de las que cuenta Galicia, la labor literaria de D. Marcial Valladares
señálale un lugar preferente entre los que han espigado en nuestra literatura regional...
9
Sen dúbida, tratase dun texto inconcluso. Detéctanse bastantes exemplos de palabras
introducidas despois dunha primeira redacción: cambais, gorguèira...Unhas veces, os engadi-
dos van na marxe (cordèlas), ou en espacios baldeiros do folio (d’aquèla). Outras, remitía a
palabra, cun símbolo, a un recorte de papel que aparece solto entre as follas (alfombere, moazi-
nos, pulgameno, sangano).
É posible que Valladares comezase a repasar este manuscrito coa intención de facer
unha edición definitiva do mesmo. Só así se xustifica a presencia de catro símbolos: NO, X, XX
ou XXX. Ningún deles foi comentado polo autor.
Todas estas razóns expostas fixeron dubidar sobre a conveniencia de incluír este apar-
tado no corpo do suplemento. Un dato clave á hora de decidir foi o feito de que o propio Valla-
dares o incluíse no cómputo total das Voces gallegas reunidas1.

2.3. Época de elaboración


Os datos que ofrece o manuscrito poden axudar a datalo con bastante precisión. Son

1. De calquera xeito, convén non esquecer que aquelas palabras que levan a referencia [5] (veranse
estas referencias nas características desta edición) pertencen a este ultimo apartado.
10
dous:
-por un lado, na portada do caderno aparece a data de 1896,
-e por outro, ó final da primeira parte do devandito caderno, Marcial Valladares ó asina-
lo seu traballo indica a súa idade:
“Marcial Valladares a los 72 años.”
Se D. Marcial naceu no ano 1821, con 72 anos anda o ano 1893. Así, a primeira parte
do manuscrito foi rematada no 1893, e o resto das partes, todas sen datación, foron redactadas
entre ese ano e 18961.
O último apéndice está datado no 1902, un ano antes da súa morte, pero non puido
comezar a redactarse antes do 1901, concretamente antes de xullo-agosto. Neses meses iní-
ciase a edición da Revista Galicia Histórica, e da súa Colección Diplomática das cales extrae
Valladares unha boa parte do lemas.

1. No corpo do suplemento aparece unicamente o ano 1888, na entrada mildèu, no que se data a
dita enfermidade nas viñas “en muchas localidades de nuestra España”. Así e todo esta data non
indica máis ca que esa entrada foi redactada despois dese ano.
11
Outra posibilidade para datar este traballo estaba nas obras das que proceden os exem-
plos1. Ofrecen, sen embargo, unha axuda relativa: todos eles pertencen a obras moi próximas ó
propio manuscrito e ningunha con datas posteriores a 1896. Algunhas destas obras son: Vol-
voretas (1887), Chorimas (1890), Leenda de groria (1891) e Follas de papel (1892) de Alberto
García Ferreiro, Balsamo de Fierabrás (1889) de Enrique Labarta, Andeiro (1922) de Martelo
Paumán2, O Catecismo do labrego (1888) de Lamas Carvajal, Aires da miña terra (1880) de
Curros Enríquez, etc.3

1. Nalgúns casos non se puido localizar información nin do autor nin da súa obra (J.B. Montero e
Estebo de Paleo).
2. A obra Andeiro, Poema histórico da Unión Ibérica (s. XIV), de Martelo Paumán, foi publicada
no 1922, na Coruña, polo tanto Valladares non puido consultar esta edición. Como non hai noticia
de que houbese unha edición anterior, Valladares tivo que consulta-la obra no manuscrito orixinal,
ou polo menos o primeiro dos seis cantos que a compón “O castro de Asperón”. Á mesma obra
pertence o exemplo de alarbèa, que foi introducido posteriormente na primeira parte do suple-
mento.
3. O sistema de busca destes exemplos baseouse na totalidade dos textos que se concordaron no
proxecto Base de Datos para un Diccionario Galego, que se leva adiante no ILG baixo a dirección
do profesor Antón Santamarina.
12
2.4. Indicacións previas
Cómpre afondar nas indicacións que aparecen como primeiro apartado do manuscrito,
coincidentes só en parte coas do diccionario.

2.4.1. Advertencias
O texto das advertencias ten como fondo o tema da ortografía, cuestión que foi motivo
de preocupación para o autor1. Trátase dunhas aclaracións necesarias polos problemas que
podía ocasiona-la ortografía vixente (e vacilante) de finais do século XIX. As dúas primeiras
advertencias tratan a cuestión das grafías: <x>, <j>, <g>, que tanta polémica xerou no ano
18882. O problema centrábase en cál debía se-la ortografía máis axeitada para o fonema frica-
tivo postalveolar xordo.
Os seguintes puntos refírense ó uso de grafías arbitrarias: <c> / <z>, <h>, <b> / <v>.

1. Dedicoulle varios artigos xornalísticos, ademais dun amplo espacio na súa gramática.
2. Véxase o artigo de Carme Hermida “A polémica ortográfica a finais do século XIX (1888). A
grafía do [š]”, en Grial, XXV-97, 1987. Tamén a tese de doutoramento de Ernesto X. Seoane
González: A ortografía e a gramática do galego nos estudios gramaticais do século XIX e
primeiros anos do XX. 1992. Inédita.
13
No caso de <c>/<z> atópanse erros tanto en galego: azemella, zizañas, moazinos, tronze (dun),
coma en castelán hazecillo e zizaña.
En canto o <h>, atopamos dous tipos de casos: corrección da ortografía do diccionario
(òvèiro-hòvèiro) e remisión dunhas palabras a outras coa única diferencia da grafía: òmecío,
òmiciáno, uxón, espital remiten ás mesmas con h1. Tamén hai erros en castelán: elecho, emi-
cránea.
Igualmente alternan as ocorrencias do <b> e do <v>. Non se trata de casos de correc-
cións senón de remisións, que poden ser de palabras con <b> ás correspondentes con <v>
(abantar, barraco...), e viceversa (varrèlo, vejato)... Nalgúns destes casos remite non exacta-
mente á mesma palabra senón a unha variante: esvaído a esbaecido, òulíbe a òrivè...

2.4.2. Abreviaturas

1. Aínda que as formas sen <h> remitan a formas con <h>, non debemos pensar, como logo se verá,
que unhas son máis correctas cás outras.
14
Dun total de 14 abreviaturas, 5 non aparecen no manuscrito: aument., Conj., Int., pr.,
pron.1 Respecto ó diccionario, engade dúas abreviaturas: inus. e poét. A primeira delas é
bastante frecuente. Refírese a palabras inusitadas “o que no está hoy en uso”. A segunda
emprégase só en tres casos: frondía, ingrávido e niente.
Entre estas indicacións, Valladares inclúe dous signos exclusivos: ˘ (medio arco coa
concavidade cara arriba) e ` (til grave). O primeiro deles significa “Signo manifestativo de pa-
labra gallega, o castellana según se pronuncie la letra que le lleve”. Poden ser dúas, o <j> e o
<g>2, que se pronunciarán, en galego, como fricativas postalveolares xordas.

1. A utilización de maiúscula ou minúscula nas abreviaturas ten a súa razón de ser na lista do propio
autor.
2. A propósito disto, J. L. Pensado (1976) estaba errado cando dicía: “Tanto Cuveiro como Valla-
dares inventan un signo especial cada uno para representar la fricativa prepalatal sorda gallega
(Cuveiro con G o J con un acento circunflejo sobrepuesto, y Valladares con un arco de círculo con la
concavidad hacia arriba también sobrepuesto a dichas letras) pero hay abundantes casos en que éste
no aparece y entre ellos se cuentan los de gipar y giparse. No parece viable que se pronunciasen con
J- (fricativa velar sorda) ni con GUI- (fricativa velar sonora), aunque de ambas pronunciaciones
actualmente da cuenta Crespo Pozo”.
15
O segundo signo é o “Acento de izquierda a derecha, indicativo de que es abierta la
vocal sobre que descanse”. Verase ó falar da acentuación, no capítulo da ortografía.
As abreviaturas máis frecuentes son:
ant. “Voz anticuada en diccionarios castellanos”. É importante destacar que fala dos
diccionarios casteláns, non dos galegos. Hai algunhas palabras en galego que tamén tiveron
circulación no castelán, pero deixaron de utilizarse. Isto levou ós lexicógrafos do XIX a con-
sideraren o galego como unha especie do castelán arcaico. Algunhas destas palabras aparecen
aínda hoxe no Diccionario da Real Academia Española1 como palabras antigas (alfamar,
sobrazar...).
com. “Voz común, que lo mismo significa, lo mismo se escribe o pronuncia en gallego
que en castellano”. Este é o outro caso, ademais de  2, no que Valladares insire no seu diccio-
nario palabras coincidentes co castelán. É un dos poucos autores da época que fai isto. Desde o
diccionario de F. X. Rodríguez publicado por A. de la Iglesia no 1863, (“Es de saber que no

1. A partir de agora DRAE.


2. Nos casos nos que aparece este símbolo non pon a abreviatura com. pois sería redundante:
¨ácara, ¨aspe...
16
incluyo en este diccionario, las voces comunes á gallegos y castellanos, sinó las puramente
gallegas”) tódolos diccionarios eliminan sistematicamente as voces comúns. Cuveiro só intro-
duce “algunos términos castellanos, especialmente en plantas ó flores”. É importante sinalar
este feito, xa que é unha inexactitude frecuente dos estudios lexicográficos crer que todos estes
diccionarios rexeitaron o castelán En palabras de J. L. Pensado (1988): “Ya hemos dicho en
otras ocasiones que los diccionarios gallegos, hasta fecha muy reciente no han estado escritos
más que en función del castellano; y que el principio de la Introducción de Rodríguez: ‘no
incluyo en este diccionario las voces comunes a gallegos y castellanos, sino las puramente ga-
llegas’ (Pág. X) se respecta escrupulosamente en J. Cuveiro y en Valladares”.
com. fam. “Voz común familiar”. Algúns exemplos son pifar e pillada... Alude soa-
mente a palabras coincidentes co castelán, e non a palabras galegas, quizais debido á depen-
dencia dos diccionarios casteláns.
inus. “Voz inusitada o que no está hoy en uso”. Baixo esta abreviatura inclúense pala-
bras medievais, que caracterizan este suplemento fronte ó diccionario publicado. Valladares
acode, abraiado, a documentos medievais que descoñecía anteriormente1.
Diminut. “Diminutivo”. Non é demasiado frecuente, e a maioría das veces pouco com-
prensible a inclusión destes lemas. Verase no capítulo dedicado ás entradas especiais.
17
Queda, por último, V. “Véase”, que remite a unha palabra definida anteriormente.
Cando a palabra á que remite non está no diccionario senón nun dos apéndices posteriores, o
mesmo autor o indica con “en este suplemento, en el libro manuscrito” ou mesmo especifi-
cando en que apéndice do manuscrito: “despues de la lista de voces manuscritas...” Moitas
entradas caracterízanse unicamente por remitir a outras do diccionario impreso (alcagotar. V.
alcayotar, losqueada. V. labazada); ou facer unha “Adición” a aquel (mendo. “Adición.
Remiendo = Pez”.). De aquí derívase tamén a gran cantidade de variantes dunha mesma pala-
bra.

2.5. Fontes do léxico


As fontes do léxico do Nuevo Suplemento... son diversas, tanto na orixe, coma no xeito
de recollida das mesmas, e quizais como a fonte máis importante haxa que sinala-la fala viva.
Esta foi a orixe dos refráns, das cantigas populares e doutras palabras que “dice la vulgaridad”.

2.5.1. Fontes persoais

1. Así e todo, a súa utilización non é moi sistemática: curmáo aparece cualificada de inus. fronte a
curmán, curmau, cormán e cormao.
18
Son fontes persoais aquelas “debidas a la amabilidad del señor S. Manuel Leiras
Pulpeiro, y ... a la de los señores D. Amador Montenegro e D. Manuel Pardo Becerra”. Pre-
tender identifica-la totalidade dos termos que pertencen a un ou a outro autor sería labor
imposible. Pero quizais se poidan distinguir algúns exemplos.
No caso de Leiras realizouse a busca no vocabulario que enviou á Real Academia e en
Cantares Gallegos. Cómpre recordar que este autor e Valladares tiveron relación epistolar,
como di Alonso Montero1, “... sobre temas lingüísticos”. As palabras que coinciden nos dous
manuscritos son moitas, pero non todas coinciden tamén no significado ou na definición. Hai
casos incuestionables: miòquèiro ten a mesma definición nun e noutro autor, variando só a
orde das equivalencias, mimoso e melindroso, e ademais non aparece nos dous diccionarios
anteriores ó de Valladares. Así mesmo, morzóa e bèiríl teñen a mesma equivalencia nos dous
autores e logo unha explicación. En papado e rechozo, Valladares colle só unha parte das
equivalencias que dá Leiras.

1. Manuel Leiras Pulpeiro. Poesía Completa. Alonso Montero, X. (Ed.), Santiago de Compostela,
Edicións Salvora, 1983.
19
Tamén se acudiu á propia obra literaria de Leiras Pulpeiro, concretamente á edición
feita no 1970 por Franco Grande, na que o editor fixo un vocabulario “de termos por il inxeri-
dos nos seus libros”...1 Neste cotexo detectáronse varias palabras cunha característica común:
o que Leiras ten con <n>, Valladares escríbeo con <u>: adelonciña/adelouciña, esgonzar/
esgouzar, narnexar/naruejar. Quizais a explicación haxa que buscala nunha mala lectura da
grafía de Leiras2.
En canto ás 30 palabras que lle cederon Amador Montenegro e Pardo Becerra,
baseouse a busca no semanario de Lugo A Monteira, cando ámbolos autores tiñan un punto de
conexión. Detectouse unha restra de palabras que coinciden na forma e no significado coas que
ofrece Valladares no seu diccionario (algunhas tamén con Leiras): rincullo, deslinquir,
taravèla, e outras que son propias do galego oriental (aturular, rial).

2.5.2. Fontes literarias

1. M. Leiras Pulpeiro, obra completa. Estudo crítico de X. L. Franco Grande. Fundación Penzol,
Vigo, Editorial Galaxia, 1970.
2. Persoalmente, comprobei cómo a grafía de Leiras do <n> é moi semellante a un <u>.
20
Só en dous casos don Marcial cita a obra da que sacou os exemplos: laròtas no Cate-
cismo do Labrego e colíga “en el canto primero del poema Andeiro1”. No resto dos casos
indica unicamente o autor. Xeralmente, pódese deduci-la obra a partir do ano de publicación.
Por exemplo Noriega Varela publicou varias obras, pero só unha antes da data coa que asina
Valladares o manuscrito, 1896; neste caso, mesmo antes da morte do lexicógrafo (1902). Esta
obra é De ruada do ano 1895. Polo tanto èngoas, estèla e degrèsár poden ser palabras tomadas
da mesma. Pode ocorrer que, aínda que non haxa ningunha obra publicada do autor en
cuestión, este colaborara coa prensa local ou rexional, da que Valladares puido saca-los exem-
plos. Así, Valcarce Ocampo non ten editada ningunha obra en galego, pero si colaboracións en
diversas revistas rexionais. Do mesmo xeito, R. Pesqueira Crespo colabora fundamentalmente
no Tío Marcos da Portela. Outros autores teñen toda a súa producción anterior á finalización
dos dous manuscritos, polo que é imposible saber cal é a obra orixe da cita (García Ferreiro:
Volvoretas, 1887, Chorimas, 1890, Follas de papel, 1892, Leenda de groria, 1891; ou Pérez
Ballesteros que publica toda a súa obra en galego antes do 1900).

1. Véxase a nota 13.


21
Outras veces localizáronse esas citas literarias coa axuda dos datos almacenados na
Base de datos para un diccionario galego: jogorales en O Dolmén de Dombate1; suripanta en
Balsamo de Fierabrás de Labarta Pose (1889); retesías e laròtas no Catecismo do Labrego de
Lamas Carvajal; cánimas en Gallegadas (1887), do mesmo autor; flabèrca e sumício en dúas
obras de Alberto García Ferreiro, Leenda de Groria (1891) e Chorimas (1890), batòcas de
Follas de papel (1892), do mesmo García Ferreiro2; esquío en Aires da miña terra (1886) de
Curros Enríquez, etc.

2.5.3. Fontes medievais

1. Nas Poesías Inéditas de Pondal, nunha edición feita en 1935 pola RAG. Realmente “O Dolmen
de Dombate” apareceu publicado como folleto independente, igual que “A Campana d’Anllóns” en
1895, é dicir, non era unha poesía inédita, cando Valladares a leu.
2. O exemplo citado por Valladares non aparece en ningunha das outras obras do autor.
22
Como se comprobou ó describi-lo último apéndice Más voces, estas proceden sobre
todo da revista Galicia Histórica e máis ca nada da súa Colección Diplomática. Pero tamén no
resto do manuscrito hai outras palabras que son manifestamente medievais aínda que non se
coñeza a orixe1. Non puido ser a Colección Diplomática, xa que esta comezou a publicarse no
1901.

2.5.4. Frei Martín Sarmiento e J. Cuveiro


A importancia destes dous nomes reside no feito de tratarse de fontes do manuscrito,
pero non do diccionario. No caso de Sarmiento é improbable que Valladares non coñecese
antes a súa obra, aínda que non tivese acceso directo ós manuscritos. Os dous diccionaristas
anteriores a Valladares2 confesan nos prólogos das súas obras que acudiron a este autor para
aumenta-lo número de palabras recollidas3. No manuscrito rexístranse seis lemas aboados de
Sarmiento e outros que, aínda tendo a súa orixe en Sarmiento, Valladares recolle a través
doutros medios (fundamentalmente Cuveiro).

1. Por exemplo en fillar fala dun documento antiguo sen especificar máis.
2. F. X. Rodríguez e J. Cuveiro.
23
Das palabras tiradas de Sarmiento só unha delas (mouquelo, da copla 531) se rexistra
nos dous diccionarios anteriores, pero só no manuscrito se recolle co significado que ten nas
coplas1. Ademais desta temos: louzo, discante, guèrlas, fièstra e sargoso, que corresponden
respectivamente ás coplas 1081, 717, 434, 599 e 578. Intentouse pescudar exactamente de qué
manuscrito ou edición tomou Valladares os exemplos, pero detectáronse lecturas diferentes en
todos eles.

3. Así F. J. Rodríguez di “...y otras pocas que saqué de las referidas coplas que por fortuna he
leido...”. E Cuveiro, entre os “autores y obras que se han consultado para la confección de este Dic-
cionario” sinala a Fr. Martín Sarmiento, e deste “varias obras, incluso la inédita manuscrita que
existe en la Biblioteca Nacional de Madrid”.
1. “Especie de bonete o sombrerillo”.
24
As únicas edicións das coplas, anteriores á morte de Valladares son a de Pintos,
Recolección de muchas palabras, voces y frases gallegas, publicada en Pontevedra en 1859, e
outra titulada Coloquio de los 24 rústicos, editada en Lugo en 1899. Esta última é demasiado
tardía, para ser base do manuscrito rematado en torno ó 1896. En canto á edición de J. M. Pin-
tos, as diferencias impiden pensar que esta fose a fonte de Valladares. Por exemplo, na copla
531, a mesma palabra que Valladares está exemplificando non coincide, moqueiros//mouque-
los:
“Na cabeza tiñan “N’a cabeza tiñan
huns como moqueiros uns como mouquelos,
con muitos bidriños con muitos vidriños,
seic’que eran espellos!” (Pintos) sèic’eran espellos. (Valladares)
Quedan outras alternativas como fonte das citas: os manuscritos existentes das coplas.
Son tres:
-Manuscrito da Biblioteca Nacional de Madrid, 1789, feito por Pedro Francisco Dávila,
(o que fora consultado por Cuveiro)

25
-Manuscrito, propiedade da familia de Jose María Folgueira Díaz, datado no ano 1771,
feita por Juan Alvarez Bañales.
-Manuscrito do Museo de Pontevedra, que contén 107 coplas máis das que non parece
Sarmiento o autor.
Se se comproban as seis coplas que ofrece Valladares como exemplos, todas teñen
pequenas diferencias coas de tódolos manuscritos (segundo a edición de R. Mariño1). Algunha
delas tan notable coma a da copla 1081, que di en tódolos manuscritos coñecidos fostrigarche
onde Valladares pon lostregarche. Para comprobar se se trataba dun erro de lectura exami-
nouse unha copia en microformas do manuscrito existente na Biblioteca Nacional de Madrid,
atendendo sobre todo a dificultade da lectura. Sen embargo, trátase dun texto cunha letra moi
clara. Queda por comproba-la lectura do manuscrito do Museo de Pontevedra nin o de J. Álva-
rez Bañales, que serían as últimas posibilidades.

1. Fr. Martín Sarmiento. Coloquio de vintecatro galegos rústicos. Ed. de Ramón Mariño. Consello
da Cultura Galega. Obradoiro Gráfico. Mos. 1995.
26
En canto a Cuveiro, aparecen unha serie de palabras que obrigan a considera-la súa
obra lexicográfica como fonte do manuscrito. No prólogo do diccionario de 1884, Valladares
dicía: “llegó ocho años despues a nuestras manos, ó sea en 1876, el diccionario del señor
Cuveiro Piñol, obra de que no teníamos el menor conocimiento: ojeámosla con ansiedad,
vimos al lado de porción de voces inusitadas, algunas usuales no comprendidas en la nuestra;
animámonos con esto a trabajar de nuevo en ellas y, (...) copiamos de las en uso unas doscien-
tas...” Ó tempo de elabora-lo novo suplemento Valladares tivo moito máis en conta o dicciona-
rio de Cuveiro, ben porque tivo máis tempo, ben porque lle daba menos importancia ó feito de
seren voces inusitadas. O caso é que moitas palabras que antes non recollera si o fai agora.
A partir do estudio de J. L. Pensado Contribución a la crítica de la lexicografía ga-
llega, realizouse un cotexo das entradas do manuscrito de Valladares coas de diccionarios ante-
riores. Varias das palabras que recolle Valladares no manuscrito, aparecen case exactamente en
Cuveiro, remitindo a Sarmiento: joubío, remagarido, pantèrno, gipar, guipar, escarrapu-
charse...
Todas estas palabras teñen en común tres cousas:
-a súa orixe primeira está nas Coplas de Sarmiento, aínda que Valladares nunca o cita,
-aparecen nos diccionarios de F. X. Rodríguez e no de Cuveiro,
27
-Valladares non as recolle no Diccionario impreso, pero si o fai no manuscrito e sempre
co significado que teñen nas coplas.
En joubío, xunto con Cuveiro e fronte a Rodríguez engade dúas acepcións novas, e os
dous cambian <v> por <b>. Remagarido vén do Cuveiro, cos mesmos sinónimos que
aparecían en Rodríguez, pero ó revés, “triste, apesadumbrado”.
Outras veces, as palabras do manuscrito son moi semellantes a outras que rexistrara no
diccionario (tanto na definición como na forma), pero non remiten a aquelas. Pantèrno, pre-
senta tres variantes no diccionario, posiblemente copiadas de F. J. Rodríguez, xa que nas dúas
obras aparece co mesmo significado. Aparece tamén en Cuveiro, con certos retoques, e con
outra acepción: “cierto armadijo para coger pájaros”. No manuscrito aparece a definición co-
rrecta, segundo o contexto no que aparece nas coplas de Sarmiento1.
Giparse do diccionario, remite coma o seu antecesor Rodríguez a escorregarse. Logo
aparece no manuscrito con dúas variantes gipar e guipar, co significado que lle daba Cuveiro
“divisar, descubrir”, que é o que ten en Sarmiento.

1. Neste caso, non se pode descarta-la posibilidade de que sexa unha forma viva, tendo en conta a
descrición tan pormenorizada que fai Valladares.
28
Escarrapucharse hai que póla en relación con escarapucharse do diccionario. As dúas
presentan a mesma definición e, coma nos casos anteriores, non hai remisións entre elas.
Escarapucharse procede de Rodríguez no Cuveiro e no Valladares, e é o resultado dun erro de
A. de la Iglesia que pon un <r> en vez de dous que ten o orixinal.
Un caso aínda máis destacable constitúeo a palabra urro que aparece no diccionario
como “bramido de elefante”, significado que tamén lle dan Rodríguez e Cuveiro. Sen embargo
no manuscrito rexístrase o termo como adición ó do diccionario co significado exacto co que
aparecía nas Coplas de Sarmiento: “especie de ave nocturna”, e que ningún diccionario ante-
rior nin posterior (exceptuando os máis actuais) soubo darlle.
Á vista do dito xorden varias dúbidas: ¿Por que engade novas acepcións a giparse e a
pantèrno? ¿Por que recolle agora joubío ou remarigado? ¿Como chegou Valladares á forma
escarrapucharse que aparece nas Coplas? ¿É posible que consultase o manuscrito do dicciona-
rio de Rodríguez? ¿De onde sacou Valladares o significado correcto de urro? ¿Consultou algún
manuscrito da obra de Sarmiento?

3. Macroestructura do suplemento

29
O manuscrito é un complemento ó diccionario impreso. Por iso, coa finalidade de
mante-la súa organización utiliza as mesmas grafías, símbolos, estructura, ortografía... E o seu
contido está en función do que previamente aparecía no diccionario: unhas veces agréganse
novos lemas ou novas variantes dunha palabra; con frecuencia, incorpora novas acepcións, e
non faltan casos en que se corrixen certas definicións ou lemas que aparecían no diccionario.

3.1. Lemas compostos


Os lemas compostos presentan, aínda hoxe, grandes problemas para os diccionaristas
actuais. Non hai regras para o tratamento destas formas, ou se hai regras non hai criterios uni-
formes1. En Valladares abundan os lemas compostos que ou ben aparecen como entradas á
parte ou ben van incluídas na definición dunha das palabras que os forman. Os que teñen
entrada propia (que forman parte da macroestructura do diccionario) son os máis frecuentes e
preséntanse de diversas maneiras:

1.En palabras de M. Alvar (1993) “El autor del diccionario será quien decida la presencia, o no, de
los modismos, frases y locuciones, conforme, repito, a súa grado de lexicalización (determinado
subjetivamente por el lexicógrafo), y a súa complejidad sintáctica (es más fácil incluir en un diccio-
nario las estructuras más simples, que son a sú vez las que ofrecen mayores posibilidades de lexical-
ización)”.
30
-con guión (ale-mar, co-debera...)
-ordenados polo verbo ou substantivo, trastocando a orde lóxica (ampòsta (d’esta),
estadúllo (ter pouco ou moito), abertal (tarréo)...
-ordenados pola primeira palabra sexa cal sexa: regala-l-os ollos, vá por Dios. Entre
estes inclúense os nomes de santos: San Júrgio, San Fies....
Outras veces, poucas neste novo suplemento, estes sintagmas forman parte da micro-
estructura do diccionario. Así dentro da entrada lèrio, e despois das tres acepcións que ten,
rexístranse as expresións: estar n’o lerio e entende-l-o lerio, cada unha definida por separado.
Igualmente en resume = (en), e en repuntar (o vento), etc.
¿Como se pode explicar esta incongruencia na presentación? ¿Que diferencia hai entre
ronronar (as tripas) e revesino (corta-l-o) para que nuns casos se ordenen polo verbo e noutros
polo substantivo? ¿Por que a diferencia que vemos entre as entradas desembogadar e emboga-
dar (marañas)? Posiblemente Valladares, coma tódolos lexicógrafos do XIX, non lle dese a
importancia que se lle dá actualmente a este tema.

3.2. Entradas. Tipos especiais.

31
A reducción do paradigma de calquera palabra faise por convención a unha forma, o
lema, representante de tódalas variantes desa palabra. Sen embargo, esta regra rómpese a
miúdo na lexicografía do século pasado. Tamén a rompe Valladares no manuscrito ofrecendo
exemplos de antropónimos, femininos, plurais, diminutivos...
En canto ós antropónimos, Valladares presenta non só nomes de persoas senón tamén
apelidos: Áres e Árias, Buján, Vilar... A súa inclusión pode estar motivada por tratarse de for-
mas non coincidentes co castelán (moitos deles formas recuperadas da Idade Media1): Giral,
Afón, Lòis, ou por ser variantes fonéticas dunha forma máis común: Lionòr, Mília, Bar-
telemèu... Rexístrase un único caso dun topónimo (Támere), e varios nomes de santos.
A maioría dos diminutivos que aparecen non están lexicalizados: dondiño, òvíño,
codiña... Nalgúns casos xustifícase a súa presencia polo afecto que representa: arrepouliño,
mèijòlíña, riquiño...2

1. Así, por exemplo Beringuèla e Padèrna localízanse na Colección Diplomática de Galicia


Histórica, nas páxinas 270 e 227, respectivamente.
2. Un bo exemplo desta inclusión de diminutivos é o xogo que Valladares fai entre pinga, pingòla,
pingòta, pingòlíña e pingòtíña.
32
Son numerosas as entradas que aparecen en plural. Algunhas delas son xustificables
coma aquelas que se refiren a obxectos que van por parellas (cartèles, coucillóns...) ou as que
se empregan maioritariamente en plural (gálas, barredallas...). Tamén hai casos de formas non
marcadas en plural (ciumes). Algún outro lema parece estar en plural porque así o recolle Va-
lladares da literatura do momento (apardeceres e laròtas).
En canto ós femininos, rexístranse, ás veces, ó lado do seu masculino: imaculada,
imaculado. Igual que ocorría nos plurais, temos remisións dun masculino a un feminino:
gabito, galistro.
Aparecen aínda outros lemas non propios da macroestructura dun diccionario como
pròugo, ena, eno, nóllos, nónos..

3.3. Termos coincidentes co castelán.

33
En teoría, se se falase dun diccionario galego actual, a inclusión de voces comúns ó
castelán e ó galego non merecería ningunha explicación. Sen embargo, tendo en conta o con-
texto no que se realiza este manuscrito, a inclusión destes termos é unha característica propia
do autor. Valladares é un dos poucos lexicógrafos, xunto con Pintos1 e Sarmiento, que acepta
palabras coincidentes co castelán, a diferencia da lexicografía posterior e mesmo da inmediata-
mente anterior. Hai unha boa morea delas: 176 (com. ou com. fam ) + 46 casos de  ou . Moi-
tas coinciden na forma e no significado.
Ás veces comete desacertos como crer galega unha palabra castelá (castelanismos):
pantorrilludo, esturnidar... Outras veces considera só galega unha palabra que pertence ás
dúas linguas (tèrne, chavòla). Noutros casos cita unha palabra castelá como sinónima dunha
galega: colúmbio. V. randea e columbiarse. V. randearse.

1. Véxase Vocabulario Gallego Castellano por Juan Manuel Pintos. Edición ó coidado de Marga
Neira e Suso Riveiro. Anexo de Cadernos da Lingua (en prensa).
34
Así e todo, os termos coincidentes co castelán sofren certa selección antes de entrar no
manuscrito, por exemplo no terreo dos numerais das decenas (de dez a cen). No manuscrito
rexístranse as formas sasenta e satenta. No diccionario impreso recolle as formas correspon-
dentes a 20, 30, 40 e 80 pero non as de 50, 60, 70 e 90. Os catro primeiros son diferentes do
castelán (por iso os recolle no diccionario) fronte ós catro segundos, que son iguais ó castelán.
Só recolle 60 e 70 cando atopa unha variante galega distinta do castelán.

3.4. Remisións de lemas


Este título refírese a lemas que remiten a outros, ou para coñece-lo seu significado ou
para completa-lo que xa aparecía na definición. Cómpre lembrar que a redacción do
manuscrito fíxose en varios apéndices, elaborados na mesma orde da presentación. Isto traerá
como consecuencia palabras que remiten a outras posteriores, por razóns de alfabetización,
pero rexistradas anteriormente no tempo1. Así pajèl remite a pajèlos que, alfabeticamente é
posterior pero, sen embargo, foi rexistrada primeiro.

1. Nestes casos haberá que fixarse no número que aparece ó final de cada entrada que sitúa cada
palabra no seu apéndice.
35
No Nuevo Suplemento atópanse moitos exemplos de remisións. Así remaría, remería e
romèiría remiten a romaje, que aparece no diccionario impreso, pero entre elas non hai refer-
encias. Do mesmo xeito vejato, vujato, bujato remiten a bejato.
Desde a perspectiva actual, tan preocupada polo normativismo e pola busca de regras,
dá a impresión de que as palabras ás que remiten son as correctas1: romaje, bejato, esmòla...
Isto precisamente era o que pensaba J. L. Pensado cando, ó estudia-la palabra garmalleira de
F. X. Rodríguez di: “También es digna de notar la primacía que le dan algunos dicc. Cuveiro,
recoge garmalleira y remite a gramalleira. En cambio Valladares en gramalleira remite a gar-
malleira”. En realidade non hai tal primacia: garmallèira é a primeira palabra que se rexistra
no diccionario por prelación alfabética. Ocorre o mesmo con donicèla, entrecartes, solear... e
outras moitas.2

1. Así por exemplo, nas “Advertencias para el uso de este diccionario” do DRAE, no punto II dise
explicitamente: “Cuando las variantes admitidas no pueden figurar en un mismo articulo por exi-
gencias del orden alfabético, la preferida por la Academia es la que lleva definición directa: las
aceptadas, pero no preferidas, se definen mediante referencia a aquella...”.
2. Un dato que demostra esta ausencia de normativización é o par de remisións que se dan nas pala-
bras agolleta e agulletar. Mentres a primeira remite a agulleta a segunda remite a agolletar. Se Val-
ladares quíxese establecer unha norma remitiría sempre á mesma raíz léxica.
36
Así e todo, detéctanse certas incongruencias. Por exemplo, esmòlda non só remite a
esmòla (primeira rexistrada xa no diccionario impreso), senón tamén a elemòsna que é a
primeira do manuscrito. E pola contra, elemòsna non remite a ningunha, nin sequera á apare-
cida no diccionario. Noutros casos rexístranse dúas palabras coa mesma definición, pero que
non remiten entre elas: planir. “Inus. Placer, agradar = Plañir, o llorar sollozando” // pranguer.
“Plañir, llorar sollozando”.
O máis frecuente é que unha palabra remita a outra case igual con algunha variante
fonética (bocejar. V. bocezar). Noutros casos temos sufixos distintos ou variantes dun mesmo
sufixo (quèimúra. V. quèimor) ou ausencia/presencia do prefixo (gatiñar. V. agatuñar). Outras
veces, quizais a maioría, ofrece palabras totalmente distintas co mesmo significado: peja
remite a solta, atume a baraza, paruèiras a costèlas...
Tamén é posible que as remisións sexan correccións. Hai varios tipos:
-ortográficas: òvèiro-hòvèiro
-gramaticais: uso como C.D. ou C.I. na entrada che.

37
-semánticas: en agra e puntèiro. No primeiro caso trátase dun complemento ó signifi-
cado dado: “mejorando lo dicho en el Diccionario...” O segundo corríxese equivocadamente,
pois o significado exacto de punteiro é o do diccionario impreso (“Puntero, o caña, de la gaita
gallega con sus agujeros para los dedos”) e non o que agora lle dá no manuscrito (“Tubo de la
gaita gallega que, metido en la boca del gaitero, lleva el aire al fuelle”) que sería o soprete.
Neste sistema de remisións Valladares reflicte as vacilacións vocálicas propias dunha
lingua falada, e maila fluctuación ortográfica inherente a un idioma sen fixar e que practica-
mente non se escribe. Tamén rexistra algunhas características dialectais propias coma o seseo
implosivo (cativés, cativéz, pelèzcas, pelèscas), e mesmo algún caso de seseo explosivo:
fousaña (fronte a fouzaña).

3.5. Entradas de dous lemas


O capítulo anterior hai que pólo en paralelo co caso de entradas con dous lemas (sepa-
radas por dous puntos), por exemplo: palacra: palacrana, mougar: moular. Hai incluso, casos
de entradas con tres lemas: lámpaa: lámpada: lámpra.

38
O significado desta presentación é o mesmo có das remisións do capítulo anterior.
Estes lemas, tanto no manuscrito coma no diccionario do 1884, van xuntos, xa que por razóns
da orde alfabética terían que ir un detrás do outro; deste xeito Valladares omite a repetición da
mesma definición1. Pola contra, cando a orde alfabética obriga a separa-las palabras que sig-
nifican o mesmo, indícase mediante a abreviatura V. Aínda na última edición do DRAE se
admite este tipo de presentación.2
Un caso semellante a estes constitúeno os lemas con dous sufixos: -á//-ade, e -ú//-ude.
En realidade trátase de dúas variantes dunha mesma palabra: sanguinidá: ade, inquiètú: ude.

1. A entrada entrecluso: entrecruso aparecen na primeira parte do suplemento. Pola contra no


Índice alfabético de... teñen cadansúa entrada. A razón está no apéndice número 1, no que a entrada,
tamén dobre, entrecòstas: entrecòsto, vai xusto entre entrecluso e entrecruso.
2. No apartado de Advertencias para el uso de este diccionario, no punto II Variantes formales de
una misma palabra, podemos ler: “En el encabezamiento de algunos artículos aparecen dos vari-
antes, rara vez tres, de la palabra definida, todas ellas aceptadas en el uso culto general o con diversa
repartición geográfica. En tales casos la variante que figura en primer lugar es la preferida por la
Academia, sin que esta preferencia signifique rechazo de las que se consignan a continuación: (...).
Cuando las variantes admitidas no puedan figurar en el mismo artículo por exigencias del orden
alfabético, la preferida por la Academia es la que lleva definición directa; las aceptadas pero no
preferidas, se definen mediante referencia a aquella...”.
39
Pode ocorrer que se dean casos de remisión entre dúas palabras que van xuntas, é dicir,
cando a orde alfabética lles permitiría ir nunha mesma entrada. Nestes casos as razóns poden
ser dúas:
-son palabras de distintos apéndices, por exemplo esfaragullarse. V. esfrangallarse. [4]
-ou levan unha abreviatura diferente que afecta, por separado, a cada unha delas: esta-
biliscir. inus. V. estabrecer // establir. ant. V. estabrecer
Só en dous casos, unha entrada dobre está composta por un lema simple mais unha
locución: escarramelar: escarramia-l-os ollos, mancòspia: mancùspia (fague-l-a)

3.6. Ortografía
Dentro deste capítulo verase a ortografía utilizada no manuscrito, coincidente coa
doutras obras do autor1.

1. Ó final da súa vida, Valladares, buscando a coherencia total entre a ortografía e a pronuncia,
propón unha reforma total do sistema ortográfico. Segundo a súa proposta nunca habería dúas
grafías para un mesmo son ou dous sons para unha mesma grafía. “A última proposta ortográfica de
Marcial Valladares” nas Actas do Congreso A lingua galega: historia e actualidade, 1996, (en
preparación).
40
3.6.1. Acentuación
O sistema de acentuación1 é un dos trazos máis característicos de Valladares e a súa
función principal é a de sinala-la abertura das vocais, e moi secundariamente a de sinala-la
tonicidade. Cómpre sinalar de antemán que Valladares non é moi sistemático á hora de pó-los
acentos gráficos. Ó lado de casos con tres acentos (mèijòlíña), tamén é posible a ausencia total
de acento (sartego, veleta, agolleta).
Das sete vocais galegas, dúas, as medias, teñen dous posibles acentos gráficos depen-
dendo da abertura das mesmas: grave se é aberta, agudo se é cerrada. Só algunhas palabras
levan estes acentos, (aínda que notamos que se representa máis o grave có agudo): avecér
fronte a asconder, Ailóna fronte a losco. Xeralmente este acento coincide coa sílaba tónica da
palabra (adèga, bañòca). Cando non é así pon dous acentos, un que indica tonicidade e un que

1. Se ben a caligrafía de Valladares non presenta ningún problema de comprensión, non se pode
dici-lo mesmo dos acentos. Nesta edición manterase a acentuación de Valladares, con tódalas
diverxencias que esta teña.
41
indica timbre vocálico: ònipotènza, lèijaprè... Nestes exemplos en que as dúas vocais que
levan o acento gráfico son medias, non se pode distinguir cál indica vocal tónica e cál indica
vocal aberta. Cando os acentos van sobre vocais medias e non medias, os primeiros indican
abertura e os segundos tonicidade (estròchár, garfèláda).
En ningún momento Valladares falou da acentuación segundo a tonicidade da sílaba
(aínda máis, na Gramática xustifica o acento de amorillón como indicativo de vocal aberta).
Sen embargo, poden diferenciarse dúas palabras unicamente con este trazo: carrégo//cárrego.
As vocais máis pechadas da serie anterior e posterior só poden levar un tipo de acento,
o agudo, que indica tonicidade (collúdo, delúvio, esvaído). Sen embargo, ó lado destas formas,
temos outras con <u> e <i> tónico, que non levan acento (penico, sucedume). Tampouco Valla-
dares xustificou a existencia destes acentos.
A vocal <a> pode levar dous tipos de acento: <á> e <â>. A primeira sería a vocal tónica
ou a preposición, e a segunda a contracción de preposición mais artigo. Localízanse moi pou-
cos exemplos desta regra, que en moitos outros casos non se cumpre, porque utiliza <á> tamén
para a contracción. No manuscrito atópanse exemplos dos dous casos: gèiras (andar âs),
fronte a alèn d’ir á vila na voz alèn. Tamén a acentuación do <a> tónico é moi incoherente:
ceráme // cibaño.
42
O mesmo til circunflexo da <â>, lévao o <ô> tamén “en los dativos y acusativos mas-
culinos y neutros”. Igual ca no caso de <â>, a contracción de artigo mais preposición gráfase
unhas veces con <ô> e outras con <ò>: Ô que de vran non lle ferve...., na entrada mòla, fronte
a Non vaias ò fiadèiro... na voz fiadèiro.
Existe outro signo diacrítico: a dièrese sobre o <i>. Aparece en moi poucos casos e Va-
lladares nunca explicou a súa presencia: suïdades, fïestras... Dáse, por outro banda, un fenó-
meno curioso que lles ten chamado a atención ós estudiosos: palabras medievais ás que Valla-
dares lles pon til como se as oíse algunha vez1 (tangér, temoèiros2...).

3.6.2. Representación do fonema fricativo postalveolar xordo


Refírese isto á “gran cuestión sobre el modo de escribir en gallego dichas dos sílabas; si
se han de escribir con g, con j, o con x”.

1. En realidade, a maioría non levan til, e as que o levan ou ben coinciden na forma ou nun sufixo
con palabras vivas que si o levan.
2. O timbre vocálico que Valladares lles dá ó sufixo -eiro, parecía, cando menos pouco corrente.
Respecto a este tema Manuel Taboada, no estudio sobre a fala do Val de Verín, afirma sobre o
ditongo ei: “Es uno de los diptongos que más aparece en gallego. La e se realiza siempre abierta”.
43
Este tema tratouno amplamente no seu artigo “Escritura Gallega”. En palabras súas
pretende: “1ª Deshacerse de la x como el castellano se deshizo en las voces (...) o, cuando
menos, jubilarla; de modo que se apele a ella en muy raros casos, tales como en las voces xas-
tre, xostra y algunas otras, que ofrezcan dudas. 2ª Usar, en cambio, la g y la j, como hacen los
portugueses (...) no obstante pronunciarlas los portugueses como nosotros los gallegos las pro-
nunciamos (...) ¿No debemos tender a la uniformidad en la escritura de los vocablos?” No
manuscrito temos exemplos desta teoría: vejáme, taar, coengía, cajiga, xistra....
Cómpre sinalar que respectou a grafía doutros autores como se pode ver, na entrada
agidar, cuns versos de M. Amor Meilan nos que rexistra axidando.

3.6.3. Outras cuestións ortográficas


Coa opinión que tiña sobre o fenómeno da gheada (“manera incivil de hablar”) parece
normal que non recollese ningún exemplo deste fenómeno, por moi vivo que estivese.

44
Ó uso do apóstrofo dedicoulle un artigo: Del apóstrofo en la escritura gallega. No
manuscrito, o apóstrofo ten uns contextos determinados de uso: nas contraccións con prep-
osicións (d’a pèste, d’os bois, n’o reguèiro, c’un pano....), cos pronomes persoais átonos (eu
ll’o dirèi, non t’alijuen...) e con que (qu’era, qu’estou...). Non sempre utiliza o apóstrofo coa
preposición con, só cando o artigo é masculino: co-as caxatas, co-a mesma tana, c’os pitos,
c’o morápio....
O emprego do guión é bastante máis sistemático: emprégase sempre para uni-la conx-
unción y (y-as cantiguiñas, y-airada...), na segunda forma do artigo (amba-l-as, corteja-l-o), e,
por último, na unión de pronomes a verbos (quero-o, fai-n-o).
En canto á conxunción copulativa y emprega y sempre que segue vocal (y-estudiante,
y-o Froilán), e e cando segue i ou consoantes (e inda, e soás).

3.7. Características da lingua


Como consecuencia das lamentables condicións nas que a lingua galega sobreviviu
desde finais do século XIV, o estado de deturpación, a finais do século XIX, é facilmente con-
statable. No caso do presente manuscrito quizais se note máis a variabilidade da lingua,
porque, en gran parte, está baseado na oralidade. A propia dinámica da lingua oral é un dos
mecanismos que máis contribúen á variación lingüística, sobre todo cando o factor que mellor
45
reforza a fixación e a uniformidade da lingua, a escritura, practicamente non existe. O rexurdi-
mento comezara había xa uns anos, pero, é un rexurdimento de elite, que non chega ó pobo
común. A xente que fala galego é precisamente a capa máis baixa da sociedade. Isto explica
fluctuacións nunha mesma palabra (dipindurar/dependurar) e todo tipo de deformacións como
tenèfano, mánica...
As principais características fonéticas do galego reflectido por Valladares son as
seguintes:
-vacilacións vocálicas na posición átona producidas por fenómenos como a asimi-
lación, disimilación, labialización ou harmonización: viciñal, desemular, iñidir...
-aparición de fenómenos vocálicos de apoio de consoantes en posición inicial e medial
de palabra, concretamente prótese e epéntese: arreventar, arrandear, mítira... Non rexistra
ningún exemplo de paragoxes, quizais porque neste caso, Valladares si o considerou un meca-
nismo vulgar.
-son frecuentes os casos de supresión de vocais, sobre todo mediante síncopa, e algúns
casos de aférese: intriór, inutlizar, fazlitar, etc. Nalgúns casos, admite as dúas formas no dic-
cionarrio (lácara, lacra).

46
En canto ó consonantismo, destaca sobre todo o tratamento dos grupos consonánticos
cultos, con vocalización (máisime, respeutive, òustáclo...) ou con simplificación do primeiro
elemento (imenso, istár, vòlutòso...). Tamén se dan casos de conservación, en cantidade moi
inferior: instructo, enmentar...
Rexístrase outro tipo de vacilacións consonánticas, as producidas entre fonemas líqui-
dos (funerálias, funerárias). Esta alternancia obsérvase, sobre todo, cando os fonemas líquidos
van acompañadas dos oclusivos /p/, /b/, /k/ ou da fricativa /f/:
-grupo bl/br: ensamble, ensambre, restabrecer, establir...
-grupo pl/pr: pracer, placentería, trasprantar, planir...
-grupo cl/cr: òustáclo, òustácro, recleazón, incruir...
Outras veces danse ultracorreccións das formas propiamente galegas: pòbléza, reclea-
zón teñen un <l> que non existe no latín. É frecuente a metátese destes fonemas líquidos:
esquirbir, òfercér, porparo...

47
Ó lado de todas estas simplificacións e reduccións, propias da lingua falada ofrécense
tres mostras dun aparentado cultismo: sciència, cabsa, vibda. Así mesmo, en tres casos
pérdese estrañamente unha consoante intervocálica que nunca cae: lau, estáu e fáula por lado,
estado e fábula.

4. Microestructura do suplemento
Dentro de cada definición amósanse unha serie de puntos que forman parte da micro-
estructura dun diccionario. Neste caso, coma nos diccionarios do século pasado e de principios
deste, non son sistemáticos.

4.1. A definición
Un dato fundamental á hora de estudia-la definición é o feito de estar ante un dicciona-
rio bilingüe non convencional. Trátase dunha forma híbrida. Un diccionario bilingüe dá unha
equivalencia, e ás veces, varios sinónimos. Valladares, ademais disto, engade unha perífrase
descritiva, coma nun diccionario normal.

48
Unha das cousas que máis chama a atención é o caso de palabras das que o autor non
sabe o significado. Nuns casos non o dá ou pono entre interrogantes, como ocorre moitas veces
no apéndice final: escoléta, enlizo, constringer. E outras veces invéntao. É o caso de huxón, no
que textualmente di “echándonos a discurrir”. Nalgunhas ocasións trata de deducilo. E
noutros, confesa sincera e simplemente, que non foi capaz de sabelo: gazapita. “Voz aplicada a
no sabemos que hierba, por más que tratamos de averiguarlo”. Hai unha voz que lle causou
grandes problemas: chumbèira e que aparece citada en varias definicións.
Algunhas definicións son certamente inxenuas: tenèfano. “(...) una cosa parecida al
telegrafo con la diferencia de que el teléfono trasmite y reproduce el lenguaje humano y el
telegrafo no”1; e òso-molar. “Cartílago, ternilla, o parte de animal más dura que carne y más
blanda que hueso”. Desde a perspectiva actual tamén destaca a definición de leutricidá:ade,
sen embargo está feita a partir da definición do DRAE.

1. Esta palabra designa un concepto moi novo: o teléfono foi inventado no ano 1888.
49
Outra definición que se sae do corrente no manuscrito é a de rèiseñór de paredes, tanto
polo seu tamaño, como pola súa redacción case literaria. Por outra banda, algúns dos lemas
que se definen son propios dunha enciclopedia, pero non dun diccionario: lupa na segunda
acepción (“Señora poderosa y principal, a quien en Galicia, se presentaron los discípulos del
Santo Apóstol Santiago”).
A miúdo Valladares ofrece datos innecesarios para unha definición lexicográfica, que
fan esta máis subxectiva pero máis completa: papallóns: papallós. “[...] y comen luego con
tenedorcillos de helecho generalmente”; jarga: “[...] Tienen varias y les sirven para cubrir los
odres, o pellejos de vino que llevan en sus caballerías”; ou jargón: “[...] Hoy se van generali-
zando ya los metálicos o de muelles”.
O elemento máis frecuente da definición é, sen dúbida, a equivalencia en castelán,
aínda que é moi raro que apareza ela soa (trabadura. “Mordedura”). Frecuentemente, vén
acompañada esta equivalencia de varios sinónimos (albendar. “Alentar, reanimar, confortar,
fortalecer”). A miúdo non se remata a seriación, deixando a porta aberta a un número maior de
sinónimos, mediante o símbolo &. Son posibles ata sete sinónimos nunha mesma palabra: suri-
panta (mullèr). “Mujer salerosa, donairosa, que tiene mucha sandunga, sal o salero, aire, gra-
cia, garbo, donaire &”.
50
Moitas veces ó lado da equivalencia e dun ou máis sinónimos da mesma, dáse aínda
unha explicación, que sería suficiente para defini-la palabra (zahumèrio). Son poucos os casos
nos que aparece a explicación soa. As razóns poden ser que non existe unha traducción exacta
ó castelán (frièiras, monÈío); ou que son casos comúns co castelán, nos que o lema sería tamén
a equivalencia (pantorrilludo, forzúdo).
Por último, son frecuentes estratexias de definición coma “especie de”, “se dice de”,
“variedad de”, “frase equivalente a”, “se aplica a”... (soguèirón, sègrèles, ñáñara)...

4.2. Información gramatical


É o único elemento do artigo lexicográfico sistematicamente excluído. Así e todo, hai
outros medios que ofrecen información gramatical, por exemplo a propia equivalencia. Macar
ten como primeira acepción “magüer1, aunque”. Se en castelan estas dúas palabras son con-
xuncións, macar en galego tamén é unha conxunción. Tamén a separación de lemas ofrece
información gramatical coma nos verbos pronominais (restabrecer e restabrecerse).

1. Hoxe en día o DRAE ten como forma correcta maguer, pero as edicións contemporáneas a Valla-
dares teñen magüer.
51
4.3. Información xeográfica
Nalgúns casos, e de forma bastante superficial, Valladares ofrece información dos
lugares onde se utiliza determinada palabra. Son informacións pouco concretadas, as máis fre-
cuentes referidas á provincia de Ourense (aureáns, mojega), e á de Lugo (fornèla, tallo). Os
casos máis circunscritos xeograficamente son tres: Rivero, Couto de Palavea, e nuestra parro-
quia de San Vicente de Berres.
O máis frecuente é que simplemente indique que é unha palabra localizada “en algunas
partes”, é dicir, que non é de uso xeral en Galicia (cabras cègas, maráños) ou que contrapoña
o distinto significado dunha mesma palabra en zonas distintas (cajiga, cuartal).
Mesmo é posible que as indicacións xeográficas (sobre o elemento definido) se locali-
cen fóra de Galicia: zougazo “(...) también crece hacia la parte oriental del mismo país,
Asturias y Cataluña” ou aciñeira “(...) abundante en el partido judicial de Aracena, provincia
de Huelva”.

4.4. Información científica

52
Os nomes científicos aparecen unicamente en once entradas. De conformidade coa
norma internacional, Valladares ofrece o xénero en maiúscula e a especie en minuscula: Chry-
somela polita, Sphacelia segetum, Parus major....
Xeralmente, na entrada dunha planta ou dun animal, a definición irá precedida polo
nome científico, logo o xénero e a orde se é pertinente, segue coa descrición fisica e logo con-
tinúa cos seus hábitos de vida. Ás veces, engade algún dato anecdótico: hèrba d’o cán “[...] y
que sirve, dicen, para hacer abortar a las mujeres”. Son poucas as descricións científicas ó
modo das que fixera no diccionario impreso1.

4.5. Información etimolóxica


Onde máis se nota a asimetría das definicións deste Suplemento quizais sexa na apar-
ición ou non da etimoloxía da palabra. Aparece en moi poucas ocasións. Algunhas son froito
da imaxinación de Valladares: huxón e ladroar son dous bos exemplos. En ladroar di: “signifi-
cación dada por una pobre aldeana de la provincia de Orense y la mayoría, acaso, de nuestros

1. Lémbrese que no diccionario impreso figuraba como apéndice un “Vocabulario para entender la
descripción de algunhas plantas, de que se hace mérito en este diccionario, y aun para clasificar
otras”.
53
labradores, a la frase “la droite”, que no entendía y los militares franceses usaban en los actos
de ejercicio cuando la invasión de 1808 en Galicia; significación o traducción libre de aquella
mujer que vino a introducir en el gallego dialecto esa voz nueva, digna de agregarse a las de
ladra, ladroeira, ladroízo &, ya conocidas”. Mesmo parece difícil crer que un home coma Va-
lladares, que se ben non ten formación lingüística profunda, si demostra unha grande agudeza
no tratamento deste tema, crera o razoamento que expón1.
Rexístranse etimoloxías correctas: sartana, còceres, que deriva respectivamente de sar-
tago e culcita ou culcitra2. A etimoloxía de peenla e sòcha está sacada do francés, pola seme-
llanza entre as palabras dunha e doutra lingua (na forma e no significado): socha-souche,
peenla-poêle.

1. Toda a definición desta palabra rompe coa tónica do diccionario, ó estar dominada por un subx-
ectivismo e por consideracións alleas á definición mesma, (pobre aldeana, aquella mujer, gallego
dialecto, digna de.., ) que tanto rexeita a lexicografía.
2. A etimoloxía desta última palabra, coceres, constitúe unha mostra clara da asimetría que se men-
cionaba: a voz cóceres (rexistrada no último apéndice) remite a cocèdra, a primeira en ser rexis-
trada. Sen embargo é en cóceres onde dá a etimoloxía e non en cocèdra. ¿Por que? Porque a
etimoloxía é un dato suplementario e ocasional.
54
Outros lemas con etimoloxía son: recleazón, cubillèiro, ingrávido, setas, e améte. En
canto á primeira palabra Valladares relaciónaa con recle, que define exactamente igual á Aca-
demia. Sen embargo a etimoloxía que dá Valladares non está no DRAE. Non se sabe, polo
tanto cal é a súa fonte, que non debía estar moi desorientada cando no DRAE actual se rela-
ciona recre ou recle con recreo1. No caso de cubillèiro dá como orixe a forma latina cubicular-
ius, que segundo as leis fonéticas ben podería se-la súa orixe. Do mesmo xeito deriva
ingrávido de ingravidus. Deriva améte do latín examitus, aínda que en realidade procede do
grego ξáµιτος.

4.6. Información antropolóxica


As informacións antropolóxicas son variadas, desde lendas como as que aparecen nas
entradas: abufete (“días aciagos, como cree la vulgaridad que son los martes y los viernes”),
hèrba cabrèira, (“su virtud, según ellos, es dar al que la posea mucha suerte en sus nego-
cios”)..., relacionadas con seres ou actos fantásticos, ata usos (e recomendacións de uso) en
pèdra d’as sèns (“úsase frotando ligeramente las sienes con ella en lo más agudo del dolor”),
en pèdra pómes, e destaca a de pèdra lípes2: “Lo más recomendable al intento, según el abate

1. Corominas, pola súa parte, asegura que que non hai relación nigunha entre as dúas palabras.
55
Rozier, es la lejía de agua de estiercol avivada con cal”. Tamén son moi frecuentes descricións
de costumes galegos (manguèla, soguèirón), ás veces, como datos suplementarios para
ampliar información sobre a palabra (aganipar, agra). Son habituais lemas que designan
instrumentos propios da vida e do home galego: peséte, farnèiro, engertas... Tamén fai referen-
cia a cousas ou expresións que están de moda ou son propias daquel momento: riquiño, era
(eso ja), couteláns...

4.7. Exemplos
En xeral, aparecen os exemplos nas palabras diferentes do castelán, é dicir, aquelas que
poden ofrecer máis problemas de uso. Algunhas exemplificacións non están ben feitas. Así
atardecer, definido como un verbo, exemplifíxase como substantivo cuns versos de A. G. Fe-
rreiro: sombras d’o atardecer n’a maxestosa frente. No caso de furnir, o exemplo está posto en

2. Outro dos libros que se localizan no escritorio da casa de Vilancosta foi o Nuevo Diccionario de
agricultura teórica-práctica y económica y de medicina doméstica y veterinaria del Abate Rozier,
Madrid, Boix Editor, 1842.
56
castelán (ata tal punto decae a atención do autor, no apéndice): “Hacer y furnir un cerco con
que andar a la pesca de la sardina”. No caso de temoèiros exemplifica a palabra cun sinónimo
que mencionou na definición: “Mòitas veces onde se pensa qu’hai touciños n’hai corres”. Ou-
tras veces, a ortografía dos lemas e a dos exemplos non se corresponde (moazinos).
É posible que o exemplo estea posto como mostra de mal uso. Así en ingrávido apare-
cen uns versos de Lois Vázquez, pero como mostra do significado erróneo: a la que dan
algunos una significación del todo opuesta, en nuestro concepto, como se infiere de los sigu-
ientes versos.
Entre as citas non propias preséntanse citas de autores, de documentos medievais, de
refráns e de cantigas populares (algunhas da súa autoría). Os refráns e as cantigas son moito do
gusto de Valladares1. Detrás deles hai, indubidablemente, unha ideoloxía determinada. Non hai
exemplos contrarios á verdade, nin que atenten contra o decoro e os bos costumes como amosa
esta cantiga do mesmo Valladares:
As mozas o agarradiño

1. Nalgúns casos (atume) danos un refrán aínda que non conteña a palabra da entrada á que corre-
sponde.
57
entonces non conocíamos;
bailábamos honestiño
e desear nos facíamos...
Outros exemplos informan sobre costumes, crenzas e xeitos de vida e de traballo da
xente do campo, coa que convivía Valladares.

4.8. Diferenciación de acepcións


É frecuente que cada lema presente máis dunha acepción. Cada unha delas pode estar
formada por todos ou por algún dos elementos ata aquí citados. Así, por exemplo, cando unha
abreviatura afecta só a unha das definicións do lema aparece despois do símbolo =, que é o que
as separa; pero cando vai ó principio afecta a tódalas acepcións posteriores (compárese dis-
cante e seña).
Primeiramente cómpre destaca-la discutible separación de acepcións que fai Valla-
dares. As diferentes acepcións dunha mesma palabra son os diferentes significados que esta
poida ter. Non obstante, a fronteira entre distintos significados e distintas expresións para un
mesmo significado non está moi clara. Non sempre hai coherencia. Por exemplo, peutoral ten
dúas acepcións ben diferenciadas: a) “Pectoral, perteneciente al pecho, útil o provechoso para
58
este” e b) “Insignia de los arzobispos y obispos”. Pola contra, en pautar temos dúas acepcións
que máis ben parecen dúas definicións para un mesmo significado: “pactar = Asentar pactos,
convenir dos o más personas en un negocio...” Noutros casos o que aquí son dúas acepcións
entrarían dentro dunha mesma definición: tangedor. “Tañedor, que tañe o toca en algún instru-
mento”.
Outras veces, estas acepcións só se diferencian por un pequeno matiz: resprandor.
“Resplandor, luz muy clara del sol & = Esplendor = Brillo”. Non hai máis distinción entre
algunhas destas acepcións ca entre algúns sinónimos doutras entradas, como fofo. “com.
Blando, esponjoso, de poca consistencia”. Tamén é posible o caso contrario, que a diferencia
entre os diversos sinónimos ofrecidos, sexa tanta, que obrigaría á separación en acepcións:
cad’e cando. “Cuando se quiera, cuanto antes, ahora mismo”.

59
Por outra banda, e seguindo unha característica propia da lexicografía do momento,
non se separan as palabras segundo a súa etimoloxía, senón segundo a súa forma. Así palabras
como nòto presentan tres acepcións, pero en realidade trátase de tres palabras distintas, que
terían que ir separadas: a) “Notorio, o sabido de todos”, (do latín notus, participio pasado de
noscere, conocer); b) “Bastardo, ilegítimo” (do latín nothus e este do grego νẃθος; c) “Viento
de mediodía” (do latín notus e este do grego νẃτος. Do mesmo xeito trastear, arquear, man-
char...
Cómpre destaca-la débeda que ten o manuscrito co DRAE tamén neste tema: moitas
das separacións de acepcións coinciden exactamente co castelán, e mesmo moitas definicións
(como se ven comprobando) son case idénticas: patrujo, indispoñer, influènza...1
É frecuente que Valladares omita a enumeración das distintas acepcións dunha palabra,
sobre todo cando son moitas, cunha simple remisión ó castelán (aínda que non remite a ningún
diccionario): intrés. “Interés, provecho, utilidad, ganancia y demás acepciones castellanas”.

1. Na 10ª edición do DRAE mantíñanse as correspondencias latinas das formas polo que era
posible distinguir se eran palabras distintas ou non. Na 11ª edición, ó se eliminaren estas correspon-
dencias, varias palabras reducíanse a unha única.
60
5. Criterios desta edición
Esta edición non pretende máis ca presenta-la obra de Valladares tal como el a deixou.
Así e todo cambiaranse algunhas cousas do manuscrito para mante-los criterios do seu diccio-
nario impreso, que representan o seu verdadeiro desexo1.
O castelán dos artigos vai ser actualizado, tanto na acentuación como na puntuación e
na ortografía. No mesmo Valladares se manifestan as vacilacións sobre todo no uso de g e j:
ajeno (na entrada manipular), agenos (en intresar), sugetos en sénllos, e gefe en maestrescòla,
grangería en parcèiría... Non son estas as únicas “faltas” de ortografía do castelán: na entrada
manguèla aparece ejambre, e elecho en papallóns, emicranea en pèdra d’as sèns, e ardiz
varias veces. Ningunha delas era forma admitida no Diccionario da Real Academia2.

1. Tamén no diccionario impreso hai incoherencias, por exemplo, despois de V., unhas veces temos
maiúscula e outras minúscula: pútiga e puza.
2. Entre os libros do escritorio da casa dze Vilancosta atopamos un Prontuario de ortografía de la
lengua española en preguntas y respuestas, Trigesimoprimera edición. Madrid, Espasa-Calpe. Pero
trátase dunha edición bastante antiga: 1835.
61
Na edición final, procurouse conxuga-las características da edición manuscrita coas do
diccionario impreso. Só presenta dúas diferencias, a entrada en negrita e minúscula (seguindo
a tónica actual) e, en V., negriña
En definitiva, estes foron os resultados:
-Entrada en negriña con maiúscula inicial e punto.
-Definición, en letra normal, empezando con maiúscula, pero mantendo a minúscula
das abreviaturas.
-Acepcións dunha entrada separadas polo signo = sen puntos, con maiúscula, cada unha
delas coas abreviaturas correspondentes.
-Entradas dobres separadas con dous puntos, tanto cando son dúas palabras coma
cando se trata do sufixo -ade ou -ude.
-Exemplos (igual ó diccionario publicado) en cursiva e a parte se son cantigas, citas de
autores ou refráns; seguido despois dun punto, se son frases inventadas por el, coa traducción
en letra normal ó lado despois de punto.
-Nomes científicos en cursiva e en maiúscula segundo a norma internacional.
62
-Despois de V. poremos a palabra en minúscula e en negrita.
Só se introduciu un símbolo nesta edición: os cinco apéndices do manuscrito foron
refundidos xunto coa primeira parte, nunha soa unidade e alfabetizada de novo. Con [1] [2] [3]
[4] [5], a dereita de cada definición, indícase de que apéndice procede cada voz: do primeiro,
segundo, terceiro, cuarto ou quinto. Os lemas que pertencen á primeira parte, non levan ningún
número.

63
[1]

DICCIONARIO
GALLEGO-CASTELLANO
DE
FRANCISCO PORTO REY

Mª XESÚS BUGARÍN LÓPEZ


BEGOÑA GONZÁLEZ REI

[2] ‚Real Academia Galega


R/ Tabernas, 11
15001 A Coruña

Imprime: DIFUX, S.L.


ISBN: 84-87987-15-X
Depósito Legal:

1
[3]

ÍNDICE

INTRODUCCIÓN
1. FRANCISCO PORTO REY E O SEU TEMPO
2. VICISITUDES DO Diccionario gallego-castellano
3. O MANUSCRITO
4. A NOSA EDICIÓN
5. CONTIDO DO DICCIONARIO
6. BIBLIOGRAFÍA
7. ABREVIATURAS QUE APARECEN NO Diccionario gallego-castellano
DICCIONARIO GALLEGO-CASTELLANO
NOTAS

[5]
INTRODUCCIÓN

1. FRANCISCO PORTO REY E O SEU TEMPO

2
Fronte a outros lugares de Europa occidental onde o século XIX representou un paso na modern-
ización das estructuras económicas e sociais, en Galicia esa revolución retardaríase ata o século XX.
Así e todo, na Galicia do século XIX producirase un forte movemento tanto político coma cultural que
desembocará no denominado Rexurdimento, caracterizado polo cultivo, a defensa e a reivindicación do
mundo galego e do seu idioma.
Nesta época de efervescencia é na que hai que situa-la figura de Francisco Porto Rey. Víctor
Viana (1988) ofréceno-lo seguinte perfil biográfico:

“Este polifacético villagarciano nace el 16 de Enero de 1876 y tras sus estudios privados inicia la car-
rera de Derecho que pronto abandona tras lo que sería la característica de su vida futura: la literatura y el
periodismo.
Como probablemente ya era tradicional que el hombre de letras tuviera necesidad de otros menesteres,
Porto Rey fué además mecánico, secretario, jefe de vías y obras del ferrocarril, llegando a ser incluso
responsable administrativo en calidad de secretario de “The West Galicia”.
De su colaboración en las tareas comerciales de la comarca, queda su acertada labor como secretario de la
Cámara de Comercio de Villagarcía hasta febrero de 1.915.”1

Temos constancia ademais da súa colaboración en moitos periódicos da época como El Ciclón, El
Cínife, Faro de Vigo, Gaceta de Galicia, Galicia, Galicia Moza, Galicia Nueva, Heraldo de Arosa, Vil-
lagarcía-Carril, Voz del Pueblo, etc.

1. Viana, V. (1988): Periódicos y periodistas de Villagarcía. Vilagarcía, 27-28.


3
Realizou tamén frecuentes incursións no mundo literario onde adoitaba asinar como Farruco
Porto Rey as súas obras. Dentro da súa producción literaria atopamos composicións poéticas –Las mil y
una composiciones e Pisto (1894), Papel e tinta (1901)–, novela –Fermosinda (1918)– e mesmo teatro
–A Tola de Sobrán (estreada no 1920, pero que non foi publicada ata 1927)–. Nas follas preliminares e
finais destas obras atopamos interesantes informacións sobre outros traballos. Por exemplo, [6] no folio
preliminar da edición de Fermosinda, do ano 1918, encontrámo-los seguintes datos:

“Obras en galego do mesmo autor: I Fermosinda (novela), II O Alalá (conversa treatal)1, III Rabudos e Rabelos
(versos), IV As Gadoupas do Cacique (novela), V Pra con lecer (contos), VI Tola rematada (novela), VII Dicionáreo
Castelán-Galego, VIII Sen tona (versos sanguiñentos), IX Cóxegas (contos pequenos), X Limigochas pezoñentas (do sofrir
labrego), XI Froallo (novela) e XII Lenzos (paisaxes d’a terra)”.

A súa actividade no mundo galego debeu ser cando menos de certa relevancia pois constatamos
que na Xunta Ordinaria de 29 de maio de 1908 da Real Academia Galega, e baixo a presidencia de
Manuel Murguía, Porto Rey é proposto como membro correspondente desta institución:

1. Estas dúas primeiras obras aparecen recollidas no apartado titulado Bibliografía da autoría de E. Carré Aldao que se publi-
caba periodicamente no BRAG. En concreto, no nº 9 pódese ler: “El Eco de Arosa, publica en su folletín O Alalá, diálogo en
verso, en gallego, por J.Porto Rey”; e no nº 141 “PORTO REY (Francisco).—Fermosinda, novela de costumbres gallegas y
escrita en gallego. Arousa, 1918.”
4
“Se dió también lectura a la propuesta de D. Francisco Porto Rey, de Villagarcía, para Correspondiente de la Cor-
poración [...]”1.

Poucos meses máis tarde, na Xunta Ordinaria que tivo lugar o 20 de xuño de 1908, foi aceptada
esta proposición:

“Se aceptó el dictamen referente a la propuesta de Académico Correspondiente de D. Francisco Porto Rey, de
Villagarcía, qué fué proclamado”2.

2. VICISITUDES DO Diccionario gallego-castellano3

Entre as obras mencionadas anteriormente na contraportada de Fermosinda atopabámo-la refe-


rencia “VII Dicionáreo Castelán-Galego”. Esta obra foi publicada por fascículos en 1900 no sema-
nario Villagarcía-Carril. Periódico Semanal-Satírico-Cómico etc. etc, no que colaboraba habitual-
mente Francisco Porto Rey.

1. BRAG 19, 139-140.


2. BRAG 19, 14.
3. Este nome é o que Porto Rey lle dá nun dos folios do manuscrito onde se recolle ademais a autoría.
5
Dese xeito van aparecendo por entregas semanais as primeiras entradas do diccionario galego-
castelán ata que por problemas non ben esclarecidos se interrompe a publicación o 17 de xuño de 1900
no nº 6. A razón oficial que se ofrece para xustifica-la suspensión da publicación é a existencia de difi-
cultades de carácter tipográfico para imprimi-la obra, como se fai saber ó público no nº 7, datado no 24
xuño de 1900, onde aparecerá a seguinte noticia na páx. 2:

[7] “Por haberse deslizado algunas erratas en el Diccionario Gallego-Castellano que veníamos publicando como
folletín y contra la voluntad del autor, queda suspendido aquel hasta tanto no llegue el nuevo tipo de letra que
encargó la imprenta en que se imprime este periódico”1.

Desta publicación efémera e de escasa repercusión faise eco Carré Aldao quen en La literatura
gallega en el siglo XIX (1903) sinala dentro do apéndice bibliográfico dedicado á lexicoloxía-dicciona-
rios:

“PORTO REY, (Francisco).


Diccionario gallego castellano, comenzó á publicarlo en el folletín de Villagarcía. –Carril, 1900.”2

1. Debemos sinala-lo noso agradecemento á Biblioteca do Museo de Pontevedra pola axuda na localización dalgúns exem-
plares deste xornal.
2. Carré Aldao, E. (1903): La literatura gallega en el siglo XIX. A Coruña: Librería regional de Carré, 165.
6
Cando anos despois, concretamente o 29 de maio de 1908, sexa proposto como correspondente da
Real Academia Galega, Porto Rey fará entrega deste diccionario a esta institución:

“Vió la Corporación con sumo agrado el donativo hecho a favor de la misma por el señor D. Francisco Porto Rey,
de Villagarcía, consistente en un voluminoso manuscrito, especie de Diccionario gallego casi completo, de que
es autor el propio donante”1

Desde entón a Real Academia Galega custodia na súa biblioteca o manuscrito deste diccionario.
Noticias da existencia deste manuscrito e da súa localización na Real Academia Galega podémo-las
atopar, entre outros, en Eugenio Carré Aldao (1911): “PORTO REY (Francisco). «Diccionario gallego-
castellano», comenzado á publicar en el folletín del periódico «Villagarcía». –Carril, 1900. Hoy el Ms.
pertenece á la Real Academia Gallega, á la que se lo donó el autor”2, e posteriormente en Lanza Álvarez, F.
(1950)3, Couceiro Freijomil (1952)4, etc. e incluso nalgunha das obras do mesmo Porto Rey, como na contraportada da peza
teatral Fermosinda.

[8] 3. O MANUSCRITO

1. BRAG 19, 140.


2. Carré Aldao, E. (1911): Literatura Gallega. Barcelona: Casa Editorial Maucci, 576.
3. Lanza Álvarez, F. (1950): Dos mil gallegos ilustres. Buenos Aires: Ediciones Galicia, 232.
4. Couceiro Freijomil, A. (1951-53): Diccionario bio-bibliográfico de escritores. Santiago: Bibliófilos Gallegos, 117.
7
No momento en que Porto Rey doou o seu manuscrito á Real Academia Galega, o 29 de maio de
1908, recolleuse no seu Boletín o feito de que a obra estaba incompleta:
“un voluminoso manuscrito, especie de Diccionario gallego casi completo1, de que es autor el propio donante”2

Revisando o manuscrito comprobamos que as primeiras letras son as máis traballadas e que, pola
contra, a medida que avanza a obra rexistrámo-la carencia das entradas correspondentes a determinadas
letras como o l, m, n, o, p, q, r, s, t. Sen embargo, tamén faltan algúns folios intercalados, feito que só
pode ser explicado polo extravío nalgún momento da súa manipulación posterior.
O manuscrito do diccionario de Porto Rey presenta tres partes claramente diferenciadas, tanto
polas características do papel coma pola redacción que estas presentan:
A primeira parte componse de nove folios de papel cuadriculado escritos polas dúas caras, que na
presentación inicial deberon constituír un caderno de dez páxinas cosido con fío. Nesta parte dáseno-lo
nome da obra, a autoría, unha breve anticipación do contido, as abreviaturas e unhas advertencias sobre
a pronuncia, amais das entradas de A a Abaixador (das que só ata Abaixada presentan definición). No
seu comezo teñen unha disposición coidada pero cara ó final o tipo de letra xa non é tan uniforme e
chega mesmo a presentar algúns borróns. Neste primeiro grupo a separación entre as distintas
acepcións faise deixando un espacio en branco entre cada unha delas.

1. A cursiva é nosa.
2. BRAG 19, 140.
8
A segunda parte contén as formas que van desde Ababo a Aborrallado, da. Formalmente está
constituída por trinta folios de papel branco escritos por só unha das caras. O primeiro dos folios está
paxinado co número 10 na marxe superior dereita e así sucesivamente ata o 40. Teñen un formato
esmerado e cada un deles presenta como cabeceira as tres letras iniciais da primeira entrada dese folio.
Faltan os numerados como 16 e 24. En lugar do folio dezaseis hai outro que debeu ser intercalado
porque recollía as formas que faltaban entre AbaiĿar e Abaixamento. Non presenta as mesmas ca-
racterísticas dos anteriores, xa que debeu pertencer a unha redacción anterior cronoloxicamente: non
ten encabezamento nin as páxinas numeradas, a separación entre as definicións faise co símbolo =
fronte a esta parte onde se emprega un único trazo groso, e no seu comezo repite as últimas acepcións
do folio 15 con mínimas diferencias. A información perdida do folio 24 recuperámola gracias ó núm. 6,
con data de 17 de xuño de 1900, do periódico Villagarcía-Carril. Correspóndese cos artigos perten-
centes ás entradas Abasta, Abastador, ra, Abastamento, Abastar, Abastarse, Abastilla e Abasti-
llado, ra.

[10] A terceira parte está constituída por un total de 1058 folios de papel branco escritos só por
unha cara. Contén as entradas que van desde Abondar ata Zuzar, a última do diccionario. Estes folios
tamén presentan unha numeración na marxe superior dereita. Na letra A os folios comezan a paxinarse
a partir do número 13 ata o 234 (221 folios). No B numéranse os folios ata o 119, pero carecemos do 7

9
e do 89, polo que en total temos 117 folios. O C conta cun total de 251, o Ch ten 28, o D 114, o E 90, o
F 67, e o G 41. Do H só se conserva un folio que aparece numerado como o segundo. O I consta de 29
folios, o J de 19, o Ll de 3, o Ñ de 2, o U de 8, o V de 49, o X de 6, o Y de 2, e o Z de 10. Nesta terceira
parte as distintas acepcións sinálanse co símbolo =.
Nesta última parte hai algúns detalles que nos fan pensar que estamos ante un borrador. A pesar
de que hai entradas redactadas na súa totalidade, hai numerosos casos onde atopamos algunhas sen
definición, outras engadidas a posteriori ben sexa á marxe ben de xeito interlineal, e outras nas que se
len indicacións para seren completadas coa axuda doutras obras. Ademais hai moitas ocasións nas que
a desorde das entradas obrigou ó autor a numeralas ou a sinalar a través de liñas a nova situación, etc.

Na redacción o autor empregou maioritariamente tinta aínda que en ocasións atopamos algunhas
notas en lapis como por exemplo a entrada Azumara, que foi intercalada posteriormente.
En xeral o estado de conservación da obra é bo e soamente en casos moi puntuais foi imposible
recuperar algunha información.

4. A NOSA EDICIÓN

10
Aínda que as tres partes que presenta o manuscrito son máis ou menos sucesivas, nalgún
momento superpóñense. Nestes casos optamos por segui-la información da segunda parte xa que é a
máis coidada e ademais coincide co publicado no periódico Villagarcía-Carril. A partir de Aborrallar
coñecemos só as entradas da 3º parte e, polo tanto, é a que seguimos.
O carácter de borrador da maior parte do manuscrito e a diferente organización e distribución da
información que presentan as diferentes partes conservadas, levounos a realizar algunhas manipu-
lacións:
Polo xeral Porto Rey estructuraba a información das súas entradas colocando despois do lema as
diferentes acepcións e deixaba para o final topónimos, biografías, frases e refráns, e etimoloxías, nesta
orde. Por ser esta a organización do esquema maioritario e corresponderse coa parte máis elaborada, ó
editar este manuscrito decidimos adoptar esta disposición para presenta-la información. Iso obrigounos
nalgúns momentos a trasladar algunha información de lugar. Por exemplo, no manuscrito na entrada
Agulla o autor introduce unha última acepción despois da expresión carne d’a agulla. O tipo de letra
indica que foi realizado nun momento posterior no [11] afán de amplia-la información. Ó autor non lle
quedaba máis remedio que aproveita-lo sitio que existía entre entrada e entrada, pero nós en casos como
este decidimos reestructuralo e situa-las expresións ó final:

11
Agulla f. Instrumento de acero, madera o hierro que sirva para coser o bordar, etc.; generalmente es corta y
tiene por un lado una punta y por el otro una abertura por donde se mete o enhebra el hilo. 2. Instru-
mento de madera para hacer redes. 3. Pedazo de alambre que con otras se calceta. 4. Zool. Pez de color
azul acerado por el lomo y plateado por el vientre, de hocico muy largo y delgado. # (Carne d’a) Carne
de las costillas del cuarto delantero de una res.

Nas entradas nas que se proporciona a denominación científica dunha planta ou animal,
unificámo-la presentación desta información entre parénteses ó comezo da acepción, xa que este era o
método seguido polo autor ó principio da obra. Este traslado faise exclusivamente nos casos nos que a
denominación científica aparece de forma illada e non cando forma parte do corpo da definición. Por
exemplo baixo o lema Armería o nome científico aparece no manuscrito ó final da acepción. Na nosa
edición moveuse ó principio:

Armería Bot. (Armeria pubescens) Planta anua de la familia plumbagináceas, de hojas agudas, lampiñas y
planas, de muchos tallos.

12
Na súa escrita Porto Rey non é moi sistemático. Polo que fai referencia á parte galega respecta-
mos en todo momento a lectura do manuscrito a pesar de que en ocasións non estaba claro se o til é
grave ou agudo, ou de atopar claras contradiccións. Sen embargo, no texto redactado en castelán si
modificámo-la puntuación e a acentuación para facilita-lo máximo posible a comprensión da infor-
mación que o autor nos proporciona nas definicións.
Por estarmos traballando cun borrador atopamos algúns exemplos de repeticións inxustificadas
dalgunha categoría ou palabra que eliminamos como tamén faría o autor de te-la oportunidade de
revisa-lo seu traballo:

Alborrir v. v. ant. V. aborrescer. Aborrecer, aburrir.


Aleli de Mahon Bot. (Malcomia cheirantus marítimus) Planta bisanual de la subfamilia notorízeas, tribu
sisimbríeas; de tallo erguido y ramoso; de hojas obtusas, aserradas menudamente; flores blancas o pur-
púreas. Sus variedades: Littorea, de tallo múltiple, desparramado unas veces y erguido otras; de hojas
espesas, acanaladas, acanaladas y obtusas; [...]

Ó falar das distintas partes sinalamos que o autor separaba as acepcións de tres xeitos diferente:
por medio dun espacio en branco, cun trazo longo e groso ou co símbolo =. Nós decidimos unificalo e
adoptamos un sistema con números.
Por outra banda introducímo-lo símbolo # para marcar frases feitas, locucións e refráns e sepa-
ralas das distintas acepcións da entrada.
13
Velaí un exemplo:

[12] Abô m. El padre de la madre o del padre. Abuelo. 2. fig. Anciano, ochentón, viejo. # Nosos abôs.
Nuestros antepasados o ascendientes. Etim. Del latín avus, abuelo.

Porto Rey adoitaba sinala-los topónimos e as biografías coas abreviaturas Geog. e Biog. Por non
tratarse de nomes comúns decidimos sinalar entre corchetes aqueles casos nos que o autor non chegou a
sinalalo:

Furelos m. pl. Ratoncillos. 2. [Geog.] (San Juán de) Feligresía en la provincia de la Coruña,
partido judicial de Arzúa.
Ferreiro m. Herrero. 2. Ave, gaviador. 3. [Biog.] (José) Dibujante gallego del siglo XVII.

Para indica-la existencia dun espacio baleiro que o autor deixou a propósito para completar poste-
riormente empregámo-los corchetes cun espacio no seu interior [ ]:

Cunca f. Taza. 2. Conca. Medida para granos y harinas equivalente a [ ] parte de un ferrado.

14
Empregámo-los corchetes con puntos suspensivos [...] para sinalar que a lectura queda interromp-
ida, ben sexa polo deterioro irreversible do papel, ben pola perda de parte do corpo da definición pola
desaparición do folio manuscrito:

Babán adj. Insípido, tonto, bobalicón, ba[...], babanco, babanca.


[...]dos: lánguido, débil, poco subido, poco perceptible. 2. Instrumento que toca una octava más baja que el
tenor. 3. Ropa que las mujeres traen debajo de las sayas, enaguas, medias, etc.; así, se dice: “fulana ten
moi bos baixos”.

Empregámo-los corchetes para restituír algunhas palabras ou letras necesarias para a compren-
sión do texto:

Alonso n. p. m. Biog. (Juán B.) Jurisconsulto nacido en Salcedo (Pontevedra) en el año 1821. Por su saber
llegó a disputar de merecida fama entre sus contemporáneos y fue uno de los que escri[bi]eron el
famoso periódico “El Guirigay” en unión de González Bravo.

Cando no texto da definición Porto Rey utiliza algunha palabra galega, acostuma resaltala para o
que se serve de dous procedementos: ou subliñándoa ou remarcándoa con axuda dunha maior cantidade
de tinta. Cando isto ocorre na nosa edición utilízanse caracteres grosos:
15
Arnal m. V. arnau.
Baralleiro, ra adj. Charlatán, demasiado hablador. Que baralla.

[13] Nesa marcaxe non foi sempre rigoroso pero consideramos oportuno sinalar tamén algúns
casos nos que por asistematicidade o autor non chegou a facelo.

5. CONTIDO DO DICCIONARIO

A maior parte deste diccionario conservámola exclusivamente en folios manuscritos. Só unha


pequena parte presenta tamén unha versión impresa, derivada da publicación das primeiras entradas
polo periódico Villagarcía-Carril. Ademais, trátase dunha obra sen finalizar, e moitos dos folios con-
servados son un primeiro borrador do autor que no presentan unha redacción definitiva. Por iso hai
moitos lemas sen definición, algúns coa información incompleta, e outros engadidos entre liñas. Tamén

16
son frecuentes as glosas á marxe, notas breves e concisas do autor, que forman parte do proceso de
elaboración do diccionario. A través delas Porto Rey recórdase a si mesmo a qué fonte debe acudir para
completa-la información. Moi a miúdo remiten ás ‘Adicións’ do Diccionario gallego-castellano de
Marcial Valladares.
Este diccionario responde a tódalas características principais das obras lexicográficas deci-
monónicas. Trátase dun diccionario bilingüe, coas entradas en galego e as definicións e equivalencias
en castelán, como os anteriores de F. J. Rodríguez, Cuveiro ou Valladares (aínda que ás veces introduce
algunha palabra en galego no medio da definición). A forte dependencia do castelán maniféstase tamén
na selección como lemas exclusivamente das formas galegas distintas das castelás, procedemento xa
desbotado por Valladares pero que Porto Rey retoma.
A intención de Porto Rey, como recoñece ó principio do diccionario, é elabora-lo máis completo
dos existentes ata o momento. Aínda que é unha obra inconclusa conta con preto de 15.000 entradas,
polo que o seu volume é superior ó dos diccionarios anteriores. En función deste obxectivo refunde o
material dos traballos lexicográficos precedentes. A reproducción incluso exacta de información de
obras anteriores era un procedemento habitual na época, e o propio autor declara do seu diccionario que
foi “redactado en vista de los de Don Francisco Javier Rodríguez, Don Juan Cuveiro Piñol y de Don
Marcial Valladares Núñez y de gran número de obras de los más acreditados escritores antiguos y
modernos”. Aínda que segue os tres autores citados, a súa fonte principal é o Diccionario gallego de

17
Cuveiro Piñol. Tamén recompila moitos lemas directamente da fala, e de obras literarias e doutros tex-
tos escritos tanto contemporáneos como antigos. Recorre ademais a traballos especializados nun tema
concreto, como por exemplo na historia natural. No caso dos topónimos baséase fundamentalmente no
Diccionario geográfico-estadístico-histórico de Pascual Madoz.
O tipo de voces que presenta é bastante heteroxéneo. Inclúe léxico de diferentes épocas, tanto
moderno como arcaico, e abrangue desde o rexistro máis literario ó máis vulgar, evidenciando va-
cilacións fonéticas características da fala. Reproduce tamén outro tipo de variantes das palabras, tanto
ortográficas como morfolóxi[14]cas ou dialectais. Dálle cabida ademais á fraseoloxía popular, e así rec-
olle algúns refráns e numerosas frases feitas e locucións características galegas.
Na mesma liña dos diccionarios anteriores, e continuando unha tradición xa iniciada en
Sarmiento, recolle moito léxico específico da flora e da fauna, que acompaña de definicións ás veces
dun elevado tecnicismo.
Por outra banda, ó lado dos nomes comúns dálles entrada a numerosos topónimos e antropóni-
mos. Estas entradas son características dos diccionarios enciclopédicos e, despois de Rodríguez, nin
Cuveiro nin Valladares lles deron cabida nos seus diccionarios. O diccionario de Porto Rey está polo
tanto a medio camiño entre un diccionario de lingua e un diccionario enciclopédico. Este carácter ma-
niféstase tamén no tipo de definicións, que ás veces non son estrictamente lingüísticas senón que pro-
porcionan datos de tipo ideolóxico e reflicten en moitas ocasións o sistema cultural galego.

18
Como novidade con respecto ós diccionarios anteriores, proporciona a categoría gramatical dos
lemas, e ademais inclúe outros datos como a procedencia ou o étimo da palabra e a delimitación do
campo do saber ó que pertence. Non sempre é sistemático na presentación formal da información, e
esta variabilidade esténdese á organización dos lemas na macroestructura do diccionario, á redacción
das definicións e á separación e ordenación das acepcións.
Á parte da asistematicidade metodolóxica observamos unha certa anarquía na ortografía. Porto
non bota man de ningún dos sistemas propostos na época para unifica-la ortografía do galego, senón
que lles dá cabida ás diversas representacións dos sons que tiñan vixencia no seu tempo. Estas va-
cilacións gráficas contribúen a aumenta-los lemas do diccionario, pero non a fixar unha norma da
escrita.

6. BIBLIOGRAFÍA

BRAG = Boletín de la Real Academia Gallega. A Coruña, 1906-.


Carré Aldao, E. (1903): La literatura gallega en el siglo XIX. A Coruña: Librería regional de Carré.
Carré Aldao, E. (1907): “Bibliografía”, in BRAG 9, 215-216.
Carré Aldao, E. (1911): Literatura Gallega. Barcelona: Casa Editorial Maucci.
Carré Aldao, E. (1922): “Bibliografía”, in BRAG 141, 322-323.
Carré, L. (1931): “Apontamentos para a Historia do teatro galego”, in BRAG 235, 213-224.
Carré Alvarellos, L. (1928): Diccionario galego-castelán. A Coruña: Edición Lar.
19
Couceiro Freijomil, A. (1951-53): Diccionario bio-bibliográfico de escritores. Santiago de Compost-
ela: Bibliófilos Gallegos. (3 vols.)
Cuveiro Piñol, J. (1876): Diccionario Gallego. Barcelona: Tip. de N. Ramírez y Cía.
Filgueira Valverde, J., L. Tobío Fernandes, A. Magariños Negreira e Cordal Carús (1926): Vocabulario
Popular Galego-Castelan. (A- Treva). Vigo: Edición de “El Pueblo Gallego”.
[15] Lanza Álvarez, F. (1950): Dos mil nombres gallegos. Buenos Aires: Ediciones Galicia.
López Navia, S. A. (1992): O repertorio dos Refranes o proverbios en romance do Comendador
Hernán Núñez (1555). Santiago: Consello da Cultura Galega.
Madoz, P. (1845-50): Diccionario geográfico-estadístico-histórico de España y sus posesiones de
Ultramar. Madrid: Est. Literario – Tipográfico de P. Madoz y L. Sagasti. (16 vols).
Mendoza, C. (ca 1900): La leyenda de las plantas. Barcelona: Editorial de Ramón Molina.
Pensado, J. L. (1979): Papeletas de un diccionario gallego. Orense: Instituto de Estudios Orensanos
«Padre Feijoo».
Porto Rey, F. (1901): Papel é tinta. Santiago: Imp. Pap. Gaceta de M. F. Tafall.
Porto Rey, F. (1918): Fermosinda. Arousa: Eco de Arosa.
Porto Rey, F. (1927): A tola de Sobrán. A Cruña: “Nós”.
Real Academia Galega (1908): “Sección oficial” in BRAG 19, 138-142.
Real Academia Galega (1912): Estatutos. Reglamento interior. Coruña.
Real Academia Galega (1913-28): Diccionario Gallego-Castellano (A-Cativo). Coruña.
Rodríguez, F. J. (1863): Diccionario gallego-castellano. Coruña: Imprenta del Hospicio Provincial.

20
Rodríguez González, E. (1958-62): Diccionario enciclopédico gallego-castellano. Vigo. (3 vols.).
Valladares Núñez, M. (1884): Diccionario gallego-castellano. Santiago de Compostela: Estab. Tip. del
Seminario Conciliar Central
Viana, V. (1988): Periódicos y periodistas de Villagarcía. Vilagarcía.
Vilavedra, D. (Coor.) (1995): Diccionario da literatura galega. Vol. I Autores. Vigo: Editorial Galaxia.
Vilavedra, D. (Coor.) (1997): Diccionario da literatura galega. Vol. II Publicacións periódicas. Vigo:
Editorial Galaxia.
Villagarcía-Carril. Periódico Semanal-Satírico-Cómico etc. etc. (1900), núm. 2 (de 20 de maio), 5 (de
10 de xuño), 6 (de 17 de xuño), 7 (de 24 de xuño).

7. ABREVIATURAS QUE APARECEN NO diccionario gallego-castellano

Ó longo do diccionario sucédense gran cantidade de abreviaturas que o autor non contemplou ó
inicio da obra. Unhas forman parte da microestructura do artigo e proporcionan información de tipo
gramatical ou delimitan un campo do saber. Outras atópanse no corpo da definición como método do
autor para aforrar tempo e espacio. As abreviaturas rexistradas son as seguintes.

-Abreviaturas que proporcionan información gramatical:

21
[16] abl. = ablativo.
acus. = acusativo.
adj. = adjetivo.
adv. = adverbio.
adv. c. = adverbio de cantidad.
adv. l. = adverbio de lugar.
adv. ord. = adverbio de orden.
adv. m. = adverbio de modo.
adv. t. = adverbio de tiempo.
ant. = antiguo.
art. = artículo.
aum. = aumentativo.
com. = común.
conj. = conjunción.
conj. advers. = conjunción adversativa.
conj. compar. = conjunción comparativa.
conj. cop. = conjunción copulativa.
conj. cond. = conjunción condicional.
contrac. = contracción.
dat. = dativo.

22
dem. = demostrativo.
des. = desusado.
dim. = diminutivo.
f. = femenino.
fam. = familiar.
fig. = figurado.
fr. = frase.
g. = gerundio.
imp. = imperativo.
indic. = indicativo.
interj. = interjección.
irreg. = irregular.
loc. = locución.
loc. adv. = locución adverbial.
m. = masculino.
mod. = moderno.
n. = neutro.
n. p. = nombre propio.
num. = numeral.
ord. = orden.

23
p. = participio.
pers. = persona.
p. a. = participio activo.
p. p. = participio pasado.
p. u. = poco usado.
part. compar. = partícula comparativa.
pl. = plural.
poét. = poético.
prep. = preposición.
pres. = presente.
pron. = pronombre.
pron. rel. = pronombre relativo.
pron. pos. = pronombre posesivo.
pron. pers. = pronombre personal.
s. = sustantivo.
superl. = superlativo.
v. = verbo.
v. a. = verbo activo.
v. gr. = verbi gratia.
v. n. = verbo neutro.

24
v. r. = verbo reflexivo.

-Abreviaturas que delimitan o campo do saber.

Agr. = Agricultura.
Anat. = Anatomía.
Arquitec. = Arquitectura.
Biog. = Biografía.
Blas. = Blasón.
Bot. = Botánica.
Geog. = Geografía.
Geog. ant. = Geografía antigua.
Hist. = Historia.
Jurisp. = Jurisprudencia.
Mar. = Marina.
Med. = Medicina.
Mil. = Milicia.
Miner. = Mineralogía.
Zool. = Zoología.
25
-Abreviaturas que se atopan no interior das definicións:

acep. = acepción.
ayunt. = ayuntamiento.
cant. = cantiga.
cénts. = céntimos.
E = Este.
expr. = expresión.
[17] Fel. = Feligresía.
id. = ídem.
km. = kilómetro.
N = Norte.
NE = Nordés.
NO = Noroeste.
O = Oeste.
p. ej. = por ejemplo.
p. j. = partido judicial.
pop. = popular.
26
por ext. = por extensión.
prov. = provincia.
pts. = pesetas.
S = Sur.
S. = San.
SE = Sureste.
SO = Suroeste.
térm. mun. = término municipal.
últ. = último.
V. = usted.
V. = Véase

[19]
DICCIONARIO

GALLEGO-CASTELLANO
POR

FRANCISCO PORTO REY


[21]
27
Diccionario
Gallego-Castellano

El más completo en su clase, de los publicados hasta la fecha y redactado en vista de los de Don Fran-
cisco Javier Rodríguez, Don Juan Cuveiro Piñol y de Don Marcial Valladares Núñez y de gran número
de obras de los más acreditados escritores antiguos y modernos.

por
Francisco Porto Rey

Contiene infinidad de voces desusadas, tomadas de un sinnúmero de documentos antiguos, gran can-
tidad de etimologías, modismos, refranes, historiografías, nombres de plantas, animales y el de casi
todas las feligresías y aldeas de la región.

Abreviaturas

adj. adjetivo.
28
adv. adverbio.
adv. de l. id. de lugar.
adv. de m. id. de modo.
adv. de t. id. de tiempo.
Biog. Biografía.
Bot. Botánica.
conj. conjunción.
des. desusado.
dim. diminutivo.
Etim. Etimología.
f. femenino.
fam. familiar.
fr. frase.
fr. fam id. familiar.
Ico. Iconología.
indf. indefinido.
interj. interjección.
inus. inusitado.
loc. adv. locución adverbial.
m. masculino.
mod. adv. modo adverbial.
n. p. nombre propio.
p. a. participio activo.
p. p. id. pasivo.
29
p. p. irreg. id. id. irregular.
[22] pl. plural.
prep. preposición.
pron. pronombre.
s. sustantivo.
s. y adj. id. y adjetivo.
V. Véase.
v. a. verbo activo.
v. n. id. neutro.
v. r. id. recíproco.
Zool. Zoología.

Advertencias

La letra x, se pronuncia en todos los casos como la ch francesa o como la x catalana, y lo mismo las
letras g y j cuando llevan acento circunflejo (^).
Las vocales cuyo acento sea de izquierda a derecha (`) son abiertas.
Las letras ê, ô con acento circunflejo son cerradas.

30
Manuel LEIRAS PULPEIRO

VOCABULARIO galego-castelán

[Procede dun manuscrito conservado na Fundación Penzol de Vigo (outro, con leves
variantes, está na Real Academia Galega). Aínda que hai dúas transcricións previas
releuse de novo o manuscrito a partir (de fotocopias do) do orixinal. O manuscrito da
Academia foi entregado á institución en 1906 como resposta a un chamamento ós
académicos para que achegasen papeletas para o futuro diccionario. O da Penzol non
sabemos qué cronoloxía ten pero á vista das semellanzas entre os dous manuscritos,
debe de ser da mesma época (seguramente un é copia do outro)]
[1]
VOCABULARIO POPULAR
GALEGO-CASTELAN
colleitado por
FILGUEIRA VALVERDE / TOBIO
FERNANDES / MAGARIÑOS
NEGREIRA / E / CORDAL CARUS

[SELO:] SEMINARIO DE ESTUDOS GALEGOS - COMPOSTELA / DEUS : SCIENTIA :


FRATRESQUE : GALLAETIAE
EDICION DE "EL PUEBLO GALLEGO”
MCMXXVI
[2]
LIMIAR
O idioma galego que chegóu, asoballado pol-o castelán, a arrecantarse nas aldeias,
fuxindo da burocracia alleeira das vilas, a vella fala dos Cancioeiros, que fora língoa poética
no meioevo das terras occidentaes, veu a usarse en noxentas antroidadas e o pobo mesmo tivo
a míngoa o empregal-a. Mais en poucos anos de renacenza reconqueriu a sua sona literaria,
escadou a poucos os boletís, entrou a furto nas conversas, acougou nos xuntoiros e con forte
pulo leva camiño de superar, no presente rexurdimento, as antigas grolias.
Pra ben de ista nosa língoa facemos o Vocabulario popular que agora sai. Laboura de
mocedade e de escomenzo, de seu ben cativa, quer soio encher o grande oco que sinte a xente
galega co-a falla d'unha colleita de verbas práitica i-elemental. Fica, pois, dita a nosa tención e
o xeito do noso traballo que ten, d'outra banda, un senso provisoal xa que a Academia Galega
non tardará en rematar a pubricazón do seu, os Sres. Rodríguez González e Cotarelo preparan,
respeitivamentes, os tan necesarios descriptivo e de autoridades e o Seminario de Estudos
Galegos anda a traballar nun sistemático Catálogo da Língoa.
O noso Vocabulario popular e unha sinxela recadadiva [3] das verbas contidas nas
obras de Sarmento, nos Diccioarios de Rodríguez, Cubeiro, Valladares, o que vai publicado da
Academia e no vocabulario anónimo publicado por Leite de Vasconcellos, nos Glosarios dos
Cancioeiros, e demais obras clásicas galegas, nos papeis inéditos de Saco e Arce, nos docu-
mentos, nas obras dos escritores contemporáneos e nos beizos do pobo.
O caraiter de popularidade que arelamos dare ao noso traballo, fíxonos fuxir de toda
cita e chamada i-empregar a ortografía mais práitica, sinxela e corrente; tamen, en percura da
maior sinxeleza, prescindimos de moitos derivados verbales e variantes dialeitales d'alguns
vocábulos.
Xustificar as moitas tachas do noso traballo seria darlle unha importanza que non ten.
Ben coñecemos que está suxeito ás mais acedas críticas e á mais fonda revisión. Mais isto non
amingoará a nosa ledicia ao termos posto as nosas cativas posibilidades ao servizo da grande
Obra enxebrizante, chamando a ela novos e mais asisados laboureiros.
OS AUTORES
[4]
ABREVIAZÓNS
adx. adxetivo.
adv. adverbio.
art. artículo.
contr. contraizón.
conx. conxunzón.
inter. interxeczón.
loc. locuzón.
m. masculino.
p. plural.
prep. preposizón.
pron. pronome.
s. sustantivo.
sing. singular.
v. verbo
[I]
Diccionario Galego-Castelán
[II]

Obras de Leandro Carré


Contos e diálogos
Amor malfadado (novela)
Os super-homes (novela)
Naiciña (novela)
A propia vida (novela)
O home que deu vida a un morto (novela)
O xornal de Mavi (novela)
Compendio de Gramática Ga1ega
Vocabulario Castelán-Galego
Diccionario Galego-Casíelán (o mais compreto dos pubricacados hastra o día)

TEATRO
Tolerías, pasatempo nun acto
Pra vivir beri de casados... pasatempo nun acto
Noite de ruada, comedia nun acto
Enredos, comedia en dous actos
Rexurdimento, drama nun acto
A venganza, cadro tráxico nun acto
A paz do campo, comedia en dous actos
Os amores de Xan quinto, comedia en dous actos
O corazón d’un pedáneo, comedia nun acto
Doña Inocencia, comedia en dous actos
Un caso compricado, comedia en dous actos
Almas en pena, drama riun acto
O pago, drama en tres actos
O engano, drama en tres actos
O pecado alleo, drama en tres actos
E a vida sigue, drama en tres actos.

En colaboración con Antonio Orozco


Picueiras o gallardo, sainete en dous actos, con varios números musicaes de Maurício
Farto
Ruinas, drama nun acto
[III]

DICCIONARIO

GALEGO-CASTELÁN
POR

Leandro Carré Alvarellos

Correspondente da Real Academia Gallega e


do Instituto Histórico do Minho
Membro do Seminario de Estudos Galegos

TOMO I
EDICIÓN LAR - A CRUÑA - 1928
[1]
A D. Manuel Portela Valladares
[2]
É propiedade do Autor
[3]

VERBAS LIMIARES
O diccionario que hoxe damos ao prelo ten un número ben mais grande de verbas que
calquera dos anteriormente pubricados1.
É natural que sexa así porque dende os que foron dados á luz por Rodríguez, Cuveiro e
Valladares ata boxe, a fala galega deu un formidábele pulo: usouse na literatura, en
conferencias, nos xornáes. Descobríronse traballos de vellos troveiros e poetas, antergos
documentos e historias que foron nova fonte de estudo e arrequeceron o uso da fala galega. Os
modernos escritores se non conforman xa con trascribiren os rústicos parrafeos dos labregos e
xentes incultas, como cáseque en ausoluto facían os literatos galegos do sécu[4]lo XIX, senón
que engaiolan as maxinazóns da sua fantasía en recendentes e froridas verbas, en galanas frases;

1. O diccionario de Valladares contiña 10.000 verbas; mais se temos en conta que de moitas de elas con-
sina os aumentativos e diminutivos e mais algunhas pequenas variantes contándoas coma verbas
difrentes, e descontando tamén moitas parolas que nel figuran e son eisatamente iguaes en galego que
en castelán (pol-o que nós as non incruímos no noso) aquél ten un número de verbas efeitivos moito
mais pequeno.
como en tempos fixérase cando a fala galega era idioma de nobres, señores e poetas, e espresión
axeitada de sabidos frades e doutores.
Despois dun longo periodo en que a nosa língua ficou sômente agarimada nos sinxelos
beizos dos homildes, labregos, traballadores e mariñeiros, que tiveron a grandeza de a
conservaren na quentura melosiña dos seus fogares, hoxe volta á recobrare o seu esprendor, e
ainda á escintilar con novos resprandores, gracias ao xenio dos nosos escritores que fixo
rexurdir â vida literaria e culta, a desleixada, desditosa, fala.
Non figuran neste diccionario moitísimas verbas que son comúns ao galego e castelán,
pol-o coidare innecesario1. Verbas que son comúns aos dous idiomas porque no século de ouro
da nosa literatura, cando o castelán estaba ainda en forrnazón, a lingua literaria da penínsua era
o galego, e, naturalmente, moitas verbas galegas fóronse incorporando ao romance vulgar que
se falaba daquela en Castela2. Esto aparte de que tamén o castelán, coma o galego, sufríu a
infruencia do latin.
Usamos neste diccionario a ortografía que [5] se estila hoxe, dende o rexurdimento da
nosa fala no século XIX despois de catrocentos anos de silenzo, á pesar de que os anteriormente
pubricados empregan o j para o son x, (ch francesa) cousa que raramente se ve nos tempos

1. Poñemos en troques as modalidades especiaes dos nosos verbos, e un cadro de irregulares, cousas que
seguramente será acollida con interés.
2. Véxase “Infruencia do galego na formación do castelán”, por Uxío Carré Aldao.
d’agora. Coidamos dar así unha facilidade mais aos que consulten o diccionario como tamén
aos que escriban en galego, e seguimos co’esto a forma gráfica adoutada pol-a case totalidade
dos escritores, como xa fixemos no noso Compendio de Gramática Galega.
Que o noso diccionario poida ser d’algunha utilidade é o noso meirande desexo. O noso
imenso amor á Galicia moveunos a o facer ¡que os nosos irmáns galegos acollan con agarimo
esta obra que con tanto cariño compuxemos.
LEANDRO CARRÉ
[7]
PRONTUARIO ORTOGRAFICO
O abecedario galego consta dos 28 sinos seguintes:
a b c ch d e f g h i j1 l ll m n ñ o p q r rr s t u v x y z
pol-o tanto todal-as verbas galegas ou galeguizadas deberanse escribir sômente co’esas
letras.
Poderanse usar ademais en vocábulos derivados de nomes propios estranxeiros e
nalgunhas parolas universalizadas o k e mais o w; kantismo, darvinismo, kilo, etc.
BV
B Ten a mesma pronuncia e valor que nos idiomas español e portugués. Nas sílabas bla,
ble, bli, blo, blu, bra, bre, bri, bro, bru, [8] poñerase sempre b como en blasmo, deble, braña,
brexo, bruar, etc.
Nas terminazons verbaes en aba que espresan tempo pasado, como: falaba, deixaba,
etcétera.

1. En galego o j ten o valor ch francesa, somellante ao portugués, mais, por ter no español (o idioma ofi-
cial e úneco que se deprende nas escolas) un son estrano, moi diverso, e prestarse esto a confusions
para a lêtura, adoutouse xeneralmente o x para representar aquel son na escritura galega.
Verbos romatados en bir, como sobir ou, rubir, escrebir, percebir, etc.; esceitúanse vir,
servir e vivir.
Verbas que romaten en bele, como apracíbele, caroábele1, etc.
V As parolas findadas en ava, ave, avo, eva, iva, ivo, ovo, se espresan cualidadc d’unha
cousa, deberán de se escrebir con v, como: porco bravo, rapaza nova, ar leve, etcétera,
Nos verbos romatados en servar, como ouservar, preservar, etc.
Nas persoas dos verbos que non teñen b no infinitivo, como: andiveche, estivo, etc. menos
na terminazón aba do pretérito imperfeito de indicativo que, según dixemos, debe de se escrebir
con b.
En verbas que escomezan con pre, pri, pro, escrebirase v como en proveito, privanza,
etcétera; esecitúanse preboste e probar.
Nas que encomecen con en, in, como: enlevar, envexa, inverno, etc.
CZQS
C Emprégase antes de a, o, u, para o son ka, como en casa, cór, cume, etc.
[9] Diante de e, i, é sustituido por qu como en queixo, quixo, esqueiro.
Para o son ze, zi, emprégase o c, como en celme, cinza; e o z no son za, zo, zu, como en
poza, zoco, zucre.

1. A forma amabre, fautibre, etc. é vulgar, inda que moi usada ainda por escritores de sona.
O z final ten o son s como en nariz (naris), noz (nos), luz (lus), etc., mais en verbas nadas
d’algunhas d’estas que teñen un e ou un i despois do z trócase ésta en c; exempro: lucente, o
mesmo acontez ao facer o prural: veces, noces.
N-algunhas comarcas a pronuncia de ce, ci, ou za, zo, zu, faise sibilante como se fose con
s; mais na escritura non debe de se usar ainda neste caso senón o c ou z para non dar lugar á
confusions en verbas que tendo difrente sinificado escribiríanse igual, como: caza ou casa,
louza o lousa, cea e sea, cocer e coser, roza e rosa, vez e ves, luz e lus, voz e vos, noz e nos, etc.
Antigamente usábasc o ç sobre todo nos finaes en çon: naçón, curaçón; actualmente
emprégase z: nazón, curazón.
GJX
Einprégase g para represental-o son soave ga, go, gu, como en fraga, logo, mágua.
Diante de e, i, hai que lle aumentar un u: aguilloar, fungueiro, freguesía. Se este u se
profere márcase con diéresis: argüir.
Ge, gi, ten o mesmo valor que escrito con j e ponse en lugar d’este cando a etimoloxía ou
a analoxía o piden, exempro: gente (xente), lógica (lóxica). Nos derivados ja, jo, ju,
per[10]manez o j; antes de e, i: exempro: laranja (laranxa) laranjeira (laranxeira).
O g etimolóxico múdase en j diante de a, o, u, exempro: fugir (fuxir) fujo (fuxo) fuja
(fuxa), regir (rexir) rijo (rixo).
Úsase g en vocávulos cuia etimoloxía veña do g latino: coma en genio (xenio), genro
(xenro), gesta (xesta).
Empregaráse j cando veña do j como ja, jurar, de i, como hoje, (que tamén adoitan se
escribir; xa, xurar, hoxe, etc.
Poñeráse x nas verbas que en latín escríbense con x, ss, sc, ps, f como luxo, paxaro, peixe,
feixe, faixa, caixa, roxo, etc.
O g non se emprega no meio de dición e como final de sílaba, e así escribiráse dino,
manífico, etc.
No galego o j ten o mesmo valor da ch francesa, somellante ao x; daquí que pola razón
esposta na primeira nota deste traballo, a casi totalidade dos escritores dende o século XIX
deron en usar x en lugar de j e g forte. Nós mesmos fixémolo así tamén e recomendámolo polo
considerare comenente.
Neste diccionario buscaránse, pois, todal-as verbas que teñan g forte ou j no x posto que
por ser o sino mais afin para representar o son galego d’aqueles outros, co’este figuran escritos.
H
Poñeráse h inicial naquelas verbas que o xustifique a sua etimoloxía, como en home, [11]
humán, honra, hoxe, herdanza, hastra, herba, hourizonte, etc. Mais se a calquera palabra con h
inicial se engadira prefixo, suprimiráse o h; exemplo: desumán, desonra.
Escribiránse sen h inicial: irmán, ovo, oso, oco, onte, orfo.
No meio dos vocábulos úsase poucas veces: unha, algunha, aheito: pero se non poñerá en
saír, coerente, proibir.
Escribiráse h final sómente nas interxeicións ¡ah! ¡oh! ¡ouh!
SX
Nas verbas que no castelán teñen x como éxito, extenso, etc., é regra xeneral que mudan
no galego en is ou us cando a letra inmediata é vocal, como en éisito, eisento, aisioma, ousígeno
(ousixeno). Cando sigue un consonante daquela ten o valor de s; esceso, escusar, estremar,
estenso, etc.
Subsiste o prefixo ex que se antepón a dinidades, oficios, etc., para indicar que o suxeito
á quen se aprica deixou de exercer o cargo ou honore: ex-misnistro, ex-alcalde, etc.
CONSONANTES
Non se usarán consonantes mudas cando non inflúan no valor das vocaes que as precedan.
Así cc faise iz en direizón, satisfaizón, etcétera, uc en oucidente.
[12] Ct trócase en it: faitoría, inspeitor, e ut en outubro, ou simplemente t en produto.
Pc fai iz en perceizón, esceizón, e uc en oución.
Pt ás veces fai it como en esceito, outras ut como en adoutar.
Ps múdase simplemente s: colaso.
Bc convírtese en uc: oucecazón.
Bs fai s como en asterse, ou us como en ouservar, ousesión, ausoluto, etc.
Ousérvese como por razóns da vocalizazón, e d’acordo cos estudos realizados por
Orchell, téndese á facer j como mais afin despois do a e mais do e; en troques despois de o ten
o son unha marcada tendencia a u.
YI
Sempre que o son que se queira representar sexa vocal e non consonante, poñeráse i,
exempro: ai, fai, ai, vai, rei, lei, hai e mayo, croyo, choyo.
Usase tamén algunhas vegadas por razón de eufonía antepoñéndoo á verbas que
encomezan por a cando a éstas precede o artículo femenino singular ou a preposición á;
exempro: tirouno á y-auga, a y-alma.
TERMINACIÓN LATINA EN TIA
Non hai unha regra xeneral. Díse doenza, presenza, fervenza, etc., e frecuencia,
concencia, pacencia, comenencia, intenlixencia, etcétera.
[13]
PRURAES
Dos rematados en l. A forma aes, e dicir, a perda do l ao engadir a sílaba es romate do
prural, é a mais correita: xornaes, animaes, marxinaes, etc., esceitúase papel, que fai papés;
cadril, cadrís, funil, funiles; caravel, caraveles; e as verbas d-unha soya sílaba que conservan o
l ao facer o prural: males, sales, vales, etc.
Romatados en n. Engádase un s: nazón, nazóns; curazón, curazóns; etc.
Romatados en r. Fan o prural engadindo a sílaba es: lares, ares, culleres, mulleres.
Romatados en z. Véxase o dito no párrafo C Z Q S.
PRONOMES
Os pronomes comprementos enclíticos de verbos escribiránse á continuazón d-éstes
formando unha soya dición: téñoo, témolo, unímolos, vénselle, mercámola, fíxose.
Póñense diante do verbo:
1º Cando antes d’este hai algún pronome negativo, interrogativo ou conxuntivo ou os
axetivos calquera, poucos: ninguén o sabe, ¿quén cho dixo?, o que che alcumou, foi él, calquera
llo dí, poucos che deron, etc.
2º Cando o verbo vai precedido de algunha conxunción (esceituando e, pero, pois) ou
algún adverbo: nin llo dei nin penso neso, lamén llo a él dixeron; hoxe non che trouxo nada.
[14] Cando se antepoñen ao verbo estas formas pronomináes dalle certo xeito o oñadir
algunha palabra entre medio das duas: Por falares moito, non coides que ch’eu vou dal-a razón.
Cando os pronomes de que falamos van rexidos por un infinitivo ou un xerundio
precedido d’outro verbo, pódense poñer antes ou despois d’estes modos verbáes: Estábame
facendo a barba ou estaba facéndome a barba; foillo levar ou foi levarllo.
Aconsellamos noustante a primeira forma.
Adoutando a forma portuguesa os pronomes precedidos das preposizóns a, de, en, por,
escribiránse unidos a éstes formando unha soya dición. O mesmo débese facer cos artigos o, a,
un, unha, uns, unhas, e os adverbos aquí, aí, alí, acolá, alén, onde, antes. Así escribiráse: ao,
da, do, das, dos, pola, polo, dela, dele, desta, deste, desa, dese, daquela, daquele, nesta, neste,
nesa, nese, noutro, nalgún, nalgunha, no, na, daquí, dalí, daí, dacolá, dalén, dantes, dun, inda
que tamén pódese escribir d’este, d’aquela, etc.
USO DOS INFINITIVOS
A forma indecrinábele do infinitivo emprégase:
1º Cando éste tómase en seno astrauto, prescindindo de persoas: O traballar non é pecado.
É mester axudar á quen o percisa.
2º Cando o infinitivo sirve de compromento direito ou acusativo a outro verbo: Teus pais
mándante saír. Queremos loitar pol-o ben dos nosos fillos.
[15] O infinitivo toma as suas desinencias persoales:
1º Cando s’emprega como suxeito d’algunha oración, principalmente do verbo sustantivo,
e esprésase a persoa á quen alude, ou pol-o menos querse escital-a idea d’ela; exempro: Fagan
o favor d’iren hoxe. ¡Canto sinto o non estarmos d’acordo! Ao chegares tí, fuxiron todos.
2º Cando o infinitivo ten o valor d’un compremento circunstancial de causa, fin, desinio,
restrición, etc., especialmente se o suxeito do mesmo é tamén suxeito ou réxime da oración
principal; exempro: Pra loitares tí comigo, tés moi poucas forzas, Teñen tempo d’abondo pra
falárense.
DIMINUTIVOS
As terminazóns en iño, iña, son, no galego, caraiterísticas dos diminutivos, como:
cativiño, neniña, etc.
De xeito que non figurando neste diccionario os diminutivos, haberán de se buscare as
verbas nos positivos e sustantivos correspondentes: cativo, neno, etc.
ACENTOS
No galego hai dous acentos: o agudo (´) e o circunflexo (^).
O acento agudo ten os usos seguintes:
1º Indicar nas palabras a vocal onde a [16] voz débese apoiar con mais forza: ánemas,
vosté, cómaro.
2º Distinguir algunhas palabras que se confundrían entre sí:
É terceira persoa do singular do presente de indicativo do verbo ser, para a distinguir de
e, conxunzón.
Á, preposizón, de a, artículo femenino.
Pór, de poñer, e por, proposizón.
Fóra, adverbo, de fora, do verbo ir.
Présa (axiña), de presa, o que se colle cunha man.
Dá, do verbo dar, de da contraizón de de e a.
3º Indicar a maor forza con que se pronuncian certas palabras cando van en frases
interrogativas ou ademirativas: ¿quén foi? ¿cál é? ¡quén o pensara!
O acento circunflexo denota a pronuncia aberta das vocáes, especialmente en sílabas que
sofriron contraizón: â, âr, bô, lêr, etc.
APÓSTROFO
O apóstrofo denota a supresión eufónica d’unha letra en fin de dición: qu’era certo,
com’as outras, etc.
No galego déuse en abusar tanto do apóstrofo que por veces facíase difícile a lêtura.
Débese, pois, usar o menos que se poida, limitándoo a preposizón de como se fai no portugués
e francés.
Véxase o que decimos no párrafo dos pronomes.
[17]
GUIÓN
O guión ponse algunhas veces para indicar que unha letra ou sílaba que por eufonía
pronúnciase unida á outra palabra pertenece á diferente dición.
Esto acontez co s ou r finaes de persoas verbaes ou dos infinitivos dos verbos e ainda
d’outras palabras que se empregan á cotío, cando van seguidos dos artículos o, a. Ao se facer
esta unión trócase o s ou r finaes por l, exempro: todol-os (todos os), tral-os bois (tras os bois),
poñel-a mesa (poñer a mesa), mail-os (mais os), etc.
INTERROGAZÓN, ESCRAMAZÓN
E comenente sinalar co estes sinos o comezo e remate das orazons interrogativas (¿?) ou
eseramativas (¡!).

[19]-[36] [Inclúense os paradigmas dos verbos falar, fender, fuxir, estar, dar, andar, lêr, ver, caer,
caber, facer, querer, crêr, saber, valer, poder, poñer ou pôr, ir, vir, saír, espir ou despir, e rir].

[37]
ABREVIATURAS
a. activo
adj. adjetivo
adv. adverbio
art. artículo
conj. conjunción
f. femenino
fig. figurado
f. v. forma vulgar
interj. interjección
loc. locución
m. masculino
n. neutro
pl. plural
pop. popular
prep. preposición
pron. pronombre
r. reflexivo
s. substantivo
V. véase
v. verbo
*.
As antigas terminazóns en çon, coma naçon, búsquense en zon (nazón) conforme â
Academia Galega.
[I] VOCABULARIO DEL BABLE DE OCCIDENTE

[II] ARCHIVO DE TRADICIONES DE TRADICIONES POPULARES

I.- Llano Roza de Ampudia, A.- CUENTOS ASTURIANOS. Recogidos de la tradición oral.- 1925,
4º, 316 págs. y un plano folklórico, 10 pts.
II.- Ramírez de Arellano, R.- FOLKLORE PORTORRIQUEÑO. Cuentos y adivinanzas recogidos
de la tradición, oral.- 1928, 4º, 290 págs. y una lámina, 10 pesetas.
III.- Fernández y Fernández, M., y Acevedo Huelves, B.- VOCABULARIO DEL BABLE DE
OCCIDENTF.- 1932, 4º, XII-242 páginas y VI láminas
[III] JUNTA PARA AMPLIACIÓN DE ESTUDIOS E INVESTIGACIONES CIENTÍFICAS
CENTRO DE ESTUDIOS HISTÓRICOS
ARCHIVO DE TRADICIONES POPULARES
III

VOCABULARIO DEL BABLE DE OCCIDENTE


POR

BERNARDO ACEVEDO Y HUELVES


Y
MARCELINO FERNÁDEZ Y FERNÁNDEZ

MADRID

S. AGURRE, IMPRESOR
GRAL. ÁLVAREZ DE CASTRO, 40.- TELÉF. 30366
1932
[V] Cuando, como pasa en España, la intensidad y organización del trabajo no es mucha,
resulta inevitable el perderse enorme cantidad de labor que no llega a madurez, sea porque el que
emprende una obra no encuentra para ella cauces abiertos, sea porque él mismo se halla desorien-
tado, sea porque, cuando tiene que abandonar una empresa, no hay quien la continúe. El que acumula
esfuerzo en cualquier construcción sabe que, si él falta, no aparecerá quien consagre el menor cui-
dado a proseguir aquel empeño. ¡Esos Nachlässe que en Alemania no dejan perderse el menor aco-
pio de trabajo!
Mi antiguo amigo D. Marcelino Fernández, herido de mortal enfermedad, no dejaba de sentir,
entre sus dolores tísicos, esa preocupación porque un trabajo suyo de mucho tiempo fuese a quedar
perdido. Hacía años que él, catedrático de latín en el Instituto de Oviedo, hijo entusiasta de Asturias,
de cuya capital rigió los destinos municipales, y autor de un estudio sobre El Franco y su concejo, me
había enviado un copioso vocabulario recogido en el occidente de Asturias, y a instancias mías lo
había después rehecho y perfeccionado cuanto pudo. Habíamos convenido la publicación de dicho
vocabulario en este Archivo de Tradiciones Populares, donde ahora ve la luz, y por dar un último
consuelo al buen amigo, habíamos anticipado y forzado el paso de la impresión; pero aun así apenas
pudo ver las pruebas del primer pliego cuando le sobrevino la muerte que hacía tanto le perseguía.
El Centro de Estudios Históricos había obtenido permiso del Sr. Fernández para fundir su
vocabulario con otro similar referente a la misma región, debido a D. Bernardo Acevedo y Huelves,
el autor que tanto estudió la región occidental de Asturias en sus monografías sobre los concejos de
Boal y Navia y sobre los vaqueiros de alzada. Hace unos veinte o veintidós años [VI] que este distin-
guido escritor asturiano me había entregado para mi uso dos redacciones de un registro que él venía
formando de voces del bable occidental: la primera más breve, y la segunda ampliada. No conside-
raba el Sr. Acevedo que este trabajo suyo se hallase en estado de publicación, pero me parece que,
aun sin terminar, no debemos dejarlo inédito y que hay ventaja en fundirlo con el del Sr. Fernández.
Éste ayudó al Centro de Estudios Históricos en la fusión de las dos colecciones de vocablos, y así
creo que las dos obras habrán ganado en exactitud y claridad. La delicada tarea de la corrección de
pruebas ha estado confiada a la esmerada atención de D. Ignacio Aguilera.
Bajo la inicial F, se registran todas las voces recogidas por el Sr. Fernández, y bajo la inicial
A, las de Acevedo. Las que llevan las dos iniciales son las recogidas por ambos, en las cuales se pre-
fieren en general las definiciones de Fernández por hallarse más convenientemente redactadas para
su publicación. En caso de discrepancia en la interpretación de una palabra, se reproducen las dos
definiciones. Las fotografías que ilustran algunas palabras fueron hechas por el Sr. Fernández.
Las voces están recogidas principalmente en los dos concejos de Boal y El Franco, en los
cuales solían residir, respectivamente, Acevedo y Fernández. Los demás concejos citados pertenecen
todos a la parte más occidental de Asturias, donde se habla un dialecto medio gallego medio bable,
sin diptongación de las vocales latinas Ấ y ü. Se hallan tales concejos distribuídos entre los ríos
Navia y Eo: junto al mar, y de oriente a occidente, los concejos de Navia, Coaña (en él está el pueblo
de Villacondide), El Franc o (en éste, el pueblo de Valdepares, base de las noticias de Fernández, y
Viabélez, ambos en la costa), Tapia y Castropol (aquí el pueblo de Figueras, muy citado por Ace-
vedo, al norte de la capital del concejo); después en el interior, en una segunda línea más al sur de los
anteriores, los concejos de Boal (en él el pueblo de Serandinas, muy citado también por Acevedo),
Vega de Ribadeo y Taramundi; en fin, en tercera línea, máis al sur, los concejos de Illano, Pesoz y
Grandas de Salime. Fuera de la región principalmente estudiada, están los concejos de Valdés o
Luarca, Tineo, Cangas de Tineo, Grado y Salas, mencionados a veces en el vocabulario.
No se nos oculta que este vocabulario que ahora publicarnoa no está ajustado a los últimos
métodos de investigación léxica, [VII] pero aun así, las dos aportaciones, la antigua de Acevedo y la
poco posterior de Fernández, tienen un gran valor por su fecha y por su abundancia. Considérese la
urgencia de trabajos de esta índole pensando lo rápidamente que va desapareciendo el bable, sobre
todo en el occidente, donde sufre la concurrencia de otras dos hablas más prestigiosas: una la del
centro de la provincia, la de la región de Oviedo, y otra la de la lengua literaria o castellana. No es
allí raro que dentro de una misma familia el abuelo use una forma occidental, el padre emplee la
forma ovetense y el hijo la forma ya castellana. No dudamos, pues, que el actual vocabulario, reco-
gido en dos generaciones asturianas de fines del siglo XIX y de principios del XX, prestará gran
auxilio a los dialectólogos. Desde luego, los colaboradores del Centro de Estudios Históricos que
actualmente trabajan en el Atlas Lingüístico de la Península hallarán en este léxico gran ayuda, a la
vez que darán a muchos de los datos ahora ptiblicados una mayor exactitud fonética y geográfica.
Con esto sólo, la obra de Acevedo y de Fernández habrá cumplido con el alto y generoso fin a que
todo trabajo de investigación debe tender: el de ayudar a verse superado.
R. MENÉNDEZ PIDAL.
[IX] NOTICIA SOBRE EL BABLE OCCIDENTAL

El bable del Centro y Oriente de Asturias tuvo su literatura. Los vIvos recordamos a poetas
como Teodoro Cuesta, Acebal, Pepín Quevedo, Bernardo Acevedo Huelves, Marcos del Torniello y
otros que en esta lengua escribieron hermosas y variadas composiciones poéticas; pero la parte Occi-
dental de la provincia, sobre todo la comarca Pésica de que nos hablan Estrabón, Plinio y otros anti-
guos escritores (territorio comprendido entre el Navia y Eo), que se halla entre los 120 y 152
kilómetros de Oviedo, sin ferrocarril, vivió sienipre en el mayor aislamiento, y de ahí, y por estar
cerca de Galicia, que se conserve más puro su antiguo romance, muy parecido al leonés occidental.
El aumento de vías de comunicación facilita el desarrollo de la vida industrial de los pueblos
y engendra mayor movimiento de forasteros, que contribuyen a modificar la lengua. Por eso el Cen-
tro de Asturias, cruzado por ferrocarriles y carreteras, va perdiendo su bable, que al fin permanecerá
en las producciones de sus vates; pero el Occidente de la provincia, donde, como queda indicado, se
conservó más pura la lengua, porque no había más medios de comunicación hasta hace algunos años
que un coche de mulas que tardaba veinticuatro horas en llegar a la capital, por cuya razón apenas
viajaban los naturales de aquella parte, empieza a tener más vida por la facilidad que le dan los auto-
móviles de línea, y empieza también a perder, por lo menos en la costa, su bable, a lo cual contribuye
no poco el retorno de muchos emigrantes. Y como no conocemos nada publicado acerca del mismo,
queremos recoger algo de aquel bable en estos apuntes antes de que desaparezca, ya que no para
enriquecer la Filología, porque no llegan a tanto nuestros pobres conocimientos en la materia, al
menos para consagrar un cariñoso recuerdo al pobre bable en que aprendimos a manifestar nuestras
primeras impresiones y proporcionar materia de estudio a los aficionados y peritos.
La conjugación del bable occidental es pobre; carece de tiempos compuestos y aun suprime
de los simples el futuro imperfecto de subjuntivo, supliendo el pluscuamperfecto de indicativo y sub-
juntivo con las formas ra y se, respectivamente, del imperfecto de este último modo.
No tiene apenas verbos irregulares, pues carece de diptongados e [X] incoativos y sólo nos
ofrece cuatro o cinco disimilados. Ofrecemos aquí, por vía de ejemplo, la flexión de uno de tema en
a, otro de tema en e y otro de tema en i, y haremos notar las principales alteraciones que sufre esta
conjugación en relación con la castellana.
Tenia en a: amar.
MODO INDICATIVO.- Presente: amo, amas, ama, amamos, amaides, aman. Imperfecto:
amaba, amabas, amaba, amábamos, amábades, amaban. Indefinido: amei, amache, amóu, amamos,
amastes, amaron. Futuro: amaréi, amarás, amará, amaremos, amaredes, amarán. Condicional:
amaría, amarías, amaría, amaríamos, amaríades, amarían. Iniperativo: ama, amaide. SUBJUN-
TIVO.- Presente: ame, ames, ame, amemos, amedes, amen. Imperfecto: amara o amase, amaras o
amases, amara o amase, amáramos o amásemos, amárades o amásedes, amaran o amasen. Formas
indeterminadas: amar, amando, ainado.
Temas en e: temer.
MODO INDICATIVO.- Presente: temo, temes, teme, tememos, temedes, temen. Imperfccto:
temía, temías, temía, temíamos, temíades, temían. Indefinido: temín, temiche, teméo (ant. teméu),
tememos, temestes, temeron. Futuro: temeréi, temerás, temerá, temeremos, temeredes, temerán. Con-
dicional: temería, temerías, temería, temeríamos, temeríades, temerían. Imperativo: teme, temede.
SUBJUNTIVO.- Presente: tema, temas, tema, temamos, temaides, teman. Impperfecto: temera o
temese, temeras o temeses, temera o temese, teméramos o temésemos, temérades o temésedes, teme-
ram o temesen. Formas indeterminadas: temer, temendo, temido.
Temas en i: partir.
MODO INDICATIVO.- Presente: parto, partes, parte, tartimos, ppartides, parten. Imper-
fecto: partía, partías, partía, partíamos, partíades, partían. Indefinido: partín, partichie, partío,
partimos, partistes, partiron. Futuro: partiréi, partrás, partirá, partiremos, partiredes, partirán.
Condicional: partiría, partirías, partiría, partiríamos, partiríades, partirían. Imperativo: Parte,
partide. Subjuntivo.- Presente: parta, partas, parta, partamos, partades, partan. Imperfecto: partira
o partise, partiras o partises, partira o partise, partíramos o partísemos, partírades o partísedes,
partiran o partisen. Formas indeterminadas: partir, partindo, partido.
Conlo se ve, en la prinicra conjugación las mayores alteraciones las sufre el indefinido, intro-
duciendo una diptorigación que no tiene el castellarlo, pues la persona él hace en ou como el leonés
occidental, y cambiando las desinencias castellanas, ste y steis por che y stes, propias del bable.
El futuro sigue la formación corriente con el infinitivo y el presente de indicativo de haber,
con pequeña modificación en las personas yo yvosotros: am-a-r-ei y am-a-r-edes.
Los verbos de terna en e diptongaron de diferente manera en la persona él Del indefinido,
teméu y hoy teméo. El futuro se forma lo mismo que en los temas en a.
Los de tema en i presentan en hiato la referida persona él, haciendo partío, y el futuro se
forma cormo el de, los anteriores.
También sufre variación con relación al castellano, el imperativo, [XI] pues la persona voso-
tros toma la desinencia de en vez de la d que toma el castellano, y en la primera conjugación aun
alterna con i, diciendo amai o amáide.
Obsérvese que la ó del indefinido de los temas en a es ou: amóu, por amó; chegóu, por llegó;
llevóu, por llevó; pero la misma ó de los temas en e es eu y eo: teméu o teméo, por temió; chovéu o
chovéo, por llovió, rompéu o rompéo, por ronipió, y en los temas en i se presenta en hiato: partío, por
partió, subío, por subió.
Esta ley gencral sufre variación en los verbos llamados irregulares. Así, venir hacc, vín,
viche, véu o véo, siguiendo a los temas en e.
El diptong ué, fué oi como se ve en foi por fué.
Son muy notables los verbos con aféresis y síncopa en el infinitivo, que la conservan en toda
la conjugación: venir es vir, traer es trer, estar es tar, tener es ter, etc. Estos, los diptongados, los
incoativos y haber y ser los cojugaremos en el texto en el lugar que les corresponda.
Por lo que hace a la diptongación de los nombres, conviene tener en cuenta que, se usa ei por
e, manteiga por manteca, y e por ie, como tenda, por tienda; molenda, por molienda; correndo, por
corriendo; o por ue, como sola, por suela; roda, por rueda; consolo, por consuelo; escola, por
escuela; costa, por cuesta, conservando así su oriundez latina; y que la gutural que seguía a una vocal
en sílaba cerrada se convirtió en i, dando lugar a nuevos diptongos, como noite (de «nocte»), por
noche; truita (de «tructa»), por trucha, anoitecer (de «noctescere») por anochecer.
Los pronombres personales son: eu (ant.), eo, tu, él, nosoutros, vosoutros, ellos, y los posesi-
vos son: meo, tou, sou, noso y voso.
Fntre las variantes de las palabras por derivación debe notarse que el sufijo castellano ero es
aquí eiro, con significación de agente: zapateiro, el que hace zaipatos; pescadeiro, el que vende pes-
cado; pedreiro, el que hace pared; panadeiro, el que hace o vende pan, y aun se llama eiro a la tierra
de labor que produce.
Para la formación de diminutivos se usan ín, ía, como probín, probía; rapacín, muyería, etc.
Los aumentativos toman ón para el singular, y ois para el plural: homón, homois; rapazón, rapazóis,
y úa para el femenino, como de casa, casúa. Este sufijo tiene signiificación indeseable cuando se
aplica a una mujer, pues muyerúa significa mujer de mala reputación.
La formación del plural se aparta del castellano en todos los nombres terminados en nasal,
los cuales, a imitación del latín, pierden esta, tomando luego el sufijo os o is. Así: de muyer, muye-
res; de home, homes; pero de rapacín, rapacíos; de razón, razóis; de corazón, corazóis, etc.
Es preciso tener en cuenta que la modificación fónica y cambio entre sí de las letras l, ll, ch, j,
y, x, h, f, es causa de la alteración y modificación de muchas voces de este bable con relación a sus
correspondientes del castellano y ann de las variantes que se observan entre pueblos muy cercanos,
variantes a que ha contribuído moy principalmente la mayor o menor influencia galaico-portuguesa,
que penetra visiblemente hasta 100 kilórnetros del Eo, aunque disminuyendo a medida que se baja
de dicho río, que separa a Asturias de Galicia. Así, [XII] la ll, en el concejo de Valdés, aunque se
parece a la ch, no es igual, y podría representarse por ts, lo propio que en Las Babias (parte occiden-
tal de León). En vez de llevar pronuncían tsevar, en vez de lleite, tseite; mientras que en Villayón y
Navia se dice yevar; en Coaña, Boal, El Franco y en las parroquias de Campos y Salabe (hoy una
sola) y Santa María del Monte del de Tapia dicen llevar, y en el resto de éste, en el de Castropol,
Vegadeo, San Tirso y Taramundi dicen levar. Por esto, allá, se dice atsó, ayó, alló y aló.
A pesar de esta ley general se observa que en Villacondide y en la capital de Coaña cambian
el sonido de la elle en y, diciendo gayo y yebre, por gallo y liebre, no obstante hallarse estos pueblos
a la izquierda del Navia, y en Grandas de Salime se mezclan ambas Pronunciaciones: gayina y caba-
llo.
La j, y a veces la y, suenan como la ch francesa o sch alemana, sonido que representaremos
por Œ: Juan, suena Œuan, ya, suena Œa. Hay muy pocas palabras en que se Pronuncie la j con el sonido
castellano.
Además de la diferente pronunciación de las consonantes indicadas, sufren alguna variación
las vocales en los pueblos de la montaña, pues mientras, en la costa se dice vay, en Boal se dice vey.
A fin de que este vocabulario tenga unidad de lugar, hemos recogido todas las palabras en
Valdepares, concejo de El Franco, y cuando hayamos de referirnos a otros pueblos lo indicaremos,
haciendo muy especial mención de la pronunciación y uso de palabras dentro de la comarca Pésica,
donde no sólo no se escribió nunca en este bable, sino que, además, cuando un forastero habla con
un indígena, aunque sea el más rudo, trata de hablar castellano, no siendo posible por tanto aprender
este, bable más que a los naturales o a los que de modo definitivo se establecen en esta comarca.
Si las cosas valiesen lo que cuestan, es indudable que este VOCABULARIO tendría valor,
por habernos costado cerca de tres años el reunir algo más de 3.000 voces, habiendo colaborado
nuestra compañera inseparable de la vida, D.ª Oliva Trelles, la cual, como nacida en Viabélez, no
olvidó nunca aquel bable y pudo explicarnos el significado de ciertas palabras de prendas de vestir
del uso de mujeres, y de sus quehaceres.
No queremos que el tiempo sepulte en el olvido aquellas primeras palabras aprendidas de
boca de los viejos en nuestra niñez, muchas de las cuales ya no existen hoy por haberlas oído a los
viejos de hace cincuenta años. Querernos patentizar así nuestro amor al rincón asturiano en que
hemos nacido, ya que este amor no aminora el que. sentimos todos los asturianos por la Patria, cuya
reconquista iniciaron nuestros mayores.
Para terninar esta introducción, pondremos una muestra de la conversación en este bable:
«Por a mañáá fún a fonte a buscar ua canada d'augua. Despóis trouŒen del eiro un feiŒe d'herba,
puŒen el pote al llume na gamayeira prafer a Œanta, aŒudein a mi madre a enfornar y deitéin el neno
n'el berzo, porque Œa habia muito tempo que taba erguido. Ei teis el meo llabor, dito de presa na mia
fala.»
Marcelino Fernández
Oviedo y octubre de 1928.
[239] APÉNDICE II

Las adivinanzas de esta comarca (parte occidental de Asturias: costa del Navia al Eo) se
hacen ora en el bable del país, ora en castellano. Las prinieras son completamente locales; las segun-
das se extienden a más pueblos de la provincia, y parece que fueron importadas.
Cuando se pone una adivinanza se emplea siempre en esta comarca la siguiente pregunta:
¿Qué será pr' adeviar?
En los concejos de Navia, Villalón y Valdés, la pregunta empleada es ésta: ¿Qué cosina será-
que pá adivinar yá?
En el centro de la provincia se pregunta: -¿Qué cosa, cosadiella yé?

I. Condo van pral monte,


van mirando pra casa;
condo van pra casa,
van mirando pra'l monte.
Los cuernos de la cabra.

II. Condo vay pra'l monte,


vay callando;
condo vay pra casa,
vay cantando.
El carro.

III. Condo vay pral monte,


vay encoyido;
Condo vén del monte,
vén extendido.
El reyo o cuerda de atar el carro.

IV. Entre vallado y vallado


hay un home esbarrigado.
La masa del maíz en la masera.

V. Alto, por alto,


redondo com' un prato.
La luna.

VI. Ondas fay,


mar non é;
espías tén,
pescado non é.
El trigo.

VII. Ua señoría muy aseñorada,


con muitos remendos,
sin ningúa puntada.
La gallina.

VIII. Ua sefioría
muy aseñorada,
sempre tá na cama,
sempre tá moyada.
La lengua.

IX. Ucha pechada,


sin chave, nin nada.
El huevo.

X. Escarpín sobr' escarpín,


escarpín de rico pano;
non adeviarás est'ano
nin tampóuco pra'1 que vén
si non cho dice daquén.
La cebolla.

XI. Ave teño de nombre


y yana de condición;
si non adevías esto,
non terás disposición.
Avellana.

XII. Ua veyía
muy arrugadía
que tén n'a punta
ua payía;
pasa é
el que non lo adevía,
burro é.
La pasa.

XIII. Cuatro corre-montes, (a)


cuatro correfontes, (b)
dóus tóns, tóus (c)
y un daye, daye. (d)
a: patas; b: tetas; c: cuernos; d: rabo.

XIV. Ua veya con un dente,


chama a toda a Œente.
La campana.

XV. Un home de palo


sube á serra
y bax$a el gado,
El peine.

XVI. Picos pra delantre,


oyos pra detrás;
burro, son tiseiras,
non adeviarás.
Tijeras.

XVII. Pelo por fora,


y pelo por dentro,
érgu'el tou pé
y mételo dentro.
El escarpín.

XVIII. Un redondín, (a)


un redondón, (b)
un saca y un mete, (c)
un quíta y un pon. (d)
a: habas; b: pote; c: garfilla; d: cobertoira.

XIX. Altos padres,


gadeyosas madres,
fiyas de fura-folles:
adevía, si podes.
Las castañas.

XX. Entre sete cadenas tou metida;


condo alta, condo baxa,
condo morta, condo viva.
La lámpara de la iglesia.
XXI. Branca como a neve,
negra como a pez,
fala y non tén boca,
anda y non tén pés.
La carta.

XXII. Verde fué mi nacimiento,


encarnada mi niñez,
morada mi juventud
y muy negra mi vejez.
La mora.

XXIII. Entre dos paredes blancas


hay una flor amarilla,
que se puede encontrar
en el reino de Castilla.
El huevo.

XXIV. Arcas, arquetas,


de Dios violetas;
d'abrir y pechar
y nunca sonar.
Los ojos.

XXV. Vió un pastor en su cabaña


lo que no vió el Rey d'España,
ni el Pontífice en su silla,
ni Dios, con ser maravilla.
Vió a otro pastor.

XXVI. Soy la redondez del mundo,


sin mí no puede haber Dios;
Papa y cardenales, sí;
pero pontífices, no;
la Virgen puede ser virgen;
pero doncellita, no.
La letra O.

XXVII. Una,dama entró aquí,


y un galán entró con ella;
ni se fué, ni está aquí,
¿qué diremos que fué d'ella?
La vela en un candelero.

XXVIII. De largas tierras me traen


a servir a un gran Señor,
y sus ministros me queman
sin la menor compasión.
Suélenme sacar al aire,
y es para mí más tormento;
pues el fuego en que me abraso
crece con el movimiento.
El incienso.

XXIX. En una cueva muy honda


que formó naturaleza,
hay una dama oculta
y por sus pecados presa.
En forma de media luna
dos escuadrones la cercan:
¿Son varones los más fuertes?
No, señor, que son las hembras.
La lengua, cercada por mueias y dientes.
[I]
DICCIONARIO GALEGO–CASTELÁN
[II]
OBRAS DE LEANDRO CARRÉ

Contos e diálogos.
Amor malfadado (novela).
Os super-homes (novela).
Naiciña (novela).
A propia vida (novela).
O home que deu vida a un morto (novela).
O xornal de Mavi (novela).
Nos picoutos de Antoín (novela premiada).
Compendio de Gramática Galega.
Vocabulario Castelán-Galego.
Diccionario Galego-Castelán (o mais compreto dos pubricados hastra o día).

TEATRO

Tolerías, pasatempo nun acto.


Pra vivir ben de casados… pasatempo nun acto.
Trasnadas, pasatempo nun acto.
Un home doente, pasatempo nun acto.
Meiguerías, pasatempo nun acto.
Noite de ruada, comedia nun acto.
Enredos, comedia en dous actos.
Rexurdimento, drama nun acto.
A venganza, cadro tráxico nun acto.
A paz do campo, comedia en dous actos.
Os amores de Xan, quinto, comedia en dous actos.
O corazón d'un pedáneo, comedia nun acto.
Doña Inocencia, comedia en dous actos.
Un caso compricado, comedia en dous actos.
Almas en pena, drama nun acto.
O pago, drama en tres actos.
O engano, drama en tres actos.
O pecado alleo, drama en tres actos.
E a vida sigue, drama en tres actos.
Coas âs crebadas, comedia en tres actos.
Tiros na rua, comedia en tres actos.

EN COLABORACIÓN CON ANTONIO OROZCO

Picueiras o gallardo, sainete en dous actos, con varios números musicaes de Mauricio Farto.
Ruinas, drama nun acto.
[III]
DICCIONARIO
GALEGO-CASTELÁN

VOCABULARIO CASTELÁN-GALEGO

POR

LEANDRO CARRÉ ALVARELLOS

CORRESPONDENTE DA REAL ACADEMIA GALLEGA E


DO INSTITUTO HISTÓRICO DO MINHO
MEMBRO DO SEMINARIO DE ESTUDOS GALEGOS
___________

SEGUNDA EDIZÓN

LAR

IMPRENTA E PAPELERIA ZINCKE HERMANOS


A CRUÑA 1933
[IV]
[1]
A D. Marcial Portela Valladares
[2]
É propiedade do autor
[3]
PRÓLOGO DA SEGUNDA EDIZÓN

Non maxinábamos, cando dimos ao prelo o noso diccionario, no ano 1928, e moito menos ao romatar o segundo
tomo no 19311, que tan axiña tivéramos que voltar á engedellarnos nas angueiras d’unha nova edizón.
O rexurdimento de pequeñas nazonalidades, que é un feito no mundo enteiro, trae consigo o revalorizamento das
suas linguas vernáculas. Galicia non podía sere una esceición, e ‘aí o interés con que foi acollido o diccionario galego
que LAR editou.
Ás 16.000 e piques verbas que contiña a primeira edizón foron engadidas mais de 400 nesta segunda imprentación,
e, por consello e á pedimento de moitos amigos e persoas intresadas, inserimos tamén un pequeño vocabulario castelán-
galego que depasa os 3.000 vocabros.
O derradeiro trecho das “verbas limiares” con que encetamos a primeira edizón, tivo realidade. Esta é a meirande
satisfaición e con fonda ledicia o consinamos ao dar ao prelo novamente as llanas do noso diccionario.
O AUTOR

1
A primeira edizón constaba de dous tomos en outavo
[4]
[5]
VERBAS LIMIARES

O DICCIONARIO que hoxe damos ao prelo ten un número ben mais grande de verbas que calquera dos anteriormente
pubricados2.
É natural que sexa así porque dende os que foron dados á luz por Rodríguez, Cuveiro e Valladares ata hoxe, a fala
galega deu un formidábele pulo: usouse na literatura, en conferencias, nos xornáes. Descobríronse traballos de vellos
troveiros e poetas, antergos documentos e historias que foron nova fonte de estudo e arrequeceron o uso da fala galega.
Os modernos escritores se non conforman xa con transcribiren os rústicos parrafeos dos labregos e xentes incultas, como
cáseque en ausoluto facían os literatos galegos do século XIX, senón que engaiolan as maxinazóns da sua fantasía en
recendentes e froridas verbas, en galanas frases; como en tempos fixérase cando a fala galega era idioma de nobres,
señores e poetas, e espresión axeitada de sabidos frades e doutores.
[6] Despois dun longo período en que a nosa lingua ficou sômente agarimada nos sinxelos beizos dos homildes,
labregos, traballadores e mariñeiros, que tiveron a grandeza de a conservaren na quentura melosiña dos seus fogares,
hoxe volta á recobrare o seu esprendor, e ainda á escintilar con novos resprandores, gracias ao xenio dos nosos escritores
que fixo rexurdir â vida literaria e culta, a desleixada, desditosa, fala.
Non figuran neste diccionario moitísimas verbas que son comúns ao galego e castelán, pol-o coidare innecesario3.
Verbas que son comúns aos dous idiomas porque no século de ouro da nosa literatura, cando o castelán estaba ainda en
formazón, a lingua literaria da penínsua era o galego, e, naturalmente, moitas verbas galegas fóronse incorporando ao

2
Pasa das 16.000 verbas. O diccionario de Valladares contiña 10.000 verbas; mais se temos en conta que de moitas de elas consina os
aumentativos e diminutivos e mais algunas pequenas variantes contándoas coma verbas diferentes, e descontando tamén moitas parolas que nel
figuran e son esaitamente igoaes en galego que en castelán (pol-o que nós non as incruimos no noso) aquel ten un número de verbas efeitivas
moito mais pequeno.
3
Poñemos en troques as modalidades especiaes dos nosos verbos, e un cadro de irregulares, cousa que seguramente será acollida con interés.
romance vulgar que se falaba daquela en Castela4. Esto aparte de que tamén o castelán, coma o galego, sofríu a
infruencia do latín.
Usamos neste diccionario a ortografía que se estila hoxe, dende o rexurdimento da nosa fala no século XIX despois
de catrocentos anos de silenzo, a pesar de que os anteriormente pubricados empregan o j para o son x (ch francesa),
cousa que raramente se ve nos tempos d'agora. Coidamos dar así unha facilidade mais aos que consulten o diccionario
como tamén aos que escriban en galego, e seguimos co'esto a forma gráfica adoutada pol-a case totalidade dos
escritores, como xa fixemos no noso Compendio de Gramática Galega.
Que o noso diccionario poida ser d'algunha, utilidade é o noso meirande desexo. O noso inmenso amor á [7] Galicia
moveunos ao facer; que os nosos irmáns galegos acollan con agarimo esta obra que con tanto cariño compuxemos.

LEANDRO CARRÉ

4
Véxase Infruencia do galego na formación do castelán, por Uxío Carré Aldao.
[8]
[9]
PRONTUARIO ORTOGRÁFICO

O abecedario galego consta dos 28 sinos seguintes: a b c ch d e f g h i j5 l ll m n ñ o p q r rr s t u v x y z pol-o tanto


todal-as verbas galegas ou galeguizadas deberánse escribir sômente co'estas letras.
Poderánse usar ademais en vocábulos de nomes estranxeiros e nalgunhas parolas universalizadas o k e mais o w:
kantismo, darwinismo, kilo, etc.

BV6

B Ten a mesma pronuncia e valor que nos idiomas español e portugués. Nas sílabas bla, ble, bli, blo, blu, bra, bre,
bri, bro, bru, poñeráse sempre b como en blasmo, deble, braña, brexo, bruar, etc.; esceitúase vran e seu derivado
vranceiro.
Nas terminazons verbaes en aba que espresan tempo pasado, como: falaba, deixaba, etc.
Verbos romatados en bir, como sobir ou rubir, escrebir, percebir, etc.; esceitúanse vir, servir e vivir.
[10] Verbas que romaten en bele, como apracíbele, caroábele7, etc.
V As parolas finadas en ava, ave, avo, eva, iva, ivo, ovo, se espresan cualidade d'unha cousa, deberán de se escrebir
con v, como: porto bravo, rapaza nova, âr leve, etc.
Nos verbos rematados en servar, como ouservar, preservar, etc.

5
E galego o j ten o valor ch francesa, somellante ao portugués, mais, por ter no español (o idioma oficial e úneco que se deprende nas escolas)
un son estrano, moi diverso, e prestarse esto a confusións para a lêtura, adoutouse xeralmente o x para representar aquel son na escritura galega.
6
Hay algunhas verbas que uns escriben con b e outros con v. Cando se non atope nunha forma véxase se figura na outra, neste DICCIONARIO.
7
A forma amabre, fautibre, etc., é vulgar, inda que moi usada ainda por escritores de sona.
Nas persoas dos verbos que non teñen b no infinitivo, como: andiveche, estivo, etc., menos na terminazón aba do
pretérito imperfeito de indicativo que, según dixemos, debe de se escrebir con b.
En verbas que escomenzan con pre, pri, pro, escrebiráse v como en proveito, privanza, etc.; esceitúanse preboste e
probar.
Nas que encarnecen con en, in, como: enlevar, envexa, inverno, etc.

CZQS

C Emprégase antes de a, o, u, para o son ka, nomo en casa, côr, cume, etc.
Diante de e, i, é sustituido por qu coma en queixo, quixo, esqueiro.
Para o son ze, zi, emprégase o c, como en celme, cinza, e o z no son za, zo, zu, como en poza, zoco, zucre.
O z final ten o son s como en nariz (naris), noz (nos), luz (lus), etc., mais en verbas nadas d'algunhas d'estas que
teñen un e ou un i despois do z trócase ésta en c; exempro: lucente, o mesmo acontez ao facer o prural: veces, noces.
N-algunhas comarcas a pronuncia de ce, ci, ou za, zo, zu, faise sibilante como se fose con s; mais na [11] escritura
non debe de se usar ainda neste caso senón o c ou z para non dar lugar á confusions en verbas que tendo difrente
sinificado escribiríanse igual, como: caza e casa, louza e lousa, cea e sea, cocer e coser, roza e rosa, vez e ves, luz e lus, voz e vos,
noz e nos, etc.
Antigamente usábase o ç (que tiña tamén o son s), sobre todo nos finaes en çon: naçón, curaçón; actualmente
emprégase z: nazón, curazón.

GJX

Emprégase g para represental-o son soave ga, go, gu, como en fraga, logo, mágua.
Diante de e, i, hai que lle aumentar un u: aguilloar, fungueiro, freguesía. Se este u se profere márcase con diéresis
argüir.
Ge, gi, ten o mesmo valor que escrito con j, e ponse en lugar d'éste cando a etimoloxía ou analoxía o piden,
exempro: gente (xente), lógica (lóxica). Nos derivados ja, jo, ju, permanez o j; antes de e, i, exempro: laranja (laranxa),
laranjeira (laranxeira).
O g etimolóxico múdase en j diante de a, o, u, exemplo: fugir (fuxir), fujo (fuxo), fuja (fuxa), regir (rexir), rijo
(rixo).
Úsase g en vocábulos cuia etimoloxía veña do g latino; coma en genio (xenio), genro (xenro), gesta (xesta).
Empregaráse j cando veña do j como ja, jurar; de i, como hoje (que tamén adoitan se escribir: xa, xurar, hoxe, etc.).
Poñeráse x nas verbas que en latín escríbense con z, ss, sc, ps, f; como luxo, baixo, paxaro, peixe, feixe, faixa, caixa,
roxo, etc.
O g non se emprega no meio de dición e como final de sílaba, e así escribiráse dino, manifico, etc.
No galego o j ten o mesmo valor da ch francesa, somellante ao x; daquí que pol-a razón esposta na primeira [12]
nota deste traballo, a casi totalidade dos escritores dende o século XIX deron en usar x en lugar de j e g forte. Nós
mesmos fixémolo así tamén e recomendámolo polo considerare comenente.
Neste diccionario buscaránse, pois, todal-as verbas que teñan g forte ou j no x posto que por ser o sino mais afin
para representar o son galego d'aqueles outros, co'este figuran escritos.

Poñeráse h inicial naquelas verbas que o xustifique a sua etimoloxía, como en home, humán, honra, hoxe, herdanza,
hastra, herba, hourizonte, etc. Mais se a calquera palabra con h inicial se engadira prefixo, suprimiráse o h; exemplo:
desumán, desonra.
Escribiránse sen h inicial: irmán, ovo, oso, oco, onte, orfo.
No meio dos vocábulos úsase poucas veces: unha, algunha, aheito; pero se non poñerá en sair, coerente, proibir.
Escribiráse h final sômente nas interxeicións: ¡ah!, ¡oh!, ¡ouh!
LH NH PH

En antergos escritos atópanse, inda que pouco, o lh, nh e ph para representar o ll, ñ e f como ainda se emprega no
portugués. Alguen intentou facer rexurdir aquel uso, como tencionaron, sen resultado positivo, o restabrecemento do j.

SX

Nas verbas que no castelán teñen x como éxito, extenso, etcétera, é regra xeneral que mudan no galego en is ou us
cando a letra inmediata é vocal, como en éisito, [13] eisento, aisioma, ousígeno (ousixeno). Cando sigue un consonante
daquela ten o valor de s: esceso, escusar, estremar, estenso, etc.
Subsiste o prefixo ex que se antepón á dinidades, oficios, etc., para indicar que o suxeito á quen se aprica deixou de
exercer o cargo ou honore: ex-ministro, ex-alcalde, etc.

CONSONANTES

Non se usarán consonantes mudas cando non inflúan no valor das vocaes que as precedan.
Así cc faise iz en direizón, satisfaizón, etc.; uc en oucidente.
Ct trócase en it: faitoria, inspeitor, e ut en outubro, ou simplemente t en produto.
Pc fai iz en perceizón, esceizón, e uc en oución.
Pt âs veces fai it como en esceito, outras ut como en adoutar.
Ps mudase simplemente en s: colaso.
Bc convírtese en uc: oucecazón.
Bs fai s como en asterse, ou us como en ouservar, ousesión, ausoluto, etc.
Ousérvese como por razóns da vocalización, e d'acordo cos estudos realizados por Orchell, téndese a facer i como
mais afin despois do a e mais do e; en troques despois de o ten o son unha marcada tendencia a u.
YI

Sempre que o son que se queira representar sexa vocal e non consonante, poñeráse i; exempro: ai, fai, vai, rei, lei,
hai e mayo, croyo, choyo.
Úsase tamén algunhas vegadas por razón de eufonía antepoñéndoo á verbas que encomezan por a cando á éstas
precede o artículo femenino singular ou a preposición á; exempro: tirouno â y-auga, a y-alma.
[14]
TERMINACIÓN LATINA EN TIA

Non hai unha regra xeneral. Dise doenza, presenza, fervenza, etc., e frecuencia, concencia, pacencia, comenencia,
intelixencia, etc.

PRURAES

Dos romatados en l. A forma aes, é decir, a perda do l ao engadir a sílaba es romate do prural, é a mais correita:
xornaes, animaes, marxinaes, etc.; esceitúase papel, que fai papés; cadril, cadrís; funil, funiles; caravel, caraveles; e as
verbas d'unha soya sílaba que conservan o l ao facer o prural: males, sales, vales, etc.
Romatados en n. Engádase un s: nazón, nazóns; curazón, curazóns, etc. En algures suprímese o n intermedio:
mazán, mazás.
Romatados en r. Fan o prural engadindo a sílaba es: lares, ares, culleres, mulleres.
Romatados en z. Véxase o dito no párrafo C Z Q S.

PRONOMES
Os pronomes comprementos enclíticos de verbos escribiránse á continuazón d'éstes formando unha soya dición:
téñoo, témolo, unilos, vénselle, mercámola, fíxose.
Póñense diante do verbo:
1.° Cando antes d'éste hai algún pronome negativo, interrogativo ou conxuntivo ou os axetivos calquera, poucos:
ninguén o sabe; ¿quén cho dixo?; o que che alcumou, foi él; calquera llo di; poucos che deron, etc.
2.° Cando o verbo vai precedido de algunha conxunción (esceituando e, pero, pois), ou algún adverbo: nin llo dei
nin penso neso; tamén llo a él dixeron; hoxe non che trouxo nada.
[15] Cando se antepoñen ao verbo estas formas pronomináes dalle certo xeito o añadir algunha palabra entre medio
das duas: Por falares moito, non coides que ch'eu vou da-la razón.
Cando os pronomes de que falamos van rexidos por un infinitivo ou un xerundio precedido d'outro verbo pódense
poñer antes ou despois d'estes modos verbaes: Estábame facendo a barba ou estaba facéndome a barba; foillo levar ou
foi levarllo.
Aconsellamos n-oustante a primeira forma.
Adoutando a forma portuguesa, os pronomes precedidos das preposizóns a, de, en, por, escribiránse unidos a éstes
formando unha soya dición. O mesmo débese facer cos artigos o, a, un, unha, unhas, e os adverbos aquí, aí, alí, acolá,
alén, onde, antes. Así escribiráse: ao, da, do, das, dos, pola, polo, dela, dele, desta, deste, desa, dese, daquela, daquele,
nesta, neste, nesa, nese, noutro, nalgún, nalgunha, no, na, daquí, dalí, daí, dacolá, dalén, dantes, dun, inda que tamén
pódese escribir d'este, d'aquela, etc.

USO DOS INFINITIVOS

A forma indecrinábele do infinitivo emprégase:


1.° Cando éste tómase en senso astrauto, prescindindo de persoas: O traballar non é pecado. É mester axudar á
quen o precisa.
2.° Cando o infinitivo sirve de compremento direito ou acusativo a outro verbo: Teus pais mándante saír. Queremos
loitar pol-o ben dos nosos fillos.
O infinitivo toma as suas desinencias persoales:
1.° Cando se emprega como suxeito d'algunha oración, principalmente do verbo sustantivo, e esprésase a persoa á
quen alude, ou pol-o menos querse escital-a idea d'ela; exempro: Fagan o favor d'iren hoxe.. ¡Canto [16] sinto o non
estarmos d'acordo! Ao chegares tí, fuxiron todos.
2.° Cando o infinitivo ten o valor d'un compremento circunstancial de causa, fin, desinio, restrición, etc.,
especialmente se o suxeito do mesmo é tamén suxeito ou réxime da oración principal; exempro: Pra loitares tí conmigo,
tés moi poucas forzas. Teñen tempo d'abondo pra falárense.

DIMINUTIVOS

As terminazóns en iño, iña, son no galego caraiterísticas dos diminutivos, como: cativiño, neniña, etc.
De xeito que non figurando nesta diccionario os diminutivos, habarán de se buscare as verbas nos positivos e
sustantivos correspondentes: cativo, neno.

ACENTOS

No galego hay dous acentos: o agudo (´) e o circunflexo (^).


O acento agudo ten os usos seguintes:
1.° Indicar nas palabras a vocal onde a voz débese apoiar con mais forza: ánemas, vosté, cómaro.
2.° Distinguir algunhas palabras que se confundirían entre sí:
É terceira persoa do singular do presente de indicativo do verbo ser, para a distinguir de e, conxunzón.
Á, preposizón, de a, artículo femenino.
Pór, de poñer, e por, preposizón.
Fóra, adverbo, de fora, do verbo ir.
Présa (axiña), de presa, o que se colle c'unha man.
Dá, do verbo dar, de da contraición de de e a.
3.° Indicar a maor forza con que se pronuncian certas palabras cando van en frases interrogativas ou ademirativas:
¿quén foi?, ¿cal é?, ¡quén o pensara!
[17] O acento circunflexo denota a pronuncia aberta das vocáes, especialmente en sílabas que sofriron contraizón: â,
âr, bô, lêr, etc.

APÓSTROFO

O apóstrofo denota a supresión eufónica d'unha letra en fin de dición: qu'era certo, com'as outras, etc.
No galego déuse en abusar tanto do apóstrofo que por veces facíase difícile a lêtura. Débese, pois, usar o menos que
se poida, limitándoo a preposizón de como se fai no portugués e francés.
Vexáse o que decimos no párrafo «os pronomes».

GUIÓN

O guión ponse algunhas veces para indicar que unha letra ou sílaba que por eufonía pronúnciase unida á outra
palabra pertenece a diferente dición.
Esto acontez co s ou r finaes de persoas verbaes ou dos infinitivos dos verbos e ainda d'outras palabras que se
empregan á cotío, cando van seguidos dos artículos o, a. Ao se facer esta unión trócase o s ou r finaes por l, exempro:
todol-os (todos os), tral-os bois (tras os bois), poñel-a mesa (poñer a mesa), mail-os (mais os), etc.

INTERROGAZÓN, ESCRAMAZÓN

É comenente sinalar co estes sinos o comezo e remate das orazons interrogativas (¿?) ou escramativas (¡!).
[18]
[19]
CONXUGAZÓN DOS VERBOS

Falar - Fender – Fuxir

INDICATIVO

Presente

Fal-o, as, a, amos, ades, an


Fend-o, es, e, emos, edes, en
Fux-o, es, e, imos, ides, en

Pasado imperfeito

Fal-aba, abas, aba, abamos, abades, aban.


Fend-ía, ías, ía, iamos, iades, ian.
Fux-ía, ías, ía, iamos, iades, ian.

Pasado perfeito

Fal-éi, aches, ou, amos, áchedes, aron ou ano.


Fend-ín, iches, eu, imos, íchedes, eron ou eno.
Fux-ín, iches, íu, imos, íchedes, iron ou ino.
Pasado mais que perfeito

Fal-ara, aras, ara, aramos, arades, aran.


Fend-era, eras, era, eramos, erades, eran.
Fux-ira, iras, ira, iremos, iredes, iran.

Futuro

Fal-aréi, arás, ará, aremos, aredes, arán.


Fend-aréi, erás, ará, eremos, eredes, erán.
Fux-iréi, irás, irá, iremos, iredes, irán.

Condicional

Fal-aría, arías, aría, aríamos, aríades, arían.


Fend-ería, erías, ería, eríamos, eríades, erían.
Fux-iría, irías, iría, iríamos, iríades, iría.

IMPERATIVO

Fal-a, ái, ou, ade.


Fend-e, éi, ou, ede.
Fux-e, ide.
SUXUNTIVO

Fal e, es, e, emos, edes, en.


Fend-a, as, a, amos, ades, an.
Fux-a, as, a, amos, ades, an.

[20] Futuro imperfeito

Fal-ase, ases, ase, asemos, ásedes, asen.


Fend-ese, eses, ese, esemos, ésedes, esen.
Fux-ise, ises, ise, isemos, ísedes, isen.

Futuro perfeito

Fal-are, ares, are.


Fend-ere, eres, ere.
Fux-ire, ires, ire.
Aremos, áredes, aren.
Eremos, éredes, eren.
Iremos, íredes, eren.

INFINITIVO

Fal-ar, ares, are, armos, ardes, aren.


Fend-er, eres, ere, ermos, erden, eren.
Fux-ir, ires, ire, irmos, irdes, iren.

Xerundio

falando – fendendo - fuxindo

Participio pasado

falado – fendido - fuxido

Os tempos compostos fórmanse cô verbo Ter e mail-o participio pasado do verbo auxiliado.

Indicativo teño falado – fendido - fuxido.


Pasado imperfeito tiña falado – fendido - fuxido.
Pasado perfeito tiven falado – fendido - fuxido.
Mais que perfeito tivera falado – fendido - fuxido.
Futuro teréi falado – fendido - fuxido.
Condicional tería falado – fendido - fuxido.

VERBOS AUSILIARES
Ter – Ser – Haber
MODO INDICATIVO

Presente
teño son hei
tes és has
ten é ha
temos somos habemos
tedes sodes habedes
teñen son han

[21] Pasado imperfeito


tiña era había
tiñas eras habías
tiña era había
tiñamos eramos habíamos
tiñades erades habíades
tiñan eran habían

Pasado perfeito
tiven fun houben
tiveches fuches houbeches
tivo foi houbo
tivemos fumos ou fomos houbemos
tivestes fostes ou fúchedes houbestes
tiveron foron ou fono houberon

Pasado mais que perfeito


tivera fora houbera
tiveras foras houberas
tivera fora houbera
tivéramos foramos houbéramos
tivérades forades houbérades
tiveran foran houberan

Futuro
teréi seréi haberéi
terás serás haberás
terá será haberá
teremos seremos haberemos
teredes seredes haberedes
terán serán haberán

Condicional
tería sería habería
terías serías haberías
tería sería habería
teríamos seríamos haberíamos
teríades seríades haberíades
terían serían haberían

IMPERATIVO
ten sé há
tede sede habede
[22]
SUXUNTIVO

Presente
teña sea ou sexa haxa
teñas seas ou sexas haxas
teña sea ou sexa haxa
teñamos seamos ou sexamos haxamos
teñades Seades ou sexades haxades
tañan sean ou sexan haxan

Pasado imperfeito
tivese fose houbese
tiveses foses houbeses
tivese fose houbese
tivésemos fósemos houbésemos
tivésedes fósedes houbésedes
tivesen fosen houbesen

Futuro
tiver for houber
tiveres fores houberes
tiver for houber
tivéremos fóremos houbéremos
tivéredes fóredes houbéredes
tiveren foren houberen

INFINITIVO

Presente
ter ser haber
teres seres haberes
tere sere habere
termos sermos habermos
terdes serdes haberdes
teren seren haberen

Xerundio
Tendo Sendo Habendo

Participio pasado
Tido Sido Habido

[23]
VERBOS IRREGULARES
PRIMEIRA CONXUGAZÓN
Estar– Dar – Andar

INDICATIVO

Presente
estóu dou ando
estás das andas
está dá anda
estamos damos andamos
estades dades andades
están dan andan

Pasado imperfeito
estaba daba andaba
estabas dabas andabas
estaba daba andaba
estabamos dabamos andábamos
estabades dábades andabades
estaban daban andaban

Pasado perfeito
estiven dei andiven ou andei
estiveche ou estiveste deche andiveche
estivo deu andivo
estivemos dimos andivemos
estivéchedes, estivestes destes andivestes
estiveron deron andiveron

Pasado mais que perfeito


estivera dera andivera ou anduviera
estiveras deras andiveras ou andaras
estivera dera andivera ou anduvera
estivéramos déramos andivéramos
estivérades dérades andivérades, andárades
estiveran deran andiveran ou andaran

Futuro
estaréi darei andaréi
estarás darás andarás
estará dará andará
estaremos daremos andaremos
estaredes daredes andaredes
estarán darán andarán

[24] Condicional
estaría daría andaría
estarías darías andarías
estaría daría andaría
estaríamos daríamos andaríamos
estaríades daríades andaríades
estarían darían andarían

IMPERATIVO
Está dá anda
estade ou estai dade andade

SUXUNTIVO

Presente
estexa, esteia dea ande
estexas, esteias deas andes
estexa, esteia dea ande
estexamos, esteiamos deamos andemos
estexades, esteiades deades andedes
estexan, esteian dean anden

Pasado imperfeito
estivese dese andivese ou andase
estiveses deses andiveses ou andases
estivese dese andivese ou andase
estivésemos désemos andivésemos
estivésedes désedes andivésedes
estivesen desen andivesen ou andasen

Futuro perfeito
estiver der andere
estiveres deres andares
estiver der andere
estivéremos déremos andáremos
estivéredes déredes andáredes
estiveren deren andaren

INFINITIVO
estar dar andar
estares dares andares
estare dare andare
estarmos darmos andarmos
estardes dardes andardes
esteren daren andaren

Xerundio
estando dando andando

Participio
estado dado andado
[25]
SEGUNDA CONXUGAZÓN
Lêr–Ver–Caer

INDICATIVO

Presente
leio vexo caio
lês ves câs
lê ve cai
lêmos vemos caemos
lêdes vedes caedes
lên ven cân

Pasado imperfeito
lîa vía caía
lîas vías caías
lîa vía caía
lîamos víamos caíamos
lîades víades caíades
lîan vían caían

Pasado perfeito
leín vin caín
leíche viche caíches
lêu viu caeu
lîmos vimos caímos
lêstes vichedes caíchedes
lêron viron caeron

Pasado mais que perfeito


lêra vira caíra
lêras viras caíras
lêra vira caíra
lêramos víramos caíramos
lêrades vírades caírades
lêran viran caíran

Futuro
lêréi verei caeréi
lêrás verás caerás
lêrá verá caerá
lêremos veremos caeremos
lêredes veredes caeredes
lêrán verán caerán

[26] Condicional
lêría vería caería
lêrías verías caerías
lêría vería caería
lêríamos veríamos caeríamos
lêríades veríades caeríades
lêrían verían caerían

IMPERATIVO
lê ve cai
lêde vede caede

SUBXUNTIVO
Presente
leia vexa cáia
leias vexas cáias
leia vexa cáia
leamos vexamos caíamos
leades vexades caiades
leian vexan caian

Pasado imperfeito
lêse vise caese
lêses vises caeses
lêse vise caese
lêsemos vísemos caésemos
lêsedes vísedes caésedes
lêsen visen caesen

Futuro
lêr ver caer
lêres veres caeres
lêre vere caere
lêremos véremos caéremos
lêredes véredes caéredes
lêren veren caeren

INFINITIVO
lêr ver caer
lêres veres caeres
lêre vere caere
lêrmos vermos caermos
lêrdes verdes caerdes
lêren veren caeren

Xerundio
Lêndo Vendo Caendo

Participio
Lido Visto Caído
[27]
Caber–Facer–Querer

INDICATIVO

Presente
cabo fago quero
cabes fas queres
cabe fai quer
cabemos facemos queremos
cabedes facedes queredes
caben fan queren

Pasado imperfeito
cabía facía quería
cabías facías querías
cabía facía quería
cabiamos faciamos queríamos
cabiades faciades queriades
cabían facían querían

Pasado perfeito
couben fixen quixen
coubeche fixeche quixeche
coubo fixo quixo
coubemos fixemos quixemos
coubestes fixestes queixestes
couberon fixeron quixeron

Pasado mais que perfeito


coubera fixera quixera
couberas fixeras quixeras
coubera fixera quixera
coubéramos fixeramos quixeramos
coubérades fixerades quixerades
couberan fixeran quixeran

Futuro
caberéi farei ou faceréi quereréi
caberás farás ou facerás quererás
caberá fará ou facerá quererá
caberemos faremos, faceremos quereremos
caberedes faredes, faceredes quereredes
caberán farán, facerán quererán

[28] Condicional
cabería faría ou facería querería
caberías farías, facerías quererías
cabería faría, facería querería
caberíamos faríamos quereríamos
caberiades faríades, faceríades quereríades
caberían farían, facerían quererían

IMPERATIVO
cabe fai quere
cabede facede querede

SUXUNTIVO
Presente
caiba faga queira
caibas fagas queiras
caiba faga queira
caibamos fagamos queiramos
caibades fagades queirades
caiban fagan queiran

Pasado imperfeito
coubese fixese fixesen
coubeses quixese quixeses
coubese fixeses quixese
coubésemos fixese quixéasmos
coubésedes fixésemos quixésedes
coubesen fixesedes quixesen
Futuro
couber fixer quixer
couberes fixeres quixeres
couber fixer quixer
coubéremos fixéremos quixéremos
coubéredes fixéredes quixéredes
couberen fixeren quixeren

INFINITIVO
caber facer querer
caberes faceres quereres
cabere facere querere
cabermos facermos querermos
caberdes facerdes quererdes
caberen faceren quereren

Xerundio
cabendo facendo querendo

Participio pasado
cabido feito querido
[29]
Crêr–Saber–Valer
INDICATIVO

Presente
creio sei vallo
crês sabes vales
crê sabe val
crêmos sabemos valemos
crêdes sabedes valedes
crên saben valen

Pasado imperfeito
crîa sabía valía
crîas sabías valías
crîa sabía valía
crîamos sabíamos valiamos
crîades sabiades valiades
crîan sabían valían

Pasado perfeito
crín soupen valín
criche soupeche valiches
créu soupo valeu
crîmos soupemos valimos
créstedes soupestes valestes, valichedes
creron souperon valeron

Pasado mais que perfeito


crêra soubera valera
crêras souberas valeras
crêra soubera valera
crêramos souberamos valeramos
crérades souberades valerades
crêran souberan valeran

Futuro
crêréi saberéi valeréi
crêrás saberás valerás
crêrá saberá valerá
crêremos saberemos valeremos
crêredes saberedes valeredes
crêrán saberán valerán

[30] Condicional
crêría sabería valería
crêrías saberías valerías
crêría sabería valería
crêríamos saberíamos valeríamos
crêríades saberíades valeríades
crêrían saberían valerían

IMPERATIVO
crê sabe val
crêde sabede valede

SUXUNTIVO

Presente
creia saiba valla
creias saibas vallas
creia saiba valla
creamos saibamos vallamos
creades saibades valladles
creian saiban vallan

Pretérito
crêse soubese valese
crêses soubeses valeses
crêse soubese valese
crêsemos soubésemos valésemos
crêsedes soubésedes valésedes
crêsen soubesen valesen
Futuro
crere souber valere
creres souberes valeres
crere soubere valere
créremos soubéremos valéremos
créredes soubéredes valéredes
creren souberen valeren

INFINITIVO
crêr saber valer
crêres saberes valeres
crêre sabere valere
crêrmos sabermos valermos
crêrdes saberdes valerdes
crêren saberen valeren

Xerundio
crêndo sabendo valendo

Participio
crîdo sabido valido
[31]
Poder–Poñer ou Pôr
MODO INDICATIVO

Presente
podo poño
podes pôs
pode pon
podemos poñemos
podedes poñedes
poden poñen

Pasado imperfeito
podía poñía
podías poñías
podía poñía
podiamos poñiamos
podiades poñiades
podían poñían

Pasado perfeito
puiden puxen
poideche puxeches
puido puxo
poidemos puxemos
poidestes puxestes
poideron puxeron

Pasado mais que perfeito


poidera puxera
poideras puxeras
poidera puxera
poideramos puxeramos
poiderades puxerades
poideran puxeran

Futuro
poderei poñeréi ou pôréi
poderás poñerás ou pôrás
podará poñerá ou pôrá
poderemos poñeremos ou pôremos
poderedes poñeredes ou pôredes
poderán poñerán ou pôrán

Condicional
podería poñería ou poría
poderías poñerías ou porías
podería poñería ou poría
poderíamos poñeríamos ou poríamos
poderíades poñeríades ou poríades
podarían poñerían ou porían

[32] IMPERATIVO
pode pon
podede poñede

SUXUNTIVO

Presente
poida poña
poidas poñas
poida poña
poidamos poñamos
poidades poñades
poidan poñan

Futuro imperfeito
pudese puxese
pudeses puxeses
pudese puxese
pudésemos puxésemos
pudésedes puxésedes
pudesen puxesen
Futuro perfeito
puder poñer
puderes poñeres
puder poñer
pudéremos poñeremos
pudéredes poñeredes
puderen poñeren

INFINITIVO
poder poñer
poderes poñeres
podere poñere
podermos poñérmos
poderdes poñerdes
poderen poñeren

Xerundio
podendo poñendo

Participio
podido posto
[33]
TERCEIRA CONXUGAZÓN
Ir–Vir–Sair

INDICATIVO

Presente
vou veño saio
vas vés saes
vai ven sal
imos vimos saímos
ides vides saídes
van veñen saen

Pasado imperfeito
ía ou iba viña saía
ías ou ibas viñas saías
ía ou iba viña saía
íamos ou ibamos viñamos saiamos
íades ou ibades viñades saiades
ían ou iban viñan saían

Pasado perfeito
fun viñen saín
fuche viñeche saíche
foi veu saíu
fomos viñemos saímos
fostes viñestes saíchedes
foron viñeron saíron

Mais que perfeito


fora viñera saíra
foras viñeras saíras
fora viñera saíra
foramos viñeramos sairamos
Forades viñerades sairades
foran viñeran saíran

Futuro
iréi viréi sairéi
irás virás sairás
irá virá sairá
iremos viremos sairemos
iredes viredes sairedes
irán virán asirán

[34] Condicional
iría viría sairía
irías virías sairías
iría viría sairía
iríamos viríamos sairíamos
iríades viríades sairíades
irían virían sairían

IMPERATIVO
vai ven sai
ide vide saíde
SUXUNTIVO

Presente
vaia veña saia
vaias veñas saias
vaia veña saia
vaiamos veñamos saiamos
vaiades veñades saiades
vaian veñan saian

Pasado imperfeito
fose viñese saíse
foses viñeses saíses
fose viñese saíse
fósemos viñésemos saísemos
fósedes viñésedes saísedes
fosen viñesen saísen
Futuro
for viñer sair
foras viñeres saíres
fora viñer sair
fóramos viñéremos saíremos
fórades viñéredes saíredes
foran viñeren saíren

INFINITIVO
ir vir sair
ires vires saíres
ire vire sair
irmos virmos sairmos
irdes virdes sairdes
iren viren saíren

Xerundio
indo vindo saíndo

Participio
ido vido saído
[35]
Espir ou Despir–Rir
INDICATIVO

Presente
ispo ou dispo, etc. río
ispes ris
ispe ri
espimos rimos
espides ride
ispen rin

Pasado imperfeito
espía ría
espías rías
espía ría
espíamos ríamos
espíades ríades
espían rían

Pasado perfeito
espín rin
espiche riste ou riche
ispeu ou despíu riu
espimos rimos
espíchedes ristes ou ríchedes
espiron riron

Mais que perfeito


espira rira
espiras riras
espira rira
espíramos ríramos
espírades rírades
espiran riran

Futuro
espiréi riréi
espirás rirás
espirá rirá
espiremos riremos
espiredes riredes
espirán rirán

[36] Condicional
espiría riría
espirías rirías
espiría riría
espiríamos riríamos
espiríades riríades
espirían rirían

IMPERATIVO
ispe ri
espide ride

SUXUNTIVO

Presente
ispa ría
ispas rías
ispa ría
ispamos riamos
ispades ríades
ispan rían

Pasado imperfeito
espise rise
espires rises
espise rise
espísemos rísemos
espísedes rísedes
espisen risen
Futuro
espir rir
espires rires
espir rire
espíremos ríremos
espíredes ríredes
espiren riren

INFINITIVO
espir rir
espires rires
espire rire
espirmos rirmos
espirdes rirdes
espiren riren

Xerundio
espindo rindo

Participio
espido rido
[37] ABREVIATURAS

a. Activo
adj. Adjetivo
adv. Adverbio
art. artículo
conj. conjunción
dim. diminutivo
f. femenino
fam. familiar
fig. figurado
f. v. forma vulgar
interj. interjección
loc. locución
m. masculino
n. neutro
pl. plural
pop. popular
prep. preposición
pron. pronombre
r. reflexivo
s. substantivo
V. véase
v. verbo
* arcaico

As antigas terminazóns en çon, coma naçón, búsquense en zon (nazón) conforme â Academia Galega.
O J e G con son X en galego, búsquese nesta derradeira letra.
[1]
DICCIONARIO GALEGO–CASTELÁN
[2]
OBRAS DE LEANDRO CARRÉ

Contos e diálogos.
Amor malfadado (novela).
Os super-homes (novela).
Naiciña (novela).
A propia vida (novela).
O home que deu vida a un morto (novela).
O xornal de Mavi (novela).
Nos picoutos de Antoín (novela premiada).
Compendio de Gramática Galega.
Vocabulario Castelán-Galego.
Diccionario Galego-Castelán (o mais compreto dos pubricados hastra o día).

TEATRO

Tolerías, pasatempo nun acto.


Pra vivir ben de casados… pasatempo nun acto.
Trasnadas, pasatempo nun acto.
Un home doente, pasatempo nun acto.
Meiguerías, pasatempo nun acto.
Noite de ruada, comedia nun acto.
Enredos, comedia en dous actos.
Rexurdimento, drama nun acto.
A venganza, cadro tráxico nun acto.
A paz do campo, comedia en dous actos.
Os amores de Xan, quinto, comedia en dous actos.
O corazón d'un pedáneo, comedia nun acto.
Doña Inocencia, comedia en dous actos.
Un caso compricado, comedia en dous actos.
Almas en pena, drama nun acto.
O pago, drama en tres actos.
O engano, drama en tres actos.
O pecado alleo, drama en tres actos.
Ao rolar da vida, drama en tres actos.
Coas âs crebadas, comedia en tres actos.
Tiros na rua, comedia en tres actos.
Naufraxios, drama en tres actos.
As fadas, comedia en tres actos.

EN COLABORACIÓN CON ANTONIO OROZCO

Picueiras o gallardo, sainete en dous actos, con varios números musicaes de Mauricio Farto.
Ruinas, drama nun acto.
[3]
DICCIONARIO
GALEGO-CASTELÁN

VOCABULARIO CASTELÁN-GALEGO

POR

LEANDRO CARRÉ ALVARELLOS

DA REAL ACADEMIA GALLEGA


E DO INSTITUTO HISTÓRICO DO MINHO (PORTUGAL)
___________

TERCEIRA EDIZÓN

1951
LITOGRAFÍA E IMPRENTA ROEL
A CRUÑA
[4]
É PROPIEDADE DO AUTOR
[5]

Débese esta tercera edición de nuestro Diccionario Gallego-Castellano, al meritísimo Centro Gallego de Buenos
Aires.
Al hacerlo constar así, nos complace testimoniar nuestro agradecimiento a la Junta Directiva y a la Comisión de
Cultura de aquel Centro, de las que forman parte los señores siguientes:

JUNTA DIRECTIVA
Don Javier Vázquez iglesias
» Ricardo Badía
Dr. Pedro F. Prado
Don José Villamarín Prieto
» Manuel Alen
» Tomás Vilar
» Abelardo Estévez
» José Tibaudin Lema
» Don Eduardo Reboredo
» Manuel López
» Aniceto Obarrio
» Faustino Iglesias
» Daniel Calzado
» José M. Ferrer
» Manuel GarcíA
» COMISIÓN DE CULTURA
Don Javier Vázquez Iglesias
» Eduardo Blanco Amor
» Xavier Bóveda
» Daniel Calzado
» Avelino Díaz
» Abelardo Estévez
» Constantino Francisco
» Agustín Montoto
» Aniceto Obarrio
Dr. Pedro F. Prado
Don Rodolfo Prada
Dr. Luis Seoane
Don Manuel Silva
» Tomás Vilar
» José Villamarín
Hemos de agradecer también su desinteresado auxilio a los buenos amigos que nos han enviado algunas papeletas o
nos han ayudado a concretar el significado de determinados vocablos.
A todos, repetimos, muy agradecidos.
[6]
[7]
PRÓLOGO DE LA TERCERA EDICIÓN

Al crearse las «Irmandades da fala», allá por el año 1916, se había intensificado notablemente el uso de la lengua
gallega en las ciudades. Poesía, novela, teatro, conferencias y revistas, aparecían se realizaban con una profusión que
hasta entonces no había alcanzado nunca. Pero se echaba de menos un Diccionario y por todas partes se solicitaba. Los
que años atrás (el último en 1884) se habían publicado, estaban agotados.
Director y propietario de la «Editorial LAR» en 1924, me propuse llenar aquel vacío y me dediqué a tamaño trabajo
con cariño y tesón. Siete años de una labor persistente y pacienzuda dieron por resultado la publicación de mi
DICCIONARIO: en 1928, el primer tomo y en 1931 el segundo.
Ha tenido más éxito de lo que yo esperaba, y pocos años después, en 1933, tuve que lanzar una segunda edición (ésta
en un solo tomo), mejorando y ampliando la anterior.
Hoy sale a la luz la tercera, que alcanza y aun total, aproximadamente, de 23000 vocablos. El último párrafo de las
«Verbas limiares», con las cuales innicié la primera edición, ha tenido realidad. Esta es la mayor satisfacción
experimentada, aún cuando es muy grande también la sentida ante las felicitaciones y elogios que han dedicado a mi
obra distinguidos filólogos de varios países, sobre todo aquellos que se dedican al estudio de las lenguas románicas.
Durante mi niñez y en la primera juventud he convivido [8] con otros muchachos de la aldea de San Xián de Sergude,
Ayuntamiento de Carral, en la cual acostumbraba veranear mi familia. Con aquellos iba a las labores propias de su edad
y con ellos jugaba. Los meses de verano y otoño que pasábamos en aquel rincón, lejos del camino de hierro y apartado
de la carretera, y en el cual ni siquiera escuela había, la lengua gallega con toda la pureza que aún entonces se hablaba
(era por los años 1890 al 1905) se fué adentrando en mi espíritu.
Las reuniones que los venerados y viejos amigos de mi padre celebraban diariamente en la librería de éste, la famosa
«cueva céltica» (en la que yo empezaba a trabajar), con sus discusiones sobre diversos temas relacionados con la cultura,
historia y literatura gallegas; la lectura de poesías regionales y mi afición al teatro, que me impulsó a escribir para
nuestra escena, lograron que la lengua gallega se me hiciese más y más amada y conocida.
Después he recorrido casi toda Galicia; en algunas comarcas he permanecido varios meses, y hablando
constantemente en el idioma vernáculo con los paisanos, he sostenido conversaciones sobre variados y diversos temas:
de trabajos, costumbres, juegos, creencias y supersticiones, cultivos, etc., etc.; he oído cuentos, romances (o historias,
como ellos les llaman), cantares y refranes; he asistido a reuniones efectuadas con diferentes motivos: tascas, esfollas,
fiadas, magostos, foliadas, ferias, romerías y funciones. La vida rural me es bien conocida, por lo tanto, y el lenguaje
popular familiar para mí.
Pero esto no me bastaba y acudí también a los códices, a los documentos y a los libros. Una penosa, por lo lenta y
trabajosa, labor de rebusca y comprobación; pero un satisfactorio resultado por lo que he podido conseguir como fruto
de más de veinticinco años de constante estudio e inestigación. Veinticinco años en el curso de mi vida, no, claro está,
en la intensidad del trabajo, porque las horas del día [9] tenía que dedicarlas a mi profesión, indispensable para el
sostenimiento de la familia en la dura lucha por la existencia, y sólo me era dable aplicar al afanoso deseo de
confeccionar este DICCIONARIO los meses de vacaciones y las horas que hurtaba al descanso.
En esta tercera edición —muy aumentada—, os ofrezco lo que he podido lograr. Hallaréis en otros Diccionarios
anteriores ciertos vocablos que no incluyo en el mío. Son voces que considero ajenas a nuestro idioma o formas
incorrectas y deformadas de palabras extrañas expresadas bárbaramente por ignorancia de los que pretenden usarlas sin
conocerlas1; puede haber también algunos términos que no me ha sido posible comprobar y he preferido, en la duda,
prescindir de ellos.
A pesar de mi buen deseo, sé que la obra ni es perfecta ni está completa. Contiene, sin embargo, más del doble de
voces que el Diccionario que se consideraba como el más extenso de los publicados, y esto, habréis de reconocer,
representa un considerable avance en el estudio y conocimiento de nuestra lengua regional.
Me ha guiado en esta obra un escrupuloso criterio de selección y comprobación. Al publicar este DICCIONARIO he
querido poner especialísimo cuidado en hacerlo con la máxima corrección y pureza, por el prestigio de mi amada Galicia
1
En ningún Diccionario Castellano, ni de cualquier otro idioma, figuran las palabras deformadas o corrompidas poe el vulgo.
y por mi propio prestigio. Perdonad si algún error se me ha escapado a pesar de mis buenos deseos.

EL AUTOR.
[10]
[11]
VERBAS LIMIARES

O DICCIONARIO que hoxe damos ao prelo ten un número ben mais grande de verbas que calquera dos anteriormente
pubricados.
É natural que sexa así porque dende os que foron dados á luz por Rodríguez, Cuveiro e Valladares ata hoxe, a fala
galega deu un formidábele pulo: usouse na literatura, en conferencias, nos xornáes. Descobríronse traballos de vellos
troveiros e poetas, antergos documentos e historias que foron nova fonte de estudo e arrequeceron o uso da fala galega.
Os modernos escritores se non conforman xa con transcribiren os rústicos parrafeos dos labregos e xentes incultas, como
cáseque en ausoluto facían os literatos galegos do século XIX, senón que engaiolan as maxinazóns da sua fantasía en
recendentes e froridas verbas, en galanas frases; como en tempos fixérase cando a fala galega era idioma de nobres,
señores e poetas, e espresión axeitada de sabidos frades e doutores.
Despois dun longo período en que a nosa lingua ficou sômente agarimada nos sinxelos beizos dos homildes,
labregos, traballadores e mariñeiros, que tiveron a grandeza de a conservaren na quentura melosiña dos seus fogares,
hoxe volta á recobrare o seu esprendor, e ainda á escintilar con novos resprandores, gracias ao xenio dos nosos escritores
que fixo rexurdir â vida literaria e culta, a desleixada, desditosa, fala.
[12] Non figuran neste DICCIONARIO moitísimas verbas que son comúns ao galego e castelán, pol-o coidare
innecesario2. Verbas que son comúns aos dous idiomas porque no século de ouro da nosa literatura, cando o castelán
estaba ainda en formazón, a lingua literaria da penínsua era o galego, e, naturalmente, moitas verbas galegas fóronse
incorporando ao romance vulgar que se falaba daquela en Castela3. Esto aparte de que tamén o castelán, coma o galego,
sofríu a infruencia do latín.
Usamos neste DICCIONARIO a ortografía que se estila hoxe, dende o rexurdimento da nosa fala no século XIX
2
Poñemos en troques as modalidades especiaes dos nosos verbos, e un cadro de irregulares, cousa que seguramente será acollida con interés.
3
Véxase Infruencia do galego na formación do castelán, por Uxío Carré Aldao.
despois de catrocentos anos de silenzo, a pesar de que os anteriormente pubricados empregan o j para o son x (ch
francesa), cousa que raramente se ve nos tempos d'agora. Coidamos dar así unha facilidade mais aos que consulten o
DICCIONARIO como tamén aos que escriban en galego, e seguimos co'esto a forma gráfica adoutada pol-a case totalidade
dos escritores, como xa fixemos no noso Compendio de Gramática Galega.
Que o noso DICCIONARIO poida ser d'algunha, utilidade é o noso meirande desexo. O noso inmenso amor á Galicia
moveunos ao facer; que os nosos irmáns galegos acollan con agarimo esta obra que con tanto cariño compuxemos.

LEANDRO CARRÉ
[13]
PRONTUARIO ORTOGRÁFICO

O abecedario galego consta dos 28 sinos seguintes: a b c ch d e f g h i j4 l ll m n ñ o p q r rr s t u v x y z pol-o tanto


todal-as verbas galegas ou galeguizadas deberánse escribir sômente co'estas letras.
Poderánse usar ademais en vocábulos de nomes estranxeiros e nalgunhas parolas universalizadas o k e mais o w:
kantismo, darwinismo, kilo, etc.

BV5

B Ten a mesma pronuncia e valor que nos idiomas español e portugués. Nas sílabas bla, ble, bli, blo, blu, bra, bre,
bri, bro, bru, poñeráse sempre b como en blasmo, deble, braña, brexo, bruar, etc.; esceitúase vran e seu derivado
vranceiro.
Nas terminazons verbaes en aba que espresan tempo pasado, como: falaba, deixaba, etc.
Verbos romatados en bir, como sobir ou rubir, escrebir, percebir, etc.; esceitúanse vir, servir e vivir.
[14] Verbas que romaten en bele, como apracíbele, caroábele6, etc.
V As parolas finadas en ava, ave, avo, eva, iva, ivo, ovo, se espresan cualidade d'unha cousa, deberán de se escrebir
con v, como: porto bravo, rapaza nova, âr leve, etc.
Nos verbos rematados en servar, como ouservar, preservar, etc.
Nas persoas dos verbos que non teñen b no infinitivo, como: andiveche, estivo, etc., menos na terminazón aba do

4
E galego o j ten o valor ch francesa, somellante ao portugués, mais, por ter no español (o idioma oficial e úneco que se deprende nas escolas)
un son estrano, moi diverso, e prestarse esto a confusións para a lêtura, adoutouse xeralmente o x para representar aquel son na escritura galega.
5
Hay algunhas verbas que uns escriben con b e outros con v. Cando se non atope nunha forma véxase se figura na outra, neste DICCIONARIO.
6
A forma amabre, fautibre, etc., é vulgar, inda que moi usada ainda por escritores de sona.
pretérito imperfeito de indicativo que, según dixemos, debe de se escrebir con b.
En verbas que escomenzan con pre, pri, pro, escrebiráse v como en proveito, privanza, etc.; esceitúanse preboste e
probar.
Nas que encarnecen con en, in, como: enlevar, envexa, inverno, etc.

CZQS

C Emprégase antes de a, o, u, para o son ka, nomo en casa, côr, cume, etc.
Diante de e, i, é sustituido por qu coma en queixo, quixo, esqueiro.
Para o son ze, zi, emprégase o c, como en celme, cinza, e o z no son za, zo, zu, como en poza, zoco, zucre.
O z final ten o son s como en nariz (naris), noz (nos), luz (lus), etc., mais en verbas nadas d'algunhas d'estas que
teñen un e ou un i despois do z trócase ésta en c; exempro: lucente, o mesmo acontez ao facer o prural: veces, noces.
N-algunhas comarcas a pronuncia de ce, ci, ou za, zo, zu, faise sibilante como se fose con s; mais na escritura non
debe de se usar ainda neste caso senón o c ou z para non dar lugar á confusions en verbas que tendo difrente sinificado
[15] escribiríanse igual, como: caza e casa, louza e lousa, cea e sea, cocer e coser, roza e rosa, vez e ves, luz e lus, voz e vos, noz e
nos, etc.
Antigamente usábase o ç (que tiña tamén o son s), sobre todo nos finaes en çon: naçón, curaçón; actualmente
emprégase z: nazón, curazón.

GJX

Emprégase g para represental-o son soave ga, go, gu, como en fraga, logo, mágua.
Diante de e, i, hai que lle aumentar un u: aguilloar, fungueiro, freguesía. Se este u se profere márcase con diéresis
argüir.
Ge, gi, ten o mesmo valor que escrito con j, e ponse en lugar d'éste cando a etimoloxía ou analoxía o piden,
exempro: gente (xente), lógica (lóxica). Nos derivados ja, jo, ju, permanez o j; antes de e, i, exempro: laranja (laranxa),
laranjeira (laranxeira).
O g etimolóxico múdase en j diante de a, o, u, exemplo: fugir (fuxir), fujo (fuxo), fuja (fuxa), regir (rexir), rijo
(rixo).
Úsase g en vocábulos cuia etimoloxía veña do g latino; coma en genio (xenio), genro (xenro), gesta (xesta).
Empregaráse j cando veña do j como ja, jurar; de i, como hoje (que tamén adoitan se escribir: xa, xurar, hoxe, etc.).
Poñeráse x nas verbas que en latín escríbense con z, ss, sc, ps, f; como luxo, baixo, paxaro, peixe, feixe, faixa, caixa,
roxo, etc.
O g non se emprega no meio de dición e como final de sílaba, e así escribiráse dino, manifico, etc.
No galego o j ten o mesmo valor da ch francesa, somellante ao x; daquí que pol-a razón esposta na primeira nota
deste traballo, a casi totalidade dos escritores dende o século XIX deron en usar x en lugar de j e g forte. [16] Nós
mesmos fixémolo así tamén e recomendámolo polo considerare comenente.
Neste DICCIONARIO buscaránse, pois, todal-as verbas que teñan g forte ou j no x posto que por ser o sino mais
afin para representar o son galego d'aqueles outros, co'este figuran escritos.

Poñeráse h inicial naquelas verbas que o xustifique a sua etimoloxía, como en home, humán, honra, hoxe, herdanza,
hastra, herba, hourizonte, etc. Mais se a calquera palabra con h inicial se engadira prefixo, suprimiráse o h; exemplo:
desumán, desonra.
Escribiránse sen h inicial: irmán, ovo, oso, oco, onte, orfo.
No meio dos vocábulos úsase poucas veces: unha, algunha, aheito; pero se non poñerá en sair, coerente, proibir.
Escribiráse h final sômente nas interxeicións: ¡ah!, ¡oh!, ¡ouh!

LH NH PH
En antergos escritos atópanse, inda que pouco, o lh, nh e ph para representar o ll, ñ e f como ainda se emprega no
portugués. Alguen intentou facer rexurdir aquel uso, como tencionaron, sen resultado positivo, o restabrecemento do j.

SX

Nas verbas que no castelán teñen x como éxito, extenso, etcétera, é regra xeneral que mudan no galego en is ou us
cando a letra inmediata é vocal, como en éisito, eisento, aisioma, ousígeno (ousixeno). Cando sigue un consonante
daquela ten o valor de s: esceso, escusar, estremar, estenso, etc.
Subsiste o prefixo ex que se antepón á dinidades, oficios, etc., para indicar que o suxeito á quen se aprica deixou de
exercer o cargo ou honore: ex-ministro, ex-alcalde, etc.
[17]
CONSONANTES

Non se usarán consonantes mudas cando non inflúan no valor das vocaes que as precedan.
Así cc faise iz en direizón, satisfaizón, etc.; uc en oucidente.
Ct trócase en it: faitoria, inspeitor, e ut en outubro, ou simplemente t en produto.
Pc fai iz en perceizón, esceizón, e uc en oución.
Pt âs veces fai it como en esceito, outras ut como en adoutar.
Ps mudase simplemente en s: colaso.
Bc convírtese en uc: oucecazón.
Bs fai s como en asterse, ou us como en ouservar, ousesión, ausoluto, etc.
Ousérvese como por razóns da vocalización, e d'acordo cos estudos realizados por Orchell, téndese a facer i como
mais afin despois do a e mais do e; en troques despois de o ten o son unha marcada tendencia a u.
YI

Sempre que o son que se queira representar sexa vocal e non consonante, poñeráse i; exempro: ai, fai, vai, rei, lei,
hai e mayo, croyo, choyo.
Úsase tamén algunhas vegadas por razón de eufonía antepoñéndoo á verbas que encomezan por a cando á éstas
precede o artículo femenino singular ou a preposición á; exempro: tirouno â y-auga, a y-alma.

TERMINACIÓN LATINA EN TIA

Non hai unha regra xeneral. Dise doenza, presenza, fervenza, etc., e frecuencia, concencia, pacencia, comenencia,
intelixencia, etc.
[18]
PRURAES

Dos ROMATADOS EN L. A forma aes, é decir, a perda do l ao engadir a sílaba es romate do prural, é a mais correita:
xornaes, animaes, marxinaes, etc.; esceitúase papel, que fai papés; cadril, cadrís; funil, funiles; caravel, caraveles; e as
verbas d'unha soya sílaba que conservan o l ao facer o prural: males, sales, vales, etc.
ROMATADOS EN N. Engádase un s: nazón, nazóns; curazón, curazóns, etc. En algures suprímese o n intermedio:
mazán, mazás.
ROMATADOS EN R. Fan o prural engadindo a sílaba es: lares, ares, culleres, mulleres.
ROMATADOS EN Z. Véxase o dito no párrafo C Z Q S.

PRONOMES

Os pronomes comprementos enclíticos de verbos escribiránse á continuazón d'éstes formando unha soya dición:
téñoo, témolo, unilos, vénselle, mercámola, fíxose.
Póñense diante do verbo:
1.° Cando antes d'éste hai algún pronome negativo, interrogativo ou conxuntivo ou os axetivos calquera, poucos:
ninguén o sabe; ¿quén cho dixo?; o que che alcumou, foi él; calquera llo di; poucos che deron, etc.
2.° Cando o verbo vai precedido de algunha conxunción (esceituando e, pero, pois), ou algún adverbo: nin llo dei
nin penso neso; tamén llo a él dixeron; hoxe non che trouxo nada.
Cando se antepoñen ao verbo estas formas pronomináes dalle certo xeito o añadir algunha palabra entre medio das
duas: Por falares moito, non coides que ch'eu vou da-la razón.
[19] Cando os pronomes de que falamos van rexidos por un infinitivo ou un xerundio precedido d'outro verbo
pódense poñer antes ou despois d'estes modos verbaes: Estábame facendo a barba ou estaba facéndome a barba; foillo
levar ou foi levarllo.
Aconsellamos n-oustante a primeira forma.
Adoutando a forma portuguesa, os pronomes precedidos das preposizóns a, de, en, por, escribiránse unidos a éstes
formando unha soya dición. O mesmo débese facer cos artigos o, a, un, unha, unhas, e os adverbos aquí, aí, alí, acolá,
alén, onde, antes. Así escribiráse: ao, da, do, das, dos, pola, polo, dela, dele, desta, deste, desa, dese, daquela, daquele,
nesta, neste, nesa, nese, noutro, nalgún, nalgunha, no, na, daquí, dalí, daí, dacolá, dalén, dantes, dun, inda que tamén
pódese escribir d'este, d'aquela, etc.

USO DOS INFINITIVOS

A forma indecrinábele do infinitivo emprégase:


1.° Cando éste tómase en senso astrauto, prescindindo de persoas: O traballar non é pecado. É mester axudar á
quen o precisa.
2.° Cando o infinitivo sirve de compremento direito ou acusativo a outro verbo: Teus pais mándante saír. Queremos
loitar pol-o ben dos nosos fillos.
O infinitivo toma as suas desinencias persoales:
1.° Cando se emprega como suxeito d'algunha oración, principalmente do verbo sustantivo, e esprésase a persoa á
quen alude, ou pol-o menos querse escital-a idea d'ela; exempro: Fagan o favor d'iren hoxe.. ¡Canto sinto o non
estarmos d'acordo! Ao chegares tí, fuxiron todos.
2.° Cando o infinitivo ten o valor d'un compremento circunstancial de causa, fin, desinio, restrición, etc.,
especialmente se o suxeito do mesmo é tamén suxeito ou [20] réxime da oración principal; exempro: Pra loitares tí
conmigo, tés moi poucas forzas. Teñen tempo d'abondo pra falárense.

DIMINUTIVOS

As terminazóns en iño, iña, son no galego caraiterísticas dos diminutivos, como: cativiño, neniña, etc. Hai tamén
outras terminazóns, se ben úsanse menos; son éstas: elo, ela, como de souto, soutelo; de fonte, fontela; echo, echa, como
de fol, folecho; de ponte, pontecha; uco, uca, como de feito, feituco; de muller, mulleruca.
O diminutivo en iño, iña, ten moitas veces un certo xeito de cariñoso, de afeutivo, que adoita se apricare tamén aos
ouxetos, cousas inmateriaes e inda aos mesmos sentimentos: homiño, en sentido de «bon home»; miña terriña, ou sexa
«miña terra querida»; doces galleguiños aires, quitadoiriños de penas.

ACENTOS

No galego hay dous acentos: o agudo (´) e o circunflexo (^).


O acento agudo ten os usos seguintes:
1.° Indicar nas palabras a vocal onde a voz débese apoiar con mais forza: ánemas, vosté, cómaro.
2.° Distinguir algunhas palabras que se confundirían entre sí:
É terceira persoa do singular do presente de indicativo do verbo ser, para a distinguir de e, conxunzón.
Á, preposizón, de a, artículo femenino.
Pór, de poñer, e por, preposizón.
Fóra, adverbo, de fora, do verbo ir.
Présa (axiña), de presa, o que se colle c'unha man.
Dá, do verbo dar, de da contraición de de e a.
[21] 3.° Indicar a maor forza con que se pronuncian certas palabras cando van en frases interrogativas ou
ademirativas: ¿quén foi?, ¿cal é?, ¡quén o pensara!
O acento circunflexo denota a pronuncia aberta das vocáes, especialmente en sílabas que sofriron contraizón: â, âr,
bô, lêr, etc.

APÓSTROFO

O apóstrofo denota a supresión eufónica d'unha letra en fin de dición: qu'era certo, com'as outras, etc.
No galego déuse en abusar tanto do apóstrofo que por veces facíase difícile a lêtura. Débese, pois, usar o menos que
se poida, limitándoo a preposizón de como se fai no portugués e francés.
Vexáse o que decimos no párrafo «os pronomes».

CONTRAIZÓNS

A lingua galega ten moitas contraizóns, e inda que literariamente se non debe abusar delas, na fala popular son
adoitadísimas.
N'a (non a) que non debe de se confundir con na; e do mesmo xeito n'o (non o) que é distinta cousa que no.
C'a ou coa (con a), que tampouco hai que confundir con qu'a (que a), nin qu'o (que o) con co (con o).
Cand'a (cando a). Canta (canto a), etc.

GUIÓN
O guión ponse algunhas veces para indicar que unha letra ou sílaba que por eufonía pronúnciase unida á outra
palabra pertenece a diferente dición.
Esto acontez co s ou r finaes de persoas verbaes ou dos infinitivos dos verbos e ainda d'outras palabras que se
empregan á cotío, cando van seguidos dos artículos o, a. Ao [22] se facer esta unión trócase o s ou r finaes por l,
exempro: todol-os (todos os), tral-os bois (tras os bois), poñel-a mesa (poñer a mesa), mail-os (mais os), etc.

INTERROGAZÓN, ESCRAMAZÓN

É comenente sinalar co estes sinos o comezo e remate das orazons interrogativas (¿?) ou escramativas (¡!).
[23]
CONXUGAZÓN DOS VERBOS

Falar - Fender – Fuxir

INDICATIVO

Presente

Fal-o, as, a, amos, ades, an


Fend-o, es, e, emos, edes, en
Fux-o, es, e, imos, ides, en

Pasado imperfeito

Fal-aba, abas, aba, abamos, abades, aban.


Fend-ía, ías, ía, iamos, iades, ian.
Fux-ía, ías, ía, iamos, iades, ian.

Pasado perfeito

Fal-éi, aches, ou, amos, áchedes, aron ou ano.


Fend-ín, iches, eu, imos, íchedes, eron ou eno.
Fux-ín, iches, íu, imos, íchedes, iron ou ino.
Pasado mais que perfeito

Fal-ara, aras, ara, aramos, arades, aran.


Fend-era, eras, era, eramos, erades, eran.
Fux-ira, iras, ira, iremos, iredes, iran.

Futuro

Fal-aréi, arás, ará, aremos, aredes, arán.


Fend-aréi, erás, ará, eremos, eredes, erán.
Fux-iréi, irás, irá, iremos, iredes, irán.

Condicional

Fal-aría, arías, aría, aríamos, aríades, arían.


Fend-ería, erías, ería, eríamos, eríades, erían.
Fux-iría, irías, iría, iríamos, iríades, iría.

IMPERATIVO

Fal-a, ái, ou, ade.


Fend-e, éi, ou, ede.
Fux-e, ide.

SUXUNTIVO
Fal e, es, e, emos, edes, en.
Fend-a, as, a, amos, ades, an.
Fux-a, as, a, amos, ades, an.

[24] Futuro imperfeito

Fal-ase, ases, ase, asemos, ásedes, asen.


Fend-ese, eses, ese, esemos, ésedes, esen.
Fux-ise, ises, ise, isemos, ísedes, isen.

Futuro perfeito

Fal-are, ares, are.


Fend-ere, eres, ere.
Fux-ire, ires, ire.
Aremos, áredes, aren.
Eremos, éredes, eren.
Iremos, íredes, eren.

INFINITIVO

Fal-ar, ares, are, armos, ardes, aren.


Fend-er, eres, ere, ermos, erden, eren.
Fux-ir, ires, ire, irmos, irdes, iren.

Xerundio

falando – fendendo - fuxindo

Participio pasado

falado – fendido - fuxido

Os tempos compostos fórmanse cô verbo Ter e mail-o participio pasado do verbo auxiliado.

Indicativo teño falado – fendido - fuxido.


Pasado imperfeito tiña falado – fendido - fuxido.
Pasado perfeito tiven falado – fendido - fuxido.
Mais que perfeito tivera falado – fendido - fuxido.
Futuro teréi falado – fendido - fuxido.
Condicional tería falado – fendido - fuxido.

VERBOS AUSILIARES
Ter – Ser – Haber
MODO INDICATIVO

Presente
teño son hei
tes és has
ten é ha
temos somos habemos
tedes sodes habedes
teñen son han

[25] Pasado imperfeito


tiña era había
tiñas eras habías
tiña era había
tiñamos eramos habíamos
tiñades erades habíades
tiñan eran habían

Pasado perfeito
tiven fun houben
tiveches fuches houbeches
tivo foi houbo
tivemos fumos ou fomos houbemos
tivestes fostes ou fúchedes houbestes
tiveron foron ou fono houberon

Pasado mais que perfeito


tivera fora houbera
tiveras foras houberas
tivera fora houbera
tivéramos foramos houbéramos
tivérades forades houbérades
tiveran foran houberan

Futuro
teréi seréi haberéi
terás serás haberás
terá será haberá
teremos seremos haberemos
teredes seredes haberedes
terán serán haberán

Condicional
tería sería habería
terías serías haberías
tería sería habería
teríamos seríamos haberíamos
teríades seríades haberíades
terían serían haberían

IMPERATIVO
ten sé há
tede sede habede
[26]
SUXUNTIVO

Presente
teña sea ou sexa haxa
teñas seas ou sexas haxas
teña sea ou sexa haxa
teñamos seamos ou sexamos haxamos
teñades Seades ou sexades haxades
tañan sean ou sexan haxan

Pasado imperfeito
tivese fose houbese
tiveses foses houbeses
tivese fose houbese
tivésemos fósemos houbésemos
tivésedes fósedes houbésedes
tivesen fosen houbesen

Futuro
tiver for houber
tiveres fores houberes
tiver for houber
tivéremos fóremos houbéremos
tivéredes fóredes houbéredes
tiveren foren houberen

INFINITIVO

Presente
ter ser haber
teres seres haberes
tere sere habere
termos sermos habermos
terdes serdes haberdes
teren seren haberen

Xerundio
Tendo Sendo Habendo

Participio pasado
Tido Sido Habido

[27]
VERBOS IRREGULARES
PRIMEIRA CONXUGAZÓN
Estar– Dar – Andar
INDICATIVO

Presente
estóu dou ando
estás das andas
está dá anda
estamos damos andamos
estades dades andades
están dan andan

Pasado imperfeito
estaba daba andaba
estabas dabas andabas
estaba daba andaba
estabamos dabamos andábamos
estabades dábades andabades
estaban daban andaban

Pasado perfeito
estiven dei andiven ou andei
estiveche ou estiveste deche andiveche
estivo deu andivo
estivemos dimos andivemos
estivéchedes, estivestes destes andivestes
estiveron deron andiveron

Pasado mais que perfeito


estivera dera andivera ou anduviera
estiveras deras andiveras ou andaras
estivera dera andivera ou anduvera
estivéramos déramos andivéramos
estivérades dérades andivérades, andárades
estiveran deran andiveran ou andaran

Futuro
estaréi darei andaréi
estarás darás andarás
estará dará andará
estaremos daremos andaremos
estaredes daredes andaredes
estarán darán andarán

[28] Condicional
estaría daría andaría
estarías darías andarías
estaría daría andaría
estaríamos daríamos andaríamos
estaríades daríades andaríades
estarían darían andarían

IMPERATIVO
Está dá anda
estade ou estai dade andade

SUXUNTIVO

Presente
estexa, esteia dea ande
estexas, esteias deas andes
estexa, esteia dea ande
estexamos, esteiamos deamos andemos
estexades, esteiades deades andedes
estexan, esteian dean anden

Pasado imperfeito
estivese dese andivese ou andase
estiveses deses andiveses ou andases
estivese dese andivese ou andase
estivésemos désemos andivésemos
estivésedes désedes andivésedes
estivesen desen andivesen ou andasen

Futuro perfeito
estiver der andere
estiveres deres andares
estiver der andere
estivéremos déremos andáremos
estivéredes déredes andáredes
estiveren deren andaren

INFINITIVO
estar dar andar
estares dares andares
estare dare andare
estarmos darmos andarmos
estardes dardes andardes
esteren daren andaren

[29] Xerundio
estando dando andando

Participio
estado dado andado
SEGUNDA CONXUGAZÓN
Lêr–Ver–Caer

INDICATIVO

Presente
leio vexo caio
lês ves câs
lê ve cai
lêmos vemos caemos
lêdes vedes caedes
lên ven cân

Pasado imperfeito
lîa vía caía
lîas vías caías
lîa vía caía
lîamos víamos caíamos
lîades víades caíades
lîan vían caían

Pasado perfeito
leín vin caín
leíche viche caíches
lêu viu caeu
lîmos vimos caímos
lêstes vichedes caíchedes
lêron viron caeron

Pasado mais que perfeito


lêra vira caíra
lêras viras caíras
lêra vira caíra
lêramos víramos caíramos
lêrades vírades caírades
lêran viran caíran

[30] Futuro
lêréi verei caeréi
lêrás verás caerás
lêrá verá caerá
lêremos veremos caeremos
lêredes veredes caeredes
lêrán verán caerán

Condicional
lêría vería caería
lêrías verías caerías
lêría vería caería
lêríamos veríamos caeríamos
lêríades veríades caeríades
lêrían verían caerían

IMPERATIVO
lê ve cai
lêde vede caede

SUBXUNTIVO
Presente
leia vexa cáia
leias vexas cáias
leia vexa cáia
leamos vexamos caíamos
leades vexades caiades
leian vexan caian

Pasado imperfeito
lêse vise caese
lêses vises caeses
lêse vise caese
lêsemos vísemos caésemos
lêsedes vísedes caésedes
lêsen visen caesen

Futuro
lêr ver caer
lêres veres caeres
lêre vere caere
lêremos véremos caéremos
lêredes véredes caéredes
lêren veren caeren

[31] INFINITIVO
lêr ver caer
lêres veres caeres
lêre vere caere
lêrmos vermos caermos
lêrdes verdes caerdes
lêren veren caeren

Xerundio
Lêndo Vendo Caendo

Participio
Lido Visto Caído
Caber–Facer–Querer
INDICATIVO

Presente
cabo fago quero
cabes fas queres
cabe fai quer
cabemos facemos queremos
cabedes facedes queredes
caben fan queren

Pasado imperfeito
cabía facía quería
cabías facías querías
cabía facía quería
cabiamos faciamos queríamos
cabiades faciades queriades
cabían facían querían

Pasado perfeito
couben fixen quixen
coubeche fixeche quixeche
coubo fixo quixo
coubemos fixemos quixemos
coubestes fixestes queixestes
couberon fixeron quixeron

Pasado mais que perfeito


coubera fixera quixera
couberas fixeras quixeras
[32] coubera fixera quixera
coubéramos fixeramos quixeramos
coubérades fixerades quixerades
couberan fixeran quixeran

Futuro
caberéi farei ou faceréi quereréi
caberás farás ou facerás quererás
caberá fará ou facerá quererá
caberemos faremos, faceremos quereremos
caberedes faredes, faceredes quereredes
caberán farán, facerán quererán

Condicional
cabería faría ou facería querería
caberías farías, facerías quererías
cabería faría, facería querería
caberíamos faríamos quereríamos
caberiades faríades, faceríades quereríades
caberían farían, facerían quererían

IMPERATIVO
cabe fai quere
cabede facede querede

SUXUNTIVO
Presente
caiba faga queira
caibas fagas queiras
caiba faga queira
caibamos fagamos queiramos
caibades fagades queirades
caiban fagan queiran

Pasado imperfeito
coubese fixese fixesen
coubeses quixese quixeses
coubese fixeses quixese
coubésemos fixese quixéasmos
coubésedes fixésemos quixésedes
coubesen fixesedes quixesen
Futuro
couber fixer quixer
couberes fixeres quixeres
couber fixer quixer
coubéremos fixéremos quixéremos
[33] coubéredes fixéredes quixéredes
couberen fixeren quixeren

INFINITIVO
caber facer querer
caberes faceres quereres
cabere facere querere
cabermos facermos querermos
caberdes facerdes quererdes
caberen faceren quereren

Xerundio
cabendo facendo querendo

Participio pasado
cabido feito querido

Crêr–Saber–Valer
INDICATIVO

Presente
creio sei vallo
crês sabes vales
crê sabe val
crêmos sabemos valemos
crêdes sabedes valedes
crên saben valen

Pasado imperfeito
crîa sabía valía
crîas sabías valías
crîa sabía valía
crîamos sabíamos valiamos
crîades sabiades valiades
crîan sabían valían

Pasado perfeito
crín soupen valín
criche soupeche valiches
créu soupo valeu
crîmos soupemos valimos
créstedes soupestes valestes, valichedes
creron souperon valeron

[34] Pasado mais que perfeito


crêra soubera valera
crêras souberas valeras
crêra soubera valera
crêramos souberamos valeramos
crérades souberades valerades
crêran souberan valeran

Futuro
crêréi saberéi valeréi
crêrás saberás valerás
crêrá saberá valerá
crêremos saberemos valeremos
crêredes saberedes valeredes
crêrán saberán valerán

Condicional
crêría sabería valería
crêrías saberías valerías
crêría sabería valería
crêríamos saberíamos valeríamos
crêríades saberíades valeríades
crêrían saberían valerían

IMPERATIVO
crê sabe val
crêde sabede valede

SUXUNTIVO

Presente
creia saiba valla
creias saibas vallas
creia saiba valla
creamos saibamos vallamos
creades saibades valladles
creian saiban vallan

Pretérito
crêse soubese valese
crêses soubeses valeses
crêse soubese valese
crêsemos soubésemos valésemos
crêsedes soubésedes valésedes
crêsen soubesen valesen
[35] Futuro
crere souber valere
creres souberes valeres
crere soubere valere
créremos soubéremos valéremos
créredes soubéredes valéredes
creren souberen valeren

INFINITIVO
crêr saber valer
crêres saberes valeres
crêre sabere valere
crêrmos sabermos valermos
crêrdes saberdes valerdes
crêren saberen valeren

Xerundio
crêndo sabendo valendo

Participio
crîdo sabido valido

Poder–Poñer ou Pôr
MODO INDICATIVO

Presente
podo poño
podes pôs
pode pon
podemos poñemos
podedes poñedes
poden poñen

Pasado imperfeito
podía poñía
podías poñías
podía poñía
podiamos poñiamos
podiades poñiades
podían poñían

[36] Pasado perfeito


puiden puxen
poideche puxeches
puido puxo
poidemos puxemos
poidestes puxestes
poideron puxeron

Pasado mais que perfeito


poidera puxera
poideras puxeras
poidera puxera
poideramos puxeramos
poiderades puxerades
poideran puxeran

Futuro
poderei poñeréi ou pôréi
poderás poñerás ou pôrás
podará poñerá ou pôrá
poderemos poñeremos ou pôremos
poderedes poñeredes ou pôredes
poderán poñerán ou pôrán

Condicional
podería poñería ou poría
poderías poñerías ou porías
podería poñería ou poría
poderíamos poñeríamos ou poríamos
poderíades poñeríades ou poríades
podarían poñerían ou porían

IMPERATIVO
pode pon
podede poñede

SUXUNTIVO

Presente
poida poña
poidas poñas
poida poña
poidamos poñamos
poidades poñades
poidan poñan

Futuro imperfeito
pudese puxese
pudeses puxeses
pudese puxese
pudésemos puxésemos
pudésedes puxésedes
pudesen puxesen
Futuro perfeito
puder poñer
puderes poñeres
puder poñer
pudéremos poñeremos
pudéredes poñeredes
puderen poñeren

INFINITIVO
poder poñer
poderes poñeres
podere poñere
podermos poñérmos
poderdes poñerdes
poderen poñeren

Xerundio
podendo poñendo

Participio
podido posto

TERCEIRA CONXUGAZÓN
Ir–Vir–Sair

INDICATIVO

Presente
vou veño saio
vas vés saes
vai ven sal
imos vimos saímos
ides vides saídes
van veñen saen

[38] Pasado imperfeito


ía ou iba viña saía
ías ou ibas viñas saías
ía ou iba viña saía
íamos ou ibamos viñamos saiamos
íades ou ibades viñades saiades
ían ou iban viñan saían

Pasado perfeito
fun viñen saín
fuche viñeche saíche
foi veu saíu
fomos viñemos saímos
fostes viñestes saíchedes
foron viñeron saíron

Mais que perfeito


fora viñera saíra
foras viñeras saíras
fora viñera saíra
foramos viñeramos sairamos
Forades viñerades sairades
foran viñeran saíran

Futuro
iréi viréi sairéi
irás virás sairás
irá virá sairá
iremos viremos sairemos
iredes viredes sairedes
irán virán asirán

Condicional
iría viría sairía
irías virías sairías
iría viría sairía
iríamos viríamos sairíamos
iríades viríades sairíades
irían virían sairían

IMPERATIVO
vai ven sai
ide vide saíde
[39]
SUXUNTIVO

Presente
vaia veña saia
vaias veñas saias
vaia veña saia
vaiamos veñamos saiamos
vaiades veñades saiades
vaian veñan saian

Pasado imperfeito
fose viñese saíse
foses viñeses saíses
fose viñese saíse
fósemos viñésemos saísemos
fósedes viñésedes saísedes
fosen viñesen saísen

Futuro
for viñer sair
foras viñeres saíres
fora viñer sair
fóramos viñéremos saíremos
fórades viñéredes saíredes
foran viñeren saíren

INFINITIVO
ir vir sair
ires vires saíres
ire vire sair
irmos virmos sairmos
irdes virdes sairdes
iren viren saíren

Xerundio
indo vindo saíndo

Participio
ido vido saído
[40]
Espir ou Despir–Rir
INDICATIVO

Presente
ispo ou dispo, etc. río
ispes ris
ispe ri
espimos rimos
espides ride
ispen rin

Pasado imperfeito
espía ría
espías rías
espía ría
espíamos ríamos
espíades ríades
espían rían

Pasado perfeito
espín rin
espiche riste ou riche
ispeu ou despíu riu
espimos rimos
espíchedes ristes ou ríchedes
espiron riron

Mais que perfeito


espira rira
espiras riras
espira rira
espíramos ríramos
espírades rírades
espiran riran

Futuro
espiréi riréi
espirás rirás
espirá rirá
espiremos riremos
espiredes riredes
espirán rirán

[41] Condicional
espiría riría
espirías rirías
espiría riría
espiríamos riríamos
espiríades riríades
espirían rirían

IMPERATIVO
ispe ri
espide ride

SUXUNTIVO

Presente
ispa ría
ispas rías
ispa ría
ispamos riamos
ispades ríades
ispan rían

Pasado imperfeito
espise rise
espires rises
espise rise
espísemos rísemos
espísedes rísedes
espisen risen

Futuro
espir rir
espires rires
espir rire
espíremos ríremos
espíredes ríredes
espiren riren

INFINITIVO
espir rir
espires rires
espire rire
espirmos rirmos
espirdes rirdes
espiren riren

Xerundio
espindo rindo

Participio
espido rido
ABREVIATURAS

a activo
adj adjetivo
adv adverbio
art. artículo
aum. aumentativo
conj. conjunción
dim. diminutivo
f. femenino
fam. familiar
fig. figurado
f. v. forma vulgar
interj. interjección
loc. locución
m. masculino
n. neutro
pl. plural
pop. popular
prep. preposición
pron. pronombre
r. reflexivo
s. substantivo
V. véase
v. verbo
* arcaico

As antigas terminazóns en çon, coma naçón, búsquense en zon (nazón) conforme â Academia Galega.
O J e G con son X en galego, búsquese nesta derradeira letra.
Nos documentos e escritos antigos usouse unha ortografía arbitraria e desigual. Ê adoitado atopar nunha mesma
escritura verbas como mina, myña e minna ou fazer, facer e fasser, etc. Neste Diccionario adoutamos para todal-as
verbas a forma actual: miña, facer, etc.
Tamén por veces en documentos e nos cancioneiros medievaes vese usada o Ih como 11 e mais o nh como ñ. Nós
empregamos como na actualidade ll e ñ.
[3]
CONTRIBUCIÓN AL DICCIONARIO GALLEGO
[4]
Depósito Legal VG. 90 1967
Editorial Galaxia, Reconquista 1, Vigo

[5]
FUNDACIÓN PENZOL
SEMINARIO DE ESTUDIOS
FILOLÓGICOS Y LINGÜÍSTICOS

ANÍBAL OTERO ÁLVAREZ

CONTRIBUCIÓN AL DICCIONARIO GALLEGO


EDITORIAL GALAXIA
1967
[7]
ADVERTENCIA PRELIMINAR

En el presente voumen reúno, junto a materiales inéditos, otros ya publicados en "Archivum",


de Oviedo, y en los "Cuadenros de Estudios Gallegos", del Instituto Padre Sarmiento, de San-
tiago de Compostela. Consecuente con la orientación seguida en los artículos de las Revistas
citadas, he hecho grupos con las palabras que me han parecido derivadas de una misma radi-
cal; por numerosos que sean los errores cometidos en esta ordenación, creo que siempre será
más útil que la alfabética, pues permite, muchas veces, aprceiar a simple vista las fluctua-
ciones fonéticas y semánticas del gallego actual, y en ocasiones, sus distintos estratos; y por
otra parte, alguna de las ideas que, inevitablemente, surgen al vvivir con el pueblo las pala-
bras que se recogen de él, pueden ser arrovechables para la investigación estimológica, aun
cuando el colector no tenga mucha doctrina, como ocurre en el presentc caso.
Debido a las numerosas adiciones y correcciones introducidas en el material ya publicado
por las mencionadas Revistas, no hago referencia alguna a ellas, pues esto supondría recar-
gar el texto sin ventaja alguna para nadie.
Por ser la más idónea para la clasificación adoptada, sigo la ortografía etimológica, el
sonido correspondiente a la geada, que es fricativo velar sordo, más o menos aspirado, lo
represento por x. Como es natural, respeto la ortografía de los demás autores, cuando los
cito.
Agradezco a mi buen amigo D. Fermín Penzol la edición de la obra, lamento que no sea
más merecedora de su generosidad.

Barcia. Ribera de Piquín. Lugo.


22 de Mayo de 1967.
[2]
Universidad de Santiago de Compostela

SERVICIO DE PUBLICACIONES DE LA UNIVERSIDAD DE SANTIAGO

Dep. Legal VG - 36 - 1977


ISBN 84-7191-009-8
Artes Gráficas Galicia S. A. Segovia 15, Vigo

[3]
ANÍBAL OTERO
VOCABULARIO DE SAN JORGE DE PIQUÍN

Verba, ANUARIO GALLEGO DE FILOLOGÍA

Universidad de Santiago de Compostela


[5]
INTRODUCIÓN

1. Entre os traballos que Aníbal Otero deixóu sen publicar á súa morte figura este
Léxico de San Jorge de Piquín que o noso grande lesicógrafo comenzóu a xuntar alá polo ano
1941, inmediatamente despóis da súa saída da cadea, e que hoxe, tras dun paciente traballo de
transcripción e ordenación do material que ofrecen os orixináis, damos á luz, como homenaxe
póstuma á súa memoria e por considerarmos que se trata dun material de enorme interés prá
lesicografía galega.
A grande riqueza deste repertorio lesicográfico (que reúne algo máis de 10.000 voces)
non se debe sóio á minuciosidade con que o seu autor recolléu as da súa terra natal, senón
tamén á enorme cantidade de verbas recollidas nos currunchos máis dispares da nosa xeografía
en diversas circunstancias (viaxes prá realización das encuestas do A.L.P.I., conversacións con
compañeiros de cadea, encontros casuáis na súa terra con xentes de outros lugares, etc.). Com-
pre precisar, segundo esto, que o título da obra non corresponde esactamente ó contido da
mesma, xa que as voces pertenecentes a diversos puntos de Galicia que figuran nela igualan en
número -se non superan- ás recollidas en San Xorxe. A inclusión destas palabras non é arbitra-
ria pois todas elas están relacionadas coas da Ribeira por seren da mesma familia etimolóxica
ou ben por seren sinónimas das usadas no val de Piquín. Desta maneira, este vocabulario faise
un útil indispensable pra quen se dedique á etimoloxía ou á onomasioloxía galegas.
2. Os orixináis están constituídos por 11 libretas de 22 x 16 cm. aprosimadamente,
mecanografiadas por unha soia cara, anque case sempre con notas e novas verbas introducidas
polo propio autor entre o escrito a máquina e que, con frecuencia, enchen tamén o reverso de
moitas follas. A distribución das letras do alfabeto por libretas e as páxinas de cada unha delas
son as seguintes:
Libreta 1ª (128 páxs.): A
2.ª (74 páxs.): B
3.ª (106 páxs.): C
4.ª (68 páxs.): Ch-D
5.ª (152 páxs.): E
6.ª (124 páxs.): F-G (totalmente manuscrita)
7.ª (56 páxs.): H-I-J-L
8.ª (84 páxs.): M-N-O
9.ª (50 páxs.): P-Q
l0.ª (90 páxs.): R-S-T
11.ª (38 páxs.): U-Y-X
[6] Esiste, ademáis, outra libreta das mesmas proporcións e de 420 páxs., datada en Bar-
cia en octubro do 1941, na que A. Otero -segundo indica nun pequeno prólogo- reúne voces de
toda Galicia descoñecidas totalmente (ou. na acepción que el recolle) pró Diccionario galego-
castelán de L. CARRÉ ALVARELLOS, voces que el persoalmente recolléu de informantes
naturáis dos pobos que se indican. Unha grande parte das verbas que compoñen esta última
libreta foron incluídas polo mesmo Aníbal nas libretas anteriores, e outras están recollidas en
diversas obras súas xa publicadas. Por esto decidimos non ter en conta esa libreta prá presente
publicación.
3. As voces que compoñen este Léxico de San Jorge de Piquín, tal como está organi-
zado, repártense en tres grupos:

a) Voces recollidas na bisbarra de S. Xorxe de Piquín, terra natal do autor.


b) Voces recollidas noutros lugares de Galicia que gardan unha relación formal
(son da mesma raíz etimolóxica) ou semántica (pertenecen ó mesmo campo
semántico, sinonimia, etc.) con algunha das do grupo anterior.
c) Voces que figuran en diversos dicionarios e repertorios lésicos galegos, portu-
gueses, astur-leoneses, etc., que tamén gardan unha relación formal ou semán-
tica coas que o autor recolle na súa terra.

4. A organización de todo este material está máis ou menos esbozada polo autor nos
orixináis; por eso, seguindo os seus mesmos criterios, o único que fixemos foi rematar de com-
pletala, incluindo nos lugares axeitados (é decir, atendendo sempre a esa relación formal ou
semántica que xustifica a inclusión de voces de toda Galicia nas correspondentes entradas de
San Xorxe) as numerosas notas e voces que aparecen espalladas polas libretas. En xeral, foron
salvadas tódalas dificultades de interpretación da letra manuscrita, pro, cando xurdíu algunha
dubida, tratamos de asegurarnos da lectura que considerábamos correcta por outros medios
(consulta de diversos dicionarios, viaxes a San Xorxc, etc.). Se, aínda despóis, persistían as
dúbidas, optamos por eliminá-la verba, o cal ocurríu contadas veces.
5. A maneira de facer localizables ó investigador as palabras que non pertencen a San
Xorxe tiña diversas solucións; unha delas sería ofrecelas ó final do libro ordenadas por ABC.
Outra, coidamos que máis económica, intercalalas coas de San Xorxe con tipografía diferente.
Esto é o que fixemos. Sobre este e outros particulares compre ter en conta as seguintes normas.
a) As entradas do lésico con letra versal corresponden a voces de S. Xorxe de Piquín ou
dun lugar concreto da súa bisbarra (Acebedo, Barcia -lugar de nacemento do autor-,
Cuíñas, Meiroi, etc.). Cando se trata deste último caso, aparece especificado o nome do
lugar inmediatamente despóis da definición. Ás veces, en letra itálica minúscula, apare-
cen verbas propias dun destes lugares incluídas en outras que son de uso xeral na parro-
quia e figuran como entradas do lésico.
b) [7] As voces de outros lugares de Galicia que aparecen no lésico van incluídas en letra
itálica minúscula, a continuación de dúas barras verticáis que sirven pra separalas da
definición da correspondente voz de S. Xorxe, que figura como entrada e coa que aque-
las se relacionan (a) formal ou (b) semánticamente (ou dos dous xeitos). Exs:
BOURIÓN, OA, adj. Alborotador || Boria, BARBALLAR, intr. Lloviznar. Alterna con BAR-
labia, en Carballo. Relam-borio, rebumbio, BUZAR || Babuñar, en Villa-quinte; barrazar, en
barahunda, en Po-rriño. Ir a borga ["bOrxa], Maderne; barroñar, en V. de Taboada; barbañar, en
salir de noche a cortejar o divertirse, en San- Mercurín; batumar, en Salcedo; brecar, en Cangas;
guiñeda; ir de boga ["bOxa], en Paredes; faiscar, en Pesqueiras; froallar, en Puebla del Car-
vaite á bórea, vete a paseo, en C amiñal; poallar, en La Guardia; pruyar, en Tapia;
gorgozar, en Liñeiras; moquejar (también moquear),
en Mercurín; bornazar, en Fornelos.

Debido á grande cantidade de verbas deste grupo, pareceunos oportuno, pra unha máis doada
localización das mesmas, incluilas á súa vez como entradas do lésico -cousa que non se fai nos
orixináis, onde as entradas corresponden sóio a voces de S. Xorxe-; estas voces aparecen, pois,
como novas entradas con letra itálica maiúscula, pra diferencialas das do grupo anterior, e
remiten á correspondente voz de S. Xorxe, á que hai que recurrir pra coñecé-lo seu significado.
Hai que indicar, por último, que cando unha destas voces está alfabéticamente perto da de S.
Xorxe en que vai incluída e definida, non figura como entrada do lésico.
c) As voces dos dicionarios e repertorios lesicográficos van tamén en letra itálica
minúscula, ben a continuación das do grupo II ou ben mesturadas con elas (cando as hai);
poden aparecer tamén inmediatamente despóis da definición da entrada de S. Xorxe. O normal
-salvo unha grande parte das que pertenecen ó CF.- é que as verbas deste grupo III non apare-
zan definidas, senón que se remita á obra en que se poden atopar. Por outra banda, débese ter
en conta que non aparecen nunca como entradas do lésico.
d) As definicións son, salvo contadas escepcións, as do propio autor, que a meirande
parte das veces non fai senón tomar as do dicionario da Real Academia Española; as acepcións
que aparecen indicadas cunha cifra arábiga, coas que o autor especifica o sentido de algunha
voz, remiten, polo tanto, ás deste últirno dicionario. Pro cando unha acepción aparece indicada
con letra, quere decir que se remite a definición dada noutro lugar á correspondente voz de S.
Xorxe.
e) Normalmente as voces do grupo II non aparecen definidas e debe entenderse que o
seu significado é o mesmo (nunha ou nas varias acep[8]cións, se non se indica outra cousa) có
da voz que lle precede, ben sexa a entrada lésica de S. Xorxe, ou outra do mesmo grupo.
f) Ás veces a entrada lésica de S. Xorxe ven definida únicamente por outra verba sinó-
nima; ésta haina que buscar no mesmo vocabulario. As contadas ocasións en que esta voz non
se atope, deberá acudirse ó Diccionario galego-castelán de L. Carré.
g) Cando aparece unha frase en letra itálica minúscula -normalmente introducida por
dous puntos-, enténdese que exemplifica a definición ou acepción (dentro dunha definición)
inmediatamente anterior. Se a frase exemplifica unha voz do grupo II débense ter en conta as
normas dadas no apartado e).
h) Polo que respecta á grafía utilizada, respetamos a que segue o autor e, polo tanto,
débese ter en conta prá correcta lectura las voces que os grafemas <g> (diante de <e, i>) e <j>
(diante de <a, e, i, o, u>) equivalen ó sonido [S]. Por outra banda, o grafema <y> (en posición
inicial ou intervocálica) equivale ó sonido [j]. Nas voces do grupo I asinálanse os casos de yod
e wau, e os de e, o abertos (o autor non os indica nos orixinais, pro nós procuramos remediar
esta falla facendo as comprobacións pertinentes na bisbarra de S. Xorxe, en dúas viaxes que alá
realizamos). Nas voces do grupo II ofrecémo-la transcripción fonética, sempre que o autor a
rexistra nos orixináis (o cal ocurre, sobre todo, cando na voz está presente o fenómeno da
"geada"; pola contra, o seseo rexístrase directamente, sen ningunha transcripción fonética).
Ningunha das normas deste apartado debe ser tida en conta prás voces do grupo III, que apare-
cen tal como se representan nas obras das que foron tomadas.
i) No fin da obra, van incluídos dous mapas, un da bisbarra de San Xorxe de Piquín e
zonas veciñas do mesmo concello e dos prósimos (Mapa I), e outro de toda Galicia (Mapa II),
no que se indican os lugares que aparecen citados no vocabulario (con escepción dos que xa
están indicados no Mapa I). Ó seu lado, figuran as correspondentes listas de nomes cos datos
completos (lugar, parroquia, concello, provincia), prá identificación esacta de cada ún deles.
De tódolos datos que damos nesas listas, no vocabulario figura sóio o primeiro da esquerda.
Quedan apenas tres ou catro, que figuran na lista cun interrogante, por non termos conseguido
adiviñar, cos datos que o autor dá, a qué lugar se refire.
j) Incluimos tamén unha lista das abreviaturas utilizadas prá designación dos diversos
dicionarios e repertorios lesicográficos. Aparte desta vai outra lista de abreviaturas de palabras
de carácter gramatical. Nesta lista non figuran as abreviaturas que ocasionalmente poidan apa-
recer nunha definicion tomada dun dicionario. Pra soltar éstas acúdase ó dicionario citado.
Antonio Santamarina e F. García Gondar
[9]
ABREVIATURAS

acep., aceps. = acepción, acepciones


adj. = adjetivo
adj. com. = adjetivo común
adv. = adverbio
adv. c. = adverbio de cantidad
adv. l. = adverbio de lugar
adv. m. = adverbio de modo
adv. t. = adverbio de tiempo
amb. = ambiguo
ant. = anticuado, anticuada, antiguo, antigua
cast. = castellano
coni. = conjunción
conj. disy. = conjunción disyuntiva
cp. = compárese
despect. = despectivo
dim. = diminutivo
ext. = extensión
f.= sustantivo femenino
fam. = familiar
fig. = figurado o figurada
fr. = frase
fr.prep. = frase preposicional
interj. = interjección
intr. = verbo intransitivo
lat. = latín
lit. = literalmente
loc. = locución
loc. adv. = locución adverbial
m. = sustantivo masculino
m. adv. = modo adverbial
m. o. = mismo origen
m. y f. = sustantivo masculino y femenino
mod. adv. = modo adverbial
p. a. = participio activo
p. p. = participio pasivo
part. interr. = partícula interrogativa
pl. = plural
port. = portugués
prep. = preposición
prep. insep. = preposición inseparable
pron. indet. = pronombre indeterminado
r. = verbo reflexivo
s. = sustantivo
tr. = verbo transitivo
Ú. = úsase
Ú. m. g. pl. = úsase más generalmente en plural
Ú. t. c. adj. = úsase también como adjetivo
Ú. t. c. intr. = úsase también como intransitivo
Ú. t. c. r. = úsase también como reflexivo
U. t. c. s. = úsase también como sustantivo
Ú. t. en pl. = úsase también en plural
V. o v. = véase
Var., vars. = variante, variantes.
[I]
DICCIONARIO GALLEGO

[III]
JOSE IBAÑEZ FERNANDEZ
DICCIONARIO GALEGO
DA RIMA
E
GALEGO-CASTELAN
SEGUNDA EDIZON
MADRID
1956
[IV]
E propiedade do autor.
Queda feito o depósito
que sinala a lei
MARSIEGA, S. A.-Menédez Pelayo, 26.-MADRID
[V]
UNHA ESPRICAZON LIMIAR
Xurdeu a ideia de pubricar iste traballo, n’unha conversa antre galegos que adican o
tempo d’apouso a falar de Galiza, da lingua vernácula, do costume, da nosa música e da poesia
crásica, que tivo en Pondal, Curros, Rosalía, Añón, Lamas, Pulpeiro e outros, a atalaia mais
escintilante da nosa historia literaria, porque demostraron d’abondo que o idioma galego tên
unha gran riqueza de verbas, para espresar os nosos sentimentos en todal-as -manifestaciós,
do esprito.
Se ben é certo que que acadou o mais outo grado de esprendor nos séculos XII e XIII, tivo
outras épocas decaintes, nas que sô ficou aloumiñado nos beizos e costumes dos nosos labre-
gos, i-endemal para tódol-os que queiran envanecerense de falar a lingua materna, os tempos
d’hoxe tran ares estranos, esóticos, que inzan o chan dos nosos avoengos, facendo esquecer a
caraiterística lingua propia.
É a infruencia do novo xeito que adequire a humanidade apor do incerto: a música bár-
bara de modernas melodías; a baila noxenta falla de senso ledo, rexo, bulideiro; a moda no
vestir moitas veces achoqueiradamente e as cántegas, que veñen de terras lonxanas, invadin-
doo todo: lares, costumes, fala, etc.
Moi por cima está o esprito da nosa raza, e a fidelidade conque gardamos no curazón os
recordos, abrindo as almas â fê que sempre tivemos, para perpetual-o costume enxebre da terra
e a fala garimosa que escoitamos, dende o berce. Eu poño o meu grao d’area, emporiso xa sei
d’abondo o cativo merescemento [VI] que ten o traballo de recopilar as palabras galegas por
orden alfabético e de terminaciós, para que os vates do noso tempo e vindoiros podan têr â man
un elemento de consulta, e darlle o millor xeito âs espresiós rimadas da nosa fala; pro puxen
n’el toda a miña vontade para rematalo sin esmorecer, pol-o tempo que empreguei; unhas ve-
gadas en pulos pequenos, outras nos días de festa, e así paseniñamente, roubandolle tempo ao
sono, deille romate esporeado pol-o gran amor que teño â terra querida, â que ofrendei sempre
os mais outos pensamentos e adiquei as mellores horas da miña vida, amargurada de loitas,
traballos e preocupaciós.
JOSÉ IBÁÑEZ
[VII]
VERBAS DE AGRADESCEMENTO
Âs entidades e comisiós que se aducen, organizadoras d’un homenaxe inmerecido, de que
fun ouxeto no derradeiro mes de Novembro, pol’as miñas aitividades artísticas e musicaes,
débese a axuda e colaborazón que se me emprestou, para a edizón das miñas obras escritas en
lingua vernácula:
CENTRO GALEGO DE MADID. Presidente, D. CONSTANTINO LOBO MONTERO.
AGRUPAZON ARTISTICA “ROSALIA DE CASTRO”, DE MADRID. Presidente, D. .
VICTORINO ECHEVARRIA LOPEZ.
COMISIOS

Pol’o Centro Galego. D. EMILIO FABREGAS SOTELO e D. LUIS GIL CASQUEIRO.


Pol’a Agrupazón Rosalía de Castro. D. SALVADOR ALVARO GARCIA e don JOSE
CENTENO FERREIRO.
Pol’a Colonia Galega. D. MANUEL CASTRO GIL e D. OCTAVIO R. VILARIÑO.
A petizón dos ditos, contribuiron:
RENFE, 500 pesetas..
DIPUTAZON PROVINCIAL DE LUGO, 500 pesetas.
AXUNTAMENTO DE PANTON, Alcalde D. JOSE VAZQUEZ DIAZ, Segredario D.
ENRIQUE FERNANDEZ RODRIGUEZ 500 pesetas.
AXUNTAMENTO DO SAVIÑAO, Alcalde D. MANUEL LAMELO DIAZ, Segredario
D. ANGEL JOSE NOVOA SOMOZA, 500 pesetas.
Dispois un grupo de amigos do arte e as letras, iniciou en Monforte de Lemos, meu povo
nadal, unha suscrizón popular co mesmo fin, composta d’iste xeito:
D. LUIS AYRES GALLEGO, D. PABLO NOVOA SOMOZA, D. ANTONIO RUMBO
VAZQUEZ, D. JOSE FERNANDEZ PEREIRO, D. JULIO VAZQUEZ AIZPURO, D. ANTO-
NIO SIERRA CASANOVA, D. CLEMENTE GONZALEZ ALVAREZ, D. FELIPE LOREN-
ZO ABELLA, D. ENRIQUE GUTIERREZ FLORES, D. ROBERTO MARTINEZ
ANDRADE, D. MANUEL PEREZ MOREIRAS, D. MANUEL LOPEZ BAAMONDE, D.
JOSE SIERRA CASANOVA, D. PEDRO LOSADA PEREIRA, D. BALDOMERO OTERO
RODRIGUEZ, D. ANTONIO MOURE MARIÑO, D. LUIS PEREZ MOREIRAS, D. JOSE
RDRIGUEZ FIERRO, D. ENRIQUE PATIÑO REGUEIRA, D. MANUEL LOPEZ FERREI-
ROS e D. CARLOS RODRIGUEZ RAJO.
A dita suscrizón contribuiron varias entidades e persoas, entre as que se contan:
AGRUPAZON ROSALIA DE CASTRO, 1.000 pesetas.
AGRUPAZON ARTISTICO-MUSICAL DE MONFORTE DE LEMOS, 600 pesetas.
AXUNTAMENTO DE MONFORTE DE LEMOS, Alcalde D. LUIS REY MARIÑO,
Segredario D. RAMIRO RODRIGUEZ LOPEZ, 500 pesetas.
Madrid, 1950.
[IX]
OUSERVAZONS

Non fixen uso do Y, mais que en senso eufónico, i-engadei algunhas verbas e notas de
interés, que se refiren ao uso e costume do povo en algures de Galiza, e outras de utilidade por
seren verbas cuio senso pode ser trabucado nas duas linguas.
Non figuran as palabras comúns aos dous idiomas, nin os diminutivos que haberán de se
buscare nos sustantivos ou positivos correspondentes: muller, quente, fillo, mozo, etcétera.
Tampouco figuran os tempos verbaes.
Os adxetivos e algus sustantivos en femenino figuran nas terminacios masculinas
Prescindiuse do acento circunflexo, por comenencias de imprentación, e en algunhas ver-
bas, sustituiuse pol-o tónico.

ABREVIATURAS
a.............................. activo.
adj........................... adjetivo.
adv.......................... adverbio.
agric. ...................... agricultura.
ant........................... antiguo.
arq. ......................... arquitectura.
art. .......................... artículo.
bot. ......................... botánica.
conj......................... conjunción.
f. ............................. femenino.
fam. ........................ familiar.
fig. .......................... figurado.
f. v. ......................... forma vulgar.
interj. ...................... interjección.
loc. adv................... locución adverbial.
m. ........................... masculino.
modo adv................ modo adverbial.
n. ............................ neutro.
pl. ........................... plural.
p. a.......................... participio activo.
pop. ........................ popular.
p. p. ........................ participio pasivo.
prep. ....................... preposición.
pron. ....................... pronombre.
r. ............................. reflexivo.
s. ............................. sustantivo
V............................. véase.
v. ............................ verbo
v. imp ..................... verbo impersonal.
vet........................... veterinaria.
vulg. ....................... vulgar.

[X]
REGRAS PARA O MANEXO D’ISTE DICCIONARIO

Para atopar a palabra que se desexe hai que ter presentes as regras seguintes:

Llanas: Percúrense na sílaba sobre a que cai o acento tónico:Vidrento en Ento, Esfarna en Arna.
Agudas: Na sílaba anterior â que recai o acento: Batacú en Acú, Escordar en Ordar.
As que rematan en ía ou ío: Antoloxía en Ía, Ardentía en Ía, Calofrío en Ío, Asobío en Ío.
Esdrúxulas: Na sílaba que recai o acento: Mármore en Ármore, Brégolas en Égolas, Acesíbele
en Íbele.
Sobresrúxulas: Do mesmo xeito.
Diptongos, triptongos, etc.: Na sílaba en que se acha: Chapeo en Eo, Chea en Ea, Peoeira en
Eoeira, Cacaoeiro en Aoeiro.

Polo xêral, seguin ista norma, por crér que é a mais comenente; exempros: Escaescer en Aescer,
Atalaia en Aia, Paspallás en Allás, Emendar en Endar, Ambente en Ente, Ferreiro en Eiro,
Apiolar en Iolar, Camiño en Iño, Ameicísimo en Ísimo, Códia en Odia, Groulo en Oulo,
Coroábele en Oábele, Fazulas en Ulas, Desengurrar en Urrar, Esdrúxulo en Úxulo.
[XI]
XOGO DE ALGUNHAS VERBAS HOMÓNIMAS, CUIO SIGNIFICADO E
DOADO TRABUCAR NAS DUAS LINGUAS
(Algunhas poden ter outro nome que as poda diferenzar)

GALEGO CASTELAN GALEGO CASTELAN


aballoado aburrido aburrido aborrecido
abotoar abrochar abrochar brotar
acoutar acotar acotar cercenar
achegar allegar allegar alegar
alborexar alborear aborear (1)
ano año año cordero
arlote vago, tunante bago uva
asobío pito pito polluelo
pito (pp) cigarrillo
atentar tentar, tentear tentar intentar, tentar

1. Cantar en alta voz una persona que anda o trabaja en el campo. (de alborada, canción)
aventurar apostar apostar adornar, ataviar
becho bicho vicho vivo, vivaracho
bódega roncha roncha hombre pesado, molesto
bulir apurar apurar purificar, perfeccionar
calado callado callado cuajado
calar callar (verbo) callar cuajar
calo callo callo valor
cano caño caño arista (1)
cóma comba comba valle que se va elevando entre montañas
debruzar asomar asômar asombrar, hacer sombra
desabotoar desabrochar desabrochar abrirse las flores
destoucar destocar destocar arrancar los cepos de los árboles
ducia doce, docena doce dulce
enfeitar afeitar afeitar afectar
galo gallo gallo gajo
louro loro, rubio, peñasco loro coyunda
mexada meada meada madeja
mexar mear mear mediar
miolo miga (parte interior del pan)miga pizca

1. Filamento o pajilla que envuelve el grano de los cereales.


moar molar molar blando, tierno
múa mula mula mancha que produce el calor del fuego
neno niño niño nido
pó polvo polvo pulpo
rocha roca roca rueca
sé sede sede sed
sementar sembrar sembrar semejar
[XII] talo tallo tallo tajo
touro toro toro pedazo de tronco de árbol
urso oso oso hueso
venda venta venta o ventá ventana

CASTELAN GALEGO CASTELÁN GALEGO


abortar abollar abollar amolegar
aceptar aceitar aceitar aceitear
amortajar empanar empanar meter en empanada
año ano ano anus, cú, cenzo
apresurar aguzar aguzar embicar, adoar
arar (1) besar besar bicar
asir, apresar aprender aprender adeprender
bramador bramante bramante barbante
campana sino sino fado
cerradura pecho pecho peito
cerrar fechar o pechar fechar datar
cintura cinta cinta fita
collar, encolar colar colar coar
cornezuelo dentón dentón dentudo, pancho (1)
cuanto canto canto cántega, cantiga, croio
cuadra corte corte (de cortar) gume
corte (residencia real) corte
curar guarecer o guarir guarecer cobexar
delantal (de campesina) leño o lello leño cachopo, cachoupo
desnudez nueza nueza nouza, terrelo
desposar esposar esposar encadeal-as maos
encuentro topo topo teupa
gusano (que roe la madera) broma broma groma

1. Con arado de cuchillas (besadoiro)


1. Pez de mar
grito bérro berro (planta) (1) cardama
hielo, escarcha lazo lazo (2) buiz
inmovilizarse estacar estacar chantar
inundar alagar halagar afagar
laúd laude laúde campa
muñón coto coto couto
nieto,cuartillo de vino neto neto puro
olla ola ola onda
pasador de madera
en el carro borrón borrón borrancho
[XIII] patrón padrón padrón (3) calleita
perversidad, maldad maleza maleza bouza
pez de río (4) lirio lirio lilio
pretina (cinturón) potra potra poldra
prisa présa presa (de río) touta

1. Se usa como ensaladas


2. Para cazar pájaros
3. Relación de hijos-dalgo formada por la autoridad competente
4. Parecido al salmón
puñado presa
ratón rato rato rato (espacio de tiempo)
rótulo rollo rollo rolo
ruta rota rota rachada
saeta sêta seta fungo
sombra ombre (m) hombre home
tacha chata chata nacha
tallo de plantas (1) colmo colmo cogulo
taponar arrollar arrollar enrolar, entrepelar
topetazo truco truco truque
zorro golpe, raposo golpe pancada, colbe

TRASPOSICIÓS.- PRONOMES
A trasposición de algús pronomes e moi común na nosa lingoa, porque dá mais enx-
ebreza ao galego.
Poremos algús casos que figuran en cantares do povo:

1. Gramíneas
A raia do sol meniña
na tua cama vai dar
¡quê moito de que t’eu busque
cando te o sol vai buscar.

Paxariño millarengo,
ponte na punta do toxo;
moito gusto m’a min dán
as nenas de pelo roxo.

Non o sinto pol-a roupa


que a roupa vais’a lavar,
sintoo pol-o costume
que lle non ha de pasar.

Chamanme o pito do Cairo


porque nacín en Xaneiro,
se m’o raposo non come (1)

1. Se m’o raposo non come ou Se o raposo me non come


hei de ir’ cantar ao poleiro.

Eu ben sei a quen dixeches


que me non podías ver,
a min non se me dá nada
pero estimoch’o saber.

Irás no abrente do día


a y-auga fresca a catar
da y-auga do paxariño
que saúde che ha de dar.

Ai quen che anduriña fora,


anduriña da outra banda,
que ao meu amor un sospiro
no piquiño lle levara.

Este meu pau do carballo


tres días hai que o teño;
antes que me d’aqui vaia
heino de partir ao medio.

Non quero home de oficio


que me non ten comenencia
dorme moitas noites fora
i-eu teño pouca pacencia.

Algún día fun un xuncras;


agora, mal pocadiño,
xa me non queren as nenas
porque vou acabadiño.

[XIV]
ALGUNHAS VERBAS QUE TEÑEN DISTINTO XÉNERO NAS DUAS
LINGUAS

(Poden tér outro nome co mesmo sinificado e o mesmo xénero que o castelán)
MASCULINAS NO GALEGO E FEMENINAS NO CASTELAN

O abanqueiro ..................................La cascada


O abruño.........................................La endrina
O aceno...........................................La mueca
O aciñeiro .......................................La encina
O acoro ...........................................La congoja, pesadilla
O achádego.....................................La gratificación
O achádego.....................................La propina
O afago ...........................................La lisonja
O afogo...........................................La sofocación
O afogamento .................................La sofocación
O afrouxamento..............................La debilidad
O albercobo ....................................La alberca
O alfaneiro......................................La alheña
O altor.............................................La altura
O amarrallo.....................................La falleba
O anceio..........................................La ansia
O andacio........................................La epidemia
O angoeiro ......................................La zanja
O apisodoiro ...................................La apisonadora
O aportamento ................................La aportación
O arboredo......................................La arboleda
O arrecadamento ............................La recaudación
O arrepío.........................................La grima
O arreto...........................................La presión
O auso.............................................La osadía
O atafegamento ou afogo ...............La sofocación
O avairo ..........................................La avería
O azaro ...........................................La desgracia (imprevista)
O azumbre ......................................La azumbre
O bacío ...........................................La bandeja
O baión ...........................................La espadaña
O bandilo ........................................La diadema
O batacú..........................................La voltereta
O bean ............................................La colina
O benser..........................................La cortesía
O berce ...........................................La cuna
O boquín.........................................La boquilla
O borullo ........................................La bayeta
O bourel..........................................La boya
O breu.............................................La brea
O bugallo ........................................La agalla
O cabouco.......................................La mina
O cachazo .......................................La nuca
O cachimbo ....................................La cachimba
O cadeixo........................................La roldana, polea
O cal ...............................................La cal
O cáligo ..........................................La nube en los ojos
O canete..........................................La gaveta
O canil ............................................La perrera
O caravillón ....................................La falleba
O ceboliño ......................................La cebolleta
O cobo ............................................La colmena
O comecemento..............................La acometida
O costume.......................................La costumbre
O couce...........................................La coz
O covil ............................................La madriguera
O cume ...........................................La cumbre
O cuspe...........................................La saliva
O chovisco......................................La llovizna
O depuramento ...............................La depuración
O desespero ....................................La desesperación
O deslouvor ....................................La censura
O eirado ..........................................La terraza
O encalzo........................................La persecución
O encanamento...............................La canalización
O engado ........................................La añagaza
O esbrinzo ......................................La cabriola
O escarrapacho ...............................La garrapata
O esgoto..........................................La alberca, la charca
O esteo............................................La columna
O faco .............................................La jaca
O facho ...........................................La antorcha
O fato..............................................La caterva
O fel................................................La hiel
O felo..............................................La máscara
O ferrancho ou ferragancho............La chatarra
O fiancho, fiaño..............................La hilacha
O follato..........................................La hojarasca
O formento .....................................La levadura
O garamelo .....................................La celada
O grou.............................................La grulla
O herdo...........................................La herencia
O hidropío ......................................La hidropesía
O labor............................................La labor
O lameiro........................................La ciénaga
O legume ........................................La legumbre
O leite .............................................La leche
O ludre............................................La letrina
O lume ............................................La lumbre
O manípulo.....................................La manopla
O maré ............................................La marea
O mel ..............................................La miel
O melazo ........................................La melaza
O miudallo......................................La menudencia
O mocarte .......................................La anchoa
O molete .........................................La hogaza (pan de trigo)
[XV] O morango ............................La fresa
O morote, morodo ou amorillón.....La fresilla silvestre
O mugre..........................................La mugre
O nada ............................................La nada
O nadal ...........................................La navidad
O nariz ............................................La nariz
O negror..........................................La negrura
O ofraxe..........................................La corva
O ombre..........................................La sombra
O orgo.............................................La cebada
O parabéns......................................La enhorabuena
O paspallás .....................................La codorniz
O patín ............................................La escalera (exterior de piedra)
O pecho ..........................................La cerradura
O peitelo .........................................La pechera
O peñor...........................................La prenda
O pesadelo ......................................La pesadilla
O posfazo........................................La calumnia
O prebe ...........................................La salsa
O queixo ou queixelo .....................La barbilla
O ramallo........................................La rama
O revor............................................La confirmación
O riso ..............................................La risa
O rolo..............................................La resaca de las olas
O ronsel ..........................................La estela
O roseiral ........................................La rosaleda
O saibro ..........................................La arena gruesa
O sal................................................La sal
O sangue.........................................La sangre
O sapoconcho .................................La tortuga
O sarillo ..........................................La devanadera
O seladoiro .....................................La ensilladura
O sinal ............................................La señal
O sino .............................................La campana
O sorriso .........................................Lasonrisa
O sumidoiro....................................La alcantarilla
O tabaqueiro ...................................La tabaquera
O tallo.............................................La banqueta
O taravelo .......................................La taravilla
O tepor............................................La tibieza
O terrado.........................................La terraza
O testo ............................................La tapadera
O tobo.............................................La madriguera
O toxo-ármio ..................................La aliaga
O traveseiro ....................................La almohada
O turbamento..................................La turbación
O úbere ...........................................La ubre
O veludo .........................................La felpa
O veo ..............................................La manivela
O vieiro...........................................La senda o vereda
O visal ............................................La visera
O visgo ...........................................La hisca
O visgo ...........................................La liga (de pegar)
O viso .............................................La vista
O xionllo ou xoello.........................La rodilla
O xiz ...............................................La greda

FEMENINAS EN GALEGO E MASCULINAS NO CASTELAN

A ababa................................................. El ababol (Bot.)


A abelleira ............................................ El toronjil
A acibeira ............................................. El acebo
A adestranza ......................................... El adiestramiento
A agana................................................. El gallo (planta)
A alburgarda......................................... El embuste
A alcandorca......................................... El cachalote
A aldrabada .......................................... El aldabonazo
A alfarrobeira ....................................... El algarrobo
A alforfeira ........................................... El alfalfal
A alfiestra ............................................. El ojo de la aguja
A aliface ............................................... El alifafe
A alparrada ........................................... El emparrado
A alpendrada ........................................ El porche, el soportal
A alporca .............................................. El costurón, la escrófula
A alxibeira ............................................ El bolsillo
A ameixeira .......................................... El ciruelo
A amendroeira ou almendreira............. El almendro
As andadeiras ....................................... Los andadores
A andaimería ........................................ El andamiaje
A apañadeira......................................... El recogedor
A aperta ................................................ El abrazo
A arábega.............................................. El arado
A arandeira ........................................... El arándano (planta)
A arela .................................................. El anhelo
A ardencia ............................................ El ardor
A argolada ............................................ El aldabonazo
A armonoia........................................... El armonio
A arumia............................................... El piojo
A árvore................................................ El árbol
A arzaia ................................................ El cantueso
A arroutada........................................... El arrebato
A atafea ................................................ El hartazgo
A atocha................................................ El atacador
A aveleira ou avelaira........................... El avellano
A aza..................................................... El flanco
A azouta................................................ El azote
A baluga ............................................... El borceguí
A baila .................................................. El baile
A balumeira .......................................... El henar
A barata ................................................ El negocio
A bambinela ......................................... El visillo
A benfeitoria......................................... El beneficio
A bengala.............................................. El bastón
A besbella............................................. El trompo
[XVI ] A bicáncora............................... El cangrejo demar
A billa................................................... El grifo
A bisma ................................................ El emplasto
A biza ................................................... El atún
A bochecha........................................... El moflete
A boria.................................................. El asueto, el holgorio
A boulla ................................................ El nudo que se forma en los árboles
A braga ................................................. El grillete
A brosada.............................................. El hachazo
A brueta ................................................ El carretón
A bufa................................................... El plagio
A bufarada ............................................ El tufo
A cabaciña ............................................ El calabacín
A calcañeira.......................................... El talón
A calor .................................................. El calor
A calugada............................................ El Pescozón
A calzadeira.......................................... El calzador
A calleita .............................................. El padrón
A cambadela......................................... El batacazo
A cambra .............................................. El calambre
A canelada ............................................ El canillazo
A cánfora .............................................. El alcanfor
A canga................................................. El yugo
A cañota................................................ El castaño con el tronco hueco
A capacha ............................................. El zurron, el morral
A capoeira ............................................ El gallinero
A carambulla ........................................ El cuesco de fruta
A cardama ............................................ El berro (Bot.)
A carcasa .............................................. El esqueleto (de un animal)
A carula ................................................ El escarabajo,
A carraxe .............................................. El coraje
A carriza ............................................... El musgo
A caustra ou claustra ............................ El claustro
A cerdeira ............................................. El cerezo
A codia ................................................. El corrusco
A cogorda ............................................. El agárico (Bot.)
A coliga ................................................ El cogote
A cousela .............................................. El nicho
A cór..................................................... El color
A cora ................................................... El clareo
A coraxe ............................................... El coraje
A corticeira........................................... El alcornoque
A cortiza ............................................... El corcho
A chuveira ou bátega d’áuga................ El aguacero
A debulla .............................................. El desgranamiento, el desespigo
A demosa.............................................. El ademán
A desa................................................... El achaque
A descuranza ........................................ El descuido
A despesa.............................................. El dispendio
A dór..................................................... El dolor
A engroba ............................................. El desfiladero
A entena................................................ El panal
A enxada............................................... El legón
A enxurrada .......................................... El torrente
A escádea.............................................. El gajo de uvas
A escora................................................ El parachoques
A escorregadela ou escorregadura........ El resbalón
A esfolla ............................................... El deshoje
Aesporada............................................. El espolazo
A estadea .............................................. El espectro
A estribeira ........................................... El estribo
A faceira ............................................... El carrillo
A farnesía ............................................. El frenesí
A farta ou fartadela............................... El hartazgo
A farxácola ........................................... El bubón
A feluxe ................................................ El hollín
A ferruxe .............................................. El orín
A figa.................................................... El amuleto
A filancia .............................................. El amor propio
A folerpa............................................... El copo de nieve
A frieira ................................................ El sabañón
A garfela............................................... El cucharón para el pote
A goldracha .......................................... El desperdicio
A laboura .............................................. El laborío
A laracha .............................................. El gracejo
A laranxeira .......................................... El naranjo
A lama .................................................. El lodo, fango, cieno
A leiteriña............................................. El titimalo (planta)
A lengoreta ........................................... El bizcocho
A lirpa................................................... El lenguado (pequeño)
A lobádega............................................ El lobado (tumor: Veterinaria)
A luva ................................................... El guante
A maceira, macieira ou manciñeira...... El manzano
A manxadoira ....................................... El pesebre
A mátula ............................................... El pábilo
A meridía.............................................. El mediodía
A milleira.............................................. El maizal
A mola .................................................. El resorte, el muelle
A morangueira ou morandeira.............. El fresal
A morea ................................................ El montón
A moreira.............................................. El moral
A mostra ............................................... El reloj de bolsillo
A navallada........................................... El navajazo
A néspera ou nespereira ....................... El níspero
A nogueira ............................................ El nogal
A novez ................................................ El noviciado
A oliveira.............................................. El olivo
[XVII] A orixe...................................... El origen
A pagá .................................................. El castaño nuevo, sin injertar
A palpebra ............................................ El párpado
A pantasma........................................... El fantasma
A panxoliña .......................................... El villancico
A pastoriza............................................ El pastizal
A peconía.............................................. El peculio
A pederneira ......................................... El pedernal
A peita .................................................. El cohecho
A pelamia ............................................. El pelaje
A penuxe .............................................. El plumón
A pereira............................................... El peral
A peruleira............................................ El botijo (especie de)
A picaraña ou picaña ............................ El pico para remover la tierra)
A poutada ............................................. El zarpazo
A presa.................................................. El puñado
A raiola................................................. El rayo
A ramalleira.......................................... El ramaje
A rándea ou renrea ............................... El columpio
A rapa ................................................... El rasero
A rasoura ou rebola .............................. El rasero
A raspadeira.......................................... El raspador
A retranqueira....................................... El ardid
A ribada ................................................ El ribazo
A roseira ............................................... El rosal
A sabor ................................................. El sabor
A salgadeira.......................................... El saladero
A saraiva ou saravia ............................. El granizo
A sebe................................................... El seto
A sedela ................................................ El sedal
A silveira .............................................. El zarzal
A sobreira ............................................. El alcornoque
A teupa ................................................. El topo
A toxeira............................................... El tojal
A traíña................................................. El aparejo (de pescar sardinas)
A tralla.................................................. El látigo
A tulla................................................... El silo
A vacaloura .......................................... El ciervo volante
A valor.................................................. El valor
A velame .............................................. El velamen
A vinca ................................................. El gollete (o cuello de vasija)
A xadrez ............................................... El ajedrez
A xisma ................................................ El chisme
A xunqueira .......................................... El juncal
A zafra .................................................. El yunque
A zamba................................................ El pez de mar de gran tamaño
A zorza ................................................. El adobo

Verbas de xénero común e ambiguo no castelán, que teñen un só xénero en galego:


MASCULINAS
GALEGO .......................................CASTELÁN
O apóstrofo.....................................El apóstrofo o la apóstrofe
O arte ..............................................El arte o la arte
O dote .............................................El dote o la dote
O estame.........................................El estambre o la estambre
O mar..............................................El mar o la mar
O marxe ..........................................El margen o la margen
O sareiro .........................................El cliente o la cliente
O vertente .......................................El vertiente o la vertiente
O vime ............................................El mimbre o la mimbre
O zucre ...........................................El azúcar o la azúcar
FEMENINAS
A análise.........................................El análisis o la análisis
A canle............................................El canal o la canal
A fin................................................El fin o la fin
A follada.........................................El hojaldre o la hojaldre
A ponte ...........................................El puente o la puente
A prece ...........................................El prez o la prez
A testemuña ou testemoia ..............El testigo o la testigo

Hay moitos derivados -con algunha esceición- que finan en axe, e que se epregan pol-o
costume, o masculino ou femenino, indistintamente, como romaxe, fogaxe, pasaxe, follaxe, etc.
M. Lugrís Freire, na sua Gramática (1931), recomemenda o femenino para estes derivados,
como mais crásico.
Laxe, paxe, imaxe, mensaxe, e outros sustantivos, non siguen a mesma regra, por non ser-
en derivados.
Os nomes das letras son sempre masculinos: un t, un ele, un efe, etc
[XVIII]
NOMES DE PERSOAS
GALEGO CASTELAN FAMILIAR
Aia, Baia Eulalia
Agueda Adega
Alberte Alberto
Alexandre Alejandro
Amaro Mauro
Antonio, Antón Antonio Toño, Tonecho, Toniño
Anxel Angel Xilo
Anxela Angela Xila
Artur Arturo
Baia, Aia Eulalia
Bartolomeu Bartolomé Bartolo
Beta Beatriz
Bieito, Bento Benito
Bernabeu Bernabé
Brais Blas
Bricio Verísimo
Caitano, Queitano Cayetano
Calistro Calisto
Carme Carmen
Catarina Catalina Catuxa
Cibrán, Cibrao Cipriano Cidrán
Cidre Isidro
Cilistro Celestino
Ciris Ciriaco
Clódio Claudio
Comba Columba
Cristiña Cristina
Cristobo Cristóbal
Domingos Domingo Mingos, Mingacho
Estasio Eustaquio
Estebo Esteban
Estrela Estrella
Eutelo Eleuterio
Euxenia Eugenia Unxía
Euxenio Eugenio Uxío
Filipe Felipe
Firmino Fermín
Francisco Francisco Farruco, Fuco
Froitoso Fructuoso
Guillerme Guillermo
Gregorio Gregorio Gorecho, Goros
Hermenexildo Hermenegildo
Herminia Herminia Minia
Herminio Herminio Minio
Laín Flavio
Liño Lino
[XIX] Locaia Leocadia
Lóis Luis
Lourenzo Lorenzo
Madalena (11) Magdalena
Macías Matías
Mamede Mamed
Manoel Manuel Manecho, Lelos, Lelo
Margarida Margarita
María María Maruxa, Marica
Mariña Marina
Martiño Martín
Mateu Mateo
Nicolau Nicolás
Ofella Ofelia
Outél ou Outelo Eleuterio
Paio Pelayo
Paulos Pablo
Pilara Pilar
Queitano, Caitano Cayetano
Rosende Rosendo
Roxerio Rogelio
Sabela Isabel
Sabelo Isabelo
Tereixa Teresa
Vicencio Vicente
Victorio Víctor
Xacinto Jacinto Chinto
Xácome, Xacobe Jacobo Xacobo
Xaquín Joaquín
Xavier Javier
Xenaro Genaro
Xeromo Jerónimo
Xilberto Gilberto
Xesús Jesús Xuxo
Xorxe Jorge Xurxo
Xosé José Pepe
Xuan, Xoan, Xoao Juan Xan
Xulián Julián
[XX]
ALGUNS APELIDOS DE ORIXE CALEGO
(Istas verbas figuran no Diccionario, agás as derivadas ou compostos)

Abella
Abelleira
Abós
Acha
Adrado
Agudo
Aguiar
Albizo
Alcalde
Aldao
Alen
Alfaiate
Alvarellos
Alvariño
Ameixide
Ameneiro
Añón
Ardura
Armeiro
Arnela
Arqueiro
Augas
Balado
Baltar
Bandeira
Bañobre
Barbeito
Barral
Barredo
Barreira
Barreiro
Barrón
Becerra
Berro
Besteiro
Bieito
Boado
Boira
Braña
Bricio
Brillas
Bugallal
Bugallo
Bullón
Bustelo
Buxán
Cabaleiro
Cabanas
Cabo
Cachafeiro
Cacheiro
Cacho
Cachón
Caldas
Caldeiro
Caldo
Caleiro
Calviño
Calza
Calzón
Camacho
Cambón
Campa
Campón
Cancelas
Canga
Cano
Canto
Cañizo
Caño
Cao
Carazo
Carballal
Carballás
Carballo
Carpinteiro
Carrascal
Carrasco
Carrasqueiro
Carreira
Carreteiro
Carreto
Carril
Casal
Casanova
Castañeira
Castelao
Casteleiro
Castelo
Castro
Cavo
Cea
Cela
Careixo
Careiro
Cereixo
Cerqueira
Cidre
Cobo
Cobos
Coca
Codeseda
Coello
Comba
Corbela
Cordeiro
Cornide
Cortiñas
Cortón
Coruxo
Corredoira
Corvo
Cós
Cotarelo
Cotelo
Coto
Cotovia
Courel
Couto
Crecente
Criado
Cura
Curros
Chamizo
Chamorro
Chao
Chas
Chaveiro
Chaves
Chicote
Chicharro
Chiscano
Choco
Chousa
Dapena
Debesa
Diomondi
Docampo
Doce
Dozón
Erro
Escribán
Esquerdo
Estada
Esteire
Esteiro
Esteva
Estrada
Fafian
Failde
Fandiño
Farelo
Farto
Feal
Feito
Feixó
Fermosel
Fermoso
Ferrado
Ferrán
Ferreira
Ferreiro
Ferro
Fidalgo
Fierros
Figueira
Figueiras
Filgueira
Fiz
Fole
Folgado
Folgueira
Fontán
Fonte
Fontenla
Fontes
Forcada
Forcado
Forcados
Foreiro
Forna
Fornos
Fortes
Fouce
Fourcade
Fouz
Foz
Frade
Fraga
Fragoso
Franza
Frao
Frean
Frei
Freire
Freixa
Freixe
Freixido
Freixo
Fresno
Froitoso
Frol
Fuco
Furelo
Fustán
Galo
Galván
Gallo
Gándara
Gargallo
Gavela
Gavián
Gayo
Golada
Golpe
Grado
Graiña
Graiño
Grandal
Granel
Grau
Guerreiro
Guedella
Guntín
Guntiñas
Hermida
Horta
Hortas
Illa
Ladra
Ladrón
Laín
Lama
Lamas
Lameiro
Lamela
Lamigueiro
Lamo
Lastra
Laureiro
Lavandeira
Lazo
Lebracho
Lión
Liñán
Liria
Lirio
Lobo
Lois
Lomba
Lombos
Loro
Loureiro
Luxán
Maceiras
Macías
Maciñeiro
Machado
Madas
Maeso
Magán
Mallo
Mangada
Maña
[XXI] Mariño
Martiño
Mato
Fariña
Fariñas
Medeiro
Mera
Merino
Merlo
Mestre
Mola
Mondelo
Monteiro
Montesío
Moraña
Moreiras
Mosiños
Mosteiro
Moure
Mourelle
Mouro
Mourón
Nadal
Naveira
Negredo
Negreira
Neira
Neto
Niño
Novo
Ogando
Oliveira
Orfa
Ouro
Outelo
Outón
Paceiro
Padrón
Pagán
Pano
Paradela
Paradelo
Paradiñeiro
Páramo
Pardeiro
Pardal
Pardifñeiro
Paredes
Patarelo
Patiño
Pena
Penas
Penedo
Pente
Perdigueiro
Pereira
Pereiro
Pernas
Pernil
Piñares
Piñeira
Piñeiro
Pita
Polo
Pomar
Pomba
Pombal
Pombar
Pombo
Pondal
Ponte
Porta
Portas
Portela
Pousa
Povo
Poza
Pozas
Presa
Pulpeiro
Queixa
Quintán
Qinteiro
Raiña
Ramallo
Rapeta
Rato
Rega
Regueiro
Reigada
Ribada
Ribadeneira
Reixa
Robredo
Roca
Rocha
Roda
Rodas
Rodeiro
Roldán
Rosende
Rosón
Rubido
Rubín
Salgado
Salgueiro
Saravia
Sarmientos
Saudade
Seara
Segurado
Selleiro
Seoane
Serra
Serrada
Sequeira
Silva
Silveira
Silleda
Silleiro
Sobrado
Sobrados
Sobreira
Solla
Somoza
Souto
Sureiro
Taboada
Tardo
Tardón
Teiroá
Teixeira
Teixidor
Tellado
Telleira
Telleiro
Testa
Tola
Topete
Toro
Torreiro
Touro
Touzón
Tronco
Ucha
Vaamonde
Val
Veiga
Vieiro
Vila
Vilar
Vilariño
Vilela
Vizoso
Xaneiro
Xara
Xerreiro
Xesteira
Zazo
Zea
NÚMAROS CARDINAIS
Un
Dous
Tres
Catro
Cinco
Seis
Sete
Oito
Nove
Dez
Once
Doce
Trece
Catorce
Quince
Dazaséis ou dezaseis
Dazasete ou dezasete
Dazaoito ou dezaoito
Dazanove ou dezanove
Vinte
Vinteún
Trinta
Trinta e un
Corenta
Corenta e un
Cincoenta e un
Sesenta
Sesenta e un
Setenta
Setenta e un
Oitenta
Oitenta e un
Noventa
Noventa e un
Cen
Dous centos
Tres centos
Catro centos
Milleiro
Etc.

NOTA.- Dice José Pérez Ballesteros en el Cancionero Ppopular gallego, edición 1886, pá-
ginas 90 y 91, tercer tomo: “Como el latín tiene afinidades con el idioma de los arios o aryos, y
aparecen en él reminiseencias griegas mezcladas con otras de los celtas e idiomas antiguos,
habrán los secuaces de Nieburk, Ottofried, Müller y Funk de dispensar [XXII] al colector del
Cancionero llame la atención acerca de la coincidencia en el modo de convertir, o mejor dicho
de conservar el gallego ciertos sonidos que el griego, el latín y el castellano han ido haciendo
más cerrados y eufónicos.

TETTARES, en griego
QUATUOR, en latín CATUR, en sánscrito.
CUATRO, en castellano

EX, en griego
SEX, en latín SASCH, en sánscrito
SEIS, en castellano

EPTA, en griego
SEPTEM, en latín SAPTAN, en sánscrito.
SIETE, en castellano

DECA, en griego
DECEM, en latín DACAN, en sánserito.
DIEZ, en castellano

Nótese ahora la similitud entre las voces sánscritas y las gallegas:


SANSCRITO GALLEGO CASTELLANO
Cátur Catro Cuatro
Shash Sasenta Sesenta
Saptan Satenta Setenta
(seis Dieciséis
(sete Diecisiete
Dacan Daza (oito Dieciocho
(nove Diecinueve

En otras varias voces hay tendencias análogas, como en váite por vete, taberneira por tab-
ernera, herdeiro por heredero, Taresa, por Teresa.
Obsérvese también la palabra gallega pancada, equivalente a manotazo, respecto a la cual
existe la coincidencia entre el número de dedos de la mano del hombre y la voz pantcan sánscri-
ta, equivalente a cinco.
NUMAROS ORDINAS
Primeiro
Segundo
Terceiro
Cuarto
Quinto
Sesto
Sétimo
Oitavo
Nono
Décimo
Undécimo
Décimo terceiro
Vixésimo
Vixésimo primeiro
Trixésimo
Quincuaxésimo
Sexaxésimo
Setuaxésimo
Oitoxésimo
Nonaxésimo
Centésimo
Milésimo
Ultimo ou derradeiro

[XXIII]
NUMAROS COLEITIVOS

Unixugado, (par único)


Un par. Unha parella
Unha ducia
Unha vintena
Duas trintenas
Tres corentenas
Un cento
Dous milleiros
Milenta. Millenta

NUMAROS PROPORCIONÁS
Dobre
Triplo
Cuádruplo
Metade ou meidade
Coarto
Tercio
Quinto
DIAS DA SOMANA
Lus crásico Segunda feira
Martes “ Trecia feira
Mércoles “ Cuarta feira
Xoves “ Quinta feira
Vernes “ Sesta feira
Sabado “ Sábado
Domingo “ Domingo

NOTA.- Dice José Pérez Ballesteros en el Cancionero popular gallego (1886): “San Mar-
tin Durmiense, en el libro de Correctione rusticorum, se lamenta de que en el siglo VI se con-
servasen tantas preocupaciones y entre ellas dar nombres de dioses mitológicos a los días de la
semana. ¿Será áebido a esto -pregunta Menéndez Pelayo en su Historia de los heterodoxos es-
pañoles- que en Galicia sea común decir carta feira, quinta feira por el miércoles y el jueves, y
prima y segunda feira en Portugal?”1
NOMES DOS MESES
Xaneiro
Févereiro Pop. Febreiro, e febroeiro
Marzo “ Marzal
Abril

1. En Portugal os dias da somana son os mesmos que os crásicos, segunda feira, lunes; tercia feira,
martes; quarta feira, miércoles; quinta feira, juves; sexta feira, viernes; sábado e domingo
Maio
Xúño “ San Xoan
Xullo “ Santiago
Agosto
Setembro “ Setembre
Outubro “ Outubre
Novembro “ Novembre
Decembro “ Decembre, Nadal

ESTACIOS DO ANO

Primaveira .- Primadeira
Verao .-Vrao .- Vran
Outono
Inverno
[XXIV]
O CARRO GALEGO I-O XUGO
Pezas de que se compón e distintos nomes conque se distinguen:
Acicarro, m. V. Cambón.)
Afungadoiro, m. Cada uno de los ganchos o tarugos que tienen los carros al extremo inferior
del chedeiro para atar la cuerda con que se amarra la carga.
Aguillada, f. (V. Guillada)
Apeadoira, f. Correa de cuero que, pasando bajo el cuello del buey y sujeta a las cangallas, le
tiene uncido, al xugo.- Igual que pioga y zango.
Apeares, m. Igual que Apeadoira.
Apeiraxe, f. Apero. Aparejo completo para uncir los bueyes.
Apeladoira, f. Cada una de las cuñas entre las que gira el eje del carro. (V. Dentoira.)
Avetoallas, f. Piezas de madera que sujetan las chedas del carro. En algunas comarcas: cadeas.
Baldón, m. Palo colocado debajo de la cabezalla del carro, para sostenerlo en pie. (Prov. de
Lugo.)
Bitillo, m. Bozal que se pone a los bueyes. (Buzo.)
Bitoque, m. Clavo con orejas que se usa para clavar las lamias. También se dice betoque.
Boeira, f. Pieza de madera en forma de horquilla que llevan los carros en la unión de la
cabezalla con las chedas (V. Cambón.)
Borrón, m. Cada uno de los pasadores de madera que atraviesan los extremos del eje de los
carros, para fijar y asegurar las ruedas.
Botoalla, f. Lanza del carro. (V. Cabezalla.)
Brigueiro, m. Cada una de las barras dentadas del xugo, entre dos de las cuales asienta el cuello
del buey. (V. Cangallas.)
Bura, f. Cada uno de los agujeros de las chedas del carro, donde se introducen los estadullos
(fungueiros).
Cabezalla, f. Lanza del carro. (V. Botoalla.)
Cácere, m. Muesca, hueco o entrada de las cangalleiras del xugo, en las que se asegura el
apear, o tira de cuero que pasa por debajo de la garganta del buey, al uncirlo.
Adecho, m. Madero que se pone atravesado en el carro, sujetándolo con espigo, llevando un
fungueiro en cada extremo, usado para cargue de madera.
Cádiga, f. Correa con que se sujeta el yugo al cuello del buey. (V. apeares.)
Cainzas, f. Adral. Paredilla tejida de varillas que se pone en los carros para cargar cosas
menudas. (Canizos.)
Camba, f. Cada una de las dos piezas curvas de madera, que forman con el milde las ruedas de
los carros.
Cambón, m. Horquilla grande en forma de Y que llevan los carros al final de la cabezalla,
contra las chedas. (V. Boeira y Acicarro.) En algunas comarcas: galleiro.
Canga, f. Yugo. (V. Xugo.)
[XXV] Cangallas, f. Piezas del yugo entre las que se mete el pescuezo del buey, sujetándolo
por medio de correas.
Cangalleira, f. Travesero que atraviesa las chedas por la parte delantera.
Cangalleiro (a). Forma de llevar la aguillada sobre los hombros.
Cangar. Uncir.
Canizo, m. (V. Cainzas.)
Cansil, m. (V. Cangallas.)
Cello, m. Cuadrado de hierro que va colocado en cada uno de los extremos del eje. En algunas
comarcas (prov. de Lugo) al extremo del eje le llaman meixela.
Cibela, f. Correa que sujeta el buey al yugo. (V. Apeadoira.)
Coucillón, m. Cada uno de los dos maderos unidos por la parte inferior al chedeiro, que
descansan sobre el eixo, y por el roce de los cuales “canta” el carro. Cada una de las dos
piezas ajustadas bajo el chedeiro, en las que asientan las dentoiras o treitoiras. (V.
Coucillón.)
Chavella, f. Pasador de madera con que se sujeta el xugo a la cabezalla, por medio del loro.
Chaveta, f. Pieza de madera o hierro con que se aprietan los extremos del eje a las ruedas.
Cheda, f. Cada una de las dos piezas curvas exteriores que entran en la armazón del lecho del
carro, o chedeiro, en las que sé clavan los fungueiros o estadullos.
Chedeiro, m. El lecho o superficie del carro, sobre el que se pone la carga.
Chercas, f. Cuatro piezas de hierro que corresponden en posición por detrás de las rellas y en
la cara opuesta de las ruedas.
Dentoira, f. Cada una de las cuatro piezas de madera un poco curvadas, que van clavadas en el
coucillón y entre las cuales gira el eje del carro. (Apeladoira.)
Eixo, m. Eje del carro.
Empátias, f. Especie de hombreras que tienen las chedas cerca de la cabezalla.
Estadullo, m. Estadojo. Cada una de las estacas que se fijan a los lados del chedeiro para
sostener las cainzas o la misma carga. (Fungueiro.)
Espita, f. Cada uno de los clavos que sujetan las lamias a las ruedas.
Freno, m. Cada uno de los zunchos que rodean el milde, para evitar que abra.
Fungueiro, m. Igual que estadullo.
Guillada, f. Aguijada Vara con aguijón, para conducir los bueyes.
Ladrairos, s. m. pl. Tablas que se colocan a modo de cainzas y a falta de éstas.
Lamia, f . Llanta con que se guarnecen las ruedas.
Lodoiro, m. Parte del eje que gira entre las dentoiras y cuyo roce produce el característico
chirrido.
Loro, m. Coyunda. Utensilio de álamo retorcido o de cuero que se, coloca en el centro del xugo
y con el cual se une éste a la cabezalla, por medio de la chavella.
[XXVI] Milde, m. Pieza central de la rueda del carro a la que van unidas las cambas y en las
que se asegura el eje. Variantes Mile y Minle.
Oucicarro, m. Horquilla grande de madera que llevan los carros en la unión de la cabezalla con
el chedeiro. (V. Cambón.)
Peallas, f. Barras del yugo entre las que se mete el cuello del buey.
Penle, m. Parte de los extremos del eje, que se introduce en la rueda.
Pioga, f. Correa que sujeta el buey al yugo. (V. Apeadoira.)
Raigada, f. Espiga del clavo que sujeta la llanta a las cambas.
Ranqueiro, m. Especie de horquilla que se pone en los carros, en la unión de la cabezalla con
el chedeiro. (Cambón.)
Rellas, f. Piezas de madera que atraviesan la parte central de las ruedas del carro y que van
sujetas por las cambas. (V. Milde.).- Sobrerrellas, hierros curvos que unen las cambas con
el milde.
Sobrerrella, f. Cada uno de hos semicírculos de hierro.que se engasta en los dos lados de las
ruedas, en la unión de las cambas con el milde.
Soliño, m. Palo especie de lanza, que se usa para uncir la yunta.
Tamoeiro, m. Pieza de madera que sirve de tirante en el carro.
Tesar, m. Travesero que atraviesa las chedas, uniéndolas a la cabezalla.
Tesoiro, m. Travesero que une las chedas del carro por la parte posterior.
Tilla, f. Cuña que aprieta el eje en la rueda.
Treitoira, f. Cada una de las piezas de la parte inferior del chedeiro, ente las que gira el eje. (V.
Dentoira.)
Xango, m. Correa del xugo. (V. Apeadoira.)
Xugo, m. Yugo.
NOTA: Hai moitas pezas que se descreben con difrentes nomes, asegún constumes
comarcaes.
[XVII]
DITOS, LOCUCIÓS, MODISMOS E REFRANS
Agarrado como unha lapa.
Andar aos moquetes.
Aquelo foi unha desfeita.
Arde e non fumega.
Arrólase no berce.
Boura como n-un faco.
Brando como a manteiga.
Bravo como as xestas.
Caeulle unha mala fada.
Calado como un peto.
Canta que has de ir a santa.
Con mais calma que boi de Laíño.
Con mais anos que un carballo vello.
Deu na tema de facer xogos.
De min a ti non ll’o consentia.
Direito como un pino.
Direito como un esteo.
E fino como lá de gato.
Elle o vento.
Entre medias de mil coitas.
Enganador como pecado.
E o vento.
Erguese aos touciños.
Ese non sube ao poleiro.
Esperate por ahí, que xa te chamarei.
Estaba seco como vara de cainzo.
Está levado do demo.
Estar ido.
E un fervelle as berzas.
E un queda ben.
Fixo boa feira.
Fraco como un asobio, como un bimbio, unha estadea, un guicho, un xurelo, un canivete, un
rabo de bacallao, un esperpento, un esbirro, un fio, unha cadela, etc.
Hai que facer xusticia de Ribeira.
Houbo unha desfeita do demo.
Ir de troula.
Levarse como o pan e o leite.
Mais xordo que un ingrés.
Mais feo que Tito.
Mais forte que unha noz ferreña.
Moito lle gusta andar â gambernia.
Morde e non ladra.
Negro como un chamizo.
Pega como n-un centeo verde.
Perdeu os libros.
Porfiou os sete porfiares.
Poucas son xa as malas fadas.
Quente como un forno.
Querse ir onde Deus ben lle faga.
Remangar a man.
Rubir ao poleiro.
Séique che sabe?
Tense por fildalgo.
Ti es a porta facheira, non gardas segredo.
Vaia, que ser.
Vai como reiciño na cesta.
Vaiche na misa en Congo.
Val tanto como farrapo de gaita.
Vella candonga.
Viume en calzas pretas.
[XXVIII]
COMPARACIÓS CO CASTELÁN’
Abril-a porta e a arca................................ Recibir con los. brazos abiertos.
Alumar aos cegos ..................................... Saltar a-los ojos.
Alumar con pallas mortas......................... Sacudir el polvo.
A montes e fontes..................................... Por todas partes.
Andar de riola........................................... Andar con gente desordenada.
Andar na lingoa da xente,
Andar como a gaita na festa ..................... Ser traído en lenguas.
Andar as degateñas, Andar a tatas............ Andar a gatas.
Andar como areia na zoca ........................ Estar con la mosca en la oreja.
Andar con panxoliñas............................... Andar con paños calientes.
Andar con pés de lá,
Ir con pés de manteiga.............................. Andar con pies de plomo.
Andar como a galiña cos ovos.................. Andar pisando huevos.
Andar de cacho pra cribo ......................... Andar a mal traer.
Andr como a grade,
Andar pol-as portas .................................. Andar arrastrado.
Andar sin tento ......................................... Andar a tontas y a locas.
A mortos e idos non hai amigos ............... A burro muerto cebada al rabo.
Alegre como unhas páscoas ..................... Más alegre que unas castañuelas.
Apañalas no ár.......................................... Cogerlas al vuelo.
Apalparlle as costelas ............................... Andarle en el bulto.
Armar ao merlo ........................................ Buscarle tres pies al gato.
As silveiras tén orellas.............................. Las paredes oyen.
Atopar co zapato que ll’afixo ................... Hallar la horma de su zapato.
A torto e dereito........................................ A diestro y siniestro.
Atras de tempos, tempos veñen................ Con-el tiempo maduran las uvas.
Bó como o pan de comer.......................... Bueno como el pan.
Bonito como un relós ............................... Bonito como un sol.
Botal-o como os cans na misa .................. Despedir con cajas destempladas.
¡Boura! ¡Boura! ........................................ ¡Dale! ¡Dale!
Branco como o ampo de neve .................. Blanco como la nieve.
Cada can morde o seu rabo,
Cada un raña onde lle proi........................ Cada uno rasca donde le pica.
Cada terra ó seu uso,
cada roca seu fuso .................................... Zapatero, a tus zapatos.
Can que ladra non traba............................ Perro que ladra no muerde.
Ceival-o can na bouza .............................. Meter en berengenales.
Coa corda ao lombo.................................. A rienda suelta.
Coidar que os paxaros maman
e comen miñocas ..................................... Creer que me chupo el dedo.
Cantar ou facer unha cousa que dá xenio. Cantar o hacer una cosa como los ángeles.
Co gallo de ............................................... Con motivo de...
Coida o ladrón que todol-o son ................ Cree el ladrón que todos gon de su condición.
Comer a pan sabido,
Comer de moca......................................... Comer de gorra o de mogollón.
Congoumo o demo ................................... Me lo deparó el diablo.
Costar ferro e fouce,
Costar ferro e fariña.................................. Costar Dios y ayuda.
Cortaba as pedras ..................................... Mover a compasión.
Craro como a luz do sol............................ Está más claro que la luz del sol.
Chamar aos pes compañeiros ................... Poner pies en polvorosa.
Chover ás cuncas;
chover a Deus dar auga ............................ Llover a cántaros.
[XXIX] Dá o que ten ................................ El que da lo que tiene no está obligado a más.
Da o trigo no aberto
e se o zarran abouca ................................. Está hecho un brazo de mar.
Dar sebo ás canelas,
Deixar terra pra nabos,
Nin pedir pan pra o camiño ...................... Tomar las de Villadiego.
Despertar ao can que durme ..................... Buscar tres pies al gato.
Doce como o mel...................................... Dulce como la miel.
Do dito ao feito vai un bon preito ............ Del dicho al hecho va un buen trecho.
Encherlle o ollo ........................................ Caer en gracia.
En toda terra espiga o pan ........................ En todas partes cuecen habas.
Esbagoarse os ollos .................................. Arrasarse los ojos en lágrimas.
Escachar coa risa ...................................... Desternillarse de risa.
Estaba seco como unha vara de caínzo .... Se le contaban los huesos.
Estar a un pan e a un coitelo..................... Estar a pan y manteles.
Estar como a cabra e o coitelo.................. Estar a matar.
Estar abrindo a panoia .............................. Estar en Babia.
Fstar cheo hasta os cumios ....................... Lleno hasta los topes.
Estar de xolda ........................................... Estar como unas pascuas.
Estar na aldea e non vel-as casas.............. No ver un burro a cuatro pasos.
Estar parvo................................................ Estar atontado.
Estar entre o eixo e a roda ........................ Estar entre la espada y la pared.
Facerlle as deligras ................................... Buscarle las cosquillas.
Facerlle os ollos candeas .......................... Mirar con buenos ojos.
Fago mentes.............................................. Hacer memoria.
Fai ben sen catar a quen ........................... Haz bien y no mires a quien.
Falar con cabeza ....................................... Hablar con sentido.
Ferver a cachón ........................................ Hervir a borbotones.
Fresco como unha leituga......................... Fresco como una lechuga.
Frío como a xiada..................................... Frío como el hielo.
Haber unha esganiza,
Habel-o demo,
Habel-o demo e a sua nai ......................... Haber la de Dios es Cristo.
Hoxe arde Troia........................................ Arde Troya.
Ir de troula ................................................ Irse de picos pardos.
Ir de -porta en porta,
Ir tenteado os forrollos ............................. Andar pidiendo limosna.
Andar por trancos e barrancos.................. Andar a trancas y barrancas.
Ladra e non traba...................................... Ladra y no muerde.
Levarse como o pan e o leite.................... Estar a partir un piñón.
Mais negro que ás de corvo...................... Más negro que el carbón.
Mallaron n-él como eu centeo verde ........ Le molieron a palos.
Mandeino ao rollo .................................... Lo mandé a la porra.
Medra como o leite no lume..................... Crece como la espuma.
Misturar o allo co bugallo ........................ Confundir el culo con las cuatro témporas.
Moito fume pouco lume,
Son mais as voces que as noces ............... Mucho ruido y pocas nueces.
Muller de votal-os cas as paredes............. Mujer de rompe y rasga.
N’hai pior cuña que a do mesmo pau....... No hay peor cuña que la de la misma madera.
Na terra dos cegos,
o que ten un ollo é rei ............................... En tierra de ciegos el tuerto es rey
Na terra dos lobos oubear como eles........ Donde vivieres haz como viéres.
N’hai atallo sen traballo,
N’hai mel sen aguillón ............................. No hay atajo sin trabajo.
Nin tal cousa nin farrapo de gaita............. Ni tal cosa ni qué niño muerto.
Non pedir pan para o camiño ................... Tomar las de Villadiego.
Non deu unha fala .................................... No dijo ni pío.
Non estar o alcacer para gaitas................. No está la Magdalena para tafetanes
[XXX] Non me enganar pan de picos ...... No mamarse el dedo.
Non piou................................................... No dijo ni pio.
Non quedar fio enxoito,
Estar pingando.......................................... Estar hecho una sopa.
Non sair do rabo d-un,
Non sair de diba d-un ............................... No dejar a uno ni a sol ni a sombra.
Non ter lixos na lingoa,
Non ter pelos na lingoa,
Non ter papas na lingoa............................ No tener pelo de tonto, o no tener pelo en la lengua.
Non termar de sí ....................................... No tenerse de pies.
Non vale dous beldros .............................. No vale un centavo.
O boi ceibo ben se lambe ......................... El buey suelto bien le lame.
O que ardeu queimouse. .......................... A lo hecho, pecho.
Onde hai egoas, poldros nacen................. Donde hay palos se hacen astillas.
Pintal-a rabia ............................................ Echárselas de valiente.
Pes, ¿que me queres? ............................... Pies, ¿para qué os quiero?
Pintame ben .............................................. Me viene de primera.
Pol-o pan baila o can ................................ Por dinero baila el perro.
Poñer a pan pidir ...................................... Poner como chupa dómine, etc
Pórse a raxeira .......................................... Tomar el sol.
Por un pinisco non morréu ....................... Por un pelo no ha muerto.
Quebrarlle as unllas.................................. Cortarle los vuelos.
Quedar para cocel-o carolo,
Quedar para aconchegal-os tizós.............. Quedar para vestir imágenes.
Quen cata o mel na colmea
terme coa picada da abella ....................... El que juega con fuego se quema.
Quer un, quer outro .................................. Cuándo uno, cuándo otro.
Raxa pol-a sua conta ................................ Habla por su cuenta y razón.
Regañal-os dentes..................................... Mostrar los colmillos.
Saber que gorenta ..................................... Chuparse los dedos.
Sairlle as contas furadas,
Sairlle a galiña choca................................ Llevarse un buen chasco.
¿Seique tes ganas de conto?
Seique tes gana de lerias........................... ¿Tienes ganas de músicas?
Sempre anda á quinta pregunta ................ Siempre anda a dos velas.
Ser nado n-unha noite escura ................... Ser más feo que Picio.
Se qués que te siga o can, dalle pan ......... Si quieres que te sirvan, paga.
Sinte nascer a herba.................................. Las ve venir.
Son mais as voces que as noces,
Moito fume e pouco lume ........................ Mucho ruido y pocas nueces.
Suar en pingas .......................................... Sudar la gota gorda
Ten mais cravos que unha porta vella ...... Tiene más concha que un galápago.
Ter menos dó que de carne de can ........... Tratar a la baqueta.
Trigo que n’has de colleitar,
deixao de visitar ....................................... Agua que no has de beber, déjala correr.
Turra o boi pol-o arado,
mal de seu grado....................................... A la fuerza ahorcan.
Val mais unha chea que cen lambuscos,
Val mais póuca axuda que moita derruba Vale más un toma que dos te daré.
Valer aquela conta.................................... Valer un ojo de la cara.
Valerse ben, Ten un bó pasar ................... Vivir con desahogo.
Vel-o lixo nos ollos alleos,
e non vel-a tranca nos seus....................... Ver la paja en ojo ajeno y no ver la viga en el suyo.
Vivo como unha charamusca ................... Vivo como un relámpago.
Voltar ao vezo .......................................... Volver a las andadas.
Voltarse o feitizo contra o feiticeiro......... Donde las dan las toman.

[XXXI]
ALGUNHAS FESTAS, DIVISIÓN DO TEMPO E OUTROS

Aninovo..........................................Año nuevo.
Antroido .........................................Carnaval.
Coresma..........................................Cuaresma.
San Xoan ........................................Junio (xuño)
Santiago..........................................Julio (xullo)
San Martiño ....................................Noviembre
Nadal ..............................................Diciembre, Navidad
Día de todol-os santos ....................
Dia de defuntos...............................
Dia de pascua. ................................
Noiteboa .........................................Nochebuena
Dial .................................................Diario
Noitada ...........................................Espacio de tiempo de una noche
Mensal ............................................Mensual.
Bimensal.........................................Bimensual.
Bimestre .........................................Espacio de meses
Sabadal ...........................................Espacio de dias comprendido entre dos sábados
Bimo ...............................................Que dura dos años
Cadrienal ........................................Cuadrienal, espacio de cuatro años
Orzada ............................................Tranecurso, Tiempo que pasa
Ano .................................................Año.
Século .............................................Siglo.
Bisesto ............................................Bisiesto.
Vintaneiro.......................................Veintenario (vintenario)
Anexo .............................................Que tiene un año (anello)
Añagoto ..........................................Cordero que no pasa de un año.
Borro...............................................Carnero de uno a dos años.
Aneiro.............................................Árbol que da fruto un año sí y otro no (veceiro).
Cadaneiro .......................................Árbol que da fruto cada dos años.
Bífero..............................................Que da fruto dos veces en el año.
Alqueive .........................................Tierra que se cultiva y se deja después en reposo
........................................................uno o más años.
Bigúmeo .........................................Que tiene dos filos (gumes)
Bifendido........................................Hendido en dos.
Andróxino.......................................Que participa de los dos sexos.
Antrefeito .......................................Hecho entre des personas, En colaboración.
Raiolar ............................................Amanecer (mencer, lumbrigar, ao abrente,
........................................................pol-a mañanciña, alborexar, amaescer, alborecer)
Amaescida ......................................Amanecida.
Meridía ...........................................Mediodía.
Sesta ...............................................Siesta
Tosteiro...........................................Tiempo del mediodía en verano.
Solpór .............................................El ocaso o puesta del sol.
Bocanoite........................................Anochecer (anoitecer, noitecer, sonoite, entre lusco e fusco,
........................................................ao estrelecer)
A boca da noite...............................Anochecido (pol-a noitiña, a noitiña).
Serán...............................................Entre el anochecer y la hora de acostarse.
Noite ...............................................Noche.
Noite pecha.....................................Noche cerrada.
Noite deleirada ...............................Noche seca
Noite escurada ................................Noche oscura.
Noitebra..........................................Tiniebla de la noche
Anoite .............................................Anoche (onte a noite)
Antevéspera....................................Antevíspera.
Véspera...........................................Víspera.
Antemañá .......................................Antes de amanecer.
Onte ................................................Ayer.
Antonte ...........................................Anteayer.
Antronte..........................................Anteanteayer (trasantonte, nontronte)
Nantronte........................................Anteriormente, en otro tiempo. Anteayer.
Hoxe ...............................................Hoy.
Mañá...............................................Mañana, espacio, de tiempo.
Mañán.............................................Mañana, el día que sigue al de hoy.
Crás.................................................Adv. Mañana.
Decrás.............................................Después de mañana.
En vante..........................................En adelante.

PROFESIOS, EMPREGOS, OFICIOS E CÁRREGOS


Aia ..................................................Aya
Aitor ...............................................Actor
Adelán ............................................Ropavejero
Adido..............................................Auxiliar de embajada, agregado
Albanel ...........................................Albañil
Aalbardeiro.....................................Albardero
Albergueiro.....................................Hospedero (pousadeiro)
Álbitro ............................................Arbitro
Alfaiate ...........................................Sastre (xastre)
Alforxeiro .......................................Alforjero
Almoiñeiro .....................................Hortelano que trabaja la almoina
Alleiro.............................................Ajero, que cultiva y vende ajos
Amboadeiro....................................Tinajero
Amolanchín ....................................Afilador (afiador)
Anzoleiro........................................Que hace y vende anzuelos
Aparellador.....................................Aparejador
Apregoador.....................................Pregonero
Arameiro.........................................Qué trabaja y hace alambre
Armeiro ..........................................Armero
[XXXII] Arpoeiro ..........................Arponero
Arquivista .......................................Archivero
Arreeiro ..........................................Arriero (arrieiro, arrocheriro)
Atabaleiro .......................................Timbalero
Atafoneiro.......................................Tahonero (tafoneiro)
Axustador .......................................Ajustador (Mec)
Bacalloeiro .....................................Comerciante de bacalao
Bagaxeiro .......................................Que se dedica a conducir bagaxes
Baleeiro ..........................................Ballenero, pescador de ballenas
Banqueiro .......................................Banquero
Bañeiro ...........................................Bañero, encargado o servidor de una casa de baños
Barbeiro..........................................Barbero
Bargueiro........................................Redero
Barqueiro........................................Barquero
Barrecañeiras..................................Barrendero, empleado en la limpieza pública
Barreiro...........................................Alfarero
Barrendeiro.....................................Barrendero (basoireiro)
Barreneiro.......................................Barrenero
Bastonario.......................................Alguacil, Bedel
Bateleiro .........................................Batelero
Beche..............................................Matarife (matachín)
Bileteiro..........................................Taquillero
Boeiro .............................................Boyero
Boleiro............................................Bollero
Bombeiro........................................Bombero
Bordadeira ......................................Bordadora,
Boteiro............................................Botero, el que maneja un bote
Botelleiro........................................Botellero
Braceiro ..........................................Bracero
Bulseiro ..........................................Bolsero
Bulsista ...........................................Bolsista, que se dedica a la compra y venta de efectos públi-
cos
Borriqueiro .....................................Burrero
Boxeu .............................................Tablajero (carniceiro)
Cabouqueiro ...................................Cantero (canteiro, pedreiro)
Cabreiro..........................................Cabrero
Caixeiro ..........................................Cajero
Caixoteiro .......................................Cajonero
Caldeireiro......................................Calderero
Caleiro ............................................Calero
Calista.............................................Callista
Comareiro.......................................Camarero
Campaneiro ....................................Campanero
Camiseiro .......................................Camisero
Campeiro ........................................Sepulturero (coveiro)
Canasteiro.......................................Banastero,
Carboeiro........................................Carbonero,
Carceleiro .......................................Carcelero
Carpinteiro......................................Carpintero
Carregador......................................Cargador
Carreteiro........................................Carretero, Carrero
Carrexón .........................................Acarreador, Mozo de cuerda
Carteiro...........................................Cartero
Casaleiro.........................................Casero (caseiro), Granjero
Castañeira .......................................Castañera
Casteleiro........................................Guarda de un castillo
Castroeiro .......................................Capador (castrador)
Ceifeiro...........................................Segador
Cedreiro..........................................Citarista
Celorxián ........................................Cirujano (ciruxán, cirurxán, cirurxao, zuruxano)
Cereiro............................................Cerero
Cerralleiro.......................................Cerrajero (serralleiro)
Cesteiro...........................................Cestero
Cigarreira........................................Cigarrera
Cociñeiro ........................................Cocinero
Cocheiro .........................................Cochero
Colchoeiro ......................................Colchonero
Collantre .........................................Cuadrillero
Coireiro...........................................Curtidor
Confiteiro .......................................Confitero
Contratante .....................................Contratista
Copreiro..........................................Coplero
Corbeiro..........................................Cestero
Cordaneiro......................................Cordelero
Cordoeiro........................................Cordonero (cordeeiro)
Corneteiro.......................................Corneta
Costureira .......................................Costurera
Covilleira........................................Camarera
Cubeiro ...........................................Tonelero
Curandeiro......................................Curandeiro (manciñeiro, saudador)
Chamador .......................................Llamador
Chanqueiro .....................................Zoquero, que hace chancas
Chumbeiro......................................Plomero
Debuxante.......................................Dibujante
Doceiro ...........................................Dulcero
Doncela...........................................Doncella
Doutor.............................................Doctor
Dovador..........................................Devanador
Embaixador ....................................Embajador
Empregado .....................................Empleado
Encadernador..................................Encuadernador
Encomendeiro.................................Demandadero (mandadeiro)
Enfardelador ...................................Embalador
Escolante ........................................Maestro de escuela, (mestre escola)
Escrebente ......................................Escribiente (escrebinte)
Escribán..........................................Escribano (tabelión)
Estampeiro......................................Vendedor de estampas
Estanqueiro.....................................Estanquero
Faitor ..............................................Factor
Farneiro ..........................................Harinero
Farrapeiro .......................................Trapero (trapeiro)
Ferrador ..........................................Herrador
Ferralleiro .......................................Cerrajero
Ferreiro ...........................................Herrero
Figurante.........................................Cómico, Comediante
Afeiroado........................................Cómico de la lengua
Filósafo...........................................Filósofo (profundador)
Fogueiro .........................................Fogonero
Fogueteiro.......................................Cohetero
Formeiro .........................................Hormero
Forneiro ..........................................Hornero
Forxador .........................................Forjador
Frautista..........................................Flautista
Fresqueiro.......................................Que vende pescado fresco (peixeiro)
Gacetilleiro .....................................Gacetillero
Gaiteiro...........................................Gaitero
Garafate ..........................................Calafateador
Garda ..............................................Guardia
Gardaagullas...................................Guardaagujas
Gardafreio.......................................Guardafrenos
Garda libros ....................................Tenedor de libros
Gordián...........................................Guardián
Granxeiro........................................Granjero
Imaxineiro ......................................Imaginero
Inspeitor..........................................Inspector
Inxeniero.........................................Ingeniero
[XXXIII] Labrego ..........................Labriego
Lacaio .............................................Lacayo
Latoeiro ..........................................Hojalatero
Lavandeira......................................Lavandera
Leiteiro ...........................................Lechero
Leterado..........................................Abogado, Letrado
Libreiro...........................................Librero
Lidador ...........................................Lidiador
Loitador ..........................................Luchador
Louqueiro .......................................Loquero
Madeireiro ......................................Maderero
Madroa ...........................................Matrona
Maeso .............................................Maestro (mestre, maiestro)
Mallador .........................................Trillador
Mamposteiro...................................Mampostero
Manaxeiro.......................................Capataz de segadores
Manteigueiro ..................................Mantequero
Manteiro .........................................Mantero
Maquieiro .......................................Maquilero
Marchante.......................................Negociante
Marmorista .....................................Marmolista
Mariñeiro........................................Marinero,
Meleiro ...........................................Mielero
Mercador ........................................Mercader
Mesqueteira ....................................Mujer que compra y vende (tratante)
Moleiro ...........................................Molinero (muiñeiro)
Amolecedor ....................................Mullidor
Noteiro............................................Notario
Oleiro..............................................Ollero
Orgaista ..........................................Organista
Ourive.............................................Platero (prateiro)
Ovelleiro.........................................Ovejero
Panadeiro........................................Panadero
Pandeireiro .....................................Panderetero
Paneiro............................................Pañero
Panilleira.........................................Encajera
Parteiro ...........................................Partero
Pasteleiro ........................................Pastelero
Paxareiro.........................................Pajarero
Pecoreiro.........................................Pastor de ovejas
Peilao..............................................Palanquín, mozo de cordel
Penteadora ......................................Peinadora
Persoeiro.........................................Procurador, representante
Poceiro............................................Pocero
Porteiro ...........................................Portero, conserje
Praiticante.......................................Practicante
Prateador.........................................Plateador
Prateiro ...........................................Platero
Pregoeiro ........................................Pregonero
Pulpeiro ..........................................Pulpero
Queixeiro........................................Quesero
Quincalleiro....................................Quincallero
Redeiro ...........................................Redero
Rexente...........................................Regente
Remeiro ..........................................Remero
Romancista .....................................Novelista
Sancristán .......................................Sacristán
Segredario.......................................Secretario
Selleiro ...........................................El que hace sellas
Sementador.....................................Sembrador (semeador)
Sillero .............................................Sillero
Sombreireiro...................................Sombrerero
Taberniro ........................................Tabernero
Tamborileiro...................................Tambonlero
Taxador...........................................Tasador
Tecelán ...........................................Tejedor
Tecelá, tecedeira.............................Tejedora
Telleiro ...........................................tejero
Tendeiro .........................................Tendero
Tesoureiro.......................................Tesorero
Timbaleiro ......................................Timbalero
Tinalleiro ........................................Tinajero
Tintureiro........................................Tintorero
Tiradentes .......................................Sacamuelas (sacamoas)
Toneleiro ........................................Tonelero
Torneiro..........................................Tornero
Tramoieiro......................................Tramoyista
Tipeiro ............................................Tripero
Trosquiador ....................................Trasquilador, rapador
Venteiro..........................................Ventero
Verduleiro.......................................Verdulero
Vidrieiro .........................................Vidriero
Xabroneiro......................................Jabonero
Xardineiro.......................................Jardinero
Xiareiro...........................................Jornalero
Xornalista .......................................Periodista
Xurista ............................................Jurista
Zapateiro.........................................Zapatero
Zoqueiro .........................................El que hace zuecos

TREBELLOS OU AVEÑOS
Aixada ..................... Azada (eixada)
Enxada..................... Legón
Enxadiña.................. Legoncillo
Ligón ....................... Azadón
Brosa........................ Hacha
Machada .................. Hacha para manejar con una mano
Machado .................. Hacha para manejar a dos manos
Grada ....................... Instrumento de madera con púas para deshacer los terrones
Tañeira..................... Instrumento para deshacer los terrones después de arar
Trolla ....................... Rodillo para allanar la tierra
Cainzo...................... Entretejido de varas, plano, para alisar la tierra después de
................................. arada y pasada la grada
Soliño ...................... Paló especie de lanza que se usa para unir la grada, cainzo etc
Fouciña .................... Hoz
Lampo...................... Hoz para segar hierba en los prados
Afusaña.................... Hoz de mango largo para cortar silvas, leña menuda etc (gavillo)
Gadaño .................... Especie de hoz enhastada en un palo, para cortar tojos, zarzas, etc
................................. En algunas comarcas raño
Bisarma.................... Especie de gadaño que tiene como las alabardas una punta o lanza
Fouce ....................... Guadaña (fouzada, gadaña)
Forcado.................... Horquilla de dos púas (galleto)
Forcada .................... Horquilla de tres púas (forqueta, galleta)
Raño ........................ Utemsilio de labranza de dos a tres púas (picaña)
Urca ......................... Horquilla de púas de hierro (forcada)
Angazo .................... Rastrillo (anciño, enciño, restelo, trollo, rodo)

[XXXIV]
A SAA DE XANTAR E COCIÑA
Culler.......................Cuchara
Culleriña ..................Cucharilla
Cullerón...................Cuecharón
Garfo........................Tenedor
Garfela.....................Cucharón, cuchara grande de pote o puchero
Coitelo .....................Cuchillo (faca)
Prato ........................Plato
Salsoiro....................Plato o fuente hondos
Sopeira.....................Sopera
Baixela.....................Vajilla, colección de utensilios para el servicio de mesa
Bacio........................Plato grande, Bandeja, Vaso
Bacia........................Vaso de metal o barro redondo y hondo, Artesa pequeña para amasar
Púcaro......................Vaso de barro para beber
Altamea ...................Taza de barro en que se toma el caldo (cunca)
Xarra........................Jarra (xerra)
Xerro........................Jarro
Xerreiro ...................Lugar donde se ponen los jarros
Azucreiro.................Azucarero
Taller .......................Servicio de mesa compuesto de vinagreras, salero y pimentero
Manten.....................Mantel (bancal)
Botexo .....................Botijo
Artesa ......................Arca para amasar el pan y guardarlo después en ella, Sirve de mesa
Amasadeira..............Artesa en que se amasa la harina para hacer el pan
Tinalla......................Tinaja
Sella.........................Herrada. En algunas comarcas: ferrada
Balde........................Cubo, Herrada
Ferrada.....................Cazo para sacar agua de las sellas
Tanque.....................Vaso de barro, lata, etc., con asa, para coger agua u otro líquido
Ataño .......................Jarro o vasija para líquidos
Cacifo ......................Vasija de madera para la sal
Cachifro...................Vasija pequeña de cristal o barro
Cantareiro ................Lugar para los cántaros
Tixella......................Taza (cunca, conca)
Vaseira.....................Vasar (alzadeiro, barcadeiro, andel, cunqueiro, prateleira)
Carabilleiro..............Especie de colgador hecho con palos, para colgar vasos,
.................................pucheros, jarros, etc
Paraño......................Aparador para las ollas de agua y otras vasijas (Provincia de Lugo)
Baxete......................Banco agujereado, para asiento de las vajillas
Camba......................Molino de mano
Almofariz ................Almirez
Coador .....................Colador
Esfregador ...............Fregadero
Cazola......................Cazuela
Tarteira ....................Tartera
Testo ........................Tapedero de una tartera, pote, etc.
Pucheiro...................Puchero (carrasco)
Asada.......................Puehero de barro sin asas (peruleira, pucheira)
Asado.......................Puchero de barro con dos asas
Tacho.......................Perol
Barcal ......................Barreño (alguidar, barreñón)
Pote..........................Olla, Vasija de barro o de hierro con tres pies en donde se hace
.................................el caldo, las papas, etc
Tixola ......................Sartén (panela)
Fonil ........................Embudo (funil)
Fornelo ....................Hornillo
Gramalleira..............Cadena que cuelga sobre el hogar desde una viga de la chimenea para
.................................colgar potes y caldeiros (randeira)
Camballón ...............Gancho en la gramalleira para colgar el pote
Asnelo......................Pescante para poner los potes y caldeiros sobre el fuego (trandeira)
Estrepia....................Trébedes que se utilizan en la lareira para poner cacharros
.................................al fuego (trepia)
Burro........................Caballete de madera, de donde se cuelga la gramalleira
Molida .....................Rollo de paja en forma de rosca para asiento de potes y caldeiros al
.................................sacarlos del fuego
Anllar.......................Espacio al pie de la lareira, donde se tiene la leña (unllar)
Parañoa ....................Espacio detrás del hogar con una piedra para sentarse la gente
Lariza.......................Fuego de la lareira (larada)
Larizán.....................El que acostumbra a dormirse en los escaños de la lareira

[XXXV]
O LEITO E AS ROUPAS
Leito ................................ Lecho, cama
Cabeceira......................... Parte superior de la cama , que corresponde a la cabecera
Espadoeira ....................... Cabecera del lecho (espaldeira)
Barrela ............................. Barra de la cama
Bañado............................. Bacín (ouriñol, ourinal, urinol)
Cabezal ............................ Almohada oblonga del largo de la cama (traveseiro)
Almofada......................... Almohada
Faceiroa ........................... Pequeña almohada en la que se reclinan las faceiras
Chumazo.......................... Almohadón, cojín
Coxín ............................... Cojín
Cobertor........................... Manta
Alfamare.......................... Cobertor ordinario
Sábas................................ Sábanas
Almocalla ........................ Colcha
Cócedra............................ Colchón de lana
Enxerga............................ Colchon de pajas, hojas, etc, Jergón
Arcaz ............................... Arca grande para guardar las ropas de cama
A FAMILIA
Tataravó............................. Tatarabuelo
Trasavó .............................. Bisabue lo (bisavó)
Avó .................................... Abuelo
Proxenitor .......................... Progenitor, Ascendiente, Abuelo
Pai...................................... Padre (papai)
Paiciño............................... Paternal, Diminutivo, de pai
Padraco .............................. Padrastro (padrasto)
Nai ..................................... Madre (mai, mamai)
Naiciña .............................. Diminutivo de nai
Naiciño .............................. Maternal, Materno, De madre
Madrasca ........................... Madrastra (madrasta, madrasga)
Madrasgona ....................... Madrastra en sentido de ofensa
Fillo ................................... Hijo
Fillastro.............................. Hijastro (andrado, enteado)
Adoutivo............................ Hijo por adopción
Neto ................................... Nieto
Bisneto............................... Bisnieto
Tataraneto.......................... Tataranieto
Irmán ................................. Hermano (hirmán)
Irmá ................................... Hermana (hirmá)
Curmán, curmao ................ Primo hermano
Curmá ................................ Prima
Curmán entregue ............... Primo carnal
Tío entregue....................... Tío carnal
Sobriño .............................. Sobrino
Cuñádego........................... Cuñadía
Afillado.............................. Ahijado
Padriño .............................. Padrino
Madriña ............................. Madrina

O MALLO OU MANLLE
Mallo ou manlle ......Instrumento con que se trilla que consiste en un mango largo al
.................................extremo de cual gira el pértego, tarugo que hace de maza
Malla........................Trilla
Mallar ......................Trillar
Mallador ..................Trillador
Mallada....................Golpe dado con el mallo
Pértego.....................Maza del mallo sujeta por el encedoiro al mangueiro
Encedoiro ................Correa que une el pértego al mango (meán, cezoiro)
Casuleira..................Caperuza de cuero que tiene la misma misión [que el encedoiro] (cidoiro)
Entrecartes...............Correas que unen el encedoiro a la mangueira

O MOIÑO
Muiño ......................Molino
Petarelo....................Molino pequeño de un solo rudicio
Acea.........................Aceña, molino (atafona)
Muiñeiro ..................Molinero
Moedura ..................Molienda (moaxe, moenda)
Moer ........................Moler
Muiñada...................Reunión en el molino en espera de la molienda
Muiña ......................Salvado
Maquia.....................Maquila
Maquiar ...................Maquilar
Apoñer.....................Echar a andar el molino (apór)
Termiñado ...............La harina acabada [XXXVI] de moler que está en torno a las muelas
Afirir........................Poner el molino en movimiento por medio del afiridoiro
Ariridoiro.................Aparato para echar a andar o parar el molino
Apear .......................Paralizarse el rudicio por haberse llenado de agua el sarteo
Desafirir...................Poner el molino en movimiento, dejando caer el agua por el canal
Engranda..................Resto de grano que queda sin moler en la tolva
Rodicio ....................Rodezno (rudicio)
Pena .........................Aspa del rodicio
Touteiro ...................Eje del rudicio hasta la muesca en que encaja el lobato
Culler.......................Palas del rodicio
Trouzo .....................Parte inferior o couce del eje del rudicio
Cabouco...................Hueco donde gira el rudicio
Viela ........................Nombre de cuatro hierros del rudicio
Sarteo.......................Cavidad en que va el rodico
Moega......................Tolva. Caja de madera donde se echa el grano para moler
Soborrella ................Pieza de hierro que encaja en el eje del rodicio y hace girar la muela
Dorneira...................Pieza donde se echa el grano para ser molido
Cangalleira ..............Pieza de madera en que descansa la moega, de la que recibe
.................................el grano, que dirige al ojo de la corredera
Tanxedoiro ..............Tablilla que hace caer a la muela el grano de la tolva, Citola
Trimiñado ................Asiento donde se coloca el pie del molino
Tribiñado .................Rebordado alrededor de la piedra [del molino]
Sesiga ......................Asiento de las losas en que se coloca el pie del molino
Emboutar .................Parar el molino, entorpecido por la harina
Bouta .......................Entorpecimiento causado en la piedra [del molino] opor la dureza
.................................del grano
Moa..........................Piedra del molino

O ARADO
Arábega ..........................................Arado de tres rabizas
Arábega ..........................................Arado para surcos profundos
Besadoiro........................................Arado de cuchillas
Abeacas ..........................................Orejas del arado (gueifas)
Ameixelo ........................................Travesero que une las orejas [del arado]
Tieira o teiróa .................................Telera, Pieza de hierro con que se asegura la reja (minxil)
Templa............................................Cuña que asegura la telera
Pezpiño ...........................................Travesero que une las abeacas al arado,
Rabela.............................................Rabera. Parte [del arado] que se empuña para
........................................................guiarlo (rabiza)
Caderna...........................................Esteva, Pieza [del arado] en ue he apoya el que lo dirige
Reito, ateiró ....................................Telera, Pieza que une la reja a la rabela [del arado]
Tempereiro .....................................Cuña que sujeta el timón y la teiróa
Aradoiro .........................................La reja o punta de hierro del arado
Charnela .........................................Hierro que se coloca en la punta de la reja
Buiz ................................................Pieza del arado
Rastro .............................................Parte donde asienta la reja

MOEDAS
Pataco .............................................Moneda de diez céntimos (patacón, mota grande, can)
Mota pequena .................................Moneda dé cinco céntimos (cadela)
Branca.............................................Moneda de plata
[III]
DICCIONARIO ENCICLOPEDICO
GALLEGO-CASTELLANO
[IV]
COLECCION
CASA DE GALICIA

1
TOMO I
La presente obra ha sido editada por iniciativa y bajo el patrocinio de la CASA DE
GALICIA de Caracas, según acuerdo adoptado por su Junta Directiva en sesión de 28 de octu-
bre de 1956.

La EDITORIAL GALAXIA en homenaje a esa benemérita entidad, ha escogido su


nombre para rotular la Colección que inicia esta edición, como símbolo del hogar común
donde se mantiene vivo e imperecedero el espíritu racial que alienta la obra y el esfuerzo de
nuestros emigrados en todo el mundo.
Depósito Legal PO 85 - 1958

[V] [Portadilla]
ELADIO RODRIGUEZ GONZALEZ
DE LA REAL ACADEMIA GALLEGA

DICCIONARIO
ENCICLOPEDICO
GALLEGO-CASTELLANO
TOMO I

A - CH
EDITORIAL GALAXIA
VIGO - 1958
[VII] NOTA EDITORIAL
Froito dun esforzo pacientísimo de moitos anos, esta obra era merecente de ser incor-
porada ó patrimonio común da nosa cultura, de poucas cousas tan escasa como de estudos
sobre o idioma ou de instrumentos útiles pra o seu conocemento. Unha malafada persistente
fixo que a serie de esforzos encamiñados a correxir ou atenuar esa deficiencia cultural, ini-
ciados con gran pulo xa no século XVII, malográsese case totalmente, ben por permaneceren
inéditos os traballos ben por se teren perdido definitivamente sin chegaren a ser publicados.
O Diccionario Enciclopédico Gallego-Castellano de Don Eladio Rodriguez representa
o derradeiro gran esforzo desa serie de obras inéditas ou perdidas. GALAXIA, que se propón
levar a cabo a publicación de tódolos materiás, estudos ou obras adicadas á língoa galega
que se conservan inéditas, tiña que comenzar naturalmente por ésta, non sóio por ser a máis
recente senón por ser a máis completa de cantas están nesas condicións.
Mentras non se acomete a gran empresa coleitiva de recoller metódicamente o noso
tesouro idiomático e crasificar e ordear o seu caudal léxico con arreglo a criterios rigorosa-
mente técnicos, a publicación de obras como a presente é da meirande urxencia e utilidade
pra millor conocemento do noso idioma, sobre todo si se ten en conta que o aitual rexurdi-
mento das letras vernáculas vaille dando primacía cultural a ise problema.
O interés desta é doble: o lexicográfico e máis o enciclopédico. Ademáis da súa gran
riqueza de voces, refráns e modismos populares, conta con unha riqueza estraordinaria de
datos etnográficos, históricos, xeográficos, arqueóloxicos, etc. que poñen ó leitor en contaito
íntimo coa persoalidade verdadeira de Galicia nas súas diversas manifestacións.
[VIII]
O autor deixóu crara e amorosamente manuscritas os milleiros e milleiros de cuar-
telas que constitúen o orixinal completo da obra. Traballóu nelas durante toda a súa vida,
sempre engadindo algún dato novo, sempre coa ilusión de as ver saír un día prá imprenta.
Gracias á patriótica xenerosidade dos integrantes da Casa de Galicia de Caracas, esa
ilusión, que en vida non víu cumplida, terá agora realidade plena. Diste xeito érguenlle o mil-
lor monumento a quen tanto amóu o noso idioma e préstanlle un exemplar e valioso servicio á
nosa cultura.
Coidamos ser intérpretes fidelísimos do esprito de Don Eladio ó adicar a presente
edición a tódolos fillos de Galicia que viven en terra allea e soñan na súa.
[IX ] PRÓLOGO [de Ramón Otero Pedrayo]
Chego á soleira do Diccionario Galego de Don Eladio Rodríguez González, co senti-
mento fondo e grave de calcar unha soleira sagra moito tempo maxinada. De poético tempro,
de carballeira sonorosa. Por a inmorrente presencia de un esprito baril, calmo, alentan pra
sempre os ámpidos eleitos, a frolesta endexamáis amuchada. Os gromos da primaveira da fala,
por nós agardan. E non rebulen tristeiras, sinón espertando belidas lembranzas, as follas out-
onizas das verbas, o alento agasalleiro e humán mantedor dos antigos ritmos.
Didiante do orixinal do Diccionario, síntese o devalar de foula e vento da nosa língoa,
pro cecáis con meirande realidade o xermolar de unha calada i escura vida. O manuscrito de
Don Eladio, cala. A fermosa escritura de unha man rexa e honrada no albo papel, é un moi-
mento impresoante de silencio. Por isa albura de abedoeira, teñen pasado a raxeira e as nubens
dos días infindos da fala. Nisa branca area decorréu o río da língoa, fervendo a cachón nas inv-
ernías, pousado e relixioso espello nos derradeiros do vran. Entón as falas son curtas, e abou-
ran como as encostas dos ribeiros, recendentes dinantes do ledo mencer das cántigas
vindimeiras. O libro mantén o relixioso silencio do autor. Cálase diante do manuscrito. Calóu
o autor longamente. Escúitase. Foi un ascético do apaixoado calar, en agarda sempre do mira-
gre, da revelación, da palabra. Endexamáis atal poeta, como nos dispaciosos calares. Era un
pobo camiñante quén pasaba. Cada xeneración siñifica un intre non segundado. Moitas pala-
bras, nadas en belidas horas alboradeiras, frolecen cangadas e tristentas nos beizos decrebados
dos vellos. Hai cántigas leviás e solermiñas. Apenas as rexistran, no intre de se pousar un pax-
ariño, as ponlas dos vagos amieiros rente as pedras orceladas dos muíños esquencidos, recan-
tos ben amados por Don Eladio no seu Ribeiro.
[X] Nin abra de compañía de técnicos, nin de filólogos e xenealoxistas das verbas. As
afeitas a viaxar en liteira anterga de misias dos pazos, ou nos autos de mil faiscares, son por
igoal refrexadas no espello e memoria, como as das rianxeiras na néboa das mañás, as afeitas
ás leises graves e tenras da montana, as nadas co ritmo do canto mareiro, rubidoras por os mai-
nos vales como no outono as gueivotas. Palabras-duquesas, palabras-labregas. Non podían
deixar de ser escuitadas, as, a veces, surprendidas do seu nacimento no balbordo das rúas
cidadáns; nin aquilas outras, como froles de escuma, do lírico manantío dos poetas, dos
ensaístas.
Amaba e respetaba, Don Eladio, a Filoloxía. Sen dúbida tivo infindas polémicas,
remanecidas do feitizo e maxia dos orixes. ¿Qué sentido tripulóu, por primeira ves, a lixeira
dorna de unha verba? Coalla calcadas esprencias e traballos, resóa co rumor da tornavolta da
marea nas resacas doorosas do vencimento, cristaíza o locir criador do maxinar, alba, fina,
doce como concha ou pelouro, trunfa por a súa beleza das longas estaxes do esquecimento.
Puido o autor non escuitar somentes. Puido debullar con arte, amor, emoción, o froito
da palabra. Háinas que se franquean na herba mol, pé dos pomareiros outonizos. Peneira e
alambique houberan sido ben manexados por o autor. A frol da fariña, a augardente que fai
rosario das siñificanzas, aledarían o traballo e as horas vixiantes. En algunha das súas poesías,
os topónimos de antigas e fermosas resoanzas de entramos Ribeiros, compoñen de seu versos
fuxidíos e lumiosos, do ton das fidalgas viñas queimadas por o lume xiado do outono. Un
pobo enteiro, moitas vagas parroquias de cántigas, viaxeiras aves na paisaxe, agromares de
door, amor e lembranza nos beizos, ficaron pra sempre engaiolados no peito de silencio aman-
tiño. Ben terá loitado Don Eladio ca tentación, case ca obriga inteleitual, de pescudar seus
orixes e camiños. Unhas xermolaron en outaneiras torres, e desceron, xa roucas, ós emparra-
dos rueiros. Unhas aletexaron primeiramente nas aradas, nas pelerinaxes ós ispirados cotos,
nas vendimas, pra, por tempos, teceler nos ares, e cecáis pousar, recollidas e ditosas, nas rosei-
ras do xardin dos poetas.
O xeneroso sombreiro, ó Mistral, de Don Eladio, ergueríase con respeto e amor ó
descobrire nas ledas paxaradas, algún acorde ditoso ensaiado no impeitizo de amor e door de
Rosalía. E de fixo, o ensarillado en leviás e rexas palabras por a musa do pobo, aseguráballe a
fermosa certidume de unha iauga fonda, escura, orixinaria, por baixo da tona da concencia: nai
sempre moza da fontela, deitadora de consoos da cántiga aldeán ou mariñeira, e dos ritmos de
algún adolescente ou vello e saudoso poeta.
Ninguén podería dubidar de como o noso romance, de viventes i espranzadas áas mol-
ladas na mar das descobertas, precisa de diccionarios particulares de xéneros de vida; da
fonda, grande e sonorosa catedral dos [XI ] ecoares e dos ritmos, do tempo latexante e apreix-
ado, da calma evocación, de un diccionario etimolóxico. Perguntan por il, cos pobos e os estu-
diosos galego-portugueses, os leitores i especialistas de todo o mundo culto, onde a musa
severa e poética da Filoloxía ten seu fermoso e crecedeiro maxisterio. Arestora trabállase niste
senso. A exempraridade do P. M. Sarmiento ispira hoxe filólogos illados i equipos de técni-
cos. O P. Sarmiento figura cada día en máis ergueito posto, hasta ser merecente do primeiro,
entre os precursores do estudo con método moderno das língoas, e da poesía popular, delas
frol e fariña. Don Eladio veneraba a lembranza do erudito bieito, como amaba os diccionarios
do XIX, formados á lus dun lusco-fusco romántico. O Cuveiro, o Valladares, belidos libros
onde, foleando arestora i espertando recendos de vellos soutos, pódese descobrire algunha
mucha frol, ou glosa sinxela dos días lonxaos dos primeiros estudos.
A calada, impersoal, forma e maneira do Diccionario de Don Eladio, non envolve
chisco de teoría nin antiga nin nova; non ofrece o máis cativo eixe a unha discusión nin xiquer
a unha afirmación teórica ou de principios. Cun limpo, piadoso e relixioso amor de fillo, Don
Eladio escuita a fala da súa nai, Galiza, de seus abós. Nin matina discutila, nin enxuiciala. Con
ouvila relixiosamente, abóndalle. Con fixar en silencio no papel a súa fartura, está ledo. Coida
valeiro e pecadento o día decorrido sin apañar unha verba, ou a sombra vagoenta de unha
verba espeitral. Acolle a fala como deita dos labres dos falantes. Respira e alenta na ledizosa e
soante atmósfera. Ó falar dinantes do moimento ademirabre do silencio, siñificado niste Dic-
cionario, sinalábamos a homildade e amorosa adicación do autor. As verbas durmen caladas.
Repousan nos seus niños. Algunhas, afeitas á liberdade dos ermos e da mar, cecáis se non
alcontren ben na prisión do gráfico contorno. Pro non é sistema de epitafios, nin adral román-
tico, nin hai noción de contabilidade ou cencia. Por calquer folla, encetemos unha verba. En
voce maina, pronunciémola con unha miga de medo. Os bosques, as língoas, as xeneraciós,
son en tempos gostantes do sono. Máis ó prestarlle áas a unha, rebulen as outras. É un Diccio-
nario vivo. A súa colleita farta, a súa riqueza abraiante desexa millorar ós mais, e demanda
tamén ser acrescida.
Con respeto e amor de fillo, de monxe, foi compoñendo Don Eladio Rodríguez
González iste moimento. Tén, manda nil, algo semellante a un feitizo. Os poetas desenfeitizan
verbas e ritmos. Na laboura lexicográfica de Don Eladio, hai tamén a gracia dun enfeitizar.
Garda as formas novas, surprendidas na lus do día galego, enfeitizadas no Diccionario. Hou-
bera sido por demáis ociosa tarefa, a de procurar cando Don Eladio comenzóu, i en que data
findóu, a obra riba da cal a súa memoria medra e chega ós termos de unha imorrente sona.
Non foi comprimento dun programa, nin traballo calculado. Empezóu de neno, e rematóu co
derradeiro alento. A [XII ] entusiasta e calma paixón non consinte fixar cadabullos ó seu tra-
ballo, nin siquer se para en cálculos de groria. Cecáis os ramallos ben compostos, en ningún
tempo esquencidos, dos poemas do poeta do Ribeiro, sexan celmosos folgos, vieiros e fugadas
temáticas da grande e relixiosa poesía, ergueita no tempro ou na carballeira ispirada, da obra
enteirada con todas as horas e arelanzas do seu fidalgo vivir.
Unha das mañás máis doorosas pra nós foi unha dun mes de abril, cando en viaxe,
mercando en Chantada un xornal, límos a nova do pasamento do noso amigo, querido e ven-
erado. Sabiamolo envellecido e doente. Seu fillo, noso amigo ben lembrado e agardado sem-
pre, Don Xulio Rodríguez Yordi, tíñanos falado, con bágoas nos ollos, facía non moito tempo,
da cativa saúde do seu pai. Estamos case afeitos ós adeuses de moitos entranabres amigos.
Algús, moi lonxaos no tempo, deben semellar case mitolóxicos, ós xóvenes arestora nosos
amigos, sal e consóo dos nosos longos anos. Pro maxinando a vizosa saúde de Don Eladio, a
súa rexa forteza, o optimista locir do seu enxergar, figuróusenos ser un home feito e madurec-
ido, non un vello, quen morrera.
E daquela e moitas ocasiós despoixa, vivamente, con xogoral ledicia, disfroitamos na
lembranza de intres da nosa amizade con Don Eladio. Quixeramos fixar dous momentos. Eles
axudarannos a xustificare un pouco, diante do púbrico, a honra e premio que pra nós siñifica o
escribir istas páxinas, na soleira de unha das meirandes obras das letras e do saber galegos.
Foi un na nosa casa de Trasalba. Outro, en data solene i emozoante pra as terras do
Ribeiro e pra Don Eladio: o homaxe e banquete, en Ribadavia, ó cerne e bon poeta aviense.
Foi no outono do 1929. Enxamáis no recordar noso, fono de semellante beleza as púrpuras das
viñas ilustres. Como si as encostas do Ribeiro houberan aforrado os soles e raiolantes horas da
primadeira e do vran, pra ofrecelas traspostas, alquitaradas, na composición fuxidía das
cromáticas outonizas. Moitos amigos nos xuntamos ó redor de quen xa chegaba ó petruciado
da Poesia do Ribeiro. Moitos deles, cecaives os máis, camiñaron pra sempre. Algús fono por
nós abrazados por ves derradeira. Rexurdían a un novo latexar de místicas espranzas, os argu-
mentos dos pórticos do bon tempo alboradeiro. E o labio do viño, xa despoixa dos magostos e
da lucente cúpula do día de San Martiño, era ledo e cheo de antiga amizade...
Don Eladio recibíu naquela xornada, unha coroa de inesquecibres rosas de lembranza.
Arestora, ós vinteoito anos e tantos arcos de ponte sobre os renascentes fondás, a per-
gunta ten unha afeitiva valencia: ¿En qué degráus i estaxes se atopaba o Diccionario? Ela
lévanos a enxergar algunhas determiñantes, [XIII] paisaxes e rumos do vivir de Don Eladio.
Poderiamos escribire: da vida do seu Diccionario. Por de fora, espreitado co criterio acostu-
mado, un cursus de traballar na adeministración, no xornal, nas letras, no Diccionario... Ensa-
iando o nó, á lus centrosa do esprito, á valencia e feitura poética e apaixoada de todas as horas.
Os homes, os bos e xenerosos da Nosa Terra, saben ancorar a súa nao en moitos portos; figu-
ran neles enteirar as súas arelanzas, cando en verdade o porto desexado está moi lonxe, e o
navegar asegún a buxola do corazón, vai a prol de faros e badías non rexistrados nos periplos.
Nos ledizosos días do Ribeiro, no balbordo e ridual da festa, e no calado silencio da noite per-
corrida por ecos desfiados de cántigas, arranxando na mesa da oficiña informes, deixando
exercitárese a pluma nun artigo limpo, sempre intresante pra un xornal da Cruña, Don Eladio
engadía, tollía, milloraba, aseguraba un membro, ningún cativo, todos valentes, da grande
basílica da língoa falada. E o mesmo cando escolmaba ditosos ritmos belidos, pra compor en
honra de unha terra galega, un costume, un lembrar fondo e gasalleiro, os arcos de froles, de
unha poesía.
Se non pode teimar ningún comentario vivente arredor dun artista galego,
descoñecendo as súas paisaxes e hourizontes. Os nativos ou os escolleitos. Paisaxes cinguidas
a todas as raíces e temas da personalidade. Brumentas ou incoscentes, ou raiolantes de fonda
lus afeitosa, de lonxe volta doce, ou boureante lembrar e sofrir. Pra Don Eladio, dende neno, o
Ribeiro e a Cruña fono as paisaxes entranadas, as inzadas dos amores caros, as facianas da nai.
Un percorrer de crítica simpatizante por o Diccionario espertando a ialma e música das pala-
bras, comporía fonduras ledas, fidalgas, celmosas do Ribeiro onde ren pode ser valgar, e no
máis esgrevio traballo preside unha lonxana intención de feitura artística, e teoremas ou sona-
tas da óptica ricaz, da hímnica atrántica ca quentura cidadán da Cruña.
A nenés, o espertarse ó senso do amor, a natureza e a morte nos días ardentes, e os dis-
paciosos seráns da adolescenza. Nos versos do poeta madurecen as parreiras, verdecen ó deco-
rrer das augas os amieiros sensibres, liras ó vento e á lembranza. Volta ós carreiros mollados
por o troupelear dos nenos indo e vindo da escola, e inda non poucas veces enxergando as cou-
sas a traveso dos veos de cinza peneirada por a vella reitora da historia, enxamáis o Ribeiro
deixa de amparalo e aloumiñalo no seu colo:
¡Que asosego
neste homilde corrunchiño dos acougos!
En ningures, cecaives, chegaron a se irmandare atal belidamente as aldeas mestas nos
cotos asoellados, os alteirosos pazos ulentes ó sábrego das adegas, panforreantes cas laboura-
das chemineas, as feitiñas naus das eirexas ancoradas nas portas dos adrales, as vilas craras de
rúas ca arquiteitura e composición labregas das viñas dispostas en parreiras encobridoras
[XIV] do torrón, ergueitas nos camiños e vieiros, nas arboredas verdecentes pra daren
vagantío ós carros e ós cabaleiros. Criaban as parreiras unha baixa e ricaz estaxe, verdecente e
fresqueira. O ollar pousaba na fartura leda de unha arquiteituta vexetal, sóio curtada con
armuñía por os regueiros percorridos por os renques de arboredos amigos das augas.
Na cunca granítica do Ribeiro, escultura ó estilo barroco, con unha temática ordeada a
locir nos exemprares penedos ovoides, i entromedio dos mantos crecedeiros de pinos, locen
torres i eirexas case episcopales, como a de Beade; latexan na vila de Ribadavia a lenda e o
humorismo, a fidalguía e a gloria de fartas riquezas en ledizosos e graves conxuntos, dentro de
unha lus belida, na que poderíase descobrir o gris e albo dos valentes granitos, o verdecer das
follas da videira; pro cecaives o tema ribeirán sexa de festa e perfeución, de fala e orlamento
clásicos nos desposorios de San Croyo por a ponte, cidadán e pasaxeira, con Leiro centroso.
En ningures apañan feitíos semellantes os espellos do Avia. Nises cernes paisaxes, a sombra
das parés hedrosas e rechouchiantes de paxaros da tradición monástica e fidalga, veu ó mundo
o noso poeta. Mais eiquí imponnos un respeto e un silencio, o misterio emozoante da nenez.
Os nenos das aldeas saben moitas e belidas, e ás veces estranas e mitolóxicas, cousas.
Compren as súas mans técnicas antigas. Maxinamos ó neno engaiolado na beleza e no con-
sello da fala. Ela confirmaba e alumeaba o latín adeprendido en San Croyo. O latín non gosta
o mesmo adeprendido en terra de vendimas soadas. Outono e o primeiro inverno son ledos na
Ribeira, co culto e presenza de un numen central e raiolante, ás veces misterioso: o viño.
Descen os camiños co ulido e forteza da montana, e dende a Pena Corneira é emozoante enx-
ergar o Ribeiro na aba rexa das costas.
Algunhas ledizosas feituras do val, xa sóio son lembradas por os vellos. A xeneral
estaxe e arquiteitura das videiras, entre elas. Don Eladio vivíunas. Alentóu na doenza e no
adéus das viñas antergas. Todo arquiva a memoria dos nenos. Ben o saben os vellos dos tem-
pos de decaescenza e morte de antigas estroituras, e por iso gostan, pra venceren esqueci-
mento e morte, de falaren diante dos nenos. O Ribeiro dos vellos arrieiros, das familias antigas
do tempo dos antergos de Chao, e de contos e novelas de Doña Emilia Pardo Bazán, latexaba
inda con pulo na mocedade do noso poeta. Deixouse engaiolar, ledo e agradecido, na verba
vivente, tristeira, lonxe de trascendentalidade, de Lamas Carvaxal, o vate de semellantes,
ribeiras e bocarribeiras, e mestre da língoa salgada e prástica, endexamáis cansa nin prolixa do
antigo Ourense e dos seus arrabaldos. Lamas Carvaxal foi, pra o mociño Rodríguez González,
bon e asisado conselleiro, pois ben logo se decatóu dos seus merecementos.
Pro istas Humanidades máis labregas do que librescas do Ribeiro, [XV] tiveron no
recordo súa frol e froitos no ambente ledo, novo, finamente tinxido de esprito galego e gale-
guista da Cruña. Pra o rapaz, pra o mozo, foi un desembarco en ledos peiraos. Foi co treme-
locir das foulas, e o máxico oficiar da fouce de lus da torre de Breogán, o engado das Mariñas,
o ár fino, gaseoso, da rúa, o circo de poetas e discipros axuntado arredor do inmorredoiro
fogar aceso e mantido por o bardo Pondal, e o mestre da prosa e da evocación histórica, Mur-
guía. Lonxe no espazo, perto no corazón, a heroica chama de Curros, bautismado cruñés por a
coba eleita na beira do mar dos Artabros.
En ocasiós solenes, en conmemoraciós e discursos, Don Eladio díu fe falando dos
grandes, dos bos e xenerosos, da entrana de seixo e de doncel arelar do seu galeguismo.
Esprito sán, optimista, gardóu todo ó longo do seu vivir aquil mesmo raiolar de agradecido
sentimento, de ter sido acollido por a xenerosa lus e sociedade da Cruña. Cada mañán habíase
de lembrar do seu Ribeiro; pro o ser da Galiza, a roita da cultura e a poesía, confirmábase pra
o mozo, como despoixa pra o mestre exemplar ademirado e consagrado, na lus de ollar bru-
mento e mariñán da Cruña. E na Cruña, ledamente, ca seguranza, traballo e colleitas das
campías e do mar, foi collendo corpo sobre rexos alicerces a grande obra calada e silente.
Longo tempo raiolóu a súa presenza, inda oculta. Vivían nos ollos, na fala, de Don
Eladio. Pouco a pouco ispiróu respeto. Mais, dinantes de ensaiar algunhas estaxes da laboura
do Diccionario, compre, lonxe de calculado pensamento biográfico, lembrar os renques
paralelos de traballos e horas de Don Eladio. Nin uns nin outras, estranos ó Diccionario. Pois a
badía verdecente da fala envoltábao i enchíao, como a un navío asolagado por o destino, con-
fiado a unha mañán de ledas bateladas de Páscoa, bogar de novo, orlado dos tesouros mariños,
por fermosos ronselos ventureiros.
A mesa da oficina, a mesa da Redaución. Dúas mesas amigas, ás veces a mesma, en
tempos non aínda lonxanos.
Outras formas de traballo, as ponlas técnicas, a dosimetría e aproveitamento das horas
no tempo de hoxe, escurecen nas novas xeneraciós, e aínda fan esprezar as horas da mesa da
oficina do tempo de onte e de nantronte. Eran outros ritmos. E outra a dimensión da mañán cas
súas maréas de bruídos, e diferente a siñificanza de premio e recompensa da saída da oficina,
a hora da volta á casa, dos albos e calmos mantés. Pra moitos foi a mesa da oficina banco duro
de galera, refuxio non agradecido do fracaso. Pra outros siñifica deber, ascesis, vocación. Cala
diante a ética emozoante e pura, a crítica de Luis Taboada, e o dente e mordedela vulgar e lit-
eraria.
[XVI] Don Eladio, mociño da aldea, ó se impoñer no traballo da adeministración da
cidade, díuse á tarefa cun senso de honra, de deber xornaleiro. Vivíu e foi valor operante no
goberno de unha cidade ilustre e moderna. O vello esprito urbán, criador das liberdades políti-
cas, animóu ó largo de moitos anos a vida de Don Eladio. Foi un monxe na súa oficina. Emo-
cioábase lembrando os probremas, os trunfos, os tramos angustiosos da vida municipal.
Participaba, no seu posto, no goberno da brilante nau bogante da Cruña.
Nomeado, en propiedade, funcionario ó 20 de agosto do 1888, foi xubilado ó 26 de
agosto do 1937. Son 49 anos -máis, con algús servicios anteriores- nos que pasa de escribinte
a oficial da Secretaría, e ó seu cárrego na historia do Concello da Cruña, clásico, de Oficial
Mayor. Hai grave emoción de esencias do tempo decorrido, de frol do traballo xornaleiro e
calado no escrito -14 de agosto do 1937- pedindo o descanso: ...lleva prestados al Municipio
más de 48 años de continuados servicios, en el cumplimiento de los cuales ha procurado
poner siempre toda su buena voluntad y todos sus entusiasmos, para desempeñar lealmente,
con dignidad y con decoro, ya que no con suficiente aptitud, los diversos cargos que le han
sido confiados a través de aquel largo período de tiempo... Nil compríu algús empregos de
singular valencia. Por exempro a laboura a prol da Cruz Roxa, o tempo de Secretario interino
do Concello. Unha foula de agradecemento debéu devalar mollando os ollos de Don Eladio, ó
9 de agosto do 1917 cando o Concello e os seus funcionarios, presididos por o alcalde Don
Manuel Puga y Parga, e xuntamente con xornalistas, adicáronlle un grande e fervente xantar.
Á mesa de redaución levaba Don Eladio, co seu calmo e san gosto literario, a mesma
lediza, o mesmo senso do deber. O seu xeito de traballo, cecáis poidérase decrarare como xor-
naleiro agradacemento a Deus da lus, do pan, da saúde, e do espeitáculo de cada novo e com-
prido día.
Si na fonda laboura do Diccionario Don Eladio escuita, e toda a súa vixiante concencia
se enteira no ouvido, os ollos ledos e prudentes zugan de outra mais levián aitualidade, a mate-
ria da súa colaboración xornalística. Traballaba en revistas, en xornales, como corresponsal da
Prensa galega da emigración. O seu fogar periodístico foi o sonado El Noroeste. Chegaron a
seren estimados en toda a Galiza como periodistas de doada ispiración e traballo en loita co
tempo, a priguiza das conversas e o engado do ambente, Don José Pan de Soraluce, Don
Alfredo Tella, Don Manuel Puga y Pardo. As tres, e outras, figuras cinguidas cada día ó deco-
rrer das horas e das conversas, na Rúa Real, nos cafés, nas tertulias. Don Eladio é sempre o
traballo regoado, certeiro, ben feito. Igoal na figura que envolve e fai circular a noticia, do que
no artigo de doutrina trasparente, de tema case sempre galego, e na crítica teatral e de libros.
Traballaba no xornal [XVII] dende as sete deica as dez. Voltaba despoixa das once i escribía,
correxía, aconsellaba, dono e mestre sotil e bon de todas as chaves do oficio, deica as catro da
mañá, ou aínda uns cartos de hora máis. Son os máis celmosos bocados do froito tentador,
cheo de gostos acedos do xornalismo, Os escritos, croquis e lembranzas das derradeiras horas,
xa adiantada a mañán, e agromada nas brancas follas a primaveira tipográfica do novo día.
O Sr. Rodríguez Yordi, fillo amante, cronista piedoso, emozoado e verdadeiro, como
corresponde a home de cerne verdade como foi Don Eladio, ten adicado páxinas embazadas
de isa fermosa e melancónica néboa da realidade fuxidía a moitas redauciós cruñesas. Con
gosto, trascribimos un paxase :...ovalada y única -la mesa- respondía al criterio de hacer de
la labor periodística un todo coherente. La tarea era individual y especializada, pero en los
temas opinables se obtenía con rapidez una confrontación de pareceres por el simple proced-
imiento de entablar debate en la mesa común.
Don Eladio, presidente da Asociación da Prensa da Cruña despoixa de figurar na
primeira xunta do ano 1904, colaboraba na Revista Gallega do seu amigo Don Galo Salinas, e
noutras revistas; e puña seu amor ós galegos da outra banda do Atrántico, traballando pra eles
craras e cheas crónicas da vida galega, que saían nos correos da Habana. Endexamáis se fixo a
súa limpa língoa xornalista, istromento nin eco de polémicas, xenreiras persoales, e sóio a
paixón da Galiza quentóu ás veces a súa prosa, como en lembradoiras páxinas adicadas ó
Patriarca Murguía. Ás veces o poema, un intre, ou temporeira versión, do poema sin nome e
soante a xeneraciós en camiño dono do seu esprito, xurdía nas follas do diario; como acon-
tecéu no poema Eles..., composto pra o número de Galicia pubricado na Cruña ó 30 de maio
do 1908, en honra dos hérois da Independencia. No 1921, as estrofas de Carne da Raza foron
escritas en gabanza das destemidas mulleres da illa de Sálvora, cando ceibaron de morrer
afogados ós náufragos do barco Santa Isabel.
Membro numerario e presidente da Academia Galega, o outo locir dos mestres Pondal
e Murguía se non escurecéu no poeta do Ribeiro, no alumno da fonda e belida exempraridade,
da forma cultural, enteirado no ser e vida da aldea e da mariña galegas. Gardamos con amor o
exemprar de Oraciós campesiñas, a chama máis podente, a máis ricaz e millor mantida de
entranabres arelanzas, das acesas por Don Fladio no sagro e puro dolmen da Poesía. Nas ver-
bas da xenerosa adicatoria, Don Eladio di o que val máis, e aforra requintadas críticas: Ó meu
querido amigo... a quen me xunta espritoalmente o santo amor á Terra e o forte amor á Aldea.
Levan a data do mes de Nadal do 1927. Léndoas nestora, nun silencio de respeto e amizade,
decatámonos de cómo no decorrer do tempo moita [XVIII] semente inzóu; e o canto da nosa
xente migradoira pra os fitos do alén, ten resoado fondo e baril no corazón das carballeiras e
dos silenciosos lucos dos poetas.
Outono tras outono, as estradas follas ensoando verdeceres abrileiros pra as outas pon-
las, son belida imaxe do valente e calmo medrar do bosco da fala, no silencio de Don Eladio.
Tampouco quixéramos teimar espectográficos análises literarios. Somos, coidamos
por o menos sermos, bós leitores; terra mol, ben logo agradecida á lus, e ó chover -e hastra ás
aspras xiadas- da meteoroloxía literaria, pro febles críticos. Non ousamos crebar os sagros
velos da consagración literaria. Están tecidos de fíos moi sotís. Algús, cecáis por o poeta non
percibidos, donados por as deusas da súa propia cabeleira, ergueita á brilante esfera das noi-
tes... Cada intre pide máis a crítica, a forza e o método da Psicoloxía. As máis das sorpresas, e
dos desacougos e ademiraciós debidas ós poetas, medran i estabrécense na súa órbita verda-
deira, cun estudo científico do caráiter do autor. Non esquecendo o vello e de sempre: Est deus
in nobis; agitante calescimus illo.
O nume da crara i ergueita poesía de Don Eladio Rodríguez, vaga nas pechas néboas
dos Ribeiros que fan espeitral a ascética fórmula do alciprés, e rebaixan o ulido desmasiado
pagán das adegas; fía cas vellas, na compaña do bater das áas da lenda á lus das brasas
esmorecidas na cinza, destouza cos homes as encostas, alenta nas fases briladoiras, na óptica
de cauda de pavo real aberta nas vendimas, vive asegún o bater do corazón labrego: batelar
das torres, canto dos eirados, xermolar dos soutos, coitas e grorias da emigración. E aquilas
áas de anxo que, doéndose de ser da Morte no lusco fusco dos poentes, levan e portan as almas
das nosas a un inmorrente alentar lembradoiro.
Don Eladio -pois inda non vello, a non procurada gravidade xenerosa do seu compor-
tamento díulle o don afeitoso- aplausado en moitos certarnes e rexas competiciós de Poesía,
como xa no 1886 e 87 en Betanzos i en Pontevedra, no 1891 ca poesía Desperta, no certame
de Tui, orgaizado por a Asociación Rexionalista, no 1924 cas Oraciós campesiñas na Festa da
Língoa Galega celebrada en Santiago de Compostela, fixo acodir os máis dos seus vieiros
poéticos ó xurdio e fermoso paisaxe do libro Oraciós campesiñas. Foron dinantes Folerpas,
1894, e Raza e Terra. Con amor i emoción acariñan as nosas mans, percorren os nosos ollos,
entramas ediciós.
Temos falado de vieiros. Toda fidalga e ispirada tarefa editorial, quer decir un vieiro
traballoso cara os outos cotos lumiosos. Vai, e as máis veces morre no érmo, entre sebes de
espranzas. Folerpas camiña no renque e teoría de lumes en pelerinaxe, gobernadas por o
grande vello Don [XIX] Andrés Martínez Salazar. Raza e Terra, semente i esquema de Orbal-
leiras, dá ton, co nome de un autor ben recibido na opinión, a Céltiga, sinxelo latexo en curtas
follas da frol da xuventude galega. Na biblioteca de Martínez Salazar, Eladio Rodríguez
González era un mociño chegado das aldeas da Avia, cun bimbio xogantín na man e unha
pluma de pavo-rial no sombreiro. Na revista de Xaime Quintanilla i equipo de Castelao, Vilar
Ponte, Ramón Cabanillas, Vicente Risco, en días de aspra loita do galeguismo, Don Eladio
leva unha sona de xornalista i escritor. Madurecen os eidos poéticos, os traspostos fondos de
amor, paisaxe, morte e resurrexit ben logo alumeados por o miragre prometido, sempre novo,
do arco da vella, no libro poético centroso de Don Eladio: Oraciós campesiñas.
Como na curta obra de Añón chama A pantasma, na do Dr. Barcia o Arco da vella, na
outa crasicidade e degoiros de Curros pra moitos leutores A Virxe do Cristal, na poesía de Don
Eladio a maina e lembradora música de Orballeiras ténse, no sentir xeneral, como a de ritmos,
lonxanías, evocaciós máis axeitadas pra esbroar a parede de senso común, ergueita entre as
figuranzas xornaleiras e o poético devalar do mundo, e donar a calquera unha vivencia do
senso poético das cousas... Nós temos dito, descendo do Carballiño por Pazos de Arenteiro,
pousando o ollar e as potencias acalmadas do esprito nos horizontes ben tecidos de videiras de
Beade, poemas de Oraciós campesiñas. I entón, e tamén no amparo de sombras rechouchi-
antes de paxaros de noso xardín aldeán, a poesía do ademirado Don Eladio ordeábase na
semellanza, feitío requintado, maxinar ledo, xogo e mandado da morte, na gracia dos oficios,
na adicación senlleira das vidas, na recendente fartura de simbólicas colleitas maxinativas dun
retábulo barroco.
Pois en lingoaxe das celmosas parroquias, con ritmos de muiñeira e de gaita, das augas
das invernías enchendo os canles enxoitos, dos calmizos do vran cando o pintor misterioso e
calado anda por as parreiras, enfíanse de mans dadas como belidamente díse en Portugal, as
vendimas e as xeiras do probe vello de pedir, profeso monxe da Ordre dos camiños; a soedade
das mulleriñas orfas no cincento lar, o pranto das torres, as queixas do agro acendendo faíscas
xusticieiras nas fouces, as sazós do ano fondamente sentidas por o labrego, os topónimos aga-
salleiros do Ribeiro, a leución e pranto amantiño dos cruceiros, os leviáns velos gandideiros
da orballeira...
Noutros rumos da súa aitividade literaria, Don Eladio compuxo páxinas en nobre
gabanza dos mestres, discursos ben madurecidos na millor doutriña estética e crítica. Pensa-
mos nun 31 de agosto -o do 1920- soado na historia da Poesia Galega: entraba na Academia
Galega un outo poeta, sen o procurar, o mestre dos novos: Ramón Cabanillas. A festa decorréu
no verdecente e fidalgo acougo do Balneario de Mondariz. Presidía, misturada [XX] co
púbrico, a figura raiolante de xenerosa paixón de Don Enrique Peinador. O autor da Terra
asoballada, de Vento mareiro, escolmando por padriño a Don Eladio, fíxolle chea xustiza á
honradeza do seu nome literario. Tratouse como moitas vegadas, de envoltar en sebes de con-
ceitos o sentimento devaladoiro e criador da saudade... No belido discurso de Don Eladio
decorren moitos poetas i ensaístas, chamados por grave vos xenerosa á pelerinaxe da Virxe
dos Ermos da Saudade.

Escribindo istas páxinas medra a nosa ademiración. Unha, dúas follas máis adiante vai
o leutor a entrar na máxica frolesta. Non ha saír deseguida do seu engado. Ela enfeitiza co
ulido outonizo e o renascer abrileiro das verbas e dos ritmos, da fala en néboa verdecente e
soante ou en labres ben coñecidos. O vello e o novo amíngoan moito do seu senso, na aitual-
idade da fala. Unha sucesión de paisaxes e chamadas vai guiando por carreiriños amantes,
entre o medrar e frolecer mesto e tenso da Fala.
Ben soupo dende o principio, Don Eladio, da valencia e porvir da súa obra. Adicoulle
a mañanceira ilusión de cada día; e no folgo do traballo, chegando o consóo do sono á laboura
feita, facíalle o durmir máis de neno. Decatábase, agradecido, de repousar na aba da noite da
Galiza. En cartas emozoadas tennos dito Don Xulio Rodríguez Yordi, como o seu pai traball-
aba no eido escolleito. Ben logo o fermoso manuscrito raiolaba o locir da súa verdade e
beleza. Cada día o navío, traballado pra os roteiros da inmortalidade, milloraba en valencia e
beleza. ¿Cándo o vento fincharía as súas velas? Moitos portos agardaban por il. Don Eladio
Rodríguez González chegóu á malenconía da vellez, tivo seu pasamento, sin o consóo, nin
xiquer cecáis a espranza, de que a lus da pubricidade pousara nas follas do rexistro do seu
vivir; fixera de novo soantes e faladas, as verbas que il, grande mago dos atentos silencios,
tiña ordeadas nas albas e caladas follas.
Por iso GALAXIA, empresa de xente nova, forma e figuranza de unha xeneración
grave de pensamento, pura no arelar, profesa na fé de unha Galiza frol da Europa como lucíu
na promesa do tempo románico, non dubidóu en procurar a Don Eladio Rodríguez González,
abondo de anos despoixa do seu pasamento, a edición que houbera sido en vida a meirande
das súas grorias literarias. Alentamos na patria e na vivencia de un noso i espranzado senso do
inmorrente. E coidamos no cerne do esprito chamar máis perto dos seus, das súas amadas
paisaxes, a lembranza do autor do Diccionario, ó pubricalo nista hora crítica, fonda e alborad-
eira pra a nosa Galiza, sempre, e arestora máis que nunca, confiada na súa baril xuventude.
Houbo un momento de espranza, case de certidume, pra Don Eladio. Maxinóu, tiña
direito a maxinar, os volumes podentes e ricaces da nosa obra nas mesas dos eruditos, nas
vidreiras das librerías. Aquil día -¡qué [XXI] cinzas, de quente ollada de fada, houbera acen-
dido pra Don Eladio, aquil día, o ceo atlántico!- non chegóu. Ficarán cecáis pra sempre no
silencio e xentileza e desintrés de Don Eladio, cando xa acordos firmes do Concello da Cruña
-por os derradeiros do 1933- aseguraban a pubricación...
Pra GALAXIA hoxe unha data de groria. Os reitores da empresa souperon enxergar
ben a prol da cultura galega, do seu espallamento, da obriga de pubricar dentro e fora da Gal-
iza -dentro ben perto, no corazón, a Galiza emigrada- o ser i ensoar a door e arelanza da Nosa
Terra. No comprimento do deber, nin porfias nin retesías de novos e vellos. Imponse de seu en
todo tempo, o froito celmoso, a honrada fábrica de unha grande obra da intelixenza e o amor.
Ó pubricar os novos a obra de un vello, procraman, lonxe de todo énfasis, como na alegría de
editar en galego páxinas inéditas do primeiro filosofo de Europa, e de espallar de cotío poe-
mas, ensaios e novelas de mozos, entra tamén a de ceibar do esquecemento un Diccionario,
frol e fariña, xuventude de un enteiro e nobre vivir. A verdade e valencia íntimas, non os ven-
tos da moda ou as polémicas das xeneraciós, presiden e ispiran a empresa, outa e xenerosa, da
nosa GALAXIA.
Noso agradecido sentimento pra os herdeiros do autor; e particolarmente, como per-
soeiro da confianza de iles e de por sí, ó brilante escritor Don Xulio Rodríguez Yordi, quen
con amizade xentil puxo nas mans dos guieiros de GALAXIA o tesouro do libro, a prenda i
herdo máis fermosa i entranabre do seu pai. Con amor e respeto, dámolo á pubricidade. Confi-
amos no trunfo, maino e calado, o xeito de trunfar propio das obras de fondos alicerces, de
outa e podente arquiteitura.
Noso agradecimento á xenerosidade de quenes, emigrados na faiscante Caracas, na
terra venezolán, cada intre máis inzada de valores galegos, fixeron posibre a saída da obra por
eles tamén ferventemente agardada. Pois na emigración, a língoa sóa cecáis con meirande
forza e beleza, consola i ergue con líricas áas, fortece, e no esprito e na sociedade acrecenta
máis o sentimento dos outos destinos da Galiza. A língoa nosa, cada intre máis espallada nos
pobos e sociedás atlánticas, locirá novamente pra moitos, confirmará en outros a fé, ca saída
do Diccionario de Don Eladio Rodríguez González; é o romor da fala anterga e nova, gardada
nas súas follas, nada ó sol, e á bretema, á door, á dita e á morte, da mesma inmorredoira raíz
do corazón i esprito de cada galego, -merecente de sélo, alumno dos poetas ispirados-, e dos
longos silenzos e traballos de un pobo guiado por a man de Deus, pra alentar aínda saudosa-
mente máis aló dos marcos da vida e da morte.
Ramón OTERO PEDRAYO.
[XXIII]
ABREVIATURAS EMPLEADAS
a. = activo
abl. = ablativo
abs. = absoluto
acep. = acepción
acus. = acusativo
adj. = adjetivo
adv. = adverbio, adverbial
adv. afirm. = adverbio afirmativo
adv. c. = adverbio de cantidad
adv. l. = adverbio de lugar
adv. m. = adverbio de modo
adv. neg. = adverbio de negación
adv. t. = adverbio de tiempo
advers. = adversativa
afirm. = afirmativo,a
amb. = ambiguo
ant. = antiguo, anticuado
apóc. = apócope
art. = artículo
aum. = aumentativo
ayunt. = ayuntamiento
BRAG. = Boletín de la Real Academia Gallega
c. = ciudad
CT. = Crónica Troyana
cap. = capital
cast. = castellano
cm. = centímetro
col. = colectivo, colección
com. = común, comúnmente
comp. = comparativo
cond. = condicional
conj. = conjunción
conj. adv. = conjunción adversativa
conj. cond. = conjunción condicional
conj. copul. = conjunción copulativa
conj. distr. = conjunción distributiva
conj. disy. = conjunción disyuntiva
conj. ilat. = conjunción ilativa
conjug. = conjugación
conjunt. = conjuntivo
contrac. = contracción
copul. = copulativa
corrup. = corrupción
dat. = dativo
def. = defectivo
demost. = demostrativo
despec. = despectivo
determ. = determinado, determinativo
Dic. = Diccionario,os
DC. = Diccionario de Carré
DCU. = Diccionario de Cuveiro
DL. = Diccionario de Leiras
DP. = Diccionario de Pintos
DRAG = Diccionario de la Real Academia Gallega
DV = Diccionario de Valladares
Dim. = diminutivo
distr. = distributiva
disy. = disyuntiva
Doc. = Documento,os
dm. = decímetro
ej. = ejemplo
epít. = epíteto
exclam. = exclamación
exp. = expresión
ext. = extensión
f. = femenino
fam. = familiar
fig. = figurado
fr. = frase
fut. = futuro
gal. = gallego
gén. = género, general
genit. = genitivo
ger., gerund. = gerundio
gr. = gramo
Hist. = histórico, Historia
id. = idem
imper. = imperativo
impers. = impersonal
ind. = indicativo
indef. = indefinido
indet. = indeterminado
inf. = infinitivo
insep. = inseparable
interj. = interjección
interr. = interrogativo
intrans. = intransitivo
inv. = invariable
irreg. = irregular
KM. = Kilómetro
Kgr. = Kilogramo
l. = litro
loc. = locución
loc. adv. = locución adverbial
long. = longitud
m. = masculino, metro
m. adv. = modo adverbial
m. conj. = modo conjuntivo
mgr. = miligramo
mm. = milímetro
munic. = municipio, municipal
n. = neutro
n. pr. = nombre propio
nat. = natural
neg. = negación, negativo
nom. = nominativo
[XIV] núm. = número
obs. = observación
p. = pasivo
p. a. = participio activo
p. ej. = por ejemplo
p. usual. = poco usual
p. p. = participio pasado
pág. = página
part. = partido, partícula
part. jud. = partido judicial
pers. = personal
pl. = plural
pop. = popular
por ext. = por extensión
pos. = posesivo
pot. = potencial
pref. = prefijo
prep. = preposición
prep. ins. = preposición inseparable
pret. imp. = pretérito imperfecto
pret. indef. = pretérito indefinido
pret. perf. = pretérito perfecto
pron. = pronombre
prov. = provincia
r. = regular
RAG. = Real Academia Gallega
rec. = recíproco
Refrs. = Refranes
rel. = relativo
s. = sustantivo, siglo
s. m. = sustantivo masculino
s. f. = sustantivo femenino
sent. = sentido
separ. = separativo
sing. = singular
sin. = sinonimia
sinóm. = sinónimo
subj. = subjuntivo
superl. = superlativo
tr. = transitivo
V. = véase
v. = verbo
v. a. = verbo activo
v. aux. = verbo auxiliar
v. dep. = verbo deponente
v. defect. = verbo defectivo
v. imp. = verbo impersonal
v. irreg. = verbo irregular
v. n. = verbo neutro
v. r. = verbo regular
v. rec. = verbo recíproco
v. ref. = verbo reflexivo
var. = variante
VCT = Vocabulario de la Crónica Troyana
voc. = vocablo, vocabulario
vulg. = vulgar, vulgarmente
v. gr. = verbigracia
APENDICE

[III, 459]
VOCABULARIO DE VOCES
QUE NO FIGURAN EN EL
CUERPO DE LA OBRA
[III, 461]
NOTA EDITORIAL
El inmenso caudal léxico de nuestra lengua no fué agotado por la paciente y
admirable labor colectora de D. Eladio Rodríguez. No podía serlo, porque tal empresa
excede las posibilidades del esfuerzo individual. Recoger, ordenar y estudiar nuestro
tesoro léxico en su totalidad más o menos aproximada es tarea que requiere el esfuerzo
colectivo y continuado de un equipo de personas. Creemos que no tardará el momento
en que nuestros jóvenes lingüistas acometan esa gran empresa cultural con entusiasmo,
tenacidad y método. Como premio a tal labor podrán ofrecer a la Romania el corpus de
una de sus lenguas más ricas, tanto en el caudal léxico como en la matización semán-
tica.
Como homenaje a D. Eladio y al generoso entusiasmo de nuestros hermanos
emigrados que hicieron posible la publicación de esta obra, tan útil para el cono-
cimiento de la lengua gallega, la EDITORIAL GALAXIA quiso enriquecer su contenido
incluyendo un Apéndice con centenares de voces vivas que no figuran en el cuerpo de la
misma y que fueron recogidas directamente por nuestros colaboradores y amigos. Las
pocas que aparecen repetidas en el Diccionario y en el Apéndice responden a la
necesidad de registrar en éste alguna acepción que no figuraba en aquél.
Proceden estas voces de distintas zonas de Galicia. Cesáreo Saco recogió las de
la tierra de Lemos; el poeta Novoneira, las del Caurel; Bernardino Graña, las de Can-
gas de Morrazo y algunas de Ribadavia; X. Luis Franco Grande, las de Tebra; el P.
Santos Alonso, las de La Limia; Anxel Fole, las del Incio y Quiroga; Ramón Piñeiro, las
de Láncara, Lugo y algunas otras zonas lucenses; el Dr. García-Sabell nos facilitó una
interesante relación de voces referentes a enfermedades y padecimientos, recogidas de
enfermos de toda Galicia; Ramón Lourenzo Vázquez, algunas palabras recogidas por él
en A Mahía; A. Germade, las que aparecen localizadas en Sárdoma-Vigo; Benito
Fernández Alvarez aportó las palabras localizadas en Lobios, y las de Viana del Bollo
fueron recogidas por Laureano Prieto; también incluimos algunas de las voces [III, 462]
recogidas y publicadas por Aníbal Otero Alvarez, sin duda nuestro máximo lexicógrafo
actual, en sus trabajos aparecidos en CUADERNOS DE ESTUDIOS GALLEGOS y en
ARCHIVUM; incluimos igualmente voces publicadas por D. José María Pereda Alva-
rez en DOURO-LITORAL y recogidas por él en Verín, Viana, Celanova, Ginzo y
Viveiro; el escritor Silvio Santiago nos proporcionó las que aparecen localizadas en Vil-
lardevós.
No es necesario aclarar que la localización sólo indica el lugar en que las voces
fueron recogidas, pero no su área de vigencia, que en muchas de ellas es de gran exten-
sión, a veces con variantes y a veces con discontinuidades. Por ejemplo, en una gran
zona de Lugo el mirlo no se conoce con el nombre de MERLO o MELRO sino con los de
COCHORRA, COCHOSA, COCHOROSA, CHOCOROSA, variantes que abarcan una
gran extensión continua en su conjunto. En cambio, como ejemplo de vigencia discon-
tinua, podríamos poner la voz PEGADA, que significa "huella”, "pisada”, recogida por
Franco Grande en el valle de Tebra y que aparece vigente en las tierras luguesas del
Incio y del Caurel, pero sin que se dé continuidad de vigencia desde Tebra al Incio.
El material incluido en el Apéndice fué ordenado por nuestros colaboradores y
amigos Xosé L. Méndez Ferrín y Bernardino Graña.
Para mayor utilidad de este Diccionario, añadimos al mismo un segundo
Apéndice con un VOCABULARIO CASTELLANO-GALLEGO. Tomamos por base,
aunque revisándolo profundamente, el publicado por las Irmandades da Fala en 1933.
Además de agregar voces vivas que no figuran en él, se suprimen bastantes arcaísmos de
los que allí figuran y que la experiencia demostró que ejercieron un influjo desorienta-
dor sobre algunos de nuestros escritores.
[Primeira edición]

[3]
DICCIONARIO GALEGO-CASTELAN
[4]
Depósito Legal - VG. - 85 - 1968

EDITORIAL GALAXIA - Reconquista, 1 - VIGO.


[5]
X. L. FRANCO GRANDE

DICCIONARIO
GALEGO-CASTELAN
E

VOCABULARIO CASTELAN-GALEGO

EDITORIAL GALAXIA
[7]
Ós rexos labregos de Tebra, de quenes adeprendín case todo.

A todos os que asistiron ás miñas crases de galego, en Vigo, anque de min adeprende-
ran tan pouco.

E a Tebra, miña terra, onde teño as raíces máis fondas, por enriba de todo, anque esta
restitutio non é, nin pode ser, in integrum.
[9]
LIMIAR

Hai anos que se facía sentir entre nós a falta dun Dicionario manua galego-castelán,
esgotados os dispoñibles deica agora e, ademáis, pola crecente demanda que destes instrumen-
tos de traballo se botóu de ver nos anos derradeiros. O interés polo conocemento do noso idi-
oma e da nosa literatura, é un dos feitos máis sinalados desta hora. Por iso, nunca como agora
mesmo se sentiu o valeiro que supón o feito da ausencia no noso mercado libreiro dun Dicioli-
ario manual galego-castelán.

E habendo como hai nestes intres milleiros de persoas que se esforzan por chegar a un
acaído conocemento do noso idioma, GALAXIA estimóu de primeira necesidade encher este
oco, poñendo un novo instrumento de traballo nas mans deses milleiros de persoas que, espal-
ladas por todo o país i en gran número fora de el, debecen por ter un conocemento cabal da súa
propia fala, que falan a cotío, pero que non estudaban deica agora. E tendo en conta que se
estuda hoxe o noso idioma na Universidade galega (e ainda na de Barcelona e noutras), en
moitos Colexios e centros oficiás, e tamén noutros centros culturales, é craro que un número
importante da población galega -número crecente, ademáis- sinte a necesidade deste instru-
mento de traballo que hoxe GALAXIA lles facilita. Por iso, coidouse tamén que o único Dicci-
onario galego-castelán que hoxe se pode mercar nas nosas libreirías -o de D. Eladio Rodríguez
González-, non servia a esa finalidade, pois non é doadamente manexable, dado o seu volume
e máis a súa finalidade enciclopédica, pra ser un instrumento escolar de traballo. Este tiña que
ser un manual, un vocabulario, ó cabo.

Esa é, pois, a finalidade deste libro. O seu autor vese obrigado a decrarar eiquí, por si
alguén non o sabe, que a súa obra carece de todo mérito persoal e ningún outro se quere atri-
buir tampouco. Somentes quixo prestar un servicio ó seu país, si é que a súa obra sirve [10] pra
axudar a todos aqueles que de algunha maneira queren chegar ó conocemento do meirande
tesouro espritoal que a nosa terra producíu no seu decorrer cultural. E si unha fala é sempre a
meirande creación que un pobo pode acadar no seu paso polo tempo, que non ten comparanza
con ningunha outra, porque é a esencia mesma da súa persoalidade, o que lle dá categoría de
pobo, o autor sentirase moi satisfeito de saber que o seu traballo non foi en van e poida servir ó
millor conocemento da nosa propia singularidade e preste, por iso mesmo, un, servicio ó país.
Non atoparedes neste libro ningún niérito especial. Nin o autor é quen pra acadalo, nin
tampouco se propuxo faccr unha obra importante -que nada vai sinificar no estudo e conoce-
mento do galego, fora dos únicos lindes pedagóxicos ditos-, senón que sabe moi ben qué eivas
se lle poden poñer. Con todo, entra eiquí un material esicográfico de moita importancia,
mesmo en cachocira. En primeiro termo, todo o que figura no Apéndice ó Diccionario de D.
Eladio, en cuia colleita intervíu tamén o autor deste Manual; en segundo, o material publicado
por Aníbal Otero, i en terceiro, novas aportacións do autor, non incluidas no devandito Apén-
dice, e que proceden, case na súa totalidade, da súa propia terra, o val de Tebra. Tamén se inc-
lúe algún que outro termo isolado procedente de algúns autores de hoxe.

Débese sinalar tamén que cando se incorporan termos procedentes doutros Dicionarios
galegos que pra o criterio do autor merecen certas reservas, ben por non teren uso na nosa liter-
atura, ben por non lle constar a sáa vixencia oral, ou por calquera outra razón (que tamén pode
ser o mesmo desconocemento do autor), nese caso preferíu salvar a sua responsabilidade cit-
ando a procedencia do termo, engadindo: "según Fulano de tal". E moitas veces nin isto, pois
preferíu seguir o criterio da eliminación en vez do amoreamento. Decátase moi ben de que isto
é discutible, máis non todo pode ser ríxidamente seguro.
E veleiquí vos deixa con este Dicionario. Que vos faga a compaña que compre.

X.-L. FRANCO GRANDE


[Segunda edición]
[3]
DICCIONARIO GALEGO-CASTELAN
[4]
1ª EDICIÓN, 1968
2ª EDICIÓN, 1972
Depósito Legal - VG. - 85 - 1968

EDITORIAL GALAXIA - Reconquista, 1 - VIGO.


[5]
X. L. FRANCO GRANDE

DICCIONARIO
GALEGO-CASTELAN
E

VOCABULARIO CASTELAN-GALEGO

EDITORIAL GALAXIA
[7]
Ós rexos labregos de Tebra, de quenes adeprendín case todo.

A todos os que asistiron ás miñas crases de galego, en Vigo, anque de min


adeprenderan tan pouco.

E a Tebra, miña terra, onde teño as raíces máis fondas, por enriba de todo,
anque esta restitutio non é, nin pode ser, in integrum.
[9]
LIMIAR
Á SEGUNDA EDICIÓN

Esgotada hai tempo xa a primeira edición deste Diccionario, aparecida a fins do ano
1968, impúxose a necesidade desta segunda que agora sai anovada, revisada e mesmo arreque-
cida. Contén perto de 10.000 vocablos máis que a primeira, incluindo tamén as novas
acepcións. Isto siñifica que contéi con moi estimables axudas que fixeron posible o volume
que este manual houbo de coller.

É de xusticia que suliñe eiquí, senón todos os nomes de quenes me axudaron na colleita
do material arrecadado, sí ao menos os do P. Alonso Estravís, Laureano Prieto, Carlos Durán
(que dende Londres me fixo presente o moito material que da miña terra esquecera na primeira
edición), Susana López Facal, Valentín Arias, Ramón Piñeiro e algúns outros que farían moi
longa a míña lista de agradecimentos.
Pode que unha novedade sexa o vocabulario que eiquí se recolle procedente das bisbarras
galegas da chamada Galicia esterior, onde o galego conserva unha solprendente pu[9]reza;
vocabulario que, folga decilo, non é esclusivo desas terras, senón que, ao longo de todo o país
galego, vese tamén xurdir eiquí e acolá. Con isto quero sinalar asimesmo que as miñas fontes
informativas proceden de toda a nosa xeografía, resultando por certo dunha moi considerable
diversidade.

Esgotada, como digo, tan axiña a primeira edición, case nin tempo tiven pa coller folgos
e poñerme a dispoñer con vagar esta segunda. Isto soio foi posible por ter eu contado coa rexa
e disciplinada axuda de Xohán Bernárdez, quen -hai que decilo pra que se seipa- fixo a trabal-
losa compulsa de diccionarios anteriores e tivo pacencia pra mecanografiar as dez mil fichas
que ao longo dun ano enteiro lle fun entregando. Quede, pois, moi eraro tanto o meu agradece-
mento como a miña débeda.

E nada máis.

X. L. FRANCO GRANDE
[Oitava edición]
[3]
DICCIONARIO GALEGO-CASTELAN
[4]
1ª Edición, 1968
2ª Edición, 1972
3ª Edición, 1975
4ª Edición, 1978
5ª Edición, 1980
6ª Edición, 1981
7ª Edición, 1982
8ª Edición, 1983
Depósito Legal - VG. - 174 – 1983

EDITORIAL GALAXIA – Reconquista, 1 – VIGO.


[5]
X. L. FRANCO GRANDE

DICCIONARIO
GALEGO-CASTELAN
E

VOCABULARIO CASTELAN-GALEGO

EDITORIAL GALAXIA
[7]
Ós rexos labregos de Tebra, de quenes adeprendín case todo.

A todos os que asistiron ás miñas crases de galego, en Vigo, anque de


min adeprenderan tan pouco.

E a Tebra, miña terra, onde teño as raíces máis fondas, por enriba de
todo, anque esta restitutio non é, nin pode ser, in integrum.
[9]
Este Diccionario galego-castelán de Xosé Luis Franco Grande, que agora lle ofrecemos
ao público en nova edición, tivo unha difusión sin precedentes na historia editorial galega.
Desde o ano 1968 en que saíu do prelo por vez primeira, foron sete as edicións sucesivas
que se fixeron, sumando un total de 90.000 exemplares.
Ao se ter esgotado a última aparecid, vémonos obrigados a botar esta octava ao mer-
cado –sin alteracións de ningún orde– para poder atender a permanente demanda que do Dic-
cionario se mantén.
Ben quixéramos presentar agora unha edición reelaborada e amedrada, como era
propósito do autor. Pero impedimentos de tempo e a urxencia da saída, determinounos a reedi-
tar, sin engádegas, este instrumento de traballo indispensable para cantos se preocupan de
coñecer e estudiar a lingua galega.
Como en anteriores ocasións, querémoslle agradacer ao autor do Diccionario, o xener-
oso consentimento que nos deu para realizar a nova edición, coa que tencionamos seguir serv-
indo a cantos se interesan pola nosa fala.
OS EDITORES
[V]
[portada]
DICCIONARIO
GALEGO-CASTELÁN

[VII]
OBRAS DE LEANDRO CARRÉ
Contos e diálogos.
Amor malfadado (novela).
Os super-homes (novela).
Naiciña (novela).
A propia vida (novela).
O home que deu vida a un morto (novela).
O xornal de Mavi (novela).
Nos picoutos de Antoín (novela premiada).
Compendio de Gramática Galega.
Gramática Gallega.
Diccionario Galego-Castelán (o mais compreto dos pubricados hastra o día).

TEATRO
Tolerías, pasatempo nun acto.
Pra vivir ben de casados... pasatempo nun acto.
Trasnadas, pasatempo nun acto.
Un home doente, pasatempo nun acto.
Meiguerías, pasatempo nun acto.
Noite de ruada comedia nun acto.
Enredos, comedia en dous actos.
Rexurdimento, drama nun acto.
A venganza, cadro tráxico nun acto.
A paz do campo, comedia en dous actos.
Os amores de Xan, quinto, comedia en dous actos.
O corazón d'un pedáneo, comedia nun acto.
Doña Inocencia, comedia en dous actos.
Un caso compricado, comedia en dous actos.
Almas en pena, drama nun acto.
O pago, drama en tres actos.
O engano, drama en tres actos.
O pecado alleo, drama en tres actos.
Ao rolar da vida, drama en tres actos.
Coas âs crebadas, comedia en tres actos.
Tiros na rua, comedia en tres actos.
Naufraxios, drama en tres actos.
As fadas, comedia en tres actos.

EN COLABORACIÓN CON ANTONIO OROZCO


Picueiras o gallardo, sainete en dous actos, con varios números musicaes de Mauricio Farto.
Ruinas, drama nun acto.
[VIII]
VARIOS
Língua e Literatura da Galiza, conferencia, en Braga (Portugal).
O esprito do noso povo, premiado por la Casa de Galicia de Nova York, en 1953.
Conceito da Literatura Galega, e outros ensaios, premiado por el Centro Gallego de Buenos
Aires, en 1957.
A moderna orientazón do Teatro Galego, conferencia.
Trovadores e xograres galegos, conferencia.
Apuntes para una mitología popular gallega, en el boletín Douro-Litoral, de Porto (Portugal).
A poesía popular galega, conferencia. Porto (Portugal).
O conto popular galego, conferencia. Madrid.
A poesía festiva galega, conferencia.
Costumes do carnaval na Galiza, na revista Douro-Litoral, Porto (Portugal).
Meigas e meiguerías, comunicación al Congreso de Etnografía de Braga (Portugal).
As feiras na Galiza, en la Revista de Etnografía, Porto (Portugal).
Las romerías en Galicia, comunicación en el congreso de Etnografía, Santo Tirso (Portugal).
As lendas galegas tradizonaes, colección de más de cien leyendas, en la Revista de Etnografía,
Porto (Portugal).
Literatura Galega (O romance ou novela), en Céltiga, revista de Porto (Portugal).
Literatura Galega (Teatro), en Céltiga, Porto.
Os alfaiates ou xastres, na vida e no folclore da Galiza e Portugal, conferencia.
O muíño na vida e no folclore da Galiza, comunicación en el Congreso de Etnografía de
Póvoa do Varzim (Portugal).
Por un Teatro Galego do noso tempo, trabajo premiado en el certamen celebrado en París por
la Radio-Televisión Francesa, en honor del locutor gallego Nieto Pena, allí fallecido
(1964).
[IX]
[Portadilla]

DICCIONARIO
GALEGO- CASTELÁN
E
VOCABULARIO CASTELÁN-GALEGO
POR

LEANDRO CARRÉ ALVARELLOS


DA REAL ACADEMIA GALLEGA
DA SOCIEDADE MARTINS SARMENTO
DO INSTITUTO PORTUGUES DE ARQUEOL0GIA, HISTORIA E ETNOGRAFIA
E DA SOCIEDADE DE LINGUA PORTUGUESA, DE LISBOA

CUARTA EDIZÓN

Editorial Moret
[X]
É PROPIEDADE DO AUTOR
DEPÓSITO LEGAL: C - 187 -1972
Imp. MORET - M. de Amboage, 16 - La Coruña. 1972
[XI]
PRÓLOGO DE LA CUARTA EDICIÓN
Al crearse las «Irmandades da fala», allá por el año 1916, se había intensificado nota-
blemente el uso de la lengua gallega en las ciudades. Poesía, novela, teatro, conferencias y
revistas, aparecían y se realizaban con una profusión que hasta entonces no había alcanzado
nunca. Pero se echaba de menos un Diccionario y por todas partes se solicitaba. Los que años
atrás (el último en 1884) se habían publicado estaban agotados.

Director y propietario de la «Editorial LAR» en 1924, me propuse llenar aquel vacío y


me dediqué a tamaño trabajo con cariño y tesón. Siete años de una labor persistente y pacien-
zuda dieron por resultado la publicación de mi DICCIONARIO: en 1928 el primer tomo y en
1931 el segundo.
Ha tenido más éxito de lo que yo esperaba, y pocos años después, en 1933, tuve que
lanzar una segunda edición (ésta en un solo tomo), mejorando y ampliando la anterior.
Hoy sale a la luz la cuarta, que alcanza ya un total, de más de 29.500 vocablos. El
último párrafo de las «Verbas limiares», con las cuales inicié la primera edición, ha tenido
realidad. Esta es la mayor satisfacción experimentada, aún cuando es muy grande también la
sentida ante las felicitaciones y elogios que han dedicado a mi obra distinguidos filólogos de
varios países, sobre todo aquellos que se dedican al estudio de las lenguas románicas.
Durante mi niñez y en la primera juventud he convivido con otros muchachos de la
aldea de San Xián de Sergude, [XII] Ayuntamiento de Carral, en la cual acostumbraba vera-
near mi familia. Con aquellos iba a las labores propias de su edad y con ellos jugaba. Los
meses de verano y otoño que pasábamos en aquel rincón, lejos del camino de hierro y apartado
de la carretera, y en el cual ni siquiera escuela había, la lengua gallega con toda la pureza que
aún entonces se hablaba (era por los años 1890 al 1905) se fue adentrando en mi espíritu.
Las reuniones que los venerados y viejos amigos de mi padre celebraban diariamente
en la librería de éste, la famosa «cueva céltica» (en la que yo empezaba a trabajar), con sus
discusiones sobre diversos temas relacionados con la cultura, historia y literatura gallegas; la
lectura de poesías regionales y mi afición al teatro, que me impulsó a escribir para nuestra
escena, lograron que la lengua gallega se me hiciese más y más amada y conocida.
Después he recorrido casi toda Galicia; en algunas comarcas he permanecido varios
meses, y hablando constantemente en el idioma vernáculo con los paisanos, he sostenido con-
versaciones sobre variados y diversos temas: de trabajos, costumbres, juegos, creencias y
supersticiones, cultivos, etc., etc.; he oído cuentos, romances (o historias, como ellos les lla-
man), cantares y refranes; he asistido a reuniones efectuadas con diferentes motivos: tascas,
esfollas, fiadas, magostos, foliadas, ferias, romerías y funciones. La vida rural me es bien
conocida, por lo tanto, y el lenguaje popular familiar para mí.
Pero esto no me bastaba y acudí también a los códices, a los documentos y a los libros.
Una penosa, por lo lenta y trabajosa, labor de rebusca y comprobación; pero un satisfactorio
resultado por lo que he podido conseguir como fruto de más de cuarenta años de constante
estudio e investigación. Cuarenta años en el curso de mi vida, no, [XIII] claro está, en la inten-
sidad del trabajo, porque las horas del día tenía que dedicarlas a mi profesión, indispensable
para el sostenimiento de la familia en la dura lucha por la existencia, y sólo me era dable apli-
car al afanoso deseo de confeccionar este DICCIONARIO los meses de vacaciones y las horas
que hurtaba al descanso.
En esta cuarta edición -muy aumentada-, os ofrezco lo que he podido lograr. Hallaréis
en otros Diccionarios anteriores ciertos vocablos que no incluyo en el mío. Son voces que con-
sidero ajenas a nuestro idioma o formas incorrectas y deformadas de palabras extrañas expre-
sadas bárbaramente por ignorancia de los que pretenden usarlas sin conocerlas (1); puede
haber también algunos términos que no me ha sido posible comprobar y he preferido, en la
duda, prescindir de ellos.
A pesar de mi buen deseo, sé que la obra ni es perfecta ni está completa. Contiene, sin
embargo, más del triple de voces que el Diccionario que se consideraba como el más extenso
de los publicados, y esto, habréis de reconocer, representa un considerable avance en el estu-
dio y conocimiento de nuestra lengua regional.
Me ha guiado en esta obra un escrupuloso criterio de selección y comprobación. Al
publicar este DICCIONARIO he querido poner especialísimo cuidado en hacerlo con la máx-
ima corrección y pureza, por el prestigio de mi amada Galicia y por mi propio prestigio. Per-
donad si algún error se me ha escapado a pesar de mis buenos deseos.
EL AUTOR.
(1) En ningún Diccionario Castellano, ni de cualquier otro idioma, figuran las palabras
deformadas o corrompidas por el vulgo.
[XV]
ESPRICAZÓN OBRIGADA
O consultor deste dicionario verá que nalgunhas cousas non concorda con outros pub-
ricados, principalmente en algúns nomes de acción romatados en zón que noutros levan o
sufixo ción coma en castelán. Nesto acontez en diferentes escritores como acontez tamén no
emprego de ao, de ô ou ó como equivalenza do al castelán; é dicir, a unión de preposizón e
artículo masculino.
E compre concretar o por qué destas diferenzas, e algunhas mais que poden atoparse.
Velaí o porqué desta espricazón.
PROBLEMAS DA LÍNGOA GALEGA
Cando eu espriquéi unhas leizóns de língua e gramática galega (14 Setembro a 17
Novembro do 1964) á pedido de «Agrupación Cultural O Facho», composta na sua maoría por
xente xoven, perguntáronme por qué algúns escritores usaban a forma ao (contraizón de prep-
osizón e artículo) e outros ô ou ó. E pedíronme se lles eu podería espricar concretamente non
só como debía ser en realidade, senon tamén por qué, e se había regras fixas encol deso.
Escrebín eu daquela unhas follas que copio:

O AO Ô Ó
Un dos casos da sintase galega en que mais desacordes andan os nosos escritores, e que
ten dado orixe a grandes [XVI] controversias en diversas épocas, é o da unión da preposizón a
e mais o artículo o (masculino) ao, equivalente ao castelán al.
Teño ouservado que aqueles que adoitan escrebir ô ou ó en vez de ao, úsano indistinta-
mente en casos de dativo e de acusativo, demostrando así que teñen sen estudar, e descoñecen,
esta particularidade da fala galega, e pol-o tanto que empregan ô ou ó por se non decataren de
que o galego é diferente do castelán, que usa al nos dous casos, na mentres que na nosa língua
emprégase preposizón e artículo no dativo, mas, sómente artículo sen preposizón no acusativo.
No galego, como no portugués, que mantén as caraiterísticas da nosa antiga fala ao se
fundar o Reino de Portugal no século XII con o territorio do Condado Portucalense da Galiza,
decrarado independente por Alfonso Henríques, fillo do conde Henrique de Borgona que o
gobernara, dícese (e así débese escrebir) vai ao mar (caso de dativo; mas non se dí (nen se
debe escrebir): vin ao mariñeiro, senon vin o mariñeiro (caso de acusativo).
Vexamos para confirmar esto, o que dí o dicionario Gallego-Castellano pubricado pol-
a Real Academia Gallega no seu caderno númaro 12 (ano 1919):
AO combinación de la preposición a con el artículo o. Al -«damos et offerecemos por
sempre a Santa María de Monfero, et ao abade don París et ao convento desse mesmo lugar
cuantas herdades nós havemos... (Documentos de los siglos XIII al XIV) etc. (No dicionario
hai mais exempros que para abreviar non copio, posto que engadiréi outros tomados de difer-
entes escritos antigos e modernos, de conversas, etc.). Mas, continúo copiando do dito dicio-
nario:
[XVII]
AO CABO - loc. adv. Al cabo, al fin, a la postre, por último.
AO CERTO - loc. adv. Al cierto, a lo cierto, con certeza, ciertamente.
AO CHOU - loc. adv. Al azar, a lo que salga, al tuntún.
AO DOUTÁN - loc. adv. Botarse ao doután, vagabundear (P. Sobreira).
AO MAIS - loc. adv. A lo más, a lo sumo.
No meu dicionario Galego-Castelán, figura naturalmente así.
No de D. Eladio Rodríguez González, pubricado posteriormente ao meu, consínase
tamén:
AO combinación de la preposición a con el artículo o: a1, a lo, ej. vai ao monte, va al
monte; ao millor, a lo mejor... etc.
Temos unha proba de que nesto estamos conformes coa língua portuguesa, no trecho
que vou copiar da «Sonata de Primavera», de Valle Inclán, tomado da versión â fala lusitana
feita por Domingos Monteiro, Porto, 1958. p. 33: «Na minha carta narrei tudo pormenorizada-
mente a Monsenhor Sassoferrato, e, despois de a haver lacrado chamei o mordomo e
entreguailhe a carta para que... etc. (en castelán: llamé al mayordomo).
«Feito o que dirigi-me ao oratorio da Princesa, onde sem intervalo...» etc. (en castelán:
me dirigí al oratorio).
Esta maneira de empregar sómente artículo para o caso de acusativo e a unión de prep-
osizón e artículo para o dativo, úsase tamén en francés: «J'ai vu le général quand il allait au
champ» (Eu vin o xeneral cando ía ao campo).
De documentos do século XIII, tomo estes apontamentos: [XVIII] «E o merino rece-
beo o fiador e nomearon e posseron vigaros». «Como vai das Sequeiras de Vilachá ao porto
dos carros».
Na «Crónica Troyana», vertida ao galego da edizón francesa, no século XIV, collo ao
chou estes dous trechos: «Os do castelo despois que viron os troyaos fóronos ferir todos de
consún... (p. 137). E ao ferir bradaron e deron tan grandes vozes que os vales retenian...» (p.
195).
Dunha versión galega da «Crónica Xeral de España» de 1344: «Na decida da montaña
hu el rey don Paayo venceu os mouros... » (p. 391). «Coidou que ele conde Nepuciano que
podía haver o reyno por força: e travallouse quanto mais pode e axuntou compañas e grandes
poderes que se a ele achegaron como fazen ao mao que se alça contra el rey... » (p. 339).
Na «Colección de muchas palabras, voces y frases gallegas que el año 1745 oí, leí y
observé en Galicia, estando a divertirme en la villa de Pontevedra, en donde me he criado, y
habiendo andado por varias partes del Reino», escrito por Fr. Martín Sarmiento, coñecido
tamén por «Diálogo de 24 rústicos y o Tío Marcos da Portela», que eu persoalmente copiéi na
Biblioteca Nacional de Madrí, do manuscrito que alí se conserva, pódese ver, por exempro»:

Meniñas de Noya
Cando van ao mato
Levan a merenda
Ao santo San Marcos.
(copra n.º 89)

[XIX] Que aborrece os homes


que argallan enredos
enganando a todos,
grandes farauteiros
(copra n.º 937)

E Pondal tamén dí:


O vento que é triste oir
Funga nas esquivas uces
Que están ao redor de ti.
E, por romate; das moitas frases que teño anotadas, ouvidas por min de viva voz, váian
estas: «¿viches por ahí o ferreiro? -Non, foiche ao muiño».
Non cabe dúvida, pois, que esta foi e sigue sendo a maneira correita e corrente de usar
o, artículo, ou ao, unión de preposizón e artículo nos casos reseñados, como se emprega tamén
en Portugal que perpetuóu a antiga fala galega como língua nazonal.
Na miña Gramática Gallega esprico miudamente cando e como deben se usar as duas
formas e cales son as esceizóns do seu emprego.

VERBAS ROMATADAS EN CIÓN OU ZÓN


Nos documentos e libros antigos escribidos en galego, cuios manuscritos consérvanse,
e algúns deles están pubricados, vense grafías como: entençon, oraçon, quitaçon vendiçon,
etc., que na Edade Meia pronunzábanse entensón, orasón, quitasón, vendisón, como aínda lix-
eiramente [XX] variado úsase en Portugal: intenção, oração, quitação, vendição, que se pro-
nunzan cáseque igual, inda que con maor nasalidade, coma se levaran o n final que conserva o
galego.
Mas, pol-a parte central da Galiza, aparte o grande seitor da beiramar onde se mantén
aquela pronunza, dícese entención, oración, etc., e moitos escritores así o poñen adoutando
esta forma introducida pol-as escolas que fan o ensino en castelán. Noustante no dicionario
que encomezóu a pubricar a Real Academia Gallega, atopamos: Acrarazón, adulazón, ale-
gazón, animazón, benzón, canzón, carnazón, calificazón, etc., pol-o que eu así consineino no
composto e dado a luz por min.
Como esta forma é a equivalente da crásica terminazón on e mais da aínda usada en
Portugal ção (xa dixen devanceiramente que se pronunza igual: saon, sendo case mudo o a),
coido que debe ser a que usemos no galego se habemos de conservar a pureza do noso idioma.
O P. Fr. Martín Sarmiento nas suas copras enmentadas, emprega: acramazón,
conguergazón, intenzón, pubricazón, benzón.
E igualmente, no folleto pubricado pol-o Seminario de Estudos Galegos, que tiña sido
fundado na Universidade de Santiago pol-o distinto profesor Don Salvador Cabeza de León,
con alunos e algúns escritores que se lle aderiron figuran algunhas normas para a unificazón
do idioma galego. Estas normas, despois de escoitados os pareceres da seizón de filoloxía,
foron presentadas pol-o direitor d'esta ao pleno do Seminario, que acordóu a sua pubricazón
na xuntanza xeral do 15 de outubro de 1933).
Pois ben, como pode aprezarse, emprégase nel o final en zón d'acordo cô dicionario da
Real Academia, e del rexisto as voces: conservazón, considerazón, conxunzón, [XXI] distin-
zón, evoluzón, innovazón, nazón, orientazón, perfeizón, poboazón, posizón, preposizón,
seizón, soluzón, unificazón. E dí o noso himno galego:
A nosa voz pregoa
A redenzón da boa
Nazón de Breogán.
Se algúns escritores e outros dicionarios empregan a forma castelâ romatada en ción e
din que os que usamos a crásica dos nosos cancioneiros, códices e dipromas en zón facémolo
por nos diferenciar da língua oficial castelâ, respondémoslles que o que facemos e recuperar o
noso antergo idioma do Reino da Galiza, usándoo como en verdade é, e así falábase non
sómente pol-os nosos poetas senón incruso pol-os castellanos, andaluces y los de Extrema-
dura, que imitaban a los gallegos, de los cuales aprendieron el arte de trovar usando la
misma lengua, como dixo o Marqués de Santillana. E aquelas formas, aínda hoxe son empre-
gadas en Portugal, porque, como é ben sabido, o idioma galego foi o mesmo do novo Estado
portugués, como teño dito. E língua romance culta é a de Portugal, masque sexa diferente, e
desenrólase nela tamén unha cultura diferente; más, non inferior â castelâ; língua e cultura que
é a espresión e o esprito duns 86.000.000 de persoas. E en calquer dicionario portugués
pódense comprobare a eisitenza autual dos vocabros que cito nun dos parrafos devanceiros,
que á algúns lles non parecen cultos, porque se non asomellan â maneira castelâ na grafía nen
na pronunza.
Estudei o noso idioma galego dende a miña meniñeza e teño percorrido a nosa terra
toda pol-a beiramar, pol-o interior, pol-os vales e pol-as montañas, nas vilas, nas [XXII]
aldeas e nos portiños mariñeiros. Por eso coñezo costumes e contos, cantares, refráns, lendas,
romances; teño recollido e anotado moitísimas frases. Mas, tamén estudéi os libros, os cancio-
neiros, os documentos, os códices, as crónicas...
Este meu dicionario cuia 4.ª edizón sai agora contén mais de 29.500 vocabros, e non
pasando o de Valladares (que era o mais compreto dos devanceiros ao meu) de 9.300, pódese
aprezar o meu labor, e mais, tendo en conta que moitas das voces que figuran naquél, as non
recollín no redaitado por min pol-as non considerare propias da nosa língua.
Que sendo a língua galega devanceira da castellana, e mais formada para ser escrebida
e maormente usada para a poesía, (Don Ramón Menéndez Pidal, na sua Gramática Histórica
diz «el castellano ha tomado gran número de palabras de la lengua gallega»), foi éste o que
modificóu â sua maneira a nosa língua, da que arredouse; posto que nos primeiros escritos do
romance castelâ consérvanse aínda moitas voces galegas, como, por exempro: fallaron, de
falaron; fechos, de feitos; dexando, de deixando; sopieron, de souberon; coñoscieron, de
coñesceron; ficieron, de fixeron; dantes, de d'antes; dixiemos, de dixemos; fuerça, de força;
troxo, de trouxo; fijo, de fillo; fízolo, de fíxoo. Outras voces que son puramente galegas: leis,
alongando, agora, desque, guardarllo, levarllo, maldiçón, toller, arcebispo», etc. Todas estas
verbas son tomadas dun documento de donazón, fecho en Palençia, doce días de abril, ano
1311, por el Rey don Fernando.
Ou como poden aprezarse soliñadas nestes versos do poeta castellano Alfonso Alvarez
de Villasandino, que figuran no «Cancionero de Juan Alfonso de Baena», do século XV.
[XXIII] La novela esperana
En que he meu coraçon
Me face cobrar folgança
E perder tribulaçon
He trocado mi ventura
Como vos ora dyrey
Dy cesar por folgura
E mal por ben que cobrey
Fortuna por abondança
Meus troques tales sson
Lexo perda por ganança
Vyl tormento por perdón
Pues troque de tal figura
Sempre ledo andarey
Loando su grant altura
Del muy ensalçado Rrey
En que ay muyta omildança
E orgullo con rrason
Gran cordura syn dudança
Syguen en todo ssason
Ya de al non teno cura
Meus amigos, poys achey
Rrey complido de mesura
A quen sempre servirey
Con muy pura lealtança
E fermosa entençon
Loaré gentyl senblança
Adorando el seu perdón.
Non é, pois, que os galegos queiramos diferenciar a nosa língua da castelâ; senon todo
o contrallo. E dicir, que os castellanos foron diferenzando a sua língua da nosa, que tiñan
empregado no alborexar da sua cultura e da [XIV] sua poesía; o que nós queremos é conser-
varmos o idioma propio, usándoo coas nosas auténticas verbas e coidando de que éstas se non
perdan trocadas por outras alleas ou por elas estragadas. E se unhas son mais ou menos cultas
que as outras se non debe âs verbas en sí, senon a quen e como se usen, e mais âs frases e ide-
ias que con elas se espresaren.
Por outra parte; pra modernizare ou autualizarmos a nosa língua, coidamos que non
habemos empregar en escritos cultos as formas populares de aquelas persoas que, môrmente
nos arrabaldos das cidades mais poboadas empregan unha linguaxe corruta. Temos que des-
botar o son do j castelán que endexamais tivo a nosa fala e que tanto mal lle fixo. Temos que
desbotar e estoxar os barbarismos: «aer», por onte; «chaval», por neno; «manteñer», por man-
ter; «destiño», por destino; «ventán», por fenestra; «juevo», por ovo; «ajua», por auga; etc.,
etc.
Tal é o noso criterio e a ele atéñome neste dicionario.
ACENTUAZON, APÓSTROFOS E CONTRAIZÓNS
Autualmente adoitan empregarse no galego dous acentos: (´) agudo e (^) circunflexo,
que tamén úsanse no francés en casos somellantes.
O acento agudo ten os usos seguintes:
1.º Indicar nas verbas a vocal onde a voz débese apoiar con mais forza; ánemas (áni-
mas), esquío (escaso), acolá (allá), lemáchega (babosa, certo molusco gasterópodo).
2.º Distinguire algunhas parolas que se confondirían antre sí, e cuia vocal pronúnzase
un pouco mais aberta, ou sexa, mais crara que aquela que non leva o acento:
[XXV]
á (preposizón)
dá (do verbo dar)
é (es, do verbo ser)
nó (nudo)
nós (nosotros)
póla (rama de árbol)
présa (prisa)
súa (suda, del verbo suar)
a (la, artículo feminino)
da (de la, contraizón)
e (y, conxunzón)
no (en el, contraizón)
nos (en los, contraizón)
pola (gallina o polla)
presa (puñado)
sua (suya, de él o de ella)
Debo facer unha adevertenza. Hai quen escribe, confundindo a derradeira desas voces
antre sí, e pon súa (suda) en vez de sua (suya) escrebindo tamén túa, lúa, rúa en troques de tua
(tuya), lua (luna) y rua (calle).
En «Elementos de Gramática Histórica Gallega» do ilustre profesor don Vicente
García de Diego, maestro de dialectología, diz no capítulo I, Cambios fonéticos (do latín)
referíndose as vocaes tónicas (pax. 17):
U. Sigue como u; (e cita antre os exempros, cruo, lua, sua, nua, etc.
E na páxina 40, falando das consoantes:
N. Desaparece la n intervocálica. E podemos aprezar que, certamente, as parolas lati-
nas lana, lacuna, luna, [XXVI] tabanus, ao pasar ao galego fan: laa (ou lâ), lagoa, lua, tabao,
e de minacecea, ameaza.
O Dr. José Joaquín Nunes, diz ao respeito na sua «Gramática Histórica Portuguesa»,
que para o caso é igual, posto que nun principio o portugués e o galego eran unha sóa e úneca
língua:
U tónica continua a subsistir: ex. acuto, agudo; luna, lua, salute, saude; (pax. 55). E na
páx. 114:
N. nasaliza a vogal con que está en contacto... (e cita outros casos en que o n cae: ex.
minuto, miudo; venaria, vieira; corona, coroa; luna, lua; persona, pessoa, etc.
E da mesma maneira trata o asunto o Dr. Rosario Farani Mansur, profesor da Facultade
de Filosofía, Ciencias e Letras de Paraná (Brasil) na páxina 82 da sua «Gramática Histórica».
N. Cai mas nasaliza a vocal anterior: lana, lâ; manu, mão (man); non así en corona,
coroa; luna, lua, etc.
No que respeita a sua e tua (pronomes posesivos de terceira e segunda persoa respeiti-
vamente). Tampouco hai razón para que se lles poña acento. En castelán emprégase unha sóia
forma para nos referirmos a un sustantivo sexa este masculino ou feminino; su, tu: su asno, su
casa; tu sombrero, tu cartera. Pero nós, en galego temos duas formas diferentes e caraiterísti-
cas; seu e teu, para os sustantivos masculinos e sua e tua para os femininos: seu amigo (su
amigo), sua facenda (su hacienda); teu pai (tu padre), tua irmâ (tu hermana), que antigamente
dicíase para o feminino ta e sa. Son estas unhas flesións gramaticaes, como din os portugueses
ou son unha persistencia das vocaes que, según Garcia de Diego (pax. 17) permaescen nas
voces saude, lua, cruo, mua, tua, sua. Rua, por vir do [XXVII] francés rue, ou mais ben do
bretón roue, tampouco debe acentuarse.
Por outra parte, en castelán a maoría dos ditongos cargan a pronunza na segunda vocal:
huevo, guante, piedra, cuota, cuatro, etc., etc. Mas, no galego pol-a contra carrégase na
primeira: caixa, feixe, ouro, pau, leito, chapeu, fuxíu, etc.
Esta diferencia nótase mais nas verbas castelás que nas equivalentes galegas carecen
de ditongo: cuatro (catro), cuento (conto), cual (cal), cuanto (canto), luego (logo), cuerda
(corda), cuajo (callo), cuantía (contía), etc.
A nosa língua ten unhas caraiterísticas especiaes e propias, moi diferentes das castelás
e non temos por qué nen para qué someter o noso idioma ás regras estabelecidas por aquél
inda que amos, como moi infruenzados pol-o latín teñan somellanzas abondo, non en valuto
ao se formare a língua de Castela teña tomado da nosa grande númaro de verbas, como diz o
ilustre don Ramón Menéndez Pidal na sua «Gramática Histórica Castellana».
O acento agudo emprégase tamén en frases interrogativas ou ademirativas: ¿Quén foi?,
¿Cál é?, ¡Quén o pensara!
O acento circunflexo indica a pronunza aberta e alongada das vocaes, especialmente en
sílabas que sofriron contraizón. Lévao a forma do dativo do artículo feminino â (a la), a con-
traizón de preposizón e artículo masculino cô (con el) e outras parolas como âr (aire), irmâ
(hermana), tecelâ (tejedora), bô (bueno), dô (duelo), sô (solo), etc., que antigamente escre-
bíanse: aa, coo, aar, irmaa, tecelaa, boo, doo, soo, etc.
Usase o apóstrofo coma noutros idiomas tan cultos cal o francés e o italián cando se
suprime unha vocal para que as verbas soen mellor evitando o hiato.
[XXVIII]
A língua galega fai, como a francesa, moitas contraizóns fonéticas para o que na escrit-
ura adoita suprimirse a letra ou letras elididas poñendo no seu logar o apóstrofo:
¡Cántos recordos queridos
ten pr'o labrego a lareira!
(Eladio Rodríguez González)
As brétemas escuras
xa s'ergueron no val.
(Manuel Lugrís Freire)
Cand'era tempo d'inverno
pensaba en dond'estarías;
Cand'era tempo de sol
pensaba en dond'andarías.
Agora... tan soyo penso,
meu ben, se m'olvidarías
(Rosalía Castro)
¿Qué ten tua voz sentida,
que m'obriga a suspirar?
¿Qué ten tua voz dolorida,
que d'outro mundo, outra vida,
parece solo falar?
(Eduardo Pondal)
Noustante estas elisións deben se limitaren o mais posíbele escrebindo literáriamente,
inda que na poesía [XXIX] pódense permitire coma unha licenza de espresión moi corrente na
fala popular maormente. Mas, o que se non debe facer endexamais é soprimire o apóstrofo e
axuntar a consoante ou a voz devanceira â seguinte como estáse facendo ao presente por
algúns contrarios ao emprego do apóstrofo dunha maneira disparatada.
Teño visto escribido, por exempro: «Ben o sábenos dioses», sen necesidade algunha;
pois a frase correita é: sábeno ben os dioses, ou endenon, ben o saben os dioses, inda que esta
forma é a castelá. Pero pior é estoutro: «Mariquiña dollos de ceo», que de non querer pôr o
apóstrofo, «d'ollos de ceo» millor sería de ollos de ceo, inda que este recunque da preposizón
non acae ben. Ê arrepiante esta mestura «cagora», que se ve nun escrito, empregada en vez de
«que agora»; pois é verba que se non pode atopar en ningún dicionario; nen sequer é preciso
pôr tampouco «qu'agora» posto que non hai hiato escribindo as duas parolas compretas. Tam-
pouco é correito poñer «anque mesfole», pois de non querer usar o apóstrofo, sempre será mil-
lor escrebir «me esfole». Outras unions desta naturaleza son: «antras», por antre as;
«caquela», por con aquela; nen «tódolos» en sustituzón de todol-os; nen tampouco «pérdalo
tempo» en vez de pérdal-o tempo, sómente por non quereren empregar o sistema tradizoal de
sustituir o s final da verba devanceira na escritura d'acordo coa pronunza; porque se ben o pro-
nome anádese â parola verbal, se non debe facer endexamais cô artículo, que corresponde â
verba seguinte â que determina.
¿Quén se estrevería a escribir en castelán: «no pierdas-el tiempo»? ou «todoslos hom-
bres»?
Onde non é preciso empregar o apóstrofo, según se convíu, é nas contraizóns de prep-
osizón e artículo definido, con diversas formas pronominaes e adverbos. Taes [XXX] combi-
nazóns deberá representárense formando unha sóia diczón:
1) do, da, dos, das; del ou dele, dela, deles, delas; deste, desta, destes, destas; deste ou
diste, dese, desa, deso ou diso; deses, desas, daquel ou daquele, daquela, daqueles, daquelas,
daquelo ou daquilo; destoutro, destoutra, destoutros, destoutras, daqueloutro, daqueloutra,
daqueloutros, daqueloutras; daquí ou deiquí, daí, dalí, dacolá; dantes, dagora.
2) no, na, nos, nas, nel ou nele, nil, neles, nelas; neste, nesta, nestes, nestas, nesto ou
nisto; nese, nesa, neses, nesas, naquel, naquela, naquelo, naqueles, naquelas; nestoutro,
nestoutra, nestoutros, nestoutras, naqueloutro, naqueloutra, naqueloutros, naqueloutras; nun,
nunha, nuns, nunhas, noutro, noutra, noutros, noutras; nalgún, nalgunha, nalgúns, nalgun-
has, nalguén, nalgo.
Mas, cando a preposizón de vai seguida de artículo, pronomes ou adverbos que
encomezan con vocal, e a preposizón afecta a costruzóns do infinitivo, se non debe empregar o
apóstrofo nen tampouco fundirse a preposizón coa verba seguinte: a fin de o lograrmos nós;
mália de o non ter feito; por cousa de aquí chegardes.
Cando se quêr dar maor relevo a formas nominaes que encomezan con vocal escribín-
dose con letra maúscula, divídese por meio do apóstrofo a contraizón vocabular: Deus fixo o
mundo, e d'El ten de vir a paz. A Virxe foi a mai de Xesús Cristo, e n'Aquela teñen fé as
mulleres. O mesmo acontez tratándose de nomes propios: feligresía d'Ancéis; mosteiro
d'Armenteira; ronda d'Outeiro.
[XXXI]
ABREVIATURAS
a. activo
adj. adjetivo
adv. adverbio
art. artículo
aum. aumentativo
c. común
conj. conjunción
contr. contracción
dim. diminutivo
f. femenino
fam. familiar
fig. figurado
f. v. forma vulgar
interj. interjección
loc. locución
m. masculino
n. neutro
p. a. participio activo
p. p. participio pasado
pl. plural
pop. popular
prep. preposición
pron. pronombre
r. reflexivo
s. substantivo
t. tiempo
V. véase
v. verbo
var. variante
* arcaico
As antigas terminazóns en on, coma naçon, búsquense en zon (nazón) conforme â Aca-
demia Galega.
O J e G con son X en galego, búsquese nesta derradeira letra.
Nos documentos e escritos antigos usouse unha ortografía arbitraria e desigual. Ê
adoitado atopar nunha mesma escritura verbas como mina, myña e minna ou fazer, façer e
fasser, etc. Neste Diccionario adoutamos para todal-as verbas a forma actual: miña, facer, etc.
Tamén por veces en documentos e nos cancioneiros medievaes vese usada o lh como ll
e mais o nh como ñ. Nós empregamos como na actualidade ll e ñ.
[2]
© Universidad de
Santiago de Compostela
Dep. Legal VG-32-1977 ISBN 84-7191-008-X
Artes Gráficas Galicia S. A. Segovia 15 Vigo
[3]
Mª DEL CARMEN RÍOS PANISSE
Nomenclatura de la flora y fauna marítimas de Galicia
I Invertebrados y peces
Con anotaciones etimológicas por Antonio Santamarina
Verba, ANUARIO GALLEGO DE FILOLOGÍA
Anejo 7
Universidad de Santiago de Compostela
[5]
PRELIMINAR

Este trabajo contiene dos capítulos de mi tesis doctoral, presentada en la Universidad


de Santiago el año 19731: I invertebrados y II peces. Quedan para completar esta obra, las
partes III mamíferos, IV aves, V algas y VI nombres de seres mal identificados. Debo hacer
constar que desde que fue defendida la tesis continuó engrosándose continuamente con
materiales nuevos, extraídos de encuestas repetidas o realizadas por primera vez. De esto se
desprende que, con no ser ya pocos los materiales allegados, queda aún bastante para agotar
completamente el léxico referente a seres marinos de Galicia. Intentar agotarlo es, por otra
parte, empresa vana, puesto que siempre quedarán seres cuyo nombre necesita una ocasión

1. A este respecto viene al caso la siguiente cita de Sarmiento: "No sería la menor (scilicet utilidad) el conservar por
escrito la lengua que sólo se habla, y por lo mismo que ya no se escribe. Si desde que hay monarquía española se hubiese
hecho semejante trabajo respective y se repitiese de doscientos en doscientos años, no viviríamos hoy en tantas tinieblas, ni
nos veríamos inundados de algunas opiniones fantásticas". (Carta en respuesta al Rvdmo. P. M. Esteban de Terreros sobre el
origen de la lengua gallega y sobre la paleografía española, edit. por J. L. Pensado en Opúsculos lingüísticos gallegos del
siglo XVIII, Vigo, 1974, p. 29).
excepcional para que sea suscitado en el recuerdo y continuamente aparecerán piezas raras o
conocidas, que un marinero ocurrente bautizará con un nombre nuevo que quizá hace fortuna.
Porque, así como hay nombres que resisten tenazmente siglos y milenios, hay otros que se
sustituyen de generación en generación. Por eso los resultados de este trabajo, aparte de no ser
lo exhaustivos que fuera deseable, tienen una vigencia temporal limitada (como nomenclatura,
se entiende); posiblemente una nueva cala dentro de 50 años nos daría un porcentaje bastante
alto de alteraciones. Son, en cambio, de un valor permanente para el lingüista, puesto que en
todo momento tendrá aquí la instantánea de una parte del léxico marinero de nuestra época1.
El material aquí presentado tiene dos fuentes. Una, la de las encuestas realizadas
directamente por mí. Las encuestas se realizaron mediante la muestra de láminas en color al
sujeto o sujetos informantes. Estas láminas (que excusan las ilustraciones de este libro) son
fundamentalmente las contenidas en los libros de (Cft. bibliografía): MUUS/DAHLSTRÖM,
BAUCHOT/MANDAHL-BARTH, LUTHER/FIED[6]LER, ARRECGROS y BARRUEL. Se usó también
El libro de las aves de España, el de ALBUQUERQUE y, ocasionalmente, algunos otros. No

1. Defendida el 17 de noviembre de 1973 ante un tribunal constituido por los catedráticos Dres. D.
Alonso Zamora Vicente (presidente), D. Manuel Alvar López, D. Álvaro Galmés Fuentes, D. Constan-
tino García González (director) y D. Ricardo Carballo Calero (secretario). Obtuvo la calificación de
Sobresaliente cum laude.
pudimos disponer del libro de LOTINA, aue hubiera sido el ideal para esto. No siempre, sin
embargo, refleja la lámina de una manera perfecta las especies reproducidas. Esto salta a la
vista si se comparan las discrepancias, a veces notables, en las ilustraciones referidas a un
mismo animal o planta, en los varios libros citados. Por eso fue necesario en múltiples
ocasiones proporcionarle al sujeto información complementaria (referente por ejemplo al
hábitat, tamaño, costumbres, etc.) que permitiera asegurar o descartar definitivamente la
autenticidad de un nombre. No estoy segura de haber acertado siempre porque con este
procedimiento de encuesta siempre hay un margen de error insuperable de subsanar. Pero el
procedimiento de investigación capaz de eliminar este pequeño margen de error, la inspección
de visu de cada pieza y el registro simultáneo de su nombre, haría interminable esta colección
de nombres, puesto que exigiría permanencias larguísimas en cada puerto. Con todo, no
desperdiciamos nunca la ocasión de visitar la lonja y preguntar por el nombre de cuantos
ejemplares pudimos observar.
Raras veces he podido aislar a un sujeto solo como informante, pues en general el curso
de una encuesta se desarrollaba del siguien te modo, casi inevitablemente: llegados al lugar de
la encuesta se aborda a un marinero, se le persuade para que proporcione la información y se
procura que tome asiento con el investigador en la mesa de un bar, en un banco del muelle o en
la rampa del dique. La vista del forastero inquisidor y del paisano que hojea suspicazmente el
libro es el cebo que reclama la presencia casi instantánea de otros marineros que acuden a
curiosear y se aficionan al momento al divertido pasatiempo de dar el nombre a cada una de las
ilustraciones del libro. Evidentemente el investigador se cuida de separar los que son
testimonios auténticos del habla del lugar de los que, siendo ad venedizos, intervienen también
en el desarrollo de la encuesta. La encuesta a este sujeto colectivo da unos resultados
excelentes y rápidos porque, sin buscarla, provoca una competencia espontánea para ver quién
ha de decir antes el nombre y más correctamente. Esto no impide, sin embargo, que algunas
veces dar el nombre a una especie poco común provoque discusiones violentas entre los par
ticipantes, que acaban con insultos y con la disolución total o parcial del grupo. En varias
localidades se repitió la encuesta en la misma ocasión o en una posterior. Todo esto hace
superfluo que proporcionemos la lista de donantes (que fueron centenares, quiza mas del
millar), los nombres de muchos de los cuales no pudieron ni ser recogidos.
En algunos puntos fueron hechas encuestas por otros investigadores, de cuyos
materiales hemos pdido disponer. En otras localidades se recogieron datos aue más tarde
fueron elaborados como tesis de licenciatura presentadas en la Universidad de Santiago a
través del Departamento de Filología Románica. Sobre todas estas localidades se volvió a
hacer una encuesta nueva para comprobar los datos y responsabilizarme de los resultados
obtenidos en aquellos primeros sondeos. Los autores de estas primeras colecciones de
materiales se citan, de todos modos, más abajo, en la lista de las localidades exploradas, sin
perjuicio de que puedan volver a ser citados a lo largo del libro.
Lista de las localidades exploradas (siguiendo la costa en dirección Ribadeo-A
Guardia):
Figueras
Ribadeo
Rinlo (Primeros datos proporcionados por A. Muiños Reyes).
Foz
Cangas de Foz (Primeros datos proporcionados por M. Prado López).
Burela
San Ciprián
Viveiro
Bares
Espasante
Cariño
Cedeira
Pantín (Primeros datos proporcionados por Mª C. Rodríguez Vilarelle).
Mugardos (Primeros datos proporcionados por T. Olivera Santos).
Ares (Tesis de licenciatura de M. Felpeto Lagoa).
Pontesdeume
Miño
Sada
Mera
Caión
Malpica
Corme
Laxe (Tesis de licenciatura de M. C. Morandeira Lourés).
Camariñas
Muxía
Sardiñeiro
Ézaro (Primeros datcs proporcionados por I. Leis Casanova).
Lira
Muros
Abelleira (Primeros datos proporcionados por J. Lestón Tajes).
Noia
Portosín
Porto do Son
Ribeira (Primeros datos proporcionados por J. Fernández Reiriz).
Escarabote (Tesis de licenciatura de M. C. Alonso Pérez).
Rianxo
Carril
Vilanova de Arousa (Primeros datos proporcionados por G. Allegue Otero).
Cambados
O Grove
Portonovo
Mogor
Buéu
Cangas de Morrazo
Cesantes
Bouzas
Panxón
A Guardia
Caminha
Esta es la principal fuente de materiales, sobre la autenticidad de los cuales asumo toda
la responsabilidad. La otra fuente es de tipo bibliográfico, pues se basa en la expurga de
nombres de seres marinos referentes a Galicia que figuren en cuantas obras lexicológicas o
ictiológicas (incidentalmente también de otro tipo) cayeron en mis manos. Entre ellas están
todos lo.s diccionarios gallegos publicados (F. J. RODR., CUV., VALL., FILG., E. R., F. G., RAG,
P. CRESPO -ver abreviaturas más abajo en la bibliografía); contribuciones al léxico gallego (A.
O.), hechas a veces sobre el terreno específico de la ictionimia (R. B. CARRIL); trabajos de
carácter ictiológico admitidos sin discriminación tanto los de aficionados como los de
profesionales (VILL., NI., NOE.); enciclopedias del mar (EGM); tesis doctorales (ABUÍN, E.
S.); incluso los escritos de Sarmiento, que [8] se refieren a un estado de lengua de hace más de
doscientos años (SARMIENTO); entre otros. Los nombres abonados por estos investigadores
figuran en la primera parte de cada artículo siempre que proporcionen la equivalencia
científica de la denominación vulgar. En caso contrario constituirán la parte segunda de cada
artículo compuesta por nombres vulgares, cuya equivalencia científica no es proporcionada
por las fuentes y que intento (lo cual es un riesgo que asumo) identificar partiendo de los pocos
o muchos datos que acompañan a la documentación. Hasta aquí llega mi responsabilidad. No
asumo, sin embargo, responsabilidad alguna referente a otros datos que no sean los que yo
misma recojo y que transcribo sin meterme a juzgar si son correctos o no. Algunas veces, de
todas maneras, llamo la atención sobre la inverosimilitud de la existencia de tal o cual palabra.
De una manera general, como juicio de conjunto de las obras consultadas, debo decir lo
siguiente: En los diccionarios el material utilizado no sólo es heredado de unos a otros (cada
uno papeletiza a todos los que le precedieron) con lo cual los errores se perpetúan, sino que
algunos se preocupan de complicarlo identificando animales o plantas parecidos (a veces no
tan parecidos). He aquí un ejemplo: F. J. RODR. define arroaz como 'delfín, atún o golfín',
identificando al atún y al delfín sin el menor escrúpulo. Otro ejemplo que demuestra que la
obra de los diccionaristas es en gran parte de gabinete: hay en gallego dos nombres de pez que
fonéticamente son idénticos: vamos a llamarles, para diferenciarlos, sollo1 y sollo2. El primero
se refiere alesturión (Acipenser sturio ver n. 243), y procede del lat. SUCULUS 'cerdito' (cft. la
etimología en el l. c.). El segundo se refiere al rémol (Scophthalmus rhombus ver n. 381), y es
un derivado de solla 'solla' (Pleuronectes platessa ver n. 379), que recibe este nombre por el
parecido con una suela (lat. SOLEA). Hasta aquí la información que proporcionan los
diccionarios es correcta: sollo (=sollo1 y sollo2 'esturión' y 'rémol'. Ahora bien, sollo2 es
conocido en gallego preferentemente por curuxo, lo cual lleva a F. J. RODR. a identificar
totalmente las dos palabras: curuxo = sollo (sollo1 y sollo2), de donde curuxo = 'sollo, esturión',
que es un disparate monumental. Esta definición de curuxo, a la zaga de F. J. RODR. fue
seguida por CUV., CARRÉ, E. R. y F. G. Otras libertades semejantes de los diccionaristas se irán
advirtiendo a lo largo del trabajo. Por su parte la NOE, la NI y la EGM apenas poseen material
fiable, puesto que los datos de Galicia los recogen por lo general, de Navarrete, el cual
documenta de una manera absolutamente gratuita nombres de peces en Galicia que nunca aquí
fueron oídos. El fraude en este caso viene de que este ictiólogo extiende de una manera abusiva
hasta Galicia nombres recogidos en Santander o en otras localidades cantábricas de habla
castellana. Más fiables son los datos que estas nomenclaturas toman de Cornide, aunque no
faltan tampoco casos en que la vulgarización de una palabra científica por este naturalistá fue
tomada como el nombre vulgar de una especie y de este modo transmitido de libro en libro.
Más afortunadas [9] son las tesis de doctorado o de licenciatura que hemos expurgado. Lo
mismo podemos decir del trabajo de R. B. CARRIL. En el caso concreto de este último hay que
decir sin embargo que no faltan tampoco los errores y que resultan especialmente irritantes los
informantes "castrapos" que eligió. El material que proporciona ABUÍN debe admitirse también
con precaución puesto que se basa fundamentalmente en P. CRESPO (y no en el habla de
Villagarcía, como era de esperar). Muy responsables son, en cambio, P. CRESPO y A. O.
Advertencia para la consulta de este léxico.
De las múltiples fórmulas de que podría haberme valido para la ordenación del material
(incluyendo el procedimiento de fijar todos los nombres de una especie sobre un mapa) he
elegido la siguiente: cada especie se trata por separado; de esta manera utilizo el nombre
científico de la especie como título o epígrafe de cada parágrafo; debajo de este nombre se da
el nombre oficial castellano si es que lo hay, sino otro conocido (o bien no se da, en caso de
que se ignore); inmediatamente, por orden alfabético, aparecen los nombres vulgares de la
especie en cuestión, tanto los recogidos por mí como los obtenidos de otras fuentes, siempre
que den la equivalencia científica; finalmente, iniciando una nueva lista alfabética y en
tipografía más menuda, incluyo los nombres que sospecho corresponden a la especie de que
trato.
A su vez los nombres científicos (como es tradicional en los tratados de los
naturalistas) van agrupados por órdenes y dentro de cada orden colocados por ABC. Se rompe
pues la subagrupación en subseries, familias y subfamilias que haría muy engorrosa la consulta
(puesto que, al fin y al cabo, no se trata sólo de un libro para naturalistas).
La última parte del libro la ocupa un índice en el que aparecen todas las palabras
latinas, castellanas y gallegas intercaladas y diferenciadas mediante tipografías distintas.
Para la transcripción de las palabras se usó la ortografía normal en gallego. Se nota el
timbre abierto o cerrado de las vocales medias. La geada se representa por j (a pesar de que
puede tener distintas realizaciones aparte de [x]). El seseo se marca con s (si bien en las zonas
donde se registra este fenómeno la realización de /s/ no es uniforme -aunque de ordinario es
predorsal-). No se marca tampoco el yeísmo aunque empieza a ser un fenómeno frecuente
entre los hablantes jóvenes.

M. C. RÍOS PANISSE
Sobre las etimologías.

No sería difícil escribir un tratado interesante e incluso brillante sobre los mecanismos
de conservación e innovación en la terminología referente a los seres marinos. Hemos
preferido, sin embargo, en[10]frentarnos con las palabras una por una de manera que no quepa
escapatoria en ningún caso ante el problema del origen de una palabra rebelde. Este
procedimiento hace, creo yo, más útil nuestro trabajo puesto que lo convierte, dentro de sus
límites, en una obra de consulta, sin por ello hacerse incompatible con el posible hermoso
artículo de semántica, que cualquiera (y hasta yo mismo) podrá escribir. Pero lo hace, sin duda
alguna, más vulnerable, puesto que invitará a más de uno con más medios, mejores principios
metodológicos, más erudición y mejor imaginación que la mía a rebatir muchas de las
hipótesis aquí aventuradas. Aunque sea así, vale la pena el riesgo, porque entre lo que digamos
que sea permanentemente válido y lo que sea parcial o totalmente erróneo (pero estimulante
para los que vengan detrás), harán avanzar algo nuestro conocimiento sobre una parte
importante del léxico hispánico.
Notará el lector que el espacio reservado a las etimologías es bastante más abundante
hacia el final del libro que en la primera parte (concretamente, desde el comienzo de los peces:
201 en adelante). La causa de esto es, por una parte, que la terminología referente a los
invertebrados (porque en general son de escaso rendimiento económico y carecen, por tanto,
de una causa que contribuya a generalizar sus nombres) se compone de nombres pertenecientes
al léxico común y tienen aún una motivación transparente; por esta razón exigen un
tratamiento. menos detenido. Por otra parte, la redacción de estas notas etimológicas comenzó
a hacerse sin otra pretensión que la de proporcionar al estudioso de las etimologías datos
relativos a las costumbres, forma, hábitat, etc., de la especie estudiada y posibles relaciones
con palabras referidas a otros aspectos de la cultura material o espiritual de Galicia sobre los
cuales podemos dar razón porque los hemos usado o conocido. Estas anotaciones iban
haciéndose al paso que se revisaban los originales para remitirlos a la imprenta. Con el correr
del tiempo, el gusto tomado a esta ocupación, hizo que aquellos escuetos datos acabaran
tomando forma de estudios etimológicos más detallados. De esta manera, cuando, al final,
hubiéramos querido revisar las etimologías de la primera parte, ya estaba ésta en pruebas y se
hizo imposible esta revisión.
Es muy frecuente que una misma palabra se refiera a varias especies a la vez. Un
simple vistazo al índice basta para comprobarlo. Esto podría dar lugar a que estudiáramos la
etimología de la palabra con la especie que recibe "propiamente" el nombre y que desde los
otros lugares remitiéramos a ella. Como averiguar qué especie es la usufructuaria del nombre
"propio" es imposible las más de las veces, hemos decidido tratar de la etimología la primera
vez que aparece la palabra (aunque sospechemos que el nombre sea traslaticio). De esta
manera, las otras veces que aparezca, se remitirá, sin más, al parágrafo en que fue estudiada
por primera vez, a no ser que haya informaciones complementarias que dar. Raras veces
vol[11]vemos sobre la etimología de un mismo nombre. Cuando así lo hacemos enviamos a los
lugares oportunos.
Para la confección de estas etimologías se tuvo muy en cuenta el DCELC de
COROMINAS, obra a la que se está remitiendo continuamente. Se consultaron también
continuamente lo.s libros de LOZANO y REY, ALBUQUERQUE, LOTINA, MALASPINA, NAINTRÉ
y NI; ocasionalmente muchos otros. En ellos se dan noticias sobre la configuración anatómica
de los peces, coloración, hábitat, alimentación, costumbres, procedimientos para pescarlos,
características de su carne, etc., y (esto especialmente en NI) los nombres aue recibe la misma
especie en otras costas de la Península. Desgraciadamente no hay obras similares para los
invertebrados; por eso los pasos que se dan en este terreno son, por lo general, más inseguros.
Esperamos poder continuar esta labor en los capítulos que faltan por publicar. Para esa
ocasión guardamos también uno (o varios) índices de palabras estudiadas.

A. SANTAMARINA
[2]
© Universidad de
Santiago de Compostela
SECRETARIADO DE PUBLICACIÓNS DA UNIVERSIDADE DE SANTIAGO
Dep. Legal VG-1-1983 ISBN 84-7191-291-0
Artes Gráficas Galicia S. A. Segovia 15 Vigo
[3]
Mª DEL CARMEN RÍOS PANISSE
Nomenclatura de la flora y fauna marítimas de Galicia
II Mamíferos, aves y algas
Verba, ANUARIO GALLEGO DE FILOLOGÍA
Anexo 19
Universidad de Santiago de Compostela
[5]
PRELIMINAR

Presenta este trabajo la continuación del que en 1977 se publicó en VERBA, Anejo 7,
con el mismo título. Abarcaba aquel la parte correspondiente a invertebrados y peces y en él ya
se adelantaba la posible publicación de esta segunda parte, que aportaría la nomenclatura
correspondiente a los marníferos marinos, a las aves del mismo habitat y a las algas, además de
un apéndice final en el que se incluyen especies no identificadas o de habitat lejano a nuestras
costas y un vocabulario de tipo general con palabras referidas a animales y plantas marinas sin
cabida en los apartados anteriores.
Como se señalaba en el primer tomo, parte de este material fue contenido de mi tesis
doctoral presentada en la Universidad de Santiago en el año 19731. Allí aparecían, ya
elaborados, los capítulos correspondientes a los mamíferos marinos y a las algas. De
elaboración posterior (y no incluídos, por tanto, en la redacción de la tesis) son los capítulos

1. Fue defendida el 17 de noviembre de 1973 ante un tribunal constituido por los catedráticos Dres. D. Alomo
Zamora Vicente (presidmte), D. Manuel Alvar López, D. Alvaro Galmés Fuentes, D. Comtantino García González
(director) y D. Ricardo Carballo Calero (secretario). Obtuvo la calificación de Sobresaliente cum laude
referidos a las aves y el del apéndice final. De todas formas, el material empleado en estos dos
capítulos es también de la misma época ya que fue recogido, principalmente, en las encuestas
que sirvieron para la elaboración de los otros capítulos citados. La parte de mamíferos y algas
fue elaborada de nuevo, aumentándose datos, reformándose identificaciones y comprobándose
dudas que entonces existían. Creemos que no es necesario repetir aquí el proceso de
elaboración de encuestas y material que figura en el preliminar del tomo I ya que en nada fue
modificado. También son las mismas las localidades encuestadas (de las que solo hemos
variado la nomenclatura de As Figueiras, por creerla más exacta) e iguales los criterios
lingüísticos.
En esta ocasión prescindimos de la colaboración de A. Santamarina para la parte
etimológica. No se excluyen en la bibliografía final más que aquellas publicaciones que no
fueron citadas en la bibliografía del primer volumen.

.C. RÍOS PANISSE


[3]
FRAMPAS
CONTRIBUCIÓN AL DICCIONARIO GALLEGO

[5]
ELIGIO RIVAS QUINTAS

FRAMPAS
CONTRIBUCION AL DICCIONARIO GALLEGO

EDITORIAL CEME - SANTA MARTA DE TORMES - SALAMANCA


[6]
EDITORIAL CEME
Apartado 353
Salamanca
Depósito Legal S 194-1978
ISBN 84-7349-019-3
Industrias gráficas Visedo, Hortaleza, 1, Teléfono 21 70 01 - Salamanca.
[7]
INTRODUCCIÓN
Encabezamos esta pequeña contribución al vocabulario gallego con el título de
"Frampas". Frampas son en mi tierra de Limia las pajas sueltas que el segador deja tras sí
abandonadas, quizás olvidadas. En épocas de mayores escaseces, una vez atadas las gavillas y
hechos los medoucos en la propia finca, venían las espigadoras de cualquier parte y por su
cuenta y provecho, recogían, bajo el largo sol del mes da seitura, esas frampas rezagadas. Era
un placer ver aquellos mañuzos de espigas igualaditas, asomando su dorada cabeza en apretado
ramillete, en espera de completar con su grano la hornada familiar.
Esto hice, con mucha paciencia, durante más de diez años.
Escuchar, preguntar, apuntar vocablos que me sonaban a nuevos, que sospechaba
estaban ausentes de las trojes patrias de nuestro acervo léxico. La besana es extensa y, a pesar
de la ingrata labor de nuestros diccionaristas nunca retribuida y hasta a veces poco estimada
son uchos los términos que, con paciencia, pueden aún juntarse y unir su riqueza a nuestro
primero y más importante tesoro.
Fue mi intención no recoger palabras que, de algún modo, no resultasen inéditas y para
ello las hemos ido filtrando en consulta con nuestros diccionarios. A buen seguro que alguna se
habrá quedado que aparezca ya en otra parte. El criterio seguido ha sido: retener y presentar
toda palabra totalmente nueva, toda variante inédita, toda acepción o matiz significativo no
constatado y que supone un aumento de riqueza para nuestro idioma.
Hemos tenido buen cuidado de hacer constancia del lugar de recogida y también,
aunque sin rigor excesivo, de reflejar la fonética y morfología particulares.
El campo de acción ha sido Galicia entera, aunque la suerte nos ha deparado una mayor
abundancia de datos en lo que respecta a las provincias de Orense y Pontevedra.
Creemos que la zona del Bierzo más próxima a nosotros es tan gallega lingüísticamente
como el resto de Galicia y así hemos recogido un buen número de términos referentes a un
lugar tan enxebre como es Dragonte, en Villafranca del Bierzo, asentado en las montañas que,
sobre Corullón, unen Lugo con León. Lugar extremo es Busnadiego, en las faldas de la sierra
de la Cabrera, límite antiguo del gallego a juzgar por las palabras que quedan y por la tradición,
aún viva entre los más ancianos, de que antes allí se hablaba el gallego. Algunas palabras
hemos podido recoger de aquí. Con alguna frecuencia también citamos datos de la Asturias
próxima a nosotros, ya que confirman la secuencia y unidad lingüística de la lengua.
[8] ¡A cuántas personas no habremos tenido que molestar! Quizás diga mal, pues a
juzgar por su rostro placentero parecían verse engrandecidas y honradas al poder decir algo
interesante y que antes siempre había resbalado sobre los oyentes, raros, que se acercaban para
otros menesteres; simplemente no les interesaba lo que creían su perenne haber, aquellas
palabras queridas como hijas de la misma madre, llenas de sabor y de vivencias entrañables.
Era dar importancia a lo que sabían que la tenía y nadie se la daba, viviendo hacia adentro y
muriendo.
Mi sincero agradecimiento a todos, en lista imposible de enumerar y que,
intencionalmente, resumimos en tres nombres: J. G. Alfaya Melón, de Frades (Mondariz,
Pontevedra) y, especialmente, Sixtina Rivas y Pilar Rivas de Fondo de Vila (Abeleda, Orense),
que, como puede constatarse, me han proporcionado y, a veces, casi sólo recordado, la mayor
parte de este Vocabulario.
Cada término va definido en cuanto cabe, pero evitando el ser prolijos. No creímos
suficiente la definición para su debida interpretación sin presentarlo ejemplarizado con el uso,
y así lo hemos hecho en aquellos casos que nos parecieron menos concretos. Tampoco nos
hemos privado de dar alguno que otro dato, cuando nos parece tener relación con el artículo
estudiado, aunque hemos procurado ser parcos. Son llamadas de atención e incitación a algo
que todavía falta por hacer en nuestro idioma. Ojalá que, aunque en muchos casos no
acertemos, valga de despertador para convocar a la respuesta y a la rectificación.
Nuestro pueblo sencillo, artífice y debelador solitario durante siglos de este tesoro que
es nuestra lengua, nos está pidiendo, mudo, que le echemos una mano en última instancia; que
recojamos la antorcha. Su ignorancia ha sido la sabiduría que ha conservado todo este acervo,
uniéndonos con nuestros más lejanos antepasados y con el mundo románico y latino. ¡Y decir
que son gente ignorante! ¡Cuántas palabras se entierran cada día, porque los jóvenes tienen a
menos repetir lo que sólo una que otra anciana sabe!
Recogerlas, cuidarlas, estudiarlas y revitalizarlas, es lo que deseamos y pretendemos.
La labor tiene poco de brillante y mucho de sacrificio y paciente dedicación. La faena
es mucha y el tiempo apremia. Creemos que hay que empezar por aquí, por la base. Cuando
hayamos estudiado y resaltado nuestros valores, ya nos tendrán en cuenta, que no por mucho
dar el do de pecho sin preocuparse de trabajar.
Nuestro idioma gallego es nuestro principal tesoro y debemos conservarlo con decoro,
rehabilitándolo con inteligencia.
Me honro en poner en ello un diminuto grano y creer que contribuyo a salvar la
herencia de nuestros mayores, presentando esta Contribución que ronda los seis mil vocablos,
si contamos también los que van incluidos en los diversos artículos, pero sin encabezar artículo
alguno. Han sido recogidas en la década del sesenta y creo que no deben permanecer más
tiempo ocultas.

Abril 1977
[9]
ABREVIATURAS MAS FRECUENTES

* = forma supuesta.
a. a. = antiguo alto.
adj. = Adjetivo.
adv. = Adverbio.
al. = alemán.
ant. = antiguo.
ar. = árabe.
art. = artículo.
ast. = asturiano.
aum. = aumentativo.
Carré = Carré Alvarellos, L., Diccionario galego-castelán, 3ª ed., Roel, A Cruña, 1951
cast. = castellano.
célt. = céltico.
cf. = confróntese.
colect. = colectivo.
conj. = conjunción.
Crespo = Crespo Pozo, J. S., Contribución a un vocabulario castellano-gallego, Ed.
Estudios, Madrid, 1963; Ibid. Nueva contribución a un vocabulario castellano-gallego
(letras A-F), Ed. La Región, Orense, 1972.
Dic.. = Véase en el Diccionario gallego.
dim. = diminutivo.
esp. = espafiol.
expr. = expresión.
f., fem. = femenino (substantivo).
fr. = frase.
Franco = Franco Grande, X. Diccionario galego-castelán, Edit. Galaxia, Vigo 1968.
gaél. = gaélico.
gall. = gallego.
gr. = griego.
I. = inglés.
i. = intransitivo
interj. = interjección.
it. = italiano.
Lat., l = latín.
m. = modo.
m. conj. = modo conjuntivo.
m., masc., = masculinio (substantivo).
Occ. = Occidente de Asturias.
pl. = plural.
port. = portugués.
prov. = provenzal.
r. = reflexivo (verbo).
Rguez. = Rodríguez González, E., Diccionario enciclopédico gallego-castellano, 3
tomos, Ed. Galaxia, Vigo 1958-1961.
s. = singular.
sig. = siguiente.
subs. = substantivo
t. = tiempo.
top. = toponimia.
tr. = transitivo (verbo).
u.t.c. = úsase también como.
V. = véase en el texto.
vg. = vulgar.
[5]

ELIGIO RIVAS QUINTAS

FRAMPAS II
CONTRIBUCIÓN AL DICCIONARIO GALLEGO

alvarellos EDITORA TÉCNICA

[6]
Editorial Alvarellos, Pl. Comandante Manso, 1 Tel 22 05 78 Lugo.
ISBN 84-85311-69-8
Depósito Legal LU 69/1988
Tallares Gráficos Alvarellos Lugo 1988
[7]
LIMIAR

No mes de abril de 1977 presentamos a "Contribución al Diccionario Gallego"


-FRAMPAS. Práceme hoxe poder presentar FRAMPAS II. O método de recolleita foi o mesmo;
as resultas análogas. Mágoa que moitos nin se den de conta do labor tan traballoso e pouco
retribuido, que fai imposibles publicacions destas. Non se trata de pasar material dunha a outra
folla, nin de maxinar unha novela, senón de andar camiño, importunar e ter paciencia; de cribar
e ás veces borrar. Dez anos con Frampas I e dez anos con Frampas II; satisfeito de ter xa
salvada unha boa xeira de voces.
O campo non está esgotado e compre darse presa; cada vello que nos deixa leva consigo
un tesouro, perdido. O non herdado é alleo. O mesmo compre facer coas formas de falar e
deixar de falar castelán en galego. Esa furia en falar galego como sexa, está erosionando de
todo a nosa fala, coma nunca na historia; ollai os medios de comunicación. Qué ten que ver
cumio con cume, a piques de con a punto de, pai con padre e un inventado Alariz con Allariz;
qué ten que ver o galego co castelán ou co esperanto inventado, ¡abortos dos nosos
devanceiros! Poucas cousas tan perniciosas coma a politización do que está sobre da política. E
para mor inri aínda lles axudan Caixas, Diputacions, Concellos.... e a mesma Universidade! O
galego vén de lonxe; non se inventa. Os nosos mestres están aí; ten o mérito incomparable de
ter sido os salvadores da alma do pobo galego: a fala. Para que veñan agora os aproveitados
botar man do tesouro e trafegar coel. A mesma Universidade ten que baixar ó labrego e
aprender del, sen manipulación. Descubrir os seus valores e beneficialos. É ben raro que, o que
o non zugou, poida falalo con propiedade; mais tamén é certo que, quen non se sacrifica en
adeprendelo, non é posible que o fale ben. Non chega co fervor, ben sospeitoso ás veces,
porque os "mestres" están a xurdir por onde quer. Se así fose, calquera peizoco francés podía
ser profesor de francés.
Un destes, de cuio nome non me lembro, nun xornal que xa me esqueceu, criticou
Frampas I acolléndose ó tópico de "gato por lebre". Prometera voces galegas inéditas, lugar de
recolleita e o seu valor; se lle sumei outras referencias -coido non estar vedado-, eso foi a
maiores. E como coido que é bo facelo, non mudei de xeito nesta nova "Contribución", con
perdón das marradas que se vexan: verba nova ou matiz novo, categoría, definición,
exemprarización, lugar de recolleita. Algunha vez certas relacions e tamén o étimo sospeitado,
con perigo de que a algán se lle faga anticanónico.
Outubro 1987
[2]
© Universidade, de
SANTIAGO DE COMPOSTELA
SECRETARIADO DE PUBLICACIÓNS DA UNIVERSIDADE DE SANTIAGO
ISBN 84-7191-363-1
Depósito legal: BU-422-1985
Imprenta de Aldecoa, S.A. Diego de Siloe, 18. Burgos

[3]
CONSTANTINO GARCÍA

GLOSARIO DE
VOCES GALEGAS DE HOXE

Verba, ANUARIO GALEGO DE FILOLOXÍA


Anexo 27

UNIVERSIDADE DE SANTIAGO DE COMPOSTELA


XUNTA DE GALICIA (CONSELLERÍA DA PRESIDENCIA)
1985
[5]

ADICATORIA

A tódolos colaboradores do Departamento de Filoloxia Románica,


doutorandos, graduandos e alumnos que, con fervente vocación, entrega
e entusiasmo fixeron posible a realización desta contribución á
dialectoloxía galega.

A todos eles vaia o meu fondo recoñecemento e gratitude e amistade.


[7]
INTRODUCCIÓN

Xa vai case para vinte anos que comezamos no Departamento de Filoloxía Románica a tarefa de
facer unha recollida de datos do léxico galego mediante encuestas parciais que tiñan por finalidade que
os alumnos se afixeran a desenvolver posteriormente traballos científicos de tipo léxico.
A experiencia desta tarefa deu como resultado, por unha banda, un bo coñecemento da realidade
lingüística galega que permitiu xa no ano 1974 establecer un cuestionario que servise de base á
realización do Atlas lingüístico Galego e, pola outra, unha grande cantidade de voces léxicas que
permitiu co tempo a creación dun Tesouro dialectal do galego que se está a formar no Instituto da
Lingua Galega.
Desde aquela época realizáronse como Teses e Tesiñas ou estudios especializados bastantes
traballos monográficos de Lexicografía en diversos puntos do ámbito do galego, dos que só moi
poucos e moi parcialmente chegaron a ser editados. Por iso hai xa varios anos que me propuxen
recoller nun tomo un Glosario de voces galegas de hoxe baseado na documentación aportada por estas
monografías dirixidas por min mesmo e feitas sobre cuestionarios comúns básicos ós que se engadían
naturalmente as aportacións propias de cada autor.
No mapa adxunto pode verse a localización de cada un dos lugares tidos en conta. Para unha
maor comodidade de identificación destes fixemos unha relación arbitraria que vai de norte a sur
seguindo a orde provincial de Coruña, Pontevedra, Lugo, Ourense e un punto de Zamora.
A relación de lugares con nome do autor do traballo realizado nese sitio é a seguinte:
LOCALIDADE INVESTIGADOR
Car. (Cariño) F. Fernández Rei
Caa. (Caaveiro, S. Braulio de) J. Vilariño Seco
Cab. (Cabalar, Capela) J. M. Dobarro Paz
[8] Are. (Ares) M. Felpeto Lagoa
Sad. (Sada) M. C. Ríos Panisse
Fea. (Feás) J. L. Couceiro Pérez
Cur. (Curtis) M. R. Martínez Martínez
Raz. (Razo) F. Vecino Tomás
Lax. (Laxe) M. J. Morandeira Lores
Tob. (Toba) S. López Facal
Dum. (Dumbría, Sta. Eulalia de) I. Leis Casanova
Esc. (Escarabote) M. C. Alonso Pérez
Sco. (Santa Comba) R. Seco Fernández
San. (Santaia) F. Varela González
Com. (Compostela) C. García González
Nov. (Novefontes) J. López Fernández
Mel. (Melide) R. Fraga García
Sob. (Sobrado dos Monxes) M. C. López Taboada
Oir. (Oirós, Sta. María de) M. J. Pérez Froiz
Cod. (Codeseda) M. A. Fraiz Barreiro
Gro. (Grobe) M. C. Enríquez Salido
Mar. (Marín) R. Pérez Cid
Goi. (Goián) M. J. Pérez Alonso
Val. (Valadouro, Ferreira de) M. Prado Fernández
Ced. (Cedofeita) G. Baamonde Traveso
Cre. (Crecente) C. E. Blanco Fernández
Gui. (Guitiriz) X. Pena Seijas
Fri. (Friol) S. Cortiña Vázquez
Gun. (Guntín) E. Rodríguez Gandoi
Per. (Perciramá) M. I. Vázquez Fernández
Bur. (Burón, Val de) M. I. González Fernández
Sua. (Suarna, Val do) A. Santamarina Fernández
Ped. (Pedrafita) M. T. Acosta García
Inc. (Incio) M. González González
Mon. (Monterroso) M. D. García Rojo
Pan. (Pantón, Ferreira de) J. A. Palacio Sánchez
Ram. (Ramirás) M. R. Alvarez Blanco
Xun. (Xunqueira de Ambía) M. P. Paz González
Mra. (Montederramo) A. Sánchez Sánchez
Cal. (Caldelas, Castro) M. Díaz Carnero
Gud. (Gudiña, A) M. E. Vázquez Santamaría
Mez (Mezquita) M. Taboada Cid
[9] Ver. (Verín) M. Taboada Cid
Vil. (Vilardevós) M. C. Gil Suárez
Por. (Porto-Zamora) M. C. Rodríguez Lago

Facer un glosario sobre os datos aportados por estas 45 contribucións non resultou unha tarefa
doada pois a pesar da unidade inicial de partida dos encuestadores, cada un deles aportaba novidades
en campos que noutros traballos non eran tocados e mesmo hai algúns (Car. Are. Esc.) que
practicamente só tocan o tema marítimo. Parécenos que o glosario saíu, sobre todo, moi enriquecido
no mundo material do léxico rural.
O glosario pretende recolle-las voces vivas nas diversas falas sinalando pois a súa presencia e
localización no ámbito do galego. A urxencia por saber onde se di mai ou nai, onde bidueiro ou
abedoeira, abedú, abedueira, abedugo, abidueira, abidueiro, bedueiro, bedugo, bedul, bedulo, bídalo,
bido, bidoeira, bidoeiro, etc., onde se localizan moitas palabras que aparecen en bastantes casos nos
diccionarios coñecidos galego-casteláns, facían necesario non retardar máis a aparición desta
contribución á dialectoloxía galega. A falta nos ditos diccionarios de palabras autenticamente galegas,
que eran eliminadas deles por ser iguais ó castelán, facía tamén urxente a publicación deste Glosario.
Seguindo xa unha tradición hispánica neste tipo de traballo facemos caso omiso de variedades
fonéticas non distintivas para o uso lexicográfico. Así empezaremos por dicir que ortograficamente
seguimo-la orde tradicional prescindindo únicamente das letras V e H xa que loxicamente non indican
ningún valor fonético distintivo. Así temos pois bibir, bida, ber, abó, aber, ome, erba, ucha, orta, etc.
Dado o problema que podería representa-la transcripción do G aspirado (e mesmo das súas
variantes) optamos por no representalo e deixalo xunto co G velar como fan os diccionarios galego-
castelán. Posto que non hai palabras que poderían cambia-lo seu significado por ir transcriptos con ou
sen aspiración do G, non resultaba necesaria a súa representación. No estudio sobre dialectoloxía
galega de Antón Santamarina "Dialectoloxía galega: historia e resultados" en Tradición, actualidade e
Júturo do galego, Actas do Coloquio de Treveris, 1980, Santiago 1982, pp. 153-187, poden verse os
lugares que caen dentro do territorio onde se produce esta característica fonética ou algunha das súas
variantes.
Tamén hai lugares onde o seseo é completo pero non nos pareceu procedente reflexalo no noso
Glosario porque complicaría bastante a estructura do conxunto léxico dada a non pertinencia deste
fenómeno desde [10] un punto de vista semántico. No traballo citado de A. Santamarina, pódese ver
en que puntos tidos en conta neste Glosario hai presencia deste fenómeno fonético.
Os castelanismos que recollemos como vixentes en moitos lugares son transcritos na súa
ortografía castelá. Así por exemplo escribimos anginas ou desencajado. Nestes casos hai que entender
que as letras G e J teñen nesas palabras o sonido fricativo velar castelán.
As entradas léxicas van naturalmente en orde alfabética normal. Sinalamos como entrada
principal normalmente a palabra que está máis testemuñada (que non é sempre a palabra
normativizada) e tras ela as variantes por orde alfabética. Chamamos variantes non só as fonéticas ou
morfolóxicas senón tamén as variantes léxicas procedentes do mesmo étimo e aquelas máis ou menos
deturpadas por diferentes contaminacións populares. De tódolos xeitos tódalas variantes aparecen
tamén independentemente no seu lugar alfabético correspondente.
Trala entrada léxica sempre aparece o valor morfolóxico e despois os lugares onde se
testemuñan seguindo a orde da relación citada anteriormente. Téñase en conta que no caso de que esa
palabra apareza na maior parte dos puntos indicamos no canto dos lugares: voz común (v.c.). Despois
dos puntos vén a glosa, que se fai en castelán por dúas razóns: primeirb pola carencia absoluta dun
diccionario normativo e segundo pola comodidade de dicir cunha palabra castelá o que en galego
necesitariamos varias frases para definir. As acepcións que se dan consecutivamente ás veces poderían
xuntarse nunha soa, pero posto que os nosos testemuños poden ser mesmo contradictorios nos
diferentes lugares preferimos concretar ben o sentido.
Os nomes de peixes, paxaros, plantas, árbores, etc. son glosados cos significados científicos
correspondentes cando temos certeza de que son así. Moitas veces non temos máis remedio que dar
perífrases explicativas que tal vez algún día poderán ser clarificadas totalmente. Pénsese que o
importante para nós foi sempre a localización desas palabras.
Na maior parte dos casos as palabras homófonas van xuntas na mesma entrada. Así baixo a
entrada benda van sucesivamente como dúas acepcións distintas as palabras "venta" e "venda".
Se ben diciamos que ás veces baixo a mesma entrada principal cabían variantes léxicas de
diversa orixe, en moitos casos o que fixemos foi enviar referencias a outras entradas que tiñan
significados iguais ou semellantes indicándoo cun 'Véase también" (V. tb.).

[12 ]
ABREVIATURAS [lexicográficas]:

adj.: adjetivo fam.: familiannente


adv.: adverbio fest.: festivamente
art.: artículo Are.: Ares fig.: figuradarnente
cast.: castellanismo loc. adv.: locución adverbial
conj.: conjunción loc. interj.: locución interjeccional
m.: masculino V. tb.: véase también
p. ej.: por emplo V.: Véase
pl.: plural v.: verbo
prep.: preposición v. c.: voz común
prnl.: pronominal var.: variante
pron.: pronombre vars.: variantes

ABREVIATURAS [xeográficas]

Bur.: Burón Fri.: Friol


Ced.: Cedofeita Goi: Goián
Caa.: Caaveiro Gro: Grove
Cab.: Cabalar Gui: Guitiriz
Cal.: Caldelas Gud.: Gudiña
Car.: Cariño Gun.: Guntín
Cod.: Codeseda Inc.: (O Incio)
Com.: Compostela Lax .: Laxe
Cre.: Crecente Mar.: Marín
Cur.: Curtis Mel: Melide
Dum.: Dumbría Mez.: Mezquita
Esc.: Escarabote Mon.: Monterroso
Fea.: Feás Mra.: Montederramo
Nov.: Novefontes
Oir.: Oirós
Pan.: Pantón
Ped.: Pedrafita
Per.: Pereiramá
Por.: Porto
Ram.: Ramirás
Raz.: Razo
Sad.: Sada
San.: Santaia
Sco.: Santa Comba
Sob.: Sobrado
Sua.: Suarna
Tob.: Toba
Val.: Valadouro
Ver.: Verín
Vil.: Vilardevós
Xun.: Xunqueira de Ambía
[3]
Losada Cortiñas
J. Castro González
E. Niño Ricoi
NOMENCLATURA VERNÁCULA DA FLORA VASCULAR
GALEGA

XUNTA DE GALICIA
Consellería de Agricultura, Gandeira e Montes
1992

[4]
Colección Investigación e Desenvolvemento
Nº 4 Ano 1992
1ª Edición

EDITA: Servicio de Estudios e Publicacións da Consellería de Agricultura, Gandeira e Montes.


Xunta de Galicia
PORTADA: Antonio Castro
DEBUXOS: Carlos Silvar

I. S. B. N.: 84-453-0594-8
D. L.: C-1629/1992
IMPRIME: Gráfico Galaico, S. A.- Polígono de Pocomaco - La Coruña
FOTOCOMPOSICIÓN: Galipress, S. A. - Plaza Maestro Mateo, 5 - La Coruña
[5]
"Nuestros diccionarios necesitan una seria revisión de los nombres de árboles, plantas y
flores. Y esta revisión casi tiene que hacerse sobre los textos escritos, porque en el habla viva, desde
finales del siglo XVIII se ha producido una vertiginosa desaparición de los nombres tradicionales,
que ha dejado al gallego, lo mismo que a otras lenguas hispánicas, en una situación rayana en el
pauperismo"
José Luis Pensado
"El Gallego, Galicia y los Gallegos a través de los tiempos"
|5|
Queremos testemuña-lo noso agradecemento a D. Francisco J. Silva Pando fonte inesgotable
de bibliografía botánica, a D. Raul Rodríguez Viña que loitou con éxito coa informatización do texto
e a D. Juan Piñeiro Andión que se interesou desde o primeiro momento en que o traballo saíra á luz.
|7|
INTRODUCCIÓN
AS FONTES
Moito nos gustaría dicir que o presente traballo é o froito de longos percorridos por rueiros e
bisbarras en plácida fala con petrucios e sabias menciñeiras. Non é así.
Pola nosa profesión -a agricultura- tivemos e temos oportunidades de abondo para falar cos
labregos e constatá-lo pauperismo verbal imperante. Fóra de dúas ducias de árbores e plantas
ninguén sabe hoxe que é un callaleite, un lodoeiro ou unha herba das escaldeladas.
Tiña razón o Prof. Pensado, e así o noso labor ficou na esculca en léxicos, diccionarios, floras
e separatas botánicas. Desde Sarmiento, Cornide e Valladares ou Planellas, Merino e Bellot ata os
actuais botánicos galegos e autores das modernas enciclopedias e diccionarios.

METODOLOXÍA
Os nomes vernáculos galegos (segundo o autor) foron recollidos respectando a súa ortografía
coa excepción de arcaísmos e formas de escritura hoxe rexeitadas como o uso do apóstrofo ou o ç.
O j facémo-lo sempre x (jardón <> xardón, freijo <> freixo); o mesmo o g mantido por
algúns diante de e ou i (gesta <> xesta, gilbarbeira <> xilbarbeira). Erva, escribímo-la sempre
herba e frol, flor. Outras vacilacións e formas dialectais non estamos cualificados para as resolver.

|8|
A ESPECIE E O SEU NOME VERNÁCULO
Chegar á correspondencia nome → especie é difícil; cando un autor a fai explicitamente
aceptámo-la sen máis, excepto que alguén cualificado a rexeite.
Eliminamos tamén algúns erros evidentes e definicións trabucadas que veñen pasando dun
diccionario a outro.
Para os nomes científicos seguimos Flora Europea (Tutin et al. 1964-1980).
O lector encontrará unha primeira sección na que as especies veñen ordenadas
filoxeneticamente, cos seus nomes vernáculos correspondentes.
Unha segunda e terceira seccións de familias e especies por orde alfabética (sen considerar o
ch e mái-lo ll) e, por fin, unha cuarta sección de nomes vulgares referidos á páxina ou páxinas onde
poderá topá-lo seu nome científico.
As especies recollidas son só as autóctonas máis algunhas, cultivadas ou autóctonas, de
interese agrícola ou cultural.

CONSIDERACIÓNS SOBRE O LÉXICO RECOLLIDO


Hai tempo un de nós foi consultado por un campesiño: "Oíu... vostede que entende disto,
¿cómo lle din a este arborecho?.
O noso compañeiro achegou-se ao "arborecho".
"Home, isto é unha nespereira".
O campesiño ficou un chisco abraiado e rosmou polo baixo, -"Xa dicía eu..., ¿sabe?, por aquí
a xente dálle en chamar manoliteiro porque críalos un veciño noso que chaman Manolito".
Co paso do tempo é posible que leamos nun diccionario a seguinte cita: Manoliteiro.- Así
coñécese na comarca de... a nespereira.
Nomes pantasmas de plantas, flores e árbores ferven a cachón na ola da lingua, recollidas en
vellos (e novos) diccionarios. Lembrémo-lo tricoco (un Haliotropium) citado en carta por
Sarmiento, recollido por F.J. Rodríguez, introducido por A. de la Iglesia, trabucado por Valladares -
que o fixo sinónimo de xirasol- e levado ao fin polo Prof. Pensado ao seu mundo de fantasía.
|9| Coas pantasmas pasean pola fraga botánica galega monstros pintorescos, verbas alleas,
mesturas, vulgarismos etc., todas co pasaporte de galeguidade expedido por autores respetables.
As eivas ortográficas do galego e as actuais loitas de normativas están presentes de cotío. Así
como os vellos autores non tiñan un regulamento ortográfico, os actuais semellan ter -cada un-
normativa de seu... os grafemas b e v son intercambiables, a acentuación errática, a formación do
plural voluntarista e o tratamento dos grupos consonánticos autodidácticos.
As escolas lusistas, enxebristas ou oficiais teñen no léxico botánico unha canteira inesgotable
de argumentos.
A nosa, e ignorante, opción é que ninguén se pode sentir avalado, os "apoios" que unha
normativa poida obter nun autor sobranceiro acádaos outra nun filólogo de prestixio.
Imos, paseniñamente, repasando algunhas curiosidades da nosa nomenclatura vernácula.
Nuns poucos casos sinalaremos cun * a solución -segundo nós- correcta.

Masculino ou feminino
Sexan as plantas, arbustos ou árbores é instintivo no home. Ninguén dubida que un eucalipto
é "macho" e unha faia arrecende a feminidade.
No galego a indeterminación neste punto e case total en plantas, arbustos e árbores de froito;
algo menos nas árbores forestais.
A vacilación en plantas e arbustos vai a prol do feminino nas plantas e do masculino nos
arbustos pero as excepcións son numerosas: acibeira <> acibeiro, agavanza <> agavanzo,
caramiñeira <> caramiñeiro, carrasqueira <> carrasqueiro, framboeseira <> framboeseiro,
presoira <> presoiro, raña <> raño, etc.
Algunhas veces masculino e feminino son especies distintas: piñeira = Sempervivum
tectorum L. <> piñeiro = Pinus sylvestris L.; trovisca = Euphorbia characias L. <> trovisco =
Daphne gnidium L.
Nas árbores de froito a escolma faríamo-la polo feminino (o froito é cáseque sempre
feminino). A vacilación persiste: avelaira <> avelairo, laranxeira <> laranxeiro, mazaira <>
mazairo, pereira <> pereiro pero na fala viva é maioritaria a voz feminina fóra de excepcións como
*limoeiro (sempre masculino).
Dubídase claramente entre marmeleira <> marmeleiro e pexegueira <> |10| pexegueiro; os
froitos -marmelos e pexegos- son sempre substantivos masculinos.
A vacilación sobreira <> sobreiro, (ámba-las dúas ben testemuñadas) e máis favorable a
forma feminina; o froito da sobreira é... a cortiza.
As forestais son case todas substantivos masculinos: carballo, eucalipto, freixo, piñeiro,
salgueiro pero tamén faia e vacilacións: amieira <> amieiro, bidueira <> bidueiro.
Fixá-la lingua, regulamentala dun xeito razoable, é un traballo de interese e axudaría a non
levar aos nosos nenos á perplexidade e mais ó desánimo.
Ninguén aceptaría que -sistemáticamente- nun diccionario español se dixera que vale o
mesmo "pina", pino, melocotonera ou melocotonero.
Excepcións -por uso xeneralizado e vivo- pode habé-las... pero débense contar cos dedos
dunha man.

Uso dos grafemas


O falante galego non distingue o b do v; isto faise patente na vacilación ortográfica: abelao
<> avelao, bedreiro <> vedreiro, bieiteiro <> vieiteiro, cerboa <> cervoa, nebeda <> neveda,
silbarda <> silvarda, sorbeira <> sorveira, etc.
Algúns autores recollen inda o ç (polo s seseante) e outros resólveno con s ou z: corazonciño
<> corasonsiño, calzamos <> calsamos, mazá <> masá. Naqueles -poucos- casos de ç nós
substituímolo por z.
Na normativa oficial o j non se grafía, substituíndoo por x. Lusistas e vellos diccionarios
úsano a eito; o sonido inda está vivo na fala ("gheada").
Juncia <> xuncia-xunza, joio <> xoio.
O g non se admite diante e ou i. Con todo, hai algunhas palabras repetidamente
testemuñadas: xilbardeira, xingebra.
As restantes letras non semellan ter problemas particulares, quizais o x por s: *seoane <>
xoane, *sabugo <> xabugo, *saramago <> xaramago.

Grupos consonánticos
Xa diciamos que as solucións son autodidactas; non recollémo-las diferentes |11| opcións e
acatámo-la normativa fóra algunha palabra moi testemuñada e polo xeral de orixe culta: absintio-
absinto <> asento-asente... pero ¡lasana! <> lapsana.

Vacilacións vocais, ditongos, sufixos e outras particularidades


Nomes sen normativizar atoparaos o lector a eito nesta obra; primeiro, por non sermos nós
especialistas, sería temerario e, segundo, todas aquelas palabras inda claramente dialectais-
repetidamente testemuñadas respetámolas... insistindo na necesidade dun fondo "peneirado"
filolóxico competente.
As indecisións, vacilacións e solucións dialectais ou populares da lingua galega están
presente no léxico da flora galega.
Temos por exemplo:
Avelaira <> aveleira, belitroque <> bilitroque, sobreiro <> subreiro, lúpulo <> lupalo,
queiroa <> queirua, aurego <> ourego, biauteiro <> biouteiro, romeo <> romeu, centeo <>
centeio, apio <> aipo, altea <> alteia, papoula <> papoila, senradela <> serradela, poexo <>
poenxo, bledo <> bredo, cloque <> croque, camariña <> caramiña, malcomia <> malcolmia,
bretonia <> bretoña, chorovisco <> trovisco, albichorno <> albitorno, pilriteiro <> pirliteiro, etc.

Cultismos
Non vivos na fala son usados só por especialistas e afeccionados á botánica. A meirande
parte deles derivan do nome latino do xénero: alsine, anarrino, anémona-anémone, botrico, equio,
litro, saxífraga, etc.
Uns poucos -de plantas cultivadas, medicinais ou malas herbas- teñen mais uso popular:
agroste, borraxa, dactile, dixital, festuca, etc.

Dialectalismos, vulgarismos e hiperenxebrismos


O estudio das formas dialectais dos nomes vernáculos fica lonxe das nosas forzas, cos
vulgarismos e hiperenxebrismos inzan o noso léxico facendo urxente e de interese un traballo que as
poña fóra dos diccionarios oficiais ou as sinale claramente como tales.
Citemos algunhas verbas "sospeitosas": alcolito, aspárago, bidul, chochamelos, choplo,
curriola, durmideira, loireiro, manzaneira, naranxeiro, padruiro, perixil, pireiro, pueixo, suaxes,
turvisco...

|12| Palabras híbridas


Son froitos introducidos ben por vía culta do castelán (menos do portugués) e traducidas ao
galego parcialmente, ou ben galeguizacións populares de palabras castelás: herba das manos <> h.
das mans, lengua de boy <> lingua de boi, h. das cucharas <> h. das culleres, lágrimas de San
Pedro <> bágoas de San Pedro, cebola das gaviotas <> cebola das gaivotas, paxariños amarillos
<> paxariños amarelos, etc.
Polo xeral traducímo-las ao galego.

¿Intrusas?
Ao comezo deste traballo rexeitabamos moitas palabras que considerabamos alleas ao
galego; despois -non sen sorpresa- atopámo-los testemuños en diccionarios oficiais e avaliadas por
autores de creto.
Non compartimos dita actitude; para nós non é riqueza senón confusión definir unha mesma
cousa cunha ducia de palabras distintas.
É lóxico importar palabras doutras linguas cando non se ten a correspondente vernácula:
fado (pola canción), kiwi, rai-grass... ou novos tecnicismos da informática: chip, disquete... pero ten
pouco sentido facé-lo cando xa existen.
Así inda que as recollemos deixamos constancia da nosa disconformidade: zanahoria <>
*cenoura-cenoira, margarita <> *margarida, tomillo <> *tomelo, roble <> *carballo, ortiga <>
*estruga-urtiga, zarza <> *silva, etc.
Pintoresquismos
Tamén atopamos no noso léxico verbas pintorescas de feitura "culto-poética": agulla de
pastor moscada, centáurea menor perfollada, pata de ganso dos valos, salgueiro de follas
amendoeiro, satirión manchado... palabras que ninguén falou xamais.
Alí están... pérolas de bisutería que non molestan nin compiten coas auténticas xemas da
lingua: ameixeira, amieiro, callaleite, camariña, carballo, cornide, fiúncho, freixo, loureiro, macela,
margarida, meimendro, néveda, ourego, papoula, sabugueiro, saramago ou tomelo.
A Coruña, Xaneiro 1991

También podría gustarte