0% found this document useful (1 vote)
2K views96 pages

Zonunmawi True PDF

This document is the annual magazine of the Delhi Mizo Zirlai Pawl (DMZP) for the year 2013-2014 titled "Zonunmawi". It contains various articles, reports, poems and stories in both Mizo and English submitted by DMZP members and others. The editor's message welcomes readers and provides an overview of the contents. It aims to provide a platform for sharing thoughts, experiences and news among Mizos in Delhi.

Uploaded by

sangasangtea
Copyright
© Attribution Non-Commercial (BY-NC)
We take content rights seriously. If you suspect this is your content, claim it here.
Available Formats
Download as PDF, TXT or read online on Scribd
0% found this document useful (1 vote)
2K views96 pages

Zonunmawi True PDF

This document is the annual magazine of the Delhi Mizo Zirlai Pawl (DMZP) for the year 2013-2014 titled "Zonunmawi". It contains various articles, reports, poems and stories in both Mizo and English submitted by DMZP members and others. The editor's message welcomes readers and provides an overview of the contents. It aims to provide a platform for sharing thoughts, experiences and news among Mizos in Delhi.

Uploaded by

sangasangtea
Copyright
© Attribution Non-Commercial (BY-NC)
We take content rights seriously. If you suspect this is your content, claim it here.
Available Formats
Download as PDF, TXT or read online on Scribd
You are on page 1/ 96

DELHI MIZO ZIRLAI PAWL

ANNUAL MAGAZINE 2013-2014

ZONUNMAWI

ANRUAL HI CHAKNA

Published by: Delhi Mizo Zirlai Pawl Mizoram House Lt. Ribhu Saxena Marg Vasant Vihar New Delhi - 11005

!ll rights reser"e#$ Delhi Mizo %irlai &awl

DM%& !NN'!L M!(!%)N* +01,-1-

%.N'NM!/)

THU AWMTE
Editor Thukhawchng Message: Governor of Mizoram Thuchah : President Adviser Thukhawchng : Pu Zorammawia Adviser Thuchah : Pu CL Ruala Report : General Secretary DMZP Hlapui: V.L Muanpuia Tochhawng 3 4 5 6 7 8 13

MIZO HUANG: Ziaktu 1) Zonun Ze Mawi I Din Thar Leh Ang U Lalrinpuii Khiangte 2) A Tlwm Lai Ber Kha, A Mawi Lai Ber C.Vanlalramsanga Lalchuangliana 3) Chanchinha Leh Mizote 4) Dikna Leh Hawihhawmna H.Vanlaldintluanga 5) Parade Ngai Lo British Police Leh Muster Roll Magistrate Zorammawia 6) Mizo awng Zir Chian A ul Prof. R L Thanmawia 7) Zirna Hi Rev. F Pachhunga 8) Mitthi Ka Vui Lachuangliana 9) Huapzo Tlwmngaihna Remsangpuia 10) Ngaih Lai Rinpui Lalduhawma Renthlei 11) Beidawnna H.Vanlaldintluanga 12) Zirsangzela Leh a Zonunmawi Vanlalmuanpuia 13) Zonunmawi Thari Sitkil 14) Tunge Ka Nih Chiah Le? B.Lalzarliana 15) Delhi Mizo Zirlai Pawl: Report For The Year 1975-77 R.Lalrosanga 16) Duhtak DMZP Vanlalauva 18) An sawi changknna maw? Lalngkima Chawngthu 19) Thangchhuahte Kamchhuak ENGLISH SECTION: 1) Speech Is But Golden 2) Lost Faith Found 3) Halfway There, Living on a Prayer 4) I Was Laden With Loads Of Duty 5) Song For The Asking: A Plethora Of Random Musings 6) Eigth Floor Balcony

Phk 18 25 27 30 32 39 43 45 47 52 53 54 56 58 59 63 64 68

Author Page C.V Lalmalsawmi 86 Lalnunmawia Ralte 89 Andrew R. Rozara 91 93 C.V Lalmalsawmi B.Zara 94 Christina Lalchhanchhuahi 96 Renthlei

DM%& !NN'!L M!(!%)N* +01,-1-

%.N'NM!/)

EDITOR THUKHAWCHNG
Chhiartu zawng zawngte, a hmasain 2013-14 DMZP Annual Magazine, Zonunmawi Editorial Board aiawhin chibai u le. Pathian kaihhruaina leh awmpuina azrah Zonunmawi Magazine chu mipui chhiar theih tura peih fel a ni ta a. Chhiartute duhthusm erawh kan phk lovang tih kan ring. Chutihrualin h magazine puitlin a nih theih nna hun leh th, ngaihtuahna leh sum leh pi sngtute zawng zawng chungah Editorial Board aiawhin lwmthu ka sawi e. A bk takin thu leh hla ha tak tak min fahtu kan ziaktu chhuanawm tak takte; tlwmngaih chhuaha advertisement min tihsaktu leh min sponsored-tu chungah kan lwm takzet a ni. Sawi hmaih theih loh: Ka editor-puite chungah hian lwmthu sawi sn loh ka b anmahni avnga h magazine pawh hi khwrpum thei kan ni. Magazine hming atn hian Zonunmawi vuah a ni a. A hming vuah chhan hi sawi tur tam tak a awm thei ngei ang. A hmasain eng ber hi nge zonunmawi kan tih chu ni ta ang le? Hmanlai kan pi leh pute aanga kan chhawm nun zl tlwmngaihna te, dikna te, thuhnuairawlhna te, aia upa zahna chungchang te, inhenawm khawvnna kawnga induhsak tawnna te, mi dangte tna nun hman te, hawihhawmna te leh thil dang tam tak sawi tur a awm thei wm e. Hng zawng zawng leh kan sawi lan tel loh tam takte pawh zonunmawi huangah an leng vek mai. Kan theih chin chinah leh kan phk twk heuhvah kan nunpuiin kan chhawm nung zel tur pawh a ni. Chutihrual erawh chuan, kan khawvel inher danglam zelah hian hmanlai ka pi pute aanga kan chhawm, nun dn leh tih dn hrang hrang chn zui zel rem ta lo te pawh an awm ngei ang le. H magazine-in a thil tum ber zonunmawi chawi nun leh chhawm nun hi Kristianna nen pawh hian a inhne rem thlap a; nun/khawsak ho chungchang thu-ah ngau ngau phei chuan thliarhran hleih theih pawh an ni lo. Kristian dik tak chu a hawihhawm a, a tlwmngai a, dikna a ngainain a an a, aia upa a zah thiam a, a aia naupangte pawh a dawm thiam hin a twi zwngin a nunah zonunmawi hmuh tur a awm hin a ni. Chutiang nun chu Delhi Mizote hian kan phk ang twk heuhvah kan nunpui ni hian ka lo hre ve hin a; chhawm nung zel thei turin h magazine hian kawng khat talin kan nunah thu sawi heuh thei se a duhawm hle mai. DMZP hma lam hun lo la kal zel turah pawh zonunmawi hian hmun pawimawh ber luah zel se la; belhtlk zirlai pawl ni zel turin ka duhsakna sng ber ka hln e.

DELHI MIZO ZIRLAI PAWL

ANNUAL MAGAZINE 2013-2014 ZONUNMAWI EDITORIAL BOARD

Editor: Rosangliana

Joint Editors: Lalhunhera Vanlalmuanpuia Esther Rualthansangi Benjamin Lalremruata Robert Lalremtluanga Ralte

anrual Hi Chakna
Rosangliana Editor
3

DM%& !NN'!L M!(!%)N* +01,-1-

%.N'NM!/)

DM%& !NN'!L M!(!%)N* +01,-1-

%.N'NM!/)

PRESIDENT THUCHAH

A hmasain Delhi Mizo Zirlai Pawl Annual Magazine (Zonunmawi) chhiartu zawng zawngte DMZP hmingin chibai ka buk a che u. DMZP hian kan theih twkah Mizo nun ze mawi leh tlwmngaihna te chhawm nun kan tum ve hrm hrm hin a. Delhi-a Mizo halai zirlaite mai bkah Delhi Mizo khawtlngah angkaina te zawngin chhiatni hatni-ah te theih twp kan chhuah ve hin a ni. Kumin Magazine hming atna Zonunmawi kan vuah pawh hian a nemnghet viauin a rinawm. DMZP Annual Magazine-ah hian kumtluana DMZP thil tih hrang hrangte trlan a ni a. Kumin bkah hian Delhi University thuneituten Hindi/MIL compulsory subject-a dah an tum duh lova DMZP leh North-East zirlai pawl dangte nen angruala lungawi lohna leh duh lohna hlawhtling taka kan lantir te kha kumin bkah chuan a chhinchhiah tlk hl. North-East zirlai pawl hrang hrangten beihpui thlk lo ila chuan tunah hian Under-Graduate level-ah Hindi/MIL compulsory-a dah a ni ngei ang. A twp berah chuan DMZP Annual Magazine (Zonunmawi) a hlawhtlin theih nna th thawhtute zawng zawng chungah lwmthu ka sawi duh a. Chhiartu zawng zawngten ngaihnawm ti taka in chhiar heuh theih nn duhsakna ka hln a che u.

Sd/(V.L MUANPUIA TOCHHAWNG) President Delhi Mizo Zirlai Pawl

DM%& !NN'!L M!(!%)N* +01,-1-

%.N'NM!/)

ADVISER THUKHAWCHNG

Delhi Mizo Zirlai Pawl (DMZP) hi zirlai pawl awm dn tura ka lo ngaih hin ang chiahin an awm a, lwmawm ka ti hle mai. High School kan kal ve laiin kan school-ah chuan MZP Branch a ding ve a, Headmaster chu Ex-officio President a ni a, Vice-President-ah term khat ka awm ve a. Zirlaite hatna tur thil lian tham tih tur a awm m m lo va, zirna lama zirlai chak lo bkte an awm chuan special class neih te kan rawt a, tin, sum lama harsatna neite chu thawhlawm te khawnin kan anpui hin. Ram leh hnam humhalh chhuanlam hmanga ILP lekkawh leh Vai sumdwngte chunga dn lekkawhtute tih tur lo tihsak te hi kan hun laia MZP-ten kan tih ve loh thil a nih avang nge ni, heti ang thil MZP-ten an buaipui chiam ka hriat hian ka lo im hin. MZP angin che chhuak ve dawn ta ila, ka khawr viauin ka ring. DMZP te hi chuan ka han hriat phk chinah hi chuan tihwm tak hlirah an th an thawh a, thlwptu pawh an hmu hain ka hria. Delhi University hnuaia Four Year Under Graduate Course hman tum avanga Mizo zirlaite tna Mizo lk theih miah tawh lo tur policy duh lova Non-violence policy hmanga thuneitute an han nawr te kha an tih tur dik tak an ti a, an hlawhtling bawk ta rng a nih kha. Chuvangin DMZP te hi zirlaite hmkhua ngaihtuahtu Zirlai Pawl, Delhi Mizo Welfare te tn YMA, damlo thisen pk ngai apiangte tna Blood Bank an ni. Tuna an thil tih hin ramri chhungah hian hun lo kal zel turah pawh che vel hin sela, pawl duhawm tak, tma huat ngai loh tur an ni zel ngei ang. DMZP-ten an tih hin ropui ka tih m m chu kum tina Delhi-a college kal duhte tn Help's Desk an siam a, chanchinbu-ah Delhi-a lehkha zir tumte tna hriat tur pawimawh an chhuah hin te hi a ni. A hmangtute tn chuan a va hlu dwn m ka lo ti hin. anpuitu awm lova Delhi college-a admission tih harsatzia leh buaithlakzia kan nau pakhatin amah ngeiin a tawh thu a sawi ka hre tawh a. Nilng takzeta an kal kualtir hrep hnu pawha engmah an tih theih loh thu leh an va biakate chimawmzia a sawi te chuan ka lo thinrim euh mai. Heti anga harsatna twk lo tura DMZP-ten admission ti duhte an lo pui char char hin hi thil ropui a tling takzet a ni, Senior-te thil ha lo tih tawh hi a hnua zirlai lo awm thar zlte hian chhunzawm zl sela, hnam dangte pawhin min awtin ti ve zwk hial turin tihhmuhtu lo ni ila, a va ropui dwn m. DMZP-ten ZONUNMAWI magazine an chhuah thei hi a lwmawm hl. Editorial Boardte inpkna a fakawm takzet a, chhiartu zawng zawngten a chhnga thuziakte tui ti taka anchhiar ka beisei. Sd/(ZORAMMAWIA) Senior Adviser Delhi Mizo Zirlai Pawl

DM%& !NN'!L M!(!%)N* +01,-1-

%.N'NM!/)

ADVISER THUCHAH

Delhi Mizo Zirlai Pawl (DMZP) hian kum tin College leh University session an dwn apiangin Mizoram leh hmun dang aanga Mizo Zirlai Delhi-a College leh University-a inadmit tumten admission an hmuh ngi theih nn Help Desk te siamin Mizo zirlai lo kal tharte chu an lo buaipui hin a. Heti anga an zirlaipuite an lo anpui hin han mi tam takin awlsam zwkin admission hmuh theih nn an hmang hin a, a lwmawm m m a ni. Tin, Mizo zirlaiten Medical leh Technical College Engineering College, Agricultural College, etc.-a seat tam zwk an neih theih nn theih twp chhuahin an an la a, Ministry hrang hranga Minister-te hmuin an dwr kual bawk hin. DMZP hi Delhi khawpuia Mizo tlwmngaihna vawng nungtu a ni bawk. Delhi-a Mizo awmte leh Mizoram aanga damdwi lam thiamna chhima Delhi rawn panten thihna an tawhin an ruang buaipui a, Mizorama thawn theih tura buatsaih hintu chu DMZP-a kan zirlai rualte hi an ni hin. Heti anga hna hautak tak phunnawi hauh lova an thawk hin pawh hi an chhuanawmin Mizo Tlwmngaihna mi ramah pawh mawi taka pr chhuahtirtu an ni, an chungah lwmthu sawi kan ba nasa hl hinin ka hria. Tin, DMZP hian member thar enrollment an neih apiangin an blood group leh an Delhi address an nei nghl hap hin a, damlo thisen pk ngai an awm apiangin damlo thisen mamawhte blood group neite kha rang takin an ko zung zung thei. Hei hian mi tam tak tn malsawmna a thlen hin. Hng bkah hian DMZP hi Delhi khawpuiah kan Mizo Cultural Dance te mawi tak leh zahpuiawm lo taka pho chhuak hintu an ni bawk. Heti anga kan Capital-a kan hnam lm mawi taka min pho lansaktu DMZP kan nei hi kan vannei tak meuh a ni. DMZP (activities)-in kawng hrang hranga Mizoten hma kan swnna tur leh m hnam kra zahpuiawm lova kan khawsak ve theihna tura an hma lkna zawng zawng hi kan sawi sng lo ang. Heti anga Mizo zirlaite tn leh zirlai ni ve lm lo tn pawh hahnemngai taka hma an lk hinna hi tuna DMZP hruaitu ni mk leh tun hnua DMZP hruaitu la ni zl turte pawhin chhawm nung zl se tih hi ka THUCHAH a ni. Thil ha tih i ning lo ang u. Chuti anga an la zl thei tur chuan DMZP member-te ka duhsakna sng ber ka hln e.

Sd/(C.L RUALA) Senior Adviser Delhi Mizo Zirlai Pawl

DM%& !NN'!L M!(!%)N* +01,-1DELHI MIZO ZIRLAI PAWL 2013-14 GENERAL SECRETARY REPORT

%.N'NM!/)

A hmasain Delhi Mizo Zirlai Pawl Annual Magazine chhiartu zawng zawngte chibai ka buk a che u. Pathian hruaina hnuaiah tluang tak leh chak takin DMZP chuan hm a swn zl a, February ni 28, 2013 khan hruaitu hlui kalchhuak turte nen chanvo inhlanchhwn niin, vawiin thlenga Delhi Mizo Zirlai Pawl hruaitu atna thlan chhuah leh ruatte chu hng mte hi an ni: President Vice President General Secretary Asst. General Secretary Treasurer Financial Secretary Sports Secretary Academic Secretary Cultural Secretary Information Secretaries Social Welfare Secretaries Property Secretary Rihnim Editor Magazine Editor Committee Member-te: : Joseph Vanlalchanchinmawia : Lalhminghlua : Zohmangaiha : Henry Lalhmingthanga : Vanlalauva Hmar : Lalrempuii Zadeng : Lalrempuii Khiangte : V.L.Muanpuia Tochhawng : Zairemsiama : Lalramngheta Ngente : Vanlalauva Hmar : Lalbiaknungi : Lalsangliani : H.Lalruatsanga : Lalthanpuii Sailo : Grace Lalremruatfeli : H.Zonunpari (South) : Lalmuanpuii Fanai (North) : C.Lalhnehzova (South) : Vanlalrawna Ralte (North) : C.Lalhunhera : Gilbert V.Lalremtluanga : Rosangliana

Senior Advisors

: Pu C.L. Ruala (M.P, Lok Sabha) : Pu Zorammawia (IPS)

DM%& !NN'!L M!(!%)N* +01,-1-

%.N'NM!/)

Vawiin thleng hian Executive Committee vawi 7 neih ni tawhin, kumin chhunga DMZP hmalkna leh dinhmun tlngpuite chu hetiang hi a ni: 1. Academic: a) Delhi Mizo Zirlai Pawl Prospectus Delhi Mizo Zirlai Pawl hian Delhi-a zirna in hrang hrang chungchnga hriattur, kal tharte tna angkai m m Prospectus a buatsaih hin a ni. Kumin pawh hian kum hmasa lama mi siam hat leh ennawn bkah belh ngaite dah belha siam leh a ni. Delhi-a zir duh thil chinchng hre lwk loten an chhawr angkaiin, zirlai tam takin Delhi khawpuia zirna peng hrang hrangte chinchng an lo hriatchian zual phah tih kan hria a, lwmawm kan ti tak zet a ni. b) DMZP Talk Show Kumin ni 16 March 2013 khan Delhi Mizo Zirlai Pawl chuan Mizoram lama tihchhuah turin Talk Show a buatsaih a, he Talk Show-ah hian Delhi-a zirlai awm leh hnathawkte chungchnga hriattur pawimawh tak tak bkah Delhi Mizo khawtlng chungchng sawi ho a ni a, Zoram lam aanga Delhi lo awm tumte tn a angkai hle a ni. He hunah hian Delhi-a kan mithiam tak takte leh kan President V.L.Muanpuia Tochhawng te chuan thusawi hona an nei a ni. c) DMZP Help Desk Kum dang ang bawkin kumin pawh hian DMZP chuan Help Desk a buatsaih leh a, Delhi University Undergraduate Registration tih hunlai, 5th-19th June chhung khan DMZP chuan Admission zawnga lo kalte chu Help Desk kaltlang hian a lo anpui a ni. Help Desk hi Delhi University, North Campus leh South Campus-ah te buatsaih a ni a, kumin hian Help Desk kaltlanga form thehlut hi mi 115 lai an awm a ni. d) Orientation-cum-Seminar Delhi-a Mizo zirlai kal tharten an zirna mai bakah Delhi nunphunga hriattur pawimawhte inhrilhhriatna hun Orientation chu Mizoram House, Vasant Vihar-ah ni 3 August 2013 khan neih a ni. He hunah hian President, V.L.Muanpuia Tochhawng hnen aanga Delhi Mizo khawtlng inrlbwl dn ngaihthlk a nih bkah Tv.B.Semthanga, Asst. Professor(Kirori Mal College) chuan Delhi University-in Four Year Undergraduate programme a rawn kalpui thar chu chipchiar takin a sawi fiah bawk a ni. He hun hi Seminar-in a chhunzawm nghl a, hetah hian Dr.C.Vanlalramsanga, Tv.K.Lalbiakchhunga leh Pu Vanlalfela Chawngthu te hnen aangin thu ha tak tak ngaihthlk a ni bawk. He hunah hian mi 90 chuang an tel a ni. e) Silent Protest: Delhi University-in kumin 2013 aanga Undergraduate course zawng zawnga Hindi/MILs compulsory-a dah a tum chu duh lovin DMZP chuan thei twp chhuahin a dodal a ni.
9

DM%& !NN'!L M!(!%)N* +01,-1-

%.N'NM!/)

He thil duh loh avang hian North-East State hrang hrang Zirlai Pawl hruaitute nen inhmuhkhawmna te neih a ni a, North East Students Community Against Implementation of Compulsory Hindi/MILs in DU tih chu din nghl a ni a, DMZP aiawhin V.L.Muanpuia Tochhawng, President leh Lalramngheta Ngente, General Secretary te chu an tel a ni. Vice Chancellor hnn hiala he thil duh lohna hi thlen a nih hnu pawha hmasawnna a awm theih tk loh avngin ni 10 April, 2013 khan Delhi University, North Campus-ah Silent Protest neih a ni ta a ni. He hunah hian Delhi-a awm North East state hrang hrang atangin mi 2500 chuang kan kal khwm a, Delhi-a Mizo awmte pawh mi 500 chuang kan kal a, hetiang huna Delhi Mizote lungrual taka nu leh pa te chena kan pn chhuak hi DMZP chuan lwmawm a ti hle a ni. Delhi University chuan Undergraduate course-ah Hindi/MILs aiah English Literature chu lk theihin a siam ta a, hei hi Silent Protest hrin chhuah pakhat a tih theih wm e. 2. Sports: a) Summer Sports Nipui chawlh laia Mizoram pwn khaw hrang hranga awmte infiamna neih hin chu kumin pawh hian June ni 12-14 chhung khan Aizawl-ah neih a ni a, DMZP member chawlh hmang engemaw zt pawh he hunah hian an tel a ni. Mipa Basketball-ah DMZP team chuan Pahnihna dinhmun kan luah a ni. b) DMZP Freshers Sports Delhi-a kal tharte leh a lo awm tawh ste inhmelhriatna leh inpawhtlnna atna buatsaih hin Freshers Sports chu ni 10 August, 2013 khan Thyagaraj Sports Complex-ah neih a ni. He Sports-ah hian heng infiamna hrang hrang Football, Basketball leh 100 metre race-ahte hian intihsiakna neih a ni. Football-ah hian Aurobindo Bial an champion a, Basketball-ah hian North leh Dwarka bial angkawp chu an champion bawk a ni. 3. Freshers Social: Delhi-a Mizo zirlai kaltharte lawmna leh DMZP member-te inhmuhkhawmna Freshers Social chu ni 17 August, 2013 khan Mizoram House Conference Hall, Vasant Vihar-ah neih a ni. He hunah hian kaltharte fuihna thu ha tak Lalsangliana Hnamte,Ex-President hnen aanga ngaihthlk a nih bkah Pu Zorammawia, Senior Adviser chuan awngaisakna hun a hmang bawk a ni. He hunah hian Zirlai ti hate chwimawina hun neih a ni bawk a ni. 4. DMZP T-Shirt: Kumin hian DMZP chuan sum tuak nn tiin T-Shirt a siam a. He T-Shirt hi rawng chi hnih, a dum leh a vra siam a ni a, min design-saktu Tv. Lalrinmawia chungah DMZP chuan lwmthu a sawi tak meuh a ni. Tin, tlwmngaih chhuaha min leisaktute zawng zawng chungah pawh lwmthu kan sawi bawk e. 5. DMZP Tour: Ni 5, October 2013 khan Jim Corbett National Park-ah DMZP Tour neih a ni a, Bus pali hmangin member 174 lai kan kal a, nuam kan tiin kan hlim tlng hle a ni.
10

DM%& !NN'!L M!(!%)N* +01,-1-

%.N'NM!/)

6. Minister of State for Youth Affairs and Sports Kawmna February ni 27, 2013 khan Minister of State for Youth Affairs and Sports (Independent charge) Jitendra Singh chu a office-ah hmuh a ni. He hunah hian kan President, V.L.Muanpuia Tochhawng, General Secretary, Lalramngheta Ngente te bkah kan ExPresident, Lalsangliana Hnamte te an kal a ni. Hetah hian infiamnaa Mizoram dinhmun sawipui a nih bkah hm a swn zl theih nna budget tam zwk dah tura ngen a ni. Hemi piah lamah hian DMZP-ten khelmual hman tur chungchanga harsatna kan tawh hinte chu thlen a ni bawk. Kan harsatnate hi min en zuisak a, hm lo lk ngei a tum thu a sawi a ni. 7. Information: a)Rihnm DMZP hian official organ Rihnm kan nei a, he chanchinbuah hian DMZP news leh Delhi khawtlng tna hriattur chi hrang hrang trlan hin a ni. Hemi bkah hian Mizoram chhung thuthar mai piah lamah Khawvel pum huap thuthar bengvarthlk tak takte chhuah hin a ni a, Pathianni tinin inkhawmna bial pathumah semchhuah hin a ni. Kan Rihnim Editor, Gilbert V.Lalremtluanga hian Mizoram lamah zirna a chhunzawm avngin October ni 7, 2013-a Executive Committee chuan ngun taka a ngaihtuah hnuin Pawl Executive Committee chuan tun term chhung chu Rihnm hi enkawl lailwk turin a rl ta a ni. b) Facebook Group Khawvel changknnain a rawn ken tel Facebook hi DMZP chuan angkai takin a hmang a, DMZP Group te siamin Pawl thiltih trlanna leh hriattur pawimawh, chhiatni hatni te inhrilhhriatna hmun angkai berte znga mi a ni. DMZP member he Group-a la awm ve lo te chuan a zawm theih reng a ni. c) DMZP Magazine Kumin DMZP Annual Magazine hming atn hian ZONUNMAWI vuah a ni. DMZP Annual Magazine 2013-14 a Editorial Board Member-te chu: Editor Jt.Editors : Rosangliana : Vanlalmuanpuia Robert Lalremtluanga Ralte Benjamin Lalremruata C.Lalhunhera Esther Rualthansangi

8. DMZP Cultural Troupe Delhi Mizo thiltih pawimawh bkah hmun hrang hrang aanga swmnaah te DMZP Cultural Troupe te hian Hnam Lm an entir hin a ni. Cultural Troupe-ah hian DMZP member a duh apiang tn tel theih a ni.

11

DM%& !NN'!L M!(!%)N* +01,-1-

%.N'NM!/)

9. Delhi Mizo Khawtlang leh DMZP DMZP hian buaina leh harsatna twk Zofate tn theih twp a chhuah hin a. Delhi Mizote znga Zonunmawi leh Tlwmngaihna te kengkawhtu leh chhawm nungtu nih hi a tum tlat hin a ni. Mizo chhiat twk an awmin TMWA kut-ke ni turin DMZP hi a pn chhuak hin a, a ulna apiangah theih twp chhuahin TMWA hi a pui hin a ni. Hemi bkah Delhi-a damlo mangangten an mamawh hun apiangah DMZP member-ten thisen kan pe hin a ni.

10. Hmalkna tur dangte: a) Kum 2014 January thla hian zirlai tam thei ang berin an hlwkpui theih tur Seminar neih leh tura ruahmanna siam a ni. b) Prospectus kimchang zwk chu January, 2014 hian chhuah hman tura buaipui mk a ni. DMZP tun dinhmun min hruai thlengtu Pathian hnenah lwmthu awm rawh se. Ka lwm e.

(LALRAMNGHETA NGENTE) General Secretary Delhi Mizo ZIrlai Pawl

12

DM%& !NN'!L M!(!%)N* +01,-1-

%.N'NM!/)

13

DM%& !NN'!L M!(!%)N* +01,-1-

%.N'NM!/)

14

DM%& !NN'!L M!(!%)N* +01,-1-

%.N'NM!/)

MIZO HUANG

15

DM%& !NN'!L M!(!%)N* +01,-1-

%.N'NM!/)

16

DM%& !NN'!L M!(!%)N* +01,-1-

%.N'NM!/)

17

DM%& !NN'!L M!(!%)N* +01,-1ZONUN ZE MAWI I DIN THAR LEH ANG U Lalrinpuii Khiangte
Nimin liam ta ang chauh maiin mi tam tak rilru-ah chuan a la thar wm asin. Ram buaiin mi a han chm tak tak mai kha chu ram pum kan nghng dual dual mai a nih kha. Hmun hrang hrangah ap leh rm thwm a reh lo va, baihvi leh mangang rng rngin kan hun tam zwk kan hmang a, chhuan chham lek lekin kan hun kan hmang fo mai. Zoram chuan bung thar a ki kan ti lo thei lo vang. Tlng hrang hranga inkhawh hrang khaw tam tak chu min han swihkhwm ta ruih ruih mai a, khawpui leh khawpui inkalpawhna kawngin a tan tlang hmun remchng laiahte chuan khaw tam tak min khwm ruih ruih a. Kan ram dinhmun hat loh lai a nih avngin mi tam tak tn khawsak a harsat phah m m a ni. Thlawhhma lk a rem lohna tam tak a awm a, ram a ha twk lo va, hna thawk tur chhungkuaa halaite rammuin an chhuak bo zo leh bawk si nn; khawtlng nun vawngtu lal leh upate bn an lo ni ta bawk si a, chng thilte avnga dinhmun ha lo taka awm mi henkhat chuan chn dn ha lo takte an lo chng chhuak ta a, hng hun lai vl aang hian kan Zonun ze mwi chu a lo rawih an ta em ni aw, a tih theih.

%.N'NM!/)

h te khuaah an pm lut hin rng bawk a ni. Hng hun lai te hi chuan sum leh pi khawsak nawmna ngaihtuahin an hmanhlel ve lm lo va. An mamawh ber mai buh leh bla an intodelh theih kha chuan an nun a hlim twk m m a, an thl a muang hin a ni. Chngte avng pawh chu a ni ang e, duhmna te chu thil zahthlak leh mawi lo a ni a, anmahni aiin mi dang an dah pawimawh zl hin a ni. Mi dangte hlimna leh lwmna an zawng hmasa a, khawtlng leh inhenawm tawnna kawngah inpaizwn tawnin bai ilo chenin an insuah a, a thlum a al ei zin an awm dial dial hin a ni. Tun hma chuan: Zirna in an nei lm lo va; nimahsela, an ni tin nunah zilh ngai leh hauh ngaiin an awm hauh thung si lo. An nun dn chu Zonun ze mawi dik tak chuan a ial chhuak chai a, hawina lam apiangah aia upa zahna te, inngaihtlwmna te, thuhnuairawlhna te, taimkna te leh mi dangte tna an inpkna ang ch te kha hmuh tur a awm reng a. Kawng tinrngah pht lt nei hauh lovin mi dangte tn thil ha an lo ti wl lo hin a ni. Nula fel deuh te phei chu an ngaihzawng ber te pawh hriat hleih theih loh khawpin inlng chhawn dn an thiam, chute ang khawpa thlei bk nei lova m biak lmlm thiam an ni.

Hng hun hma hi chuan lalten tlng hrang hrang an chang a, khua bk neiin an inkhawh hrang fir fer hin. Mi tinrngin buh leh blah intodelh an tum heuh a, an theih twk leh zawh twkin thlawhhma an la zau hin a ni. Khaw dang aanga prchaw phurh chu lal leh a khua leh tuite tna mualphona a tlin avngin tumahin an duh lo va, chuvang chuan theih twpin ei leh bra intodelh loh hlau rng rngin an khawsa a, hngte avng hian mi tam tak chuan, khaw henkhat, buh leh bla malin a swm deu18

Tunlai angin zirna in te nei hranpa lm lo mah se, in chhungkhurah an inzilh nasa a, nu leh paten an fate heuh nungchang mawi leh phungthlk dn te an zirtir nasa m m a. henawm khawvngte ina chuangkaia inln pawh tawn uar tak mai, kan pi leh pute tn chuan chhungkuaa hun fl neih te a harsa a, chuvang chuan hun an neih theih ang angah chuan bawhpelh hauh lovin thil pawimawh an sawi thuai hin a ni. Chaw ei lai chu chhungkaw inzilhna leh thil pawimawh sawina hun remchng a nih avngin chaw ei hunah an lng dw dw ngai lo va, chaw an in

DM%& !NN'!L M!(!%)N* +01,-1eisan mai mai ngai nahek lo; an innghk hrm hrm hin zwk a ni. Nulate ngat phei chu mipa kawm dn te nasa takin an zirtir a; nlawm tak leh kawm nuam tak, mahse zuamawm hauh si lovin an awm thiam hin a, chutiang nula chuan fak an hlawhin an ina chuangkai pawh an hahnem hin hl. Zanriah ei khamah chuan tlangvl rual chu zwlbkah an chuangki hmasa phawt a, chng hunah te chuan vlupa-in thu pawimawh chi hrang hrang a sawi hin. Zilh ngai an inzilh a, awngkaa sawi kher lo pawh aia upa zwkte nun phung leh khawsazia an hmuh aangin chn dn mawi leh awm dn tam tak an zir hin a ni. Lngln r a lo khuan chuan a peih peih nula rm turin an chhuak ho leh diah diah hin. Nula rmna hmunah pawh mawi lo takin an awm fl bk ngai lo va, mitmei invng tawn takin awngkam hawihhwm leh mawi an hmang hrm hrm a, fiamthu khatah an nui ho dar dar hin. Ramchhuah n-khuaah emaw, ram an riah rng rngin hiante tui chwi ring bk nih an duh hauh lo va, ka eirawng bwl hi hianten ei se la tih rilru an pu heuh hin. Tlangvl viak ha deuhte chu khawfng chah hmin an tho va, tui an chwi a, thingtuah an fawm bawk a. Kwl n rualin eirawng an bwl peih dam hin. Chaw an kl ho rng rngin aia upate br hma lo br thawt thawt chu mawi lo leh zak thei lo nihna a ni a, tuman aia u-te br hmain chaw an br khalh ngai hauh lo. Haw kawngah te chuan a naupang zwk leh chak lo zwk te chu hm an hruaitr a, a upa ber chuan hnung dwlin, I kal muan chuan laikngin chil a chhk ang che an ti hin a ni. Chutiang chuan a chak lo deuhte phk ang twk zelin an inchhawm a, an invenghim hin a ni. Mipa naupang tawh phawt chu thingnwi fawm tura beisei an ni a. Zwlbka tuah tur thing ro an pu hin a, an put zawh twka tlin
19

%.N'NM!/)

zwlbkah an keuh hin a ni. Hng an tih turte hi ha takin an ti vek hin a, lo wl rk tum emaw an awm ngai lo. Chutianga lo wl ru an awm chuan Val-upaten an zilh hin a, an sual vng rnga wl an nih chuan a hremna atn an vawi-tr hin bawk. Val-upate zilh ngai naupang nih chu a mualphothlk avngin tumahin an duh lo va, an tih tur chu ha takin an ti mai a ni. Mipa naupangte chuan sava veh te, thang kam te, lui kal te, hnim chn te chu an hn deuh ber a ni mai a, ramhnuaiah pp te suihin hun hlimawm tak an hmang hin a ni. Hng an vah velna-ah rng rng hian mi huan thli an hmuh pawhin an kamram mai ngai lo va, a neitute phalna la hmasa lova lo ei mai chu thil ha lo taka ngaih a nih avngin m huan thli an khawihsak ngai lo a ni. Chhungkaw tinten khawtlng thu leh hla an zah m m a, kawng tinrngah lal leh upa thu an ngichng hin. Vantlng thil tichhetuten thlahlei an pi ngai lo ve an lo ti hin a ni. Tuikhur hiah a ngaih chng te, lamba hliam a ul hunah te khawtlng huapin hnatlng koh a ni hin a, chute ang hunah chuan in tin aangin ram ang thei chin tawh pakhat an thawkchhuak ngei hin a ni. Thawk ve thei lo pahmei ul tak emaw, hrisel lohnain a tlkbuak emaw, hmeithi ul tak emaw te an nih lm loh va, an thawk ve lo a nih chuan, lal leh upaten an rn hin bawk. Vantlng kawng tihnawk thei zwngin thing lo kit emaw, thing phurh tur lo ek emaw pawh ni sela an tihhnawk chu fai takin an thian hmasa leh thlap hin a, slhnu chhui ngaiin an kalsan ngai hek lo. Thing phurh tur an lk ste chu kawngkamah an pho tlar tiar tuar a, a bo ngai lo bawk.

Sawi vek dwn ila kan sawi sng wm lo ve; chutiang khawp chuan kan pi pute khan nun dn mawi tak, hangtharte mak tih hial khawp thil leh tunlai khawvel aanga han ngai-

DM%& !NN'!L M!(!%)N* +01,-1htuaha awihawm loh khawpin Mizo nun dan ze mawi tak khan an nun a ial chhuak chai a, a takin an lo nunpui tawh hin a ni. Nun ze mawi chu eng nge ni ta? Kan pi leh pute nun dn kan thlir aanga lang chiang tak chu an nungchang a mawi m m a, aia upa an zah thiamin an inngaitlwm hin a ni. An tih tur heuhte ha takin an ti mai a, chu chuan an nunah ze mawi tak a lo pr chhuahtir hin a ni. Amaherawhchu, aia upa zahthiamna ngawt hian nun ze mawi a sawifiah twk thei lo va, inngaihtlwmna te, thuhnuairawlhna te, taimkna te leh rinawmna te pawh hian nun ze mawi a sawifiah twk thei hek lo. Nimahsela, hng zawng zawngte hi nun ze mawiah chuan an bet vek a, a ki png pakhat leh a nihna pakhat an ni ve mai chauh zwk a ni. Vohbikte zngah pawh mi fel tak tak an awm fo va, piansualna nei lo tam takte hian kawng tam takah kan tluk lo fo. A hen chu awng thei lo te, a hen chu khaw hmu fiah thei lo te, hriatna lam hloh ta daih te pawh an ni ang; nimahsela, chng an theih lohna te chuan an nun dn leh mi dang nena an inlaichnna kawngah harsatna a siam lm lo va, nun ngl tak leh ha tak an nung mai a, chhungkua leh khawtlng tna angkai tak an ni hin. An awng tam lo va, a hen chu an awng ngai miah lo hial thei, chuti chung chuan nungchang mawi leh entawntlk chu an nunah a awm tho si. Hng mte ai hian mi pangngai sual takte hi an piangsual zwk kan ti thei ang. Nungchang ha ringawt hian nun ze mawi a hrl kim pumhlum thei awm lo ve. Mahni hat hata ha ve tawp mai te pawh a awm theih a, khawtlng tna hnawksak leh sual ni hauh si lo te pawh awm theih tak a ni a, hng mte hian nun ze mawi tak a nei tia fak erawh an hlawh ngai hauh si lo. An nun danah sual lm lo mah sela khawtlng tna angkai tak an ni kher lo thei bawk. Chuti a nih avng chuan
20

%.N'NM!/)

nungchang ha mai bkah awngkam hawihhawm hman tel te pawh a ngai a ni. A bk takin Mizote chu hnam inpawh tak mai kan ni a, inhenawm khawvnna kawngah kan inkwm khwm tel tel a, kan inlnpawhin kan inkwm ho hin a ni. Khawlai ln vah ilo fahranah pawh awngkam hnih khat tel lova inpelh ngwk ngwk mai chu mawi lovah kan ngai a, chutiang khawpa inbe nasa leh awngkam haa inlwm tawn hin kan ni. Hng zawng zawngahte hian awngkam mawi leh hawihhawm hman thiam a pawimawh hle. awngkam hawihhawm hmang hinte chu mi tinin kan ngaina nghl mai a, kan ring twk bawk a, an bula awm a nuam kan ti hin a ni. Chutianga awngkam mawi leh hawihhawm hmangte chu an nungchang pawh belhchian a dwl a, chk taka kan thlir pawhin an fel lohna lai sawi tur kan hre hin lo va, mi entawntlk tak an ni. Nun ze mawiah chuan kan thlr dn leh kan ngaihtuah dn te a taka kan lan chhuahtirna hmanrua ber, kan awngkam chu a tel tlat a, a pawimawh m m a ni. Khawvelah hian hnam chi hrang hrang kan tam khawp mai a, kan awmna hmun azir te, kan hnam ziarng avang te, kan chhehvla thil thleng hinte leh kan tawnhriat aangte pawhin chn dn chi hrang hrang kan nei wm e. Aw tihna atna l chhuk-chhova kan thin nar nar lai hian, Bulgaria ramah chuan aih tihna atn an lo hmang ve daih mai thung a, France ramah chuan kut zungang lehlam lehlam han elh rk kauh kauh mai hi a mawi lo mai a ni satliah lo va, zahmawh rawng kai hial thei khawpa chn dan ha lova an ngaih a ni. Keini Mizote erawh chuan eng teh ualah kan ngai lm lo va, kan kut chng chu kan elh ri piap piap zl a nih hi. Sawi tur a tam ang, chut ang zl chuan khawvel ram hrang hranga mte hian chn dn leh tih dn bk, kan hnam mil zlinkan lo tih han tawh chu kan nei heuh a, mwi kha hnam henkhat ngaihah chuan thil lo

DM%& !NN'!L M!(!%)N* +01,-1lutuk a lo ni thei reng mai a lo ni. Hngte aanga kan hriat theih tk chu, Nun ze mwi chu kan hnam chn dn leh ze mil zla nungchang ha leh duhawm tak, inngaihtlwmna leh tlwmngaihnain a zem khah chal mai, awngkam hawihhawmin a zeh mawi, mi dang hmuh theih khawpa mawi taka lo lang chhuak hi a ni. Kan tunlai nun a mawi twk em? Khawvel ram hrang daih te chu kan sawi phk a awm lo va, kan sawi tur pawh a ni hek lovang. India ram zauvah pawh hian tih theih kan nei tampui kher lo ang a. Kan ram, Zoram ngi mai, kan pi leh puten lu chhum bn chhum huama an lo sah zau s leh a chhnga chngte hi han inen ta i la. Kawng hrang hrangah bengsika ngaihtuah chungin tehna siam i la, kan inteh tling meuh ang em maw chu? Khawlaiah naupang lnglm mai mai hmuh tur an tam hl. Hmanlai hunah te chuan rilru thianghlim tak pu chungin naupangte tuallaiah an pawnto hin a, hng hun hi hnam nun ziarng inzirtirna leh hrilhhriatna hun atn a angkai hle hin a ni. Thawnthu te an sawi ho va, pawnto hla chi hrang hrang ha tak takte sain an infiam hin a ni. An rilru thianghlim takah chuan sual a leng lo va, hun hlimawm tak an hmang hin. Tunlaiah chuan naupang khawlai lngte hian sual rawng lo chu bwl tur pawh an hria-in a lang lo va, mahni inchhung luma naupangchhe ena kan la en a, kan swngbwl lai hian, tualchr nunah chuan an lo inti nula/tlangval f thei tlat. Hmun hrang hrangah ruih tur zawnga vk vl hmuh tur an awm fo va, intihhlimna lam an thlakhlelh luatah sual rawng an lo bwl leh mai hin a ni. Hng mte hian aia upa zahna lam an ngaipawimawh ngai lo va, an tn chuan nun ze mawi te chu thil hing a chang zo tawh hin. An tunlai m m a, an khawvel thlrna aang chuan hawihhawmna rng rngin hmun a chang zo tawh lo va, mi
21

%.N'NM!/)

vanduaina leh harsatna te chu hmuhnawm a tling thuai mai a ni. Zirna in-ah te hlei hlei hian a buaithlk wm asin. Zirtirtuten naupangte an hrem ha ngam tawh lo va, a lehlamah naupang sual tak tak an awm lo thei si lo. Kan zirna kalpui dn hrang hrang danglam hin avng tein lehkha nasa taka zir zl lo pawhin pawl an sawn ve thei zl a, a hat m m rualin tleirawl hre an, tih thngthwng hun lai nena a in-nan chhoh chuan thil pawi a thleng thei. Kan zirtirtu neihte hi an mwl ta sawt a, an thiam lo ta a ni rng rng lo. Naupang an hrem hlekin naupang an vuivai a, nu leh paten thu tak bwla bwlin khawtlngah kan zual ko va, an zirtirtute ngei ngei chu mualpho taka chhuahin kan dem rawn m m a, r chuk tui lovah hial kan chhuah ta fo mai. Chngte avng chuan zirtirtu dinhmun a lo hniam ta kan ti thei ang. Zirtirtuten sikul lamah zirlai naupangte an thunun ngam ta lo va, an tn kaihhruai a harsa zual ta sauh sauh mai. Naupangte chuan an hun tam zwk an hmanna hin hmunah zilhhau leh zirtirna ha an tawn si loh chuan an zalenna chu an hmang sual thuai a, naupang zak thei lo leh chaltli tak tak an lo chhuak ta fer fur mai a tih theih wm e. Hng zirlai naupangte nun thlr hian mawi leh ha tia han chhuan lua tur a awm ngai lo va, aia upa zahna tlachham tak tak an lo ni mai hin a ni. Kan khawtlng nun dnah hrim hrim pawh hian inenfiah kan ngaihna lai a tam m m a ni. Nun ze mawiin a ken tel tlat pakhat, awngkam hawihhawm leh mawi hi kan thlachham ta hle mai. Mizote kan inbiak lmlm hin dn ngaihtuah hian tunlaiah awngkam mawi erawh hriat tur a tam ta lo hle a ni. Khawi ilo chhuah fahranna hmunah te in-mwl biak fawl fawl kan chng ta. Koh dn mawi leh kam ha tak tak kan lo hman hin, ka nu emaw, ka pa emaw, ka pi emaw,

DM%& !NN'!L M!(!%)N* +01,-1ka pu emaw han tih ang chte chu hriat tur a kht ta pharh mai a ni. Chutiang teh nuaiha kan khawsak lai chuan kan fate lehzel pawh zirtir nachng kan lo hre ta lo va, kan nun mawi tak hin, nun ho leh khawsak tinuamtu chu zwi muangin mual a lo liam ta ruai ruai mai a ni. Theih ni se la, lo kr leh a duhin kan znga khawsak a la kham lo hlin ka ring hin.

%.N'NM!/)

Rual u zwkte pawhin naupang zwkte leh kan fate zirtirna kawngah duhthu kan sm lo hl a ni. Kan fate an awm dn ang angin kan tlattir mai mai a, laikng fa neih mai mai kan tam ta hle mai. Hmun hrang hrangah sualna a pung a, hng zawng zawngte hi kan zirtir loh vng a ni. An entawn tur nu leh pa te berin kan chn ang ang hi an rawn chng ve mai a, kan pi leh puten, Kwi chu a kwm a rah a hat leh a rah pawh a ha, an lo tih te; Sial rngin sial rng a hring, sunhlu kngah thei dang a rah ngai lo, an lo tih ang chte hi a dik m m a ni tih kan hriat reng a ul a ni. Kan fate nun dn a mawi twk lo a nih chuan nu leh pa te hian nun dn leh khawsak dan mawi lo tak kan lo chng ru reng a ni thei. Chuti ang chuan keimahni pawh han inen lt ta ila, a ha hle wm e. Engtin nge kan siam hat ang? Thil rng rng mai hi siam hat theih vek a ni a, chutiang chuan kan hnam nun ze mawi tlu chhe mk pawh hi khua a tli hmin kan siam ha thei a, kan chwi nung ha leh thei a ni. Chutianga Zo nun ze mawi din thar leh tur chuan tih tur chi hrang hrang a awm ngei ang a, a pawimawh zualte i lo thlir ho teh ang. A hmasa berah chuan zirtirna ha kan mamawh a ni. Ramsa ang mai maia khawsa ve thei lo mihring chuan mi dang nena nun ho leh chn ho kan mamawh a. Chutianga kan nun hona kawngah chuan mi dangte tna malsawmna ni lo va, an nun tihrehawmtu leh harsatna siamtu zwk kan nih chuan kan hlawh22

chham a ni. Nun ze mawi tak leh zahawm nei tur chuan kaihhruaina ha kan mamawh m m. Zirtir ngai mihringte hi kan inzir reng loh chuan kan lo hnung tawlh mai hin. Zirtirna chu a hmasa berah chuan chhungkua aangin kan an tur a ni. Nu leh pa tam tak, chhungkaw enkawl dan thiam lo tak tak a awm theih wm e. Hng hi a chhan ber nia lang chu zirtirna ha kan dawng lo va, thil ngaihtuah chiang lo leh thlir thui lo takin chhungkua kan din ve mai vng a ni thei ang. Kawng dikah fte kan kaihruai thiam lo a nih pawhin thil thlir thui lova chhungkaw din pawizia te tal kan hrilh hin tur a ni a, an hma lam hunah fmkhur m m tura hrilh hriat chu kan mawhphurhna a ni ang. Chutiang a nih loh vaih chuan sual tawh hnu pawha sual lehzual ang mai kan ni dawn a ni. Chhungkaw inzirtirna tluk bawka pawimawh chu khawtlng inzirtirna hi a ni leh a, in chhunga kan hun hman tluk zeta tam hi mi dangte nena kan inlaichnna hmun, pwn lamah kan hmang hin. Zirna in a ni thei a, hnathawhna hmun a ni thei a, ln vah ilona hmun leh bazrna hmun thleng pawhin ni rawh se, chutiang hunah chuan a rem leh rem lovah kan inzirtir mawlh mawlh hin tur a ni. Mizoramah chuan pawl hrang hrang zahawm tak tak kan nei a, hng pawlte hi thil tum ha tak tak hmanga din leh kaihhruai an nih avngin hng pawlahte hian kan tel tamin kan theih twkin kan inhmang ve hin tur a ni. Mizote kan inzrpharhna hmunah tawh phawt chuan hng pawlte hian naute an nei ve zel a, an hming a inang emaw, inang chiah lo pawh ni se tum thuhmun nei an ni hin. Chutiang zingah chuan kan inhmang tam tur a ni. Kohhran chuan Pathian thu lama han lenna kawngah nasa takin min pui hin a, Zirlai pawl chuan kan zirna kawngah mi puitling ni turin min chher bawk a, YMA leh welfare lam chuan nun dn mawi min hrilhin min kaihruai

DM%& !NN'!L M!(!%)N* +01,-1a, chhiat kan tawh chnga kan nu leh pa chan chang an lo ni hin. Hetiang hmunte hi mahni inzirna leh insiam hatna hmun a nih avngin rlkhat aanga awng mai lovin an zngah tel ve hin ila, nasa takin nun ze mawi zirna kawngah pawh hma kan swn ngei ngei dawn a ni. A pawimawh berah chuan keimahni ngei hian mi ha zwk nih kan duh a ngai. Mihring tu-a te pawh hian zirtirna eng anga ha pawh dawng mah ila, kan zawm tlat si loh chuan br chhe r ang mai mai kan lo ni dwn a ni. Keimahni chhngah hian insiam hat duhna kan neih a ngai a, hmaswn kan duh tur a ni a, mi dang tna malsawmna nih kan chk m m tur a ni bawk. Chutianga mi a lo awm tawh chuan, a nunah ziak loh dn fel takin a inzam thlip thlep a, ha takin a zwm hin. Mahni inthununna hnuaia sei lian rng rng mi zahpuiawm an awm ngai si lo, chuti a nih avng chuan keimahni ngi duhna hi a pawimawh m m a ni. Delhi khawtlnga nun ze mawi kan chhawm nun theihte: Helai hmuna khawsate chu vannei tak tak kan ni tawh reng a. Mahni ram khawpui berah kan khawsa thei a, hngte hi mi tam takte chunga thleng ve thei lo malsawmna a ni tawh reng a ni. A mi chngte erawh chu mi inang lo tak tak kan ni a, a hen hnathawka awm te kan ni a, a hen chu zirlai te pawh kan ni ang. Eng pawh chu lo ni ta se, kan vai hian Mizo vek kan ni a, inpawh takin kan khawsa tlng a nih hi. Mi fel tak tak khawsa kan ni a, mi dang mit tikham zwng leh khawtlng anga zilh ngai pawh kan awm ngai lm lo; a lwmawm hl mai. Chutih rual erawh chuan keini zngah pawh hian Zonun ze mawi zwk a lo pr chhuah leh theihna tur chuan tih tur chi hrang hrang kan nei ve ngeiin a hriat a. Mi thiam zwk leh fel zwk kal khawm leh khawsa khawm kan nih a23

%.N'NM!/)

vng pawh hian awlsam taka kan thiam mai theih tur thil leh harsatna lutuk awm lova kan tih theih turte a ni hlawm bawk. Inkoh dn chungchangah Kan inkoh dn chungchangah hian hmaswnna tur tam tak kan nei. Delhi halaite zngah nu leh pa-te rual, koh hreh avnga mwl biak nulh nulh chng kan awm leh khauh hin a, a zia lo hle mai. Hmnlai Mizo pi leh pute aanga an lo chn han thil pakhat chu inkoh dan mawi tak an lo nei kha a ni. Rual u zwkte chu an u mai a, an nu leh an pate rual an nih chuan ka nu emaw ka pa emaw tiin an ko leh mai a. An hming an lam dwn pawhin Nu Mawi emaw, Pa Mawi emaw tiin an ko mai hin. Delhi-a nula leh tlangvlte erawh hi chu hetianga hrt rual pt pt theih a nih lohna lai chen a awm ve bawk. Kan zngah inti upa duh lm lo tak an awm thei a, chng angte kan lo in-u deuh t t chuan a mawi lo ve thei bawk a ni. Anmahni khan u an duh kher lo thei a; heti anga buaina hi chu zawhna mwlt hmanga chn fel nghl theih a ni. Hawihhawm takin, Engtin nge ka koh ang che aw? ti mai ila, thil zahthlak a ni lm lo bawk a, a hn zla buaina chn felna awlsam tak a ni bawk. Chutiang zlin kan nu leh pate rual hi chu, hnathawhna hmunah kan pi leh pute pawh lo ni ta se la, hnathawhna pwn lam Mizo thil tihkhawmna leh inhmuhna ang ch-ah hi chuan ka nu emaw, ka pa emaw tia koh mai hin tur a ni. awngkam hawihhawm hman chungchang -ah awngkam hawihhawm hman hi a pawimawh hl a ni. awngkam hawihhawm hian mi dangte nunah hahdamna a thlen a, a tawngtu tn a dawn a nuam m m. Kan ni tin nunah harsatna tam tak kan twk thei a, chng ang hunahte chuan harsatna min sutkiansak theitu kan mamawh hin. A chng erawh chuan kan mamawh ber zwk chu min hrethia-

DM%& !NN'!L M!(!%)N* +01,-1mtu leh kan bula awm tur a ni fo. Kan nihna ang te hrethiam a, awngkam dam taka min thlamuantu kan mamawh a ni. Chutiang ang taka nun ze mawi neitute chu kan thlahlel hin a, an bula awm kan chk hin a nih hi. Thil engpawh sawi dwn ila, awngkam mawi zwk leh nlawm zwk, mi dangte tna ngaihthlk nuam zwk leh dawnsawn pawh phrawm zwk hi sawi thei ila a ha hl mai. Kan Pathian thuin, Chhnna nmin thinur a tikiang hin a lo ti mathlwn lovin, awngkam hawihhawm leh mawi chu mi dangte chhwk theitu a lo ni reng si a. Kan ni tin nuna mi dangte nen kan inlaichnna tiha lehzual turin awngkam mawi zwk hman kan zir reng tur a ni. Zirna kawngah A tam zwk chu zirlai kan ni. Hng zirlai zawng zawngte hian kan tih turte ha takin kan ti hin tur a ni ang. Hnam dangte hmuh theih khawpin kan zir laite kan ngaipawimawh tur a ni a, kan theih twp kan chhuah reng tur a ni. Mahni hma chhuak hlen chhuah hi mi puitling nihna a ni a, a zahawm a, a mawi a ni. Kan tih tur kan lo pumpelh hin a nih pawhin insiam ha ta ila, kan hma chhuak ha taka kan tih chuan hnam dangte pawhin min lo zah ve sawt thei a. awngkam hawihhawm leh mawi kan hman a, kan zirlai kan lk thutak a, kan nun kan uluk chuan hnam dangte zngah, hnam dangte hmuh theih hial khawpin Zonun mawi hi a lo prchhuak dwn reng zuk nia. Rual pwlna kawnga inzah tawn Mizote hi fiamthu duh tak mai kan ni a, Delhi tlnga rawn awmte hi mi chi hrang hrang, khaw hrang hrang aanga kal khawmte kan ni. Kan khua a inang lo ang bawkin kan lo chn hin dan te, kan fiamthute pawh a dang ang. Hng thilte hi ho t angin lang mah se la, mi dang pawi sawi dr theihna a nih avangin kan awng duh dnah te, kan fiamthu duh dnah te kan fimkhur a, mi dang zi kan ngaih hin a pawimawh a ni. Mi dang pawi kan lo sawi palh a nih pawhin
24

%.N'NM!/)

tlwmah la hauh lo ila, thuhnuairawlh takin ngaihdam dil mai ila. A hun taka ngaihdam dil hian buaina zkhua min chhwk thei a ni tih i hre thar ang u. Ngaihdam dil hi thil tlwmthlk a ni lo va, a mawi m m zwk bawk a ni. Kan tihsual palh leh tih dik loh palh thilahte chuan inthlahrung hauh lovin ngaihdam dil ta mai zl ila, mi dangte pawhin min zah sawt ngeiin a rinawm. Hna kan thawhna hmunah leh chhungkuaah Hnam dangte nena hna thawkte pawh hi Zonun ze mawi tak chhawmnung theitu ha tak an ni thei. Kan hnathawhna hmunah tlwmngaihna te, taimkna te leh rinawmna te hmachhuan fo ila. Rim taka kan thawh fo chuan hnam dangte pawhin min zah m m dawn a ni. Chutiang bawkin keimahni chhungkuaah naupang te an awm chuan zo nun ze mawi kha zirtir thar leh ila, hnam ziarng hrilhhriaa kan zirtir hat leh chuan mei ng chhawmnungtu kan lo ni thei bawk a ni tih i hre thar zel ang u.

Zonun ze mawi hian zwi muangin mual liam mah se a la thi mai lo va, kan zavai hian lungrual taka kan awm chhung chuan a chelh dingtute kan ni thei a ni. Kan ni tin nunah hian zonun ze mawi chu prchhuak zel se la, awngkam mawi leh hawihhawm hmang chungin, thuhnuairawlhna leh taimkna te kan nunah bet tlat se la, taimkna leh thawhrimna nunpui chungin kan zavai hian Zonun ze mawi tlu mk tungding lehtu i ni heuh ang u.

[He thuziak hian Zonunmawi Essay Writing


Competition-ah ziak ha ber lwmman a dawng. A ziaktu Nl. Lalrinpuii Khiangte hi tunah Lady Hardinge Medical College-ah First Year, MBBS zirlai niin, Khawzwl khua aanga lo kal a ni. ~Ed.]

DM%& !NN'!L M!(!%)N* +01,-1A TLWM LAI BER KHA, A MAWI LAI BER
C. Vanlalramsanga Kan hotuten thuziak thawh ve tura min swm hi a lwmawm ka ti a, an thupui hian mi a lm viau nghe nghe a ni. Hla siamtuin a tlwm lai hmel kha, a mawi lai ber tiin Chhandamtu min thawhsakna chungchang mawi takin hlain min lo sak chhuahpui a. Zonunmawi chungchang thu-ah pawh a tlwm lai tak hi a mawi lai a ni ve tlat! Delhi Mizo khawtlnga rei twk fang chng ve tawh chuan, Zonunmawi pr chhuang hin hi vawi tam an hmu hin ngei ang. Hng pr hin zngah hian a tlwm lai tak hi a mawi zual lai tak a ni fo hin. Delhi Mizote hian zo tih sawifiahna kan neih kha. A ha, a mawi, belhchian dwl leh, a duhawm zawng zawng sawi nn zo tih kan hmang a nih kha. Zo vah mai nih chu ha tak tur a ni. DMZP member zo vah mai kan hmuh chng hian kan ram leh hnam tn beiseina kan nei thar leh hin a nih kha hre rengin Zo vah reng fo turin kan inchah hmasa duh a ni. Hun leh hmun a hek kan thupuiah lut nghal chat ang. Delhi-ah Mizo kan hahnem ta hl mai a, chhiatni hatni pawh kan ngah ta hle mai. Zonunmawiin pr a chhuan hun hi hun bi nei emaw hlim ni leh nawmsak lai emaw te hian a ni hin lo. Bawrhswm lai te, chhiatni te, mangan ni te hian a ni tlat hin. Hei vang hian a nia a tlwm lai hml kha a mwi lai a nih fo hin ni! Delhi-ah phei chuan a ni lehzual deuh bk em maw ni chu aw, tih theih a ni fo. Khai mah aw! Delhi-a khawsa Mizo halai zngah hian tk tin zng (chu chu chhn dr 12 hma lam sawina!) mahni duhthua hmu peih hi vng tak an ni

%.N'NM!/)

wmin an sawi hin! Dik tak maw? Chhndr 12 her liam hnu-ah, nipui lai leh thlasik pawh lm chuang lova thawh vei chhap nuam kan ti tlng viau niin an sawi fo mai! Mahse maw, damlo thisen pk tur an awm um chuan, phak deuh chial chual chung pawhin, zng dr 8 vla kan halai rual 10-20 chuang zet zawt thlengin thisen pk tuma intlar pt pt kan hmu fo asin! A hen phei chu thisen pe tur pawhin hawiherah an la tla zui! An thisen chu ui lo pawh lo ni tehreng sela, nurse vn zet zet hmachhawna darkar hnih chuang chuang va din zum ve ngawt mai pawh tlwmthlk tak a nih vei nen! Heti chung hian thisen mamawh Delhi halaiten pk theih loh an neih sawi tur kan lo hre miah lo niin ka hria. A va mawi tak m! Man tak tak hi kan tam khawp mai a. Zan rei tawha nu leh pa call pick lo ngam ngat te, zng (chu chu chhn dr 12 hma lam zawng sawina kan tih tawh kha!)-a call pick ngai meuh lo te, zn rei (chu chu zng dr 2 vel sawina!) hma mu ngai zen zen lo te, tli (chu chu zn dr 11 vl sawina) hma lama chaw ei ngai zen zen lo te pawh kan awm fur ni wm te pawhin an sawi fo hin! Dik tak maw? Mahse maw, hng hun pelh f hnua vanduaina twk an awm palh hlauh chng pawh hian, a biling-a-balang a vanduaina twk te anpui tura kal chhuak thei hi halai rual an awm reng fo tlat. Zan reh taka ruang zawn t t, puak lwp lwp, leh kuah vung vung ngaih chng te pawh a awm hin asin! Delhi Mizo tlangvalte hian man hun an hre tlat mai hi a van mawi tak m! Kan nulaho hian an van thlamuanpui hin dawn tak? Hetiang huna rawn thawk chhuak hinte hi pa an ti ru veng veng hin ngei ang! Nuho pawhin mawi an ti! Nuho te hlei hlei hi! Thlasik khaw vwt leh nipui khaw lum pawisa zo lovin, nu phanchang zual pawh tiam vekin, zanlai pelh

25

DM%& !NN'!L M!(!%)N* +01,-1thleng thlengin min uap peih reng mai hin hi an van fakawm tak m! Zanlai dar inkhwn rk dawn tawh lama pangpar lian pui pui an han tuam hlawm vel hin te hi khawi hmun dangah mah hmuh tur a awm lo? Kt leh Spring Festival-ah te lah Zun in awp tak tak hianfaitu-ah an ang thei tlat zel fo a. Hmun danga miliannu ni hin kha zo a ulna hmunah chuan chhiahhlawh thawh tura ngaih hial pawh hreh hlek lovin an thawk bawrh bawrh thei tlat mai a nih chu. Nulaho pawh chuti bawk. A va han mawi chungchuang tak m! Paho pawh hian mawi tih an hlawh ve fo tho a nia. Dul len lam emaw, chal thui lam emaw, palian buang thng thng nih vng lam emaw pawh ni lovin zonunmawi chawi nun vang a ni fo. Hnam dang hian mahni hnampui nih vang ngawtin hmelhriat ngai miah loh an anpui fo lm lo a ni mai thei! Vanduaina twk an awm chnga paho che chhuak hin hian mak (mawi!) tih an hlawh ve fo rng a ni. Mortuary rimchhe tak mai bulah Member of Parliament (MP) ding luah in hmu hin em? In hmuh chuan Mizo MP an ni ti ila a sual lo tlangpui ang! Hnam dang MP-te zngah AIIMS, Safdarjung, RML etc mortuary kal tawh in hre ngai em? An lo kal ve palh hlauh a nih chuan an chhng bul tak emaw, an sangwizwnpui zngah vanduaina twk emaw an awm a ni thei ang. Mizo MP-te ve thung chuan an hriat ngai hlek lohten vanduaina an tawh um pawhin an kal hreh lo asin! A va mawi turu tak m! Vanduaina twk an awm hian, vanduaina kawng hrang hrang buaipui harsa deuh leh manganthlk deuh te pawh an awm ta fo a. Hetiang hunah hian kan senior officer-te leh MP-te meuh cht chhuah ul chng a awm fo hin. Hetiang taka hmelhriat ngai miahlo te pawh kan inbuaipui hin avang hian Delhi Polit-ho hian an lo ringhlel ve tumhrang hin bawk a. Sawrkar dnah chuan rank te hi ngaih26

%.N'NM!/)

pawimawh a ni fo. Hng hunah hian, tu emaw sawi dn takin, hnuai hnuai hnuai hnuai hnuai hnuai leha mite rank vel dawhthei tak leh inngaitlwm taka biak leh an office-a kal hial te pawh a ul fo hin. Hriat ngai hlek loh sual hmel fe fe si lock-up aanga bail chhuah ngaih tlat chng te pawh a awm ta zauh zauh mai. Zonunmawi chuan rank a hre tawh lo, a mawi asin! A mawi a ni tawp mai, sawi sn pawh a ni lo. Mahse (hi a awm ve chwk hin rng a nia!) kan hetih mk lai hian zo lo tak tak kan tam swt viau tho niin an sawi bawk! Dik tak maw? Zonunmawi meuh pawhin a hliahkhuh zawh loh, Mizo hnam leh Mizoram pawh tihming hliau thei hiala lo nung ta mai mai kan zngah an pung swt viau ni wm tak a ni. Vanduai dnah pawh vanduaina huang ha lo tak tak lo di baw palh an awm hin. A pawi ngi e. He lam hi zawng a mawi hlawl thung lo. A langsar awl viau lawi si. A langsar lai ber hi a mawi lo lai a nih fo mai chuan, a mawi lai pawh hian theihnghilh leh hlamchhiah a hlawh ve thung tlat hin a ni. Zonunmawi chawi nung zl a, a chhe lai siam hatu kan nih heuh theih nn h DMZP Magazine thu leh hla hian mahni hma zawn heuh atna hma sawn turin min kai harh heuh thei sela a duhawm hle mai.
[Pu Vanlalramsanga hian kum 2002 khan Indian Economic Service hn a zawm a. Service-a a luh hn hian Lee Khuan Yew School of Public Policy, National University of Singapore aangin Public Policy (MPA) zir zovin, Mizoram University aangin Economics subject-ah Ph.D a hmu leh bawk. Amah hi Delhi Mizo khawtlng tna mi angkai leh innghahna lungphum pawimawh berte znga mi niin tunah a nupui fanaute nen Delhi-ah an khawsa mk. ~Ed.]

DM%& !NN'!L M!(!%)N* +01,-1CHANCHINHA LEH MIZOTE


Lalchuangliana

%.N'NM!/)

Kum zabi 20-na kwl a rawn n chuan Mizote chnna ram, tna Mizoram kan tih hi British sawrkar, ram ni tla sng lova rorltute chuan an awp fel tawh a. Chutih lai chuan Mizote hi kan vaiin nuaih hnih awrh emaw chauh kan ni ang. Khawpui atn Aijal (Aizawl) an siam a, Mizote chu hlawh pawh pe mumal lovin, misual leh hel-ah chhuahin hn an thawh luihtir a. An awmna tur Bangla leh Sipai hmun turte an siam a; Sipaiho lm (parade)-na tur lmmual an laihtir bawk a. Mizo lal huaisen zual leh, British sawrkar laka tlwm duh ve lote chu an man a, an thawn bo daih zel a. Mizote an ram tna ang ni-a inngaia British sipai lo kp vete chu hel tiin an man a, misual dahna tn inah an khung zel a. Chutih krah chuan, Sp ram aangin Missionary-te an lo lang ve nghl a. British sawrkar leh sipai hotute angin an inti lal ve lo va, Mizoten Sp vkvai te an ti a, Mizo an ang deuhva an hriat hnuah Zosp tih hming an p a. An theih ang angin Chanchinha an hrl nghl a. Kum 1900-ah chuan, mi rethei zual anmahni bltute zngah Kristiana inp kut zunganga chhiar tham lek an awm a ni. Sapho kha India rama an lo kalin a ram hausakna swk tura lo kal an ni a, India ram rawn tichangkng tura lo kal an ni lo. Khawvel pumah an Colony rng rng hi, anmahni ngi an awmna, Canada leh New Zealand te ang a nih loh chuan, an changkng ngai lo. Lehkha an zirtir pawhin an chhawr duh tawk chauhvin an zirtir a. Sp ram awp kan nih laia India ramin hrislna leh zirna lama hma an swnna zawng zawng hi sawrkar hmalkna vng ni lovin, Missionary-te vang a ni ber zwk. Saphovin
27

kum 50 vel Mizoram min awp a. Chutih chhungin Mizote zingah Graduate hi mi 10 vel chang chang an awm a. Theological Graduate pakhat kan nei a; Daktawr leh Engineer puitling pakhat mah kan nei lo va; Motor kawng ml khat pawh a awm lo. Electric te chu khawi lam! High Sikul pakhat an phal lo chungin a awm hrm a, lehkha zir zel duh pawhin sawrkar puihna chu sawi loh, an remti lo chung zwkin, phi lamah, luidung leh krkawng ni li ni ng an zawh a, kr hnih chuang an kal hnuah an zirna hmun Calcutta, Sylhet, Jorhat, adt. an thleng wk a. Thifa hnukchata lehkha zir an ni. Kan Zosapte pawh kha a dik tak chuan His Majestys loyal citizens an ni a, India ram emaw, Mizoram emaw aia Sp ram leh an sawrkar an tlattute an ni a. Keimahni Mizo min hmangaih a, keimahni zinga in-identify duh - Zosapthara te, Dr Fraser-a te ang chu an theh chhuak lawng lawng mai a ni. Lehkha zir sn a ul lo, sawrkar hna thawh tur pawh a awm lo min tihsaktute kha an ni. Kum 50 a ral hnu pawhin kan khawsakna leh thiamna lamah te chuan kan hniamzia pawh hre lo khawpa ngawng kan la ni. Nimahsela hemi kum 50 chhung khan Zosapte khan thil ropui tak mai min tihsak a, chu chu kan Mizoram khaw tinah Chanchinha an lo thlen vek kha a ni. Pathian remruat a ni ngei ang: hemi chhung hian harhna (revival) um engemaw zt a thleng a. Sual inhriat avanga ah zawih zawihna thlarau, vnram ngaia lungln veng vengna thlarau, Lal Isua Kraws leh a tuar nasatzia hriatpuina thlarau, Chanchinha puang zel tura nawrtu thlarau leh hlimna leh lwmna thlarauten Mizoram dung leh vng a tuam a. Kum 50 a lo nih meuh chuan Mizo zawng zawng chu Kristian nia inchhl deuh vek kan ni ta. Kei ngei pawh hetih hun laia piang, Kristian chhungkua, Kri-

DM%& !NN'!L M!(!%)N* +01,-1stian khuaah ka lo piang a. Ka naupan laiin Kristian ni lo mi dang ka hmuh chu Tuikuk leh Takam (chutih laia kan hriat dan) Aizawl zin kalte chauh kha an ni.

%.N'NM!/)

Kum 50 chhunga Chanchinha kan dawn khan Mizo mizia leh khawvel thlr a tidanglam dwrh a. Kan khawhawi a zau va, ramhuai hlauh leh sakhaw awmze nei lo biakna ata kan lo zaln a. Thil dik, thil ha, thil mawi, hmangchng ha zwk kan lo hria a, lehkha zir pawimawhzia kan hre thiam thar a. Ram rorlnaah mahnia inrlbawl kan lo an ta bawk a. Thil thar lo dawngsawng turin Chanchinhain min lo buatsaih diam hi a lo ni a. Pathian thu-ah piantharna thlarauvin min hrt zui a, kan zirlai leh lehkha thiam thar tam tak Pathian thu zir leh Missionary atn an chhuak a. Kum 50 a han liam leh meuh chuan Mizote zngah Daktawr te, Engineer te, Scientist te, Civil Officer te, Military Officer te, Ambassador te, Professor te, Ph.D te, Member of Parliament te, MLA te, Minister leh Chief Minister te kan lo chhuak ta duah duah mai a. B.A., B.Com a B tih lam chu sawi loh, a M lam M.A., M.Sc. lam pawh a za, sng tl kan lo ni tawh a, India rama Literacy sng ber nihna te kan lo hauh thei tawh a. High School pakhat pawh nei fumfe lo kha tunah chuan University nen, College 20 chuang, High School, Training Institute hrang hrang, Middle leh Primary School te phei chu sng chuang a lo awm tawh a. Mizo znga hmun thuma hena hmun khat vel hi zirlai kan ni a. Kan ei leh hrislna te a lo changkng a, Mizoram mipui pawh maktaduai chuang kan lo ni ve ta hial mai. Kan thingtlang khuate pawh motor kal theihna a lo ni deuh vek tawh mai a, Electricity kan chh a, Gas-in chaw kan chhm tawh bawk
28

a, tui lah chu mahni in bula herh hwn a ni deuh vek tawh mai a. Ei tur tui leh thawmhnaw ha, keini takngial pawhin kan naupan laia kan hmuh ngai loh leh, a siam pawh an la siam loh te chu kan ni tin ei-leh-in, silh leh fn an lo ni ta. Motor pawh hmu ngai lo khan kalkawngin a daih loh khawpin motor chi hrang hrang kan hng khep khup a, vnsnga khi! thlawhna tia kan kawh mai mai hin te chuan, kan ram ngi aangin ram hla tak takah kan thlwk ve ta veng veng a. Kan hmasawnna hi a ropui tih loh theih a ni lo. Kohhran lah kan pung Mizo Missionaryte ram tin ram tangah an awm a, Sp ram leh America ram thlengin; Japan, China, Thailand, Nepal etc kan bung suau suau a ni ber e. Kan Biak Inte lah a ropuiin a zah lah kan zah. Hetianga Mizote min tidanglam (transformed)-tu hi mi dang aia kan fel vang em ni? Teuh lo mai keini aia fel an tam m! Mi dang aia kan fin zwk vang em ni ? Hni lo mai kan aia fing hi an tam teh a nia! Kan lehkha thiam vang em ni zwk ? Thiam tawh teh mah ila, kan aia thiam hi an tam m mai e. Tna kan dinhmuna min hlngkaitu hi a bul ber chu Chanchinha hi a ni. Chanchinha hi kan ramah hian lo thleng lovin lo pawm ta lo ila, kan dinhmun tur chu Orissa leh Madhya Pradesh, Chhattisgarh vela Tribal khawngaihthlak tak, tih ngaihna tak an hriat bawk si loh avanga Maoist ni ta mai mai ang khu kan ni ang. Ngaihtuah mai pawha im ur urna khawp a ni! North India, mipui maktaduai 500 awmna, Kristian 1% pawh awm si lohna, khawvela sakhaw lian ber berte hmunpui ni bawk si, kan pipute khawiah nge an awm tih pawh kan suangtuah phk loh hma lam kum sang tam tak aanga ngi la awh reng, ramhuai leh thlarau dik lovin a phuar beh rengte tn hian,

DM%& !NN'!L M!(!%)N* +01,-1an dinchhuahna tur bul chu development ni lovin, Chanchinha a ni tih hi ringin leh, kan chan ang chan ropui hi chang ve a, kan nih ang Pathian dik tak fate nihna hi an chan ve theih nan Mizo fate tam tak tunah hian Chanchinha engemaw kawng tala an hriat ve nan kan bung mk a nih hi. Keini Mizote hian Chanchinha hi kan nunna hnr a ni a, kan nihna bul a ni bawk a, kan khawsak chhoh zlna tura kan nunpui tur a ni bawk. Chanchinha tih hi Lal Isua tihna a ni ber. Chanchinha kan thlahthlam hun hunah kan Mizo hnam hian sn lam aiin hniam lam kan pan zel ang tih hi i hre reng ang u.

%.N'NM!/)

[Pu Lalchuangliana hi Mizote zngah IAS kan neih hmasak berte znga mi a ni a. Service hn chawlhsanin hun puma Pathian rawngbwlna hn kum sawmthum chuang a lo thawk tawh a ni. Amah hi Delhi Mizo Inkhwm leh Delhi Mizo Welfare dintute znga lungphum pawimawh tak a ni bawk. Tun thleng hian Delhi parwn ber pawl niin, tunah hian an chhungkuain Vasant kunj-ah an chng mk.~Ed.]

29

DM%& !NN'!L M!(!%)N* +01,-1DIKNA LEH HAWIHHAWMNA


H. Vanladintluanga Mizo awng thumal kan neih znga thumal inchhm alh tawn, lang lo pawha inzui tawn reng hin, miin pakhat zwk zwk a neih a, a hriat loh lai pawha a dang zwk a neih hin chu Dikna leh Hawihhawmna hi a ni. Zofate zngah chuan he zia pahnih hi kal hrang lovin, thachhang an indwl tawn a. Dam leh tlng khatah, thih leh ruam khatah tiin he hringnun tawlailir hi an lo khalh dn hin. Mahse tunah zawng duhtu a vnin zofate zngah hian a mikhual an a, a duhtute nuihzat bra siamtu mai a lo ni an ta. Hei hi a ni lom ni kan ZONUNMAWI kha? Khawiah nge a awm tk? Hmanlai Pi leh pu te hunah kha chuan Zawlbuk neiin, an inzirtirna hmun ber a ni hin. Naupang thingfawm rual an nih aanga inzirtirin, zawlbukah hian an hun tam zwk an hmang hin a. Naupang thingfawm rual tan wl rk a thiang lova, satlk nkhuaah tlangval zawlbukah an tawm sen kur ngai hek lo. Chhiat n hat nah th thawh ve loh hlauvin an hmanhlel a, upate thu ngaichang rnin hahnem an ngai m m hin. Chutiang bawkin nula tan la deh thiam loh te, puantah thiam loh te, rap chunga tuahthing awm loh te kha a zahthlak hin. An tih turah hian an chiang a, mahni ng lo an hi ngai hek lo. Mi pawisawi hlau rng rngin an hun an hmang a, an awngkamte lah a zngkhi. Mi neih ang neih ve loh hlauvin an hmanhlel lova, chhungkaw tlai an thawh chhuah chuan mi dangte anpui nan an hun tam zwk an hmang hin. Tnah zawng Zawlbuk kan ngah mah mah ta. A ha e, hmuh phk khawih phk chu kan thiam zel ang. Mahse, kan hmuh loh hln hian kan van lo theihnghilh nasa m! Thingfka kawngkhar do mai hin kha, tla lian pawn ng30

%.N'NM!/)

aih a ti ha zn ta lo. Kan awngkam hawihawm tak leh zng tak hin kha khawnge a awm tk? Tnah zawng mahni thlnlung put ang mai a ni ta. Mahni anghm hiin mi rethei chan ai kan la a, neih chuangliamin kan khawsa a. henawm khawveng tan hnawksak nih kan hreh ta lo. Mahni ram chhung ni si henawmte hnaih thei ang bera vawk in sa duh mi kan va tam ta m. Thlawhhma lk hma Mi rethei leh mi chhumchiaten lam hnai chang sela, keiin rl di ka theu ang e titu Vnapa anga mi dik leh mi rethei dinhmun hrethiam kha kan va mamawh ta m. Tlangvalte u, in puanven sawih chhn a hun ta e. Aia upate zahthiamin an thute awihin zwm fo rawh tih te kha khawiah nge a awm tk? Naupang chumchiap pawhin hawrawppui ngawtin min koh an tk hi. Kumtluana nula khawhar ln tur hre si hian, ngati nge zan thum lek pawh khawhar in-ah kan ln theih tk loh. hian chhan thih ngam, mihrng sahrng hma zm ngai lo inti hin kha, thlankhur chk ngam lovin a khr chhe zo ta. Aw... kan puanthuah te hi a lo va rit ta m. Khawnge lngi man takin chi-khur teng zi rl tang e ti-a ni tam tak thang hin khn zan khat chauh tal riak tur pawhin kan puanthuah kan tl thei ta lo. Zonunmawi hi a thawha kan thawhchhuah a ngai asin. Zng thawh bk thawhchhuahpui si lo hian, milian awmin kan awm a, dikna kan rap bet a, hawihhawmnain kan nunah hmun a chang ta lo. Khawfng a chat dawn ta, i hangharh ang u khai. Arpachan chan lai hian kut kuangkuahin i hu lo vang u. Zangkhua a bungbut hunah zawng kan chan hian maian chan pawh tluk lo hian meialh kan en tlauh tlauh dah ang e. Nulate u, fai taka in chhuahpui hin, in hmi kha a bl an ta. Mawi takin in awm emaw in tih lai khan, i thla vei lam hi a tliak asin. I kut no tak kha a mawi thlwt e, mahse thiam i nei

DM%& !NN'!L M!(!%)N* +01,-1tlm tih lantirtu mai a nih tk kha. Mawi loh hlauvin chhng tak takin i inchei a, i inpawt i inpawt leh tho si. I sam sei tak mai thlah siau chunga puan i ven khn i mawi berin i zahawm asin. Khawtlng chhiat tawh nkhua hian khawnge i awm hin? Zan lamah chuan A tukhumah swn bng ila a hmi a khu luih thei ang a tih tur khawpa pw-in i lo lang leh bawk si. KOH HRAN i ngainat lutuk vang hi a ni an kohna apiangah i kal hran a, i nun ze mawi, Zonunmawi ngei mai kha i hloh hin ni. Thimthamah hian zonunmawi hi hmuh tur a vng asin. Lang lo phnah hian i hming hatna a inthup si a. I hmelhatna chhuangin lnlai ka chen i ti maw? Rei lo t-ah a la chuai dwn. Chuai ve ngai lo tur i dikna te , i thianghlimna leh i zahawmna te kha hawihhawm taka i lantir khan, sakhmel puak ve lo mah se, mi awhawm ber i ni asin. awngkam mwl t-a sawi dawn chuan Mi dik chu a hawihhawm a, mi hawihhawm tak chu a dik hin. Diknain hmun a chan lohnaah mi a hawihhawm thei lova, mi hawihhawm lote zngah diknain hmun a chang ngai hek lo. Chuvang chuan he kan meichher thi ep tawh chhm alh tur hian, hangtharten bul kan an hat loh chuan kan tu leh fte-ah chuan Puallnga thlang tla ang mai a ni dah ang e. Nula leh tlangvalte u, khawvel changkanna ruala ke kan pn thei hi a lwmawm lutuk e. Mahse, lehkhathiam rual inti si hian, he kan zonunmawi Dikna te, hawihhawmna te, tlwmngaihna te, huaisenna te hi khawvel changkanna rual hian kan kaltir thiam ta lo vem ni? Hngte hi kan Mizo rlthuam famkim chu a ni asin. Mizo i ni ngi a nih chuan, hngte hi i ta an ni. Mahse i thawhchhuahpui lohva i uawk tr vawn ngawr ngawr chuan neihfka-rilbwm ang chauh a ni. Kan ramin a mamawh kan ti a, kan sawi chamch a ni lom ni. Rorlna dik chu lui angin luang sela,
31

%.N'NM!/)

felna chu luipui kang ngai lo angin luang rawh se. kan ti hin a, mahse Dikna leh Felna chu khawnge a awm tk. Zonunmawiah hian a awm vek a ni lom ni? Zonunmawi hian bul a an that loh chuan, he luipui luang lai hi a kang chat ang tih a va hlauhawm m. Hruaitu/hotute i puh a, an dinhmunah chuan ding ila i ti maw? Hruaitu/hotu i nih hma hian chhiahlawh ha tak i nih hmasak a ngai asin. [Tv Vanlaldintluanga hi tunah hian Munirka vngah a chng mk a, Delhi khawtlng tn mi angkai tak a ni.~Ed.]

DM%& !NN'!L M!(!%)N* +01,-1PARADE NGAI LO BRITISH POLICE LEH MUSTER ROLL MAGISTRATE
Zorammawia

%.N'NM!/)

"Tun aanga minute sawmhnihah Heathrow Airport-ah kan um ang, in seatbelt hrng heuh rawh u " ti-a Air Hostess-in a han puan chuan keini England-a training tura kalte chu kan zauthau hle; rem leh rem lovin tukverhah pwn lam kan inthlk chhwk chhn a. A tam zwkte chu kan foreign kal vawi khatna a nih avangin zauthau viau pawh a wm e. Delhi aanga June ni 26, 2011 chawhnu dar hniha chhuak kha, darkar kua vel lekah London-a han um chhek mai tur chu a phrawm teh bawk a ni. Londonah chuan tli dar nga vel a lo la ni ta chauh a, n pawh a la sang hle. HEATHROW AIRPORT-A BUAINA: Khawvela airport lian leh buai ber chu hmuh ropui ka tum vang nge, hing ka ti tlat mai. Ceiling leh bante chu an pawr phing pheng hlawm a. Sp rual an lo vei thelh huau huau ang a, hnam dang chu kan lang ve zeuh zeuh ang chu tih nk alaiin, hawina lam apiangah vai hmel hlir kan hmu lehnghal. 'ILP i nei em?' han tih mai ch an tam khawp mai. Thlawhna aanga lo kalte an check-na chhwnghnuai ber panna Corridor-ah thui tak kan kual hrep hnuah, mi tam tak lo intlar kwi ngai te chu kan va tlar zawm ve a. Darkar khat zet kan insawn det det hnuah tlar hmasa ber kan thleng ve awk a ni. Chutah ka hun a lo thleng a, counter sawmthum chuang znga spnu thau deuh awmna ka chang a. Passport leh thlawhnaa form kan fill-up sa te ka han p a. Seal a chhu anga min kaltir mai dawn em maw tih laiin, 'Engvangin nge i lo kal' mi han ti a, 'Training chhunzawm turin. Cambridge University leh Govt of India angrualin Indian
32

Police officer 115 min rawn tr a ni' tiin ka han chhng a. English-a min zawhna aw phawi leh ka chhanna sp awng chu a inang lo khawp mai. Ka hiante ho ka han thlir a, an lo tifel duak tawh a, hmuh tur pawh an awm tawh mang lo. Chu chuan min tih hmanhmawh tawh tehreng nen, chu spnu thauvi chuan ngeiawm zet hian, 'Zawhna mwl t ka zwt che a, min chhang rawh, i lo kalna atn lehkha i nei em ?' a la ti ta deuh deuh. Vanneihthlak takin Cambridge University-a kan hotu berin mimal tin min swmna lehkha kha ka bag-ah a lo awm hlauh mai a, chu chu ka han pe a, 'O! high ranking police officer i ni maw' a han ti ha leh vel a; a hmaa ka sap awng kha a lo hre thiam lo nge, min han tiparat ve hrim hrim ka hre lo. Seal a chhu a, min kaltir ve ta hrm a. Lehkha kha lo keng ta lo ila, awngkam khan insawifel zo tak ang imaw!! KA BAG A BO: Lunghnr zetin ka baggage lam turin ka tln thla a, ka hiante chuan an lo la zo vek tawh a. Ka suitcase pakhat chu ka hmu thuai a, Addidas bag lian tak Delhi-a Rs 7000 dwna ka lei chu ka hmu zo ta lo. Hmun hrang hranga luggage an lo dah khawm nuaihte chu vawihnih vawithum ka va enkual hnu pawhin ka hmu si lo. Vai lo duty-te lah chuan pawhlah takin, 'Vawiin chu bungrua missing a tam khawp mai, Chinese-ho t pawh a kim lo euh' an lo ti vel mai mai a. Ka hianpa, Karnataka DIG chu mi rawn ngaihvenin a lo kir leh a, kan han zawn dun ngial pawhin kan hmu ta chuang lo. Missing report thehluta kalsan mai kan tum ta a. A form lin kan va intlar a, Chinese-ho pawh an lo intlar ve far a. Kan fill up zo, kan thehluh dawn lai takin vai duty pakhat hian, 'hei hi a ni em?' a rawn ti leh si a. A lo ni ngi a, kan la fel ve ta a. Kan hiante chu bus lian pui pui pahnihah an lo hu khat vek tawh a, min rawn hmuaktu sp pa lah chu a mood a lo ha tawh lo khawp lehnghal a. 'Darkar hnihin kan tlai

DM%& !NN'!L M!(!%)N* +01,-1tawh' a ti a, ka bungruate chu a theh lut hmawk hmawk mai a. Ka lwm loh tluk zetin, ani pawh a lwm lo a ni ber e. Airport vel kawngkamte chu hnim buk pik tak tak, enkawl hat pawh ni lo hian ka hmu a. London in ropui leh hmun mawi hmuh a la ni si lo va, haw leh ta mai ila ka sp ram hmuh dan chu a ho ngawt ang le!! LU MAN TO: Chutia kan kal ta chu Manchester ban tur kan ni a, zn dar khat velah chuan kawngkama khualzinte chawlhna hmun restaurant-ah min chawlhpui a. Pawr phing phengin kan va lt a. Sp nula leh tlangval hmelha tak takte chuan nui sng chung hian kan lam apiang chu chk leh phur wm m m hian min lo pe zung zung a. Airport-a spnu sual leh bungraw bo buai thinrim pawh a bo ta duak mai. Chutah le! a man kan han pe a le ! French fries (Alu thlngte khat ) leh coke no khat manah cheng 650 zet a ni ta!! Tui hl hle mah se, tui m khat chng 150-a lei ai chuan tuar mai ang tiin, tuim khat pawh ka lei ngam ta ngang lo a ni. A hnua kan hian IGP, tn hma deuha Mizoram-a Chief Engineer cowboy-a an tih Sachdeva fapa kha, ka han hrilh chuan, ani chuan, 'I rilrua thil man India pawisaa i chantir zel chuan engmah i lei ngam lo vang,' min ti a. A ni taka, chutianga chht chuan ei man pawh sp pawisa chng kua vel, tui pawh chng hnih lek a ni mai a, sawrkarin ni tin hman tur sp pawisa pound sawmruk min pi alawm l ka ti a. Chuta ang chuan sp pawisaa thil lei ka thiam ta deuh, tin, airport thinrim lo reh ta deuh bawk nen sapho ka thlir dan pawh a dang an ta. DIRECTOR THUCHAH DANGDAI: Hyderabad kan chhuahsan hma khan kan Police Academy Director-in min ko khawm a, a thu min chahte chu a hain a dangdai hlawm khawp mai : Mi tumah an pianhmang in comment tur a ni lo ( eg. i hmel a ha, i lian, i thau, i pat, etc), Mi zingah hnapkhir leh bengek kheuh loh tur,

%.N'NM!/)

Thil eina hmunah awm tuau tuau loh tur, Thil ei dawn leh lei dawnah intlar tur, Please leh Thank you tih theihnghilh loh tur, Pub-ah kal loh tur, Sapho hi an fing a,kan hnen aangin thil tam tak hriat an tum thei a, thil tam tak hrilh loh tur tih leh thil dang tam tak te a ni. Kan zawm ha viauin ka hria. A thu min chah pakhat India mite tna indah chungnun lapna tur a sawi chu bengah a cham reng. Ti hian min hrilh a, 'India hi, ram hnufual, developing country anga ngaihna kha paih bo daih ang che u, ram changkang kan ni tawh a, spho zingah inzumzuk bik rng rng suh ang che u, kan economy hi khawvela sang berte zinga mi a ni, chutiang tak chuan chapo si lo, tumah sang bika ngai lovin awm ang che u' min ti a ni. A sawi ang chiah hian Britain ram hi economy-ah a lo tla hniam viau mai a, Police budget pawh 25%-a cut tur an ti a, Police ang lai zingah bn tur an lo inthliar mk lai a ni. An sakawr leh police uisathiamho pawh a tuar zingah an tel a, hralh hen tur an ni. INDIAN NG NG: A chunga min chahte khi hre reng mah ila, inhrilh loh thil hi a lo awm leh hin. um khat chu Cambridge University-ah lunch kan ei umin saphote nen kan intlar pt mai a. Kan luhna ding lam sirah tray lian vak lo engemaw zt hian thei chi hrang hrang mawi taka rem hi an lo chhawp hap bawk a. A piah deuhah dawhkn sei pui pui rem kualah ei tur chi dang dang an lo tlar nghk mai bawk a. Ei tur lkna plate kha thei dahna piah, hmuh mai harsa deuhah hian a lo awm niin ka bula mi nen chuan kan han mitmei viau hnuah chauh kan va hmu ta a. Plate chu lain kan duh apiang kan la kual zel a. A hnung lama rawn intlar kan Arunachal hian, DIG Robin Hibu leh vai henkhat chu ka va en nk chuan thei kha a tray-in an rawn chawi ta vu vu mai; ni meuh khan an hre leh si lo, an va dah kir leh. Plate ruak kha an hmu

33

DM%& !NN'!L M!(!%)N* +01,-1mai si lova, fruit tray kha a dang lkna tur a nih ringin an chawi ta ni ngei tur a ni. Sapho chuan thirkutin tray hrang hranga theite chu an thlengah an va la zeuh zeuh hi a lo ni a. Tin, vai, sa rng rng ei lo ho hian an ei tur chhungah sa a tel an hlau si, engkim ei theiin min ring a ni ang chu, min han tem hmasak tir t te pawh an awm nawk mai. Heta kan training lai hian mineral water hi veranda-ah a duh apiang tan an dah a. A br ruak chu step sirah te, hutna sirah te a let ta rem rum mai a. Sapho thinin a tuar ta lo a ni ang, a tkah chuan, 'Tuim ruak bawlhhlawh bwmah chauh paih ang che,' tih an lo tr fur mai. Vai zinpui ninawmna pakhat chu sp ram-ah pawh Indian food kher ei tuma zawn pui hrep ngai hin kha a ni. 'Indian food-te chu in pension hnu thlengin in ei dawn a, hetah te chuan ram dang chaw eina remchang-ah hmang ve ula,' tih pawhin, ' aw, aw' an ti a, chaw ei hunah chuan a ngai bawkin Indian food bawk an zawng leh tho hin. Scotland kan kal um phei chuan UP-a IGP pakhat, Brahmin dik tak hian sp chhang duh lovin an state aanga a rawn ken bakery chhang chu chhuang takin a rawn phawr ngat hin a. Min pe ve hin si a, tui ti lo chungin eisak hrm a ngai.

%.N'NM!/)

mawh tawh lo, pian dik pangngai an nih a, test ngai angte an paltlang chuan a tlin theih vek tawh. Anmahni ngei pawhin 'kan size a inang lo thei khawp mai,' an ti. A dik a nih hmel khawp mai. Traffalgar Square-a police lo duty chu a sang khawp mai a, thl an lo lkpui huai huai laiin kan va lkpui ve a, a wm kan chen hrm a ni, feet sarih chu a tling ngei ang. Police station pakhat kan va tlawh um ve thung chuan police uniform kim ap-a inthuam ve si, feet nga chu a tling ang chu maw tih tur kan hmu nual. SILAI PAWH AN PI NGAI LO: Tin, British police duty-te hian silai hi an pi ngai hauh tawh lo bawk. Rubber tiang sei vak lo, radio antenae anga pawh sei theih hi an pi hin. Keini rama training laia silai mu sawm vel kahtir chauha SLR rifle nena duty-tir hin ang chu an ti lo khawp mai. Silai kengtu bik unit an nei a, thla tin Firing Test an nei ziah a, an fail chuan silai ken zui an phal lo. um khat chu Greater Manchester Police ho silai kahna kan va tlawh a, an uluk khawp mai. An kah fuh leh fuh loh kha computer-ah a lang nghl zel a, Instructor leh a kaptu tn tihdanglam chi rual a ni lo. An hotu Captain chuan, 'Target kp fuh thei lo chuan misual ni lo, civilian pawisawi lo a kap fuh thei a, chutiang mi chu silai kentir ngam chi a ni lo,' a ti. Chu bkah, rilru lam thiamten silai keng turin a rilru put zia a dik em tih an endik a, tling an tihte chauh an kentir phal a ni. Police duty-in silai hman ul a tih chuan silai kengho unit kha a va hrilh a, an lo tln vat mai a ni. Hng parade leh salute an tih tk lohna chhan hi ka zwt chipchiar hman lo va, chhan ha tak an nei ngei chuan a rinawm. Khutiang ram zm t, mihring pawh tam si lo, an awng English khawvel puma hmantir thei thluak chuan a hatna hre lo chuan Police-ah Salute leh Parade an pawngpaw hnwl ngawt chuan a

SAP POLICE AN PARADE NGAI LO: Kan IPC, CrPC leh kan Indian Police Act-te hi spho siam kan chhawm vek an ni. Pakistan pawh khian IPC (Indian Penal Code) tho zu lo la hmang zel ! He dn zwm hian India ram puma police-te chu kan basic training-ah za sawmriat hi parade leh a behbawm physical activities a ni. Chutih laiin min hringtu ber spho chuan an police training-ah silai nena PARADE an lo bn daih tawh a lo ni. Parade chang an bn lo, Police-a a laimu bera kan ngaih SALUTE pawh an lo ti tawh lo. An officer-te pawh an henawmpa pelh vel mai mai tawh a ni. Police tur pawhin sn zwng a pawi34

DM%& !NN'!L M!(!%)N* +01,-1rinawm loh. An in-salute lo n a, an hotute an biak dan leh an bul vela an cht dan aang chuan keini in-salute thm dawt dawt ai pawhin an inzah zwk mah em maw tih tur an ni. Tin, an parade loh vangin dul kiar leh in-fit lo hmel hmuh tur an awm chuang lo, mahni heuh an inla fit hle a ni tih a lang. AN POLICE TIH DAN A DANG: Keini rama tih dan ang lovin Police constable-ah bul an an vek a, exam chauhin promotion theih a ni, seniority an hmang ve lo. An DGP chu Chief Constable an ti a, hei pawh hi promotion-a kai a ni chuang lo. Officer tna exam an pass tawh chuan khawiah pawh Chief Constable hn ruak awm se an dil thei. Police Chief latu hi Police Authority an ti a, mipui aiawha an ruat leh thlante an ni. Annin an thlan hnuah Home Secretary (Keini Home Minister hi)-in a pawm ve leh a ngai thung. Police duty tura lo kalte hi an mahni car-in an lo kal a, patrolling leh office ulah police motor an hmang a, an duty hun a zawh hnuah an mahni rawn thlktute an hln chhwng a, anmahni motor heuhin an haw leh mai hin a ni. Swinton Police Station, Salford-a mi kan tlawh umin Police patrol car-in an area min kal kualpui a. Traffic dang angin kan kal ve zel a. Control room aangin car over speed a awm thu wireless-in an rawn hrilh a. Chu veleh, siren a ti ri a, police light phe vat vatin motor dangte chu kan tln pl zung zung mai a, Siren r hria apiangin kawng an lo kian nghl vat vat bawk a, kan thleng rang khawp mai. Police motor pawh ni se, duty bik lovah chuan OVERTAKE an ti zen zen lo. Min zirtirtu, Los Angeles Deputy Chief Constable pension tawh, David Wasserman chuan police-te mi sawislna awm thei laka inthiarfihlim a hatzia a sawinaah ama chanchin a sawi a. LAPD-a ka thawh laiin operation en35

%.N'NM!/)

awltu ka ni a, police chuan helicopter sawmhnih leh pasarih li kan nei a. Ni khat chu ka fanu naupang t chuan helicopter-a chuan min dil a, ngaihtuah vak lovin kan pilot pakhat chu Los Angeles khawpui chung vl fanpui turin ka lo ti ta mai a. Tun thlengin tuman min sawisl hauh lo nachungin ka rilru hi a inthiam thei lo a ni,' a ti. Entawn heuh atn a ha hle. An Police lock-up pawh kan hospital VIP room ai maha thianghlim a ni, thr kawngkhrah erawh chuan tngte thil ziak a rng ve nasa hl. SAP VDP: British Police-in an hmalk thar znga ha an tih m m pakhat chu Police Neighbourhood System an ti a, chu chu Community Policing chi khat, keini rama Village Defence Party (VDP) ang deuh hi a ni. Police-te hi hmun tin kil tinah awm theih a ni lo va, anmahni vnga duty turin volunteer an la a. Basic training tlm pin police power henkhat an pe bawk a, uniform eng leh hring inpawlh an hktir a. Hengho enkawl tur hian Regular police pakhatin vng khat hovin, vng thumte ho khwm turin Police Sergeant an dah a, bial pum ho turin Inspector/captain pakhat an ruat leh hin. Hng volunteer police-te hi PCSO (Police Community Support Officer) an ti a, hlawh pawh pk an ni a, police constable hlawh (thlakhatah Rs 160,000 vel) ai chuan a tlm hle thung an ti. Motor hmang lovin k leh bicycle-in an bial heuhah an duty ber a, mipuite pawhin police tak ang thoin an zah a ni. Hng mite hi kawtthlra police langsar taka duty kan hmuh hin tam ber te hi an ni. He system hi ha an ti hl a ni ang, training min petuten an sawi uarin an tuipui thei khawp mai. England pumpuia Community policing-a Gold Medallist Sergeant pakhat pawhin a tih dan lecture a rawn pe nghe nghe a ni. MUSTER ROLL MAGISTRATE: Hnam fing na n n chu rem hi an lo hre khawp mai.

DM%& !NN'!L M!(!%)N* +01,-1Magistrate-te pawh MUSTER ROLL-in an lo chhawr hin a nih chu mawle! Dn lama thiamna nei chu hna dang daih thawk pawh ni se, part time-a Magistrate hn thawh an lo phalsak a. Cambridge University-a Professor nu pakhat pawhin Magistrate hna a thawh hin dan min rawn zirtir a, ngaihthlk a manhla khawp mai. Muster Roll tih lmah Volunteer an ni mah zwk a, magistrate pangngai angin power engkim an nei a, kum thum thleng lungin tntir theihna an nei a ni. Hng volunteer-te hi an duty hun tur fel takin an ruat a, an duty hun rei dan azirin lawmman an siamsak hin. Thil sual ti-a puhte hian police-in an puhna kha pha lova magistrate hmaa an pawm chuan, a hremna hmun thuma hena hmun khat ngaihdam nghl zel an ni . A tam berin an pawm avangin case pending a tlm phah khawp mai. An pawm loh a, trial an nih a, thiam loh an chan leh si chuan a full-in hremna an hmabk leh thei a ni. Crown Court (Session Court) chinah thubuai ngaihtuahnaah hian JURY member 12 nei a awm ngei ngei tur a ni a, member tur hi Voter ID/Driving licence no. aangin computer-in a vwr chhuak mai hin. Kum 18 aanga 80 inkr, mi pangngai tawh phawt chu an hun a lo thlen chuan phat awih a ni lo. London Crown Court-a trial lai kan va en umin Jury-ho an lo kal dam dam a, hmeichhe tleirawl t t an awm laiin upa hmel tak tak pawh an awm. Thiam chantir leh chantir lohah Jury-te kut liau liau a nih avangin court-a inhnial lai ngun taka an ngaihthlk ve a ngai. Jugde chuan, thiam loh an chantirte hremna lo pek chauh a tih tur a ni. Jury member sawm talin thukhat vuaa thu an tihthluk loh chuan jury member-te chu judge chuan sawi ho leh turin a ti ang a, lehlama pahnih aia an la tam tlat chuan jury kha hiat a, jury thar siam a, a bul aanga trial tihhat leh vek tur a ni. Jury member-te rng rng hi accused lamin trial chhngin biak phal a ni lo. India rama kum ta36

%.N'NM!/)

m tak tak trial lova case pending ang hi an nei velo. Min hrilh dan chuan police-in chargesheet court-a an thehluh aanga thla thum chhungin case tam ber chu an zo hin. Misual an hrem rang a, sual pawh a tlm phah ngei a rinawm. Sp ram ang hian justice system hi hain rang se la, khawtlngin dn kengkawhtute nghk hman lova an lo lekkawh ve mai hin pawh a kiam phah ngei ang le. LONDON PA NUAMSA: Mizo pa ni si, London-ah pawh pa nuamsa ni ve phka sawi hmaih hauh loh tur an lo awm reng mai. Ka zuk hmu mai ni lovin an inah chaw te ka ei a, pakhat zwk te phei chuan an inah min thleng a ni. Pakhat chu Pu Remsiama, Aizawl Chanmari-a Pu Lalhuama fapa, London khawpuia in pasarih ngawt neitu khu a ni. Tuna an awmna phei chu London milian ho chnna, vng hming pawh special taka chhinchhiah bik a ni. Pu Remsiama hian a motor number-te pawh MZ- OI tih ang aiah RSA ti vekin a ziah tir ngat a ni. Vng khata awm kan nih hin avangin a naupan tt lai aanga inhria kan ni a. Hetianga khawvel ram ropui leh khawpui hlun London angah te a a lo awm hi chhuanawm tak a ni. Pu Remsiama te vng kawngsr henkhat-ah chuan a tawn tawn hian theit chi hrang hrang an lo phun tlar tuar mai a, a rah sen te, a eng te, a purple leh a hring chi tein an lo hmin uai huah huah hlawm a. Kal paha a duh apiangte lawh theih an tih avangin ban phka mite chu kan lo va, kan rama theit te ai chuan thlum tui tak a ni. Pa nuamsa tih loh rual loh dang leh chu Pu Jimmy (Jimmy's Thai Restaurant neitu hin kha) a ni. London khawpui laili-ah flat a nei a, a piah lawkah a pa (Godfather) Father Julliana flat double-ah a fapa nen an pathumin an chng ho thung a. Real Estate lam ti zuiin tunah hian Pu Jimmy-a hian bul a an chho leh mk a ni. Mizo kal apiangte lo dawngsawngtu

DM%& !NN'!L M!(!%)N* +01,-1ber, kei pawh duat leh hneh taka free veka minlo thlengtu a ni a, kan vai hian, sum tam tak senga hotel-a thlengten an awh ngawih ngawiha min siamtu a ni. LONDON CASINO-A KAL: Pu Jimmy-a te pafa hi Aizawl lama ka haw hnu lawka rawn haw zawk tum an ni ve tho va. Ka ruala haw ve zwk turin ka swm a, an remtih hnu chuan, 'Kan haw hma znah London Casino-ah ka inluahtuteho nen inthlah nn dinner ka neihpui ang che u,' a ti a. A hun a lo thlen chuan kan va kal ta a, a lo ropui khawp mai. James' Bond film-a Royale Casino-a awm ang kha chu a awm vek ti ila kan ti sual wm lo ve. Inkhelhna table-te chu an lo kl khat hmur hlawm mai a. Dinner ei hmain dawhkn hrang hrangte chu kan en kual vel a. Pu Jimmy-a chuan, 'Han ti ve chhin teh u,' tiin a fapa Reuben-a nen chuan Pound 20 ve ve min pe a. Kan zuam deuh berah chuan kan han thp kual ve ta a. Kan man ve leh mial hin a, rei vak lovah chuan a lt kan man ta dr mai . A hlwk laiin bng ang kan ti a, bnsan a ha tih hre chung siin tih leh chkna a awm tlat zel a. Kan han dah kual leh a, kan man ta lo. Paih zt tal man lt tura tlawmngaih ruk riauna kan nei si, kan dah kual leh hin a, kan man sa leh kan capital zawng zawng kan chn ta vek mai. Mi dang kan va en kual a, pound 400 vawi khata thp a, chn t te pawh kan va hmu. Mak angreng tak chu heta rawn kalte hi Asian ho deuh vek zuk ni , spho chu a hmingin an awm ve chauh a ni. A thawkho erawh chu mingo an tam ber a, table chan an inthlak kual reng a, customer-ten an man theihna table-a duty phei chu ngun taka lo enthlatu an supervisor khan a rawn thlk rang khawp mai. Room chunga chaw ei tura kan kal hnu chuan kan man leh man loh kan han inzwt vel a, Pu Jimmy chuan Pound 800 vel a lo man a, 'Chaw ei man leh Aizawl kal man chu kan hlawh mai alwm,' a ti a, a hawi cham khawp mai, Reuben-a nen chuan kan sawi zz
37

%.N'NM!/)

vel ta mai mai a. AN LO ROPUI E: Kal lama Heathrow Airport changkn lohzia leh a thawktute rin ang an nih loh te, bungraw missing tam thu leh airport kawng kam vel mawi lm loh thute kha he thu ziak an nn kan hmang kha a ni a. Kan awm rei deuh va, an ram hmun henkhat leh khawpuite kan han fan kual meuh chuan, 'An lo ropui e,' tiha hmwr bwk loh a har khawp mai. Thil hi a awmna tur leh a nihna tur wm tak zlah an lo siam fel thlap tawh tih kan zuk hmu a ni ber. Man lova inthiarna awm bawk mah se, rail station leh vntlng hmun tam berah chuan man chwi a ngai. Pawisa nwi neih remchan loh theih tih hriain hetiang hmunah chuan pawisa nwi thlengna khwl an lo dah a, pawisa note han thlk ila, a nwi a rawn chhuak dip thlap mai a ni. Mipa zun inahhian a inkr danna dah lo va, commode chauh dah an chng a. Thlk palh zeuh chuan inhmuhsak a ni mai a, a nuam duh vak lo khawp mai. Spho chuan an pawisak hml lm loh, an ta kha sp thil a nih miau vang pawh a ni mahna. London khawpui lei hnuai feet 50, 100, 200, etc a rel kawng buai miah lova inkal thelh seng sungte hmuh khuan, tlukpui ena han en ngawt chi zawng an ni mawlh lo a ni. Rel bangah te chuan kal zet zet chi hian thlen chin leh hma lama khaw tlawh tur indawtin an tr reng a, mitdelte tna hriat nuam twkin an puang zel bawk. Kawngpui kn dawnin hmeh tur an dah a, chu chu hmeh a, mihring lem a hringa a lan veleh kal mai tur a ni. Motor khalhtute mawlh an polite. Png aangin motor dang rawn lang se, helai ni se kal hmasak inchuha inhauh loh paw'n inmelh rum ngei ngei tur angah pawh, nui sangin nang kal zwk ta che tia an han in hui hin te khu entawn atn a va ha m! Traffic dn bawhchhiat chuan fine bill lo kal hmasa ber kha pk vat mai tur, pk loh chuan

DM%& !NN'!L M!(!%)N* +01,-1a lt zlin an rawn hing leh tho. An contractor-te khuan hmanraw chhe zwk hman remchang viauin, a pawmtuten an nawr deuh chuan pawm thei dawn mah sela an duh lo vang, an hmingchhe tur kha an phal thei hauh lo. An hmuh theih hmanraw ha ber zel an hman avangin an thilsiam a hain a tlo a, ram siamtu berah an ang a ni. Kan ramah hian an tih dan ang hian ti ila, asset ropui tak tak a ngir khup tawh tur a nia le!! SAPNU RINAWM: Sapnu rinawm i sawi kai tawh ang. Kan haw lama Heathrow airport chu kal lama kan hmuh a ang ta lo tawp mai. A chhwng chung lam a ni ta bawk a, a zauvin a lian kher mai. Kan fanuin Victoria's Secret, perfume min chah avngin airport chhng dwrah kan va lt kual a. Perfume-te chu kan hnm kual vl a, kan thlante chu pawisa pknaah kan va kalpui a. Pawisa pe mkte an lo awm avangin kan intlar hap a. Ka hun a lo thl-

%.N'NM!/)

eng a, a man a belhkhawm zl a, pawisa pawh ka pe an tawh tih laiin ka perfume lei pakhat chu a br a len avngin sapnu chuan thlawhnaa ken phal loh a hlau va, a brt min va enkualpui leh ta a. Kan kr leh hnu chuan pound 20 ka la pe thei chein ka hria ka ti a, ka pe a, kan kal ta a. A dwr aanga hla tawh tak kan thlawh chhuahna tur gate bula kan lo hut tawh laiin dwra spnu kha lehkha leh pawisa kengin a rawn kal phei hlawk hlawk mai a. Min rawn hmuh chuan min rawn pan a, "Hei i pound 20 min pk kha, ka lo la doublea, kr turin ka rawn zawng che a ni," a ti a, min pe kr leh ta a. Vai dang lo awm veten an han hriat chuan mak an tiin, an tih ve hmel lohzia an hmlah a lang thei thung. Kal lam ai chuan haw lam chu hmun thuhmun mah ni se, mood a inang lo ta hl. Sp ng ng tiin kan bye bye ta a ni.

[Pu Zorammawia hi Delhi IPS officer kan neihte znga kan rinrwl ber pawl a ni a. Tunah hian Delhi Sorkar hnuaiah a thawk mk a; DMZP Senior Advisor ni lai mk a ni. ~Ed.]

38

DM%& !NN'!L M!(!%)N* +01,-1MIZO AWNG ZIR CHIAN A UL


Prof. R. L Thanmawia

%.N'NM!/)

awng leh mihring hun hi a inthlunzawm tlat a ni tih hi sawi nawn a ul awm lo ve. Thilsiam hrang hrangte hian inbiak pawhna chu an nei ve ngei tak a, mahse mihring anga awmze thui tak neia inbe pawp dang an awm lo. Mihring piang hlim chu awmze neiin la awng thei nghl lo mah se, ahna hmangin a awng an nghl a, zwi zwiin a mihringpuite inbiak pawhna chu a awm ve ta hin a ni. Chuvangin, mihringte chanchin hmasa, hmasang thawnthu-ah pawh awng chungchang hi a lang thluah mai. Hnam hrang hrang uanthu-ah chuan a tirah chuan mihringte hi awngkhat hmang niin sawi a ni hlawm. Bible chuan Babel insng an sak avangin Pathianin an inbiak pawh theih loh nn an awng a ti-hrang ta tih a ni. Hindu te uanthu-ah chuan hriatna thing (knowledge tree) an ei aangin awng hrang a lo awm ta niin sawi a ni a, America rama chng hmasate uanthuah chuan tuilian sng avangin mihringte chu an awm darh ta vak a, chuta ang chuan awng hrang a piang ta niin an sawi bawk. Mihring hi thilsiam znga pung chak ber ni lo mah ila, ding khawchhuak ber kan nih avangin kan pung chak m m a. Mihring pung zel chuan ram hrang hrang kan bawh zel a, khawvelah hian awng chi hrang hrang a piang ta a ni. awng lam zir mite chuan awng hi a darh lai leh a infwk khwm lai a awm hin niin an sawi a. Lal ram (dynasty) chak tak a lo ding chhuak a, chu chuan ram zau tak tak an la duai duai a, an chakna hmang chuan awng khat hman luihtr an ni fo, chuvangin awng tnau henkhat chu hun engemaw ti hnuah chuan a ral hin a. Mahse, chu lal ram chu a keh rualin awng thar a lo piang leh bawk hin. Industrial
39

revolution aangin mihringin nasa takin hma a sawn a, chu hmasawnna chak tak chuan min hnk khwm zel a; hnam tnau zwkte awng chu zwi zwiin a thi a, sawi dan dang chuan awng chu a zm zwng leh a infwk khawm zwngin a kal ta a ni. Zabi 19-na tir lama awng hrang sng chuang awma rin chu, zabi 19 leh 20 chhovah nasa taka hnam tnau awng chu hnam hlawm lian leh changkang zawkte awng chuan a lem bo va, he zabi hnih chhung mai pawh hian khawvel awng chu tam tak a thi hman ta a ni. UNESCO-in February ni 17, 2009-a a tih chhuah Atlas of World Languages-ah chuan khawvelah awng la nung mk 6000 vel a awm a, hng zinga a ztve helh chu kum 2100 hmain a thi hman dawn niin an ring. Thih mai hlauhthawn awma ding mk dinhmun a tarlan dan chu hetiang hi a ni:
World 1)Unsafe 607 2)Definitely endangered 632 3)Severly endangered 502 4)Critically endangered 538 5)Extinct (kum 1950 hnua thi tawh) 219 Total 2498 India 84 62 6 35 9 196

Dinhmun derthawnga awm awng 2498 znga 196 chu India ram hnam tnau awngte a ni a, chng znga 80 chu North East mite awng a ni a, sawmriat znga 13 chu Mizo hnahthlak awng kan tih znga mi a ni nghe nghe (1). Thu lakna hrang hrang a awm thei e. Kum 1961 census,(2) tarlan dan chuan India ramah awng nung, hman mk 1652 a awm a, Kum 2001 census (3) chuan awng nung 402 chauh awm angin a tarlang tawh a ni. Thil lungchhiatthlak tak pakhat chu, India sorkarin ropui taka Republic Day vawi 60-na a lawm mup mup n tak, January 26, 2010 khan India rama awng pakhat chu kum khua atn a bo hlen ta a ni. Andaman & Nicobar Island khawpui Port Blair-a pitar kum 85 mi

DM%& !NN'!L M!(!%)N* +01,-1chu he nah hian a thi a, ani hi Bo hnam awng thiam la dam chhun a nih avangin amah vuiliam rualin chu awng chu vuiliam a ni ve ta a ni.(4) UNESCO chuan awng hi mihring rohlu a ni tih hriain Endangered Language te vawn him chu hnapuiah a neih ta a. Keebe chuan awng a bo hian kum khua bo hlen tur a ni a, ransa leh thing chi henkhatte an bo hlen ang hi a ni a, tihnun thar leh theih a ni tawh lo va, chuvangin a uiawm m m a ni, a ti.(5). INTACH Chairman S.K.Misra chuan, Kan ram rohlu (heritage) vawng him tur hian an kan lk a ul hle a ni, a ti (6.The Hindus). UNO hmalk chu India sorkar pawhin a thalhuam ve nghal a, chuvangin hetiang lama Project ti peih tan kawng a inhawng zau hle. UGC pawhin Central University tinah Centre for Endangered Languages din heuh turin thupk a chhuah ta hial a, Mizoram University pawhin hetiang centre dinna tur ruahmanna hi a siam mk a ni. Mizo chi peng awng Khiangte, Pautu leh a dang engemaw zt a thi tawh a, thi mk (critically endangered) an awm a, chng zngah hriat hlawh tak chu Ralte awng a ni. Tin, hlauthawnawm (Severly endangered)-a ding hi engemaw zah an awm bawk a, UNESCO-in a tarlan kan awng henkhatte dinhmun hlauhthawnawma ding mkte chu, Bawm, Hrangkhawl, Paite, Thado, Hmar, Anal, Aimawl, Mara, Gangte, Chawhte, Tarau leh Kawm te a ni a. An tarlan bk hi Mizo hnahthlak chi peng awng dang a la awm nual ang, Tarau phei hi chu a thi tawh, hmangtu awm tawh lo a ni nghe nghe a ni. Mizo awng chungchanga Seminar kan neih mawlh mawlh lai hian awng thi mkte vawn hat (documented) hi hangthar lehkhathiamte tna chona leh kohna hmanhmawh a ni ta tih ka sawi tel hrm duh. awng pawimawhna hi thui tak sawi tur a a40

%.N'NM!/)

wm a, sawi belh tam lovin kawng hnih khat chauh han tarlang ila: 1) Inbiak pawhna upa ber leh ha ber leh angkai ber a ni. Khawvel hmasawnna hi eng anga nasa pawhin zuang mah se awngkaa inbiak pawhna aia ha, a aia angkai tur a awm thei lo. 2) Ram leh hnam inpumkhatna (integrity) siamtu, hnamte hnama min phuar khawmtu a ni. awng hrang hian inpumkhatna nasa takin a tiderthawng a, hnamkhat pawh inhruipawhna leh inhmuh mawhna a thlen fo. 3) Hnam nihna tichiangtu (identity) siamtu a ni. Sakhua leh ram rorelna in min daidang hin mah se awng chuan min phuar khawm a, hnam nihna kawnga min hnk khawmtu pawimawh a ni reng. 4) Hnam nunphung (culture) siamtu, tinungtu a ni. Hnam leh awng hi lk hran hleih theih lohvin a inbahra ngl zem chiat a ni. Linguist hmingthang Ngugi Wa Thiago chuan, awng chu culture nunna hnr (soul of culture) a ni tiin a sawi (7). Mumpande phei chuan hnam khat mahni awng pawh nei lo chu, thlarau nei lo mihring ang a ni a ti hial(8). Africa khawmualpuia hnam hrang hrangte chu an awngin an culture a siamsak niin a sawi. Zaizira inbiak an chng a, chu chu an culture siamtu pakhat a ni. Upa awng leh awngkauchheh kan tihte hian awmze pahnih a nei chwk a, pakhat chu a awmzia a nih ang ang (literal meaning)-a lk a ni a; a dang chu cultural mening, metaphorical meaning an tih bawk chu a ni. Entir nan Hmeichhia leh chakaiin sakhua a nei lo tih chu hmeichhe hmuhsitna awng a ni lo. Hnam nungphung ril

DM%& !NN'!L M!(!%)N* +01,-1tak sawi chhuahna a ni. Mizo khawtlang chu mipa lalna hmun a ni a, chuvangin, hmeichhiain pasal a neih pawhin ama sakhua kalsanin a pasal sakhua a zui hin a. Sailo nula meuh pawh ni se Ralte tlangval a neih chuan Ralte dwisa a kl a ul. Chakai chu s tak takah chhiar a ni lo va, inthawina atn pawh hman a ni lo angin hmeichhia chuan ama pual sakhua a nei lo tih sawina mai a ni. Khawvel awng hi hlwm lian pui puiah hen a ni a, a tlahlang deuh pawh engemaw zt a awm. Chng awng hlwm znga lian ber chu Indo-European Group a ni a, 46% lai an ni a, India ram aanga Middle East leh Europe ram zawng zawng awng a huam a, chng aanga khawvel ram danga darh t te awng pawh a huam vek avangin an tam filawr hle. Anni bka hlawm lian fal leh chu Sino-Tibetan Group a ni a, 21 % lai a ni. Asia hnam hrang hrang awng hi a ni ber e. Hemi group znga a langsar pawl tak chu Tibeto-Burman Group hi a ni a, chumi png pakhat chu Mizo hnahthlak awng tia kan sawi theih mai, linguistic term chuan MizoKuki-Chin languages- te hi a ni. awng leh chi png awng (Language vrs Dialect) hi sawifiah leh thliar chian har tak a ni. Max Weinrich chuan army leh navy tih ang chauh a ni a ti (9). Ram rorelna pakhat hnuaia awm leh awm lovin kawngro a su thui hle. Swedish awng leh Norwegian awng chu inhnai tak, inhriat pawh theih vek ni mah se ram hran hlak an ni a, chuvangin language hran anga sawi kumkhua a ni. Chutih laiin Chinese hnam lian pahnih Cantonese awng leh Mandarin awng chu a hmaa kan sawi takte aia inhlat zwk tak ni mah se ram pakhat hnuaia awm an nih avang nge ni a, Chinese dialects tia sawi an ni tlat (10). Yugoslavia chu ram pakhat a nih lai khan Croatian leh Serbian awng chu awng khat,

%.N'NM!/)

dialect hrang anga sawi mai hin a ni a; ram hrang (Independent State) an nih tk hnu chuan awng khat, dialect hrang anga sawi zui an duh hauh lo, chuvangin awng (language) hran anga sawi an ni tawh. Mizo hnahthlak awng kan tihte hi hnam dang, min hre hauh lo chuan a danglamna an hre lo. Keiniho pawh hi kan inhre pawp tlng thei deuh vek. Min khaikhawmtu ber chu tna Mizo awng kan tih tk hi a ni. He awng group hming atn hian Mizo awng tih ngawt chu kan lntlak a la rual lo deuh mai thei e, Mizo-Kuki-Chin Group tia sawi duah hian Mizo chi png hrang hrang a huam kim tak tak chuang lo va, chuvangin Chhinlung group tia sawi hin a ha zwk ang em? Hngte hi kan ngaihtuahzui atn han trlan ka duh: 1. Danish language chu awng khat, Group lian pui pahnih Danish leh Jutish tia sawi hin a ni angin Chhinlung Group chhunga dialect hrang hrang hi pawl hnih- R nei leh nei lo tiin a hen theih mai em? Mizo chi png awngte hi dialect tih tur nge language tih tur tihte hi sawi zau a hun ta hle. 2. Mizo hnahthlak awng hrang hrang inlaichin dan chhui leh zir chian a, min khaikhawmtu ber Mizo awng tihhausakna hmanrua atn sengluh thiam a ul ta hle mai. Hmasawnna avangin kan awng awmsain a daih lo tam tulh tulh a, a tihhauhsak nan Mizo chi png awng kan chhawr angkai thei ang em? 3. Mizo awng inher danglam dan hi chhui chian tham a tling ta. awng her danglamtu thil henkhat han tarlang ila:
a)Hmasawnna avangin nasa takin awng thar a piang zel; b)Thiamna leh thil hmuhchhuah tharin awng a her danglam nasa;

41

DM%& !NN'!L M!(!%)N* +01,-1c)Sakhuain nasa takin awng a tidanglam hin; d)Electronic media-in awng a her danglam nasa m m a, a her danglam dawn chauh ni pawhin a lang.

%.N'NM!/)

ul dawn a, chumi ti tur chuan hmabak a la ko hle. Engpawh ni se, Mizo awng hi research tihna atana lei ha (virgin field) a ni a, chuvangin chk zwka zir chian a ul hle. Tin, kan awng hi scheduled language a nih ve loh avang hian Sahitya Akademi hnuaia award hrang hrang leh hamhatna dang dang kan dawn theih loh a tam hle. Khasi-ho nen tal hian an hova, nawr tlan pawh a hun ta hle mai. Work cited.
1. C. Lalremruata, Zo Language are Threatened to Extinct, Director, Zo Indigenous Forum 2.http://www.languageinindia.com/aug2002/in dianmothertongues1961aug2002.html 3.http://censusindia.gov.in/Census_Data_2001 4. 5. D. Keebe, Language policy and linguistic theory. In J Marais and M Morris (eds), Languages in a globalising world. Cambridge: Cambridge University Press, 2003 page 47-58

4. awng inthlak danglam chuan Grammar a nghawng chwk. Old English leh Contemporary English chu a Grammar pawh a danglam thui hle. awng inher danglam chuan Spanish morphology leh Syntax a nghawng nasa m m. Mizo awng inher danglam hian kan Grammar hi a nghawng phk ve em tih te zir chian a a hun hle. 5. awng inher danglam chuan Phonological system (Specific sounds system) a nghawng bawk. Mizo awngah pawh chhui tham a ni ang. Entir nan: Zalnna tih aiin zalenna tih a lr tawh zawk. German awng ri (sound system) khu awng inher danglamin a nghawng nasat tak pakhat a ni. Tun hmaa h chu b angin an lam ri tawh a; b chu p angin; p chu f angin an lam daih tawh a ni an ti. 6. Mizo awng Grammar hi English grammar zlzuiin siam a ni hin a, linguistic based grammar kan neih hln a nghahhlelhawm hle mai, tu nge hma la ang? 7. Mizo awng hausak bikna, adverb hiang hi awmze nei taka chhui tham a tling. V.Rodingliana chuan a lehkhabu Mizo awng anpuitu tihah chuan adverb hiang hi phek 202 lai awh a tarlang thei. 8. Mizo awng dik leh ha kan humhim thiam a ul hle, kan unaute inkil tawih phahna tur emaw inhnial buaina thleng hial thei tur chi emaw chu hl thiam a tul ang. 9. Mizo awng ziah dan awmze nei lehzuala kan zir a, kan duan chhuah a pawimawh deuh deuh dawn. 10. Mizo awng hi computerised a ul deuh deuh dawn, word mal bik thlan chhuah a, computer lamah hman theih tura buaitsaih a
42

6. The Hindu.
7 Ngugi Wa Thiago, Decolonizing the mind, the politics of language in African literature, Nairobi: Heinemann, 1986. 8. Isaac Mumpande; Silent Voices: Indigenous languages in Zimbabwe, page 1. 9. Max Weinrich, as quoted by Rickerson, E.M. "What's the difference between dialect and language?". The Five Minute Linguist. College of Charleston. Retrieved 17 July 2011. 10. Lyons, John , Language and Linguistics, Cambridge University Press (1981) ISBN 0521-29775-3.

[Prof R.L Thanmawia hi Mizo thu leh hla lamah mi langsr berte znga mi niin, kum 2012 khan India khua leh tui tha chwimwina sng Padmashree Award a dawng ngh ngh. Tunah hian Mizoram University-ah Controller of Examination ni lai mk a ni.~Ed.]

DM%& !NN'!L M!(!%)N* +01,-1ZIRNA HI


Rev. F. Pachhunga

%.N'NM!/)

Tin, P.B. Shelley-a chuan, Zirna chu finna tinreng leh hriatna bul, thilsiam inhlwmkhwmna leh saltnna aanga chhuahtu a ni a ti bawk. Holy Bible-a Thufingte 4:13-ah chuan, Zirtirna chu vuan tlat la, chhuah suh, vawng tlat rawh, i nunna a ni si a a ti. Heta zirtirna a tih hi zirna (education) a ni a, kan Bible chuan nunna a lo ti hial a nih chu! Kan ram hmasawnna thlen tur hian sum leh pai tam ringawt emaw, siamchhuah leh tharchhuah tam ringawt emaw a twk lova, chumi buaipuina tur finna leh zirna chu ramin a mamawh a ni. Kan ramah hian mithiam an tam hun hunah kan tt leh hawiher, duhdan leh khawsakna a changkang ang a, hma kan sawn dawn niin a lang. Chutiang ni lova, halai mwl, naupang school kal lo leh nu leh pa chanchinbu chhiar thiam lo kan tam viau erawh chuan, ram dang aia hnufual leh changkng lo ram kan ni ngei ang. Mizoram leh Mizo hnam bik han luhchilh lawk ila. Mizo A, Aw, B hi kum 1894 March thla khn Pu Buanga leh Sap-upaten an siam a, School hmasa ber chu kum 1896, April ni 2ah Phlln khua Khandaihah din a ni. Matric passed hmasa ber Pu Leta chuan kum 1910-ah Matric a passed a, B.A passed hmasa ber Pu Hrawva chuan kum 1924-ah a zo bawk. A, AW, B kan neih aanga kum 100 a lo liam meuh chuan Mizoram khaw tinah School a awm tawh a, mi sng tlin Matric an zo tawh a, sng tl an graduate tawh a, India rama lehkha thiam tam berna state kan ni chho ep ta a nih hi. Pathian malsawmna pawh a ni ngei mai. Kum 30 chhung 1951-1981 chhung khan Central Service-ah Mizo 110 an awm a, 19821992 kum 10 chhung khan mi 8 chauh awmin kum 2000 hnulamah phei chuan an awm zauh zauh va, tnhnai t-ah hian an rawn hahnem leh ta a, a lwmawm hle. Hemi awmzia chu

Mahni lo maha insit ve hin nk alaiin Zonunmawi Magazine-ah article ziak turin min rawn swm ve teh mial a, ka insit hle mai. Chutih rual chuan ka lwm hle bawk lawi a. Editorial Board members zawng zawngte hnenah lwmthu ka sawi mawlh mawlh e. Hun rei tak chhung ziah tur ka ngaihtuah ve hnuah Delhi Mizo Zirlai Pawl Magazine-a chhuah tur a ni bawk a, zirna pawimawhzia leh miten an lo ngaihpawimawhzia hi ka rilru-ah a lian ta ber a, he thuziak tawit hi ka han sual thlu ve ta hrm a ni. Thupui-ah Zirna tiin kan vuah ve ngawt a, ka thuziakah hi chuan Sap awng-a literature an tih hi a kwk ber maithei a, chutih rual chuan education tih pawh a kwk fo maithei bawk, chu chu chhiartuten min lo hriatpui nghl ula ka duh a nia. Ka ngaihpawimawh ber leh thupui ber tur chu Zirna pawimawhna hi a ni e. Zirna sawi mwina awngkam hi tam tak trlan tur a awm a, ahen azr chauh han trlang ila. French ziaktu ropui Francis Fendon-a chuan Europe khawmual pumpuia lallukhum zawng zawng aiin lehkhabu/zirna ka duh zwk a ti a; tin, America President 32-na, Franklin Roosevelt-a pawh khan, Lead Soldiers 26 (Sapho A, Aw, B) hi min pe ula, khawvel hi ka ngam thei ang tiin zirna a ngaihpawimawhzia leh thil tih theihzia a lo sawi bawk. General ropui Napolean-a khan, Khawvelah hian thil pahnih chiah a awm a, ngnhnm leh kawlawm (zirna) an awm dun apiangin kawlawm a chak zwk zl hin tiin zirna pawimawhzia leh thil tih theihzia a lo sawi ve bawk. Augustin Birrel-a chuan, Zirna pian chhan chu rit phurh tihzn nn te, lungngaihna umbo nn te, beiseina thar neih nn te a ni a ti.
43

DM%& !NN'!L M!(!%)N* +01,-1kan ram leh hnamin zirna lama hma a sawna mithiam a neih tlm lai hunah chuan kan ram leh hnam dinhmun a hniam a, zirna kan dah pawimawh tak tak hnuah hian nasa takin kan lo changkng ta a ni a tih theih. A twi zwngin sawi ta ila, tna awmsa lt nga vel hi mithiam neih belh thut ta ila chuan, hei ai hian nasa takin hma kan sawn ang. Hmasawnna leh changkanna hi sum leh pai tamah a innghat ber lova, resource neih hatah pawh a innghat mai lova, a mi chngte zirna lama an thiam leh thiam lohvah a innghat zwk mah a ni. Chuvang chuan thiamna a pawimawh m m a, ch thiamna nei tur chuan zirna ngaihpawimawh hi ram hnuk chu a va ni m. Sangha hi ei thiam ringawt ila, a man dan emaw ei tura neih dan emaw thiam si lo ila a ho ngawt ang. Tunlaia thiamna kan tih mai leh khwl thil tam tak hmuchhuaktute hi an vai deuhthaw-in khawthlang lam mi - England, America leh France ram mite an ni. Chu chuan chiang taka a trlan chu Zirna/thiamna an lo nei hmasa a, an lo changkng hmasa a, an lo advance a lo ni. An zirna chuan an ram leh hnam a chawimawi a, a humhim a, a tihmasawn a, a tiphuisui a ni ber. Chumi belhchhahin Sapho khuan zirna lamah hma an lo hruai a, thuziak ha leh ropui zawng zawng deuhthaw an lo nei a, lehkhabu tam ber hi anmahni awngin (English-in) an lo tichhuak a, English hi a lo pawimawh ta mai a ni. Chu chuan an hnam awng chu khawvelah a thehdarh a, an awng ber kan hman avang hian an culture leh lifestyle thlengin kan entawn ta a ni. William Shakespeare-a te, S.T. Coleridge-te, John Milton-a te leh Sir Arthur Canon Doyle-a te ho thu leh hla han lehthal thei khawpa Chemttrawta thawnthu-te, Liandova-te unau thawnthu leh Chala leh Thangi thawnthute upgrade thei khawpa mithiam kan neih hunah Mizo awng hian khuavel a la dngchhuak ve dwn a ni. Technology leh theology lamah
44

%.N'NM!/)

Look East Policy a lr tial tial a, Chinese leh Korean influence a chak a, hetiang zla khawvel hi a kal chuan China awng leh Korea awng hi thiam a la ngai thuai maithei e. Eiruk pawizia te, a hlauhawmzia te leh a tlo lohzia te hre pha lo twk vel chauhva inzir sng, fing si lo kan ngah a, Shah Jahan-a ten kum 20 chhung vel plan neia Taj Mahal an lo sak daih tawh laiin, kum 3 chhung plan mumal pawh nei pha lo chhungkua kan la tam m m a, thiamna aiin ei leh bar kan dah pawimawh a, kan moral thlengin a corrupt ta a nih hi. Zoram chhanchhuahna hmanraw ha leh tlo tur chu engdang ni lovin Zirna leh thiamna tak tak hi a ni. Chuvang chuan vawiina zirlai duhawm tak takte hian hahnemngai leh tih takzetin zirna hi i uar ang u. [Pu F.Pachhunga hi North Delhi-ah a nupui fanaute nen chngin zirlaite thlarau lama min kaihruaitu leh puipa bera kan neihte zinga mi a ni.~Ed.]

DM%& !NN'!L M!(!%)N* +01,-1MITTHI KA VUI


Lalchuangliana

%.N'NM!/)

Ni khat chu Nehru Place-ah Office-a ka awm laiin, chhun dar 2 velah hian Dr Lalzawna LNJP Hospital-ah a thi, tih thu ka hria a. Kan nu Sangteii chu, Lo inpeih rawh, ka ti a. Ka chhuah hmain Paharganj-a Cemetery enkawltu Morgan-a ka phone nghl a, tliah inphum dawn ta ila a theih leh theih loh tur ka zwt a, ani chuan a harsat loh tur thu min hrilh a. Kan nu nen chuan Hospital-ah kan tln phei a, Dr Lalzawna nupui leh mi pahnih khat lek hi an lo awm a. Ani Dr Lalzawna hi engemaw chen lo damlo tawh a ni. Amah enkawltu ber an fanu hi pwnah a lo chhuah lawk hln a ni a. A nupui hnnah chuan, Hei thu rl fel a ngai a, vawiin tlia vui mai tur nge ni ang a, zanin chu tlaivarpui a, naktuk lama phum tur ni ang? kan ti a. Chutih lai chuan Hindu Rao Hospital hnungah hian sawrkar Quarter te tak tah hian an khawsa a, anmahni in chu ruang han lk luhna ch a ni lo va, Mizoram House, Chanakyapuri lamah indah phei emaw, ruang chu Mortuary-a dah emaw a ngai dawn a. Dr Lalzawna nupui chuan, Kei chuan ka hrethiam lo va; Pu H.Thangkhuma (RIP) hi kan pa ber a ni a, ani thu thu ni rawh se, a ti a. Pu Thangkhuma chuan, A theih a nih chuan vawiin tlia invui fel chu a ha ang, a ti a. Tichuan Morgan-a te kan ko va, Hospital-ah Death Certificate te kan la fel a, Paharganj Cemetery chu kan pan a, rin aiin Traffic a lo ziaawm a, kan thleng ta thuai a. Mizote a theih ang angin kan inhriattir a, mi sawmnga zet tur hi thlanmualah chuan kan kalkhawm a.

Cemetery-ah chuan Rev Zaithanga chu kan lo nghk ta a. Mahse kawng an rawn bo niin, an lo thleng thei ta rng rng lo mai a. Mobile phone awm hma a ni a, han inbiak lehna tur a awm tawh si lo. Tin, Dr Lalzawna fanu kha Hospital a lo kir leh chuan a pa ruang khan Cemetery a lo thleng daih tawh mai a. Chuta a lo thleng phei chuan ap chungin vui mai a phal loh thu leh vui tur thu, a tel lova lo tihtluk mai kha a lungawi lohzia a han chham a, a hrilhaithlak angreng hle. N a tla dawn takngial a, Rev Zaithanga hmel a lo lang thei bawk si lo. Morgan-a chuan, N a tlk chuan in phum thei dawn lo a nia. Ti thuai thuai rawh u, min ti chhn bawk si a. Tichuan a awm zinga upa deuh nih manah vuina inkhawm chu ka hovin kan hmang ta ringawt mai a. Kan zawh fel hnuah Rev Zaithanga te chu an lo thleng ve a. Kan inphum fel a, Pu H.Thangkhuma te inah kan lut khawm a, mi dang zawng chu kan dam tlang chu a ni leh ta mai. um khat leh chu kan hianpa, Amos Bhutia, Gangtok, Sikkim-a awm hian a puzawn, Assam Rifles Pensioner, Mizoramah te pawh lo thawk tawh, Kristian pawh ni hi RR Hospital-ah hian a rawn hruai a. Kan va tlawh chu a na hl tih a hriat mai a; Mizo awng tein kan han bia a, a hrethiam nual a. A tk lawkah chuan Amos chuan a puzawn chu a thi ta tih min han hrilh a. Pu Mawizuala nen Hospitalah chuan kan tln phei a. Amos chuan in lama ruang hawn chu a theih loh tur thu min hrilh a, tichuan a vui dan tur kan rl ta a. Death Certificate leh thil dang kan tifel a, ruang chu Paharganj Cemetery-ah kan pheipui ta a. Kan hianpa Satish Chettri lo kal ve turin kan ko va, mi pakhat a rawn hruai a, Guitar hi a rawn keng hlauh mai a. Tichuan chu Nepali putar khawngaihthlak tak chu keini panga leh thln enkawltu zinga mi pakhat nen, ka hovin

Rev V.L.Zaithanga kha Dr Lalzawna chu vui turin kan swm a, ani pawh chuan a lo remti a.
45

DM%& !NN'!L M!(!%)N* +01,-1kan vui ta a. What a Friend we have in Jesus, tih hi kan sa a, a khawharthlak khawp mai. Kan phum fel ta nghal a. He thu ka han sawi chhuahna chhan chu, mi dangin kei Pastor pawh ni lovin mithi ka lo vui ve ringawt kha dik an ti ang em tih zawhna ka rilruah a lo awm leh hin hi a ni. Kristiante chu Ordained Minister chauhvin kan mithite vui tur hian kan ngai a, khawi lai dnah nge a inziah chiah chu ka hre chuang lo va. Mahse a hun laiah khan keiin ka lo vui ta mai kha ka inchhir chuang lo va, lo ti ta lo ila mi dang han inlam leh inzawn chhung - a buaithlak leh a insensothlak dan tur kha ka ngaihtuah a, Pathian pawhin a hrethiamin ka ring. Mi henkhatin an lo hrethiam lo a nih pawhin ka dem chuang lo. Chawlhni serh chungchang te kan zir a, amah Pathian biak n a ni. Mahse amah Pathian biak

%.N'NM!/)

aia a Chawlhni hrim hrim lo biak dwn mai te pawh thil awm thei a ni. Thil ha tih nan kan hmang tur a ni a, kan bwngte khuarkhurumah an tla a nih chuan Chawlhni pawhin kan kai chhuak ngei tur a ni. Mihring hi Chawlhni tana siam a ni lo va, Chawlhni hi mihring tana siam a ni zwk. Lal Isua chuan Sabbath n pawhin damlote a tidam a, Pharisaiten an remtih loh tawp a ni - dn a ni lo an ti. Chutiang bawkin dn kan siamte pawh hi, a zawm ngaihpawimawh lutuk ringawt hian thil ha zwk kan tih tur hi a dl thei ve bawk a. Thil ha zwk leh awlsam zwk, mi dangte hmakhua theihna turah chuan, kan dn hrla tih theih dan tur hi i zawng zel hin ang u tih hi ka han sawi duh bawk a ni.

[Pu Lalchuangliana hi Mizote zingah IAS kan neih hmasak berte zinga mi a ni a. Service hna chawlhsanin hun puma Pathian rawngbawl hna kum sawmthum chuang a lo thawk tawh a ni. Amah hi Delhi Mizo Inkhawm leh Delhi Mizo Welfare dintute zinga lungphum pawimawh tak a ni bawk. Tun thleng hian Delhi parawn ber pawl niin, tunah hian an chhungkuain Vasant kunj-ah an cheng mek. ~Ed.]

46

DM%& !NN'!L M!(!%)N* +01,-1HUAPZO TLAWMNGAIHNA


Remsangpuia

%.N'NM!/)

Chinese-ho hnam nuna thil pawimawh tak pakhat chu mahni zahawmna hlohna diminzi (losing face) an tih chu a ni a. Vawi khat chu Lanzhou-a kan zinnaah zingkarah inhau thwm bengchhengin min tiharh a. Kan han en chuan nu pakhat leh pa pakhat hi khawlaiah zah pah nei lk lovin an lo inhauva, an inkwk sawk sawk mai a. Miin an en huai huai a. Mi hmai zah an ti na a, mi hmuh laiin an inhau ngai lo tia kan lo hriat chu a lo dik pumhlum mang lo va. An zin veivahnaah te leh an hmelhriat loh te lakah chuan hmai balh deuh leh mawi vak lova cht pawh an hreh leh m m chuang si lo a lo ni. Kan Mizo society khalh kaltu pawimawh tak pakhat chu mte hmai zahna leh mualpho hlauhna hi a ni a. Mizo society hi shame-based society a ni hliah hliah mai. Hei hi keimahni chauh ni lovin Chinese, Japanese leh Korean ho te pawh hian an nei ve vek mai. Tlwmngaihna vervk? Tunlaia zonunmawi sawi nkhuaa thu inchuh ni ta fo chu chawimawi duh tlawmngaihna nge mahni inphat huam tlawmngaihna tih hi a ni a. Zonunmawi hi mualpho hlauh vanga kan nunpui hrm hrm, mte hmaa lan mawi tumna mai a ni thei ang em? Kan nun mawi hi tlawmngaihna vervk - mte hriat pui loh leh fak hlawh lova tlawmngai leh miah si lo a ni thei ang em? Titesna leh hmanlai Mizo pasalhate tlawmngaihna chu sawisel bo, tlawmngaihna fir, tlawmngaihna thu tisaa channa niin kan ngai a, tun thlenga kan entawn ber a ni. Sa leh rl, zum leh hriam leh huai leh rau tamna kan pi
47

leh pute Zoramah khan zonun mawi laimu ber chu mahni tuar leh chn pawh huama mi dangte tna nun duhna thinlung tlawmngaihna kha a ni a. Tunlai khawvelah chuti ang zonunmawi leh tlawmngaihna tui pawlh loh chu a la awm thei ang em tih chu zawhna kan inzawh fo a ni ta. Huapzo tlawmngaihna? Kan pu pakhat chuan, Mizoten khawhar kan inlnpui hi chu a va ha m! Mizo hnam nun hi a lo ha ber a ni, tiin a sawi a. Kei chuan, Ni e, Mizo tih dn hi Mizote tan leh Mizoramah chuan a ha ber a. Hnam dangte tan erawh a ha ber kher lo thei, tiin ka lo zawm a. A pawm lutuk lovin ka hria. Khawvela mihring tamna ber dawttu aangin khawvela mihring tamna ber ramah rawngbawlna avangin kan insawn pek a. India leh China, survival of the fastest a chuh chak chak dinchanna ramah chuan tlawmngaih reng a har khawp mai. Mizo lakah, Mizo chungah chauh ka tlawmngai nge mi zawng zawng chungah ka tlawmngai? Samurai-ho nun kaihruaitu Bushido Code thih thlenga rinawmna leh zahawmna humhim duhna chu Japanese-ho tan a mawi angin Indopui II laia an kut thak hnawihna Korean leh Chinese-ho tan chuan a mawi mang tlat lova. Zonunmawi hi Mizote tan a mawia a ha ang hian, hnam tin chi tin tana nun mawi leh ha, universal ethos a ni thei em tih erawh chu en ngun deuh a ngai a ni. Tlwmngaihna tunlai? Tunlai khawvel thil nei tam leh nei ha zwk nih inchuha intlansiakna materialism hun kan kal tlang mkah hian Zofaten counter culture kan hmachhawn mk chu, ei bil dam dam, sem sem thi thi tih hi a ni a. He kan hun tawn mkah hian zonunmawi hi a dam khawchhuak

DM%& !NN'!L M!(!%)N* +01,-1ang em tih chu kan thlr mk a ni ta. Hmanlai chuan pasalha chu sa kp thei, sa leh ral hmaah pawh zm ngai lo a ni a. Tunlai chhanah chuan sa kp thei chu pasalhaah kan ngai ta lova, kap lo thei chu ram leh hnam hmangaihtu a lo ni ta zwk a. Kan hun mila hnam nun inher remna cultural shift thleng mkah hian pasalha chu nupui fanaute tana pa ha, pasal ha a lo ni ta zwk a. Zarkawtin khawhar in riah an ti twp ta a. An hun tawn leh dinhmun azirin zonunmawi lantirna ha zwk an rl a ni. Kum zabi 21-naa tlawmngaihna chuan huang zauh a, luanchhuahna tur a nei zau ta hle a. Uaiin png thar a mamawh a ni. Zonunmawi chu Zonunmawi hi pwn lama hmuh theih, nun lang chhuak chauh hi a ni mai lova, rilru chhungril lama inan leh innghat, a pr chhuak mawi miin an tlan theih chu a ni zwk. Ch zonunmawi chuan mahni hmasial lohna, huamhap lohna, mahni inphata mi dangte anpui duhna, hian chhan thih ngamna eng ram dn mahin a khap ngai loh nun mawi leh hate chu a huam a. Chu hatna lanchhuahna chu khawi hmunah pawh nise, a mawiin a awhawm hin a ni. Barhluih tlawmngaihna te, mte fak duh leh lan mawi tum vang chauha thil ha va tih ve thuak thuak hi zonunmawi suak a ni a. Miin thil ha, tih tur ul a hmu a; mahni nunna hial thpa mi dang chhan ngai a hmu a; chu chu Zo chhungkua leh Zo khawtlanga a seilenna aanga a thil hmuh leh zir chhuah aangin ihe lovin a pan a, a bawh a, a tlnchhe lo. Chu chu a ni zonunmawi kan tih chu. Hemi a nih avang hian YMA emaw tlawmngai pawl pakhatin emaw zonunmawi a pum hmawm a, a monopolise a, a manipulate mai hi a remchang lova, kan phal tur a ni bik lo. Zonunmawi chu Zofa tin hian
48

%.N'NM!/)

eng kohhran emaw eng pawl member emaw a nih vang pawh ni lovin a nei a, a nun pui nghl zwk a ni. Zonunmawi tilangsar a, a mawina tizualtu chu zonunmawi lo hi a ni a chngte chu tlem han thlur hlek ka tum a ni. Delhi-ah Mizo kutdawh Lt. Col. T.H. Lewin chuan kum za chuang awrh kal taa Mizo a hmuhte chanchin heti hian a sawi a: An thil hriatsa bak hriat belh an mamawh lova; thlai chi tuh dan leh a rah seng dan an hria a; ramhmul damdawi chipchiar takin an hria a; an hmeichhiaten puan lum an tah a; fing taka an thang kam te chuan ramsa chi tin reng a wk thei a, an thang pumpelh thei chu tlmte chauh an ni. A tawi zwnga sawiin, an hlimna tur leh khawsak nawmna tur an hria a; chu aia an hriat tam chuan lungawi lohna a thlen zwk ang, tiin (Lewin, A Fly on The Wheel: London, 1912:287). Chanakyapuri-a Mizoram House-ah khan vawi khat chu Mizo kutdawh ka hmu a, Mizoram sawrkar hruaitu pakhat a ni an ti. Vawiinah Central Minister hmuh a ngai a, chumi hnuah Deputy Director nen project proposal pawh kan sawi theih ka beisei, tiin a lo sawi vel zat zat ni tain ka hria. Japanese pa pahnih nen Lunglei hotel pakhatah kan tt a. A pakhat zwk chu awng zirna lama ka sangawizwnpui a ni a, a dang leh chu horticulturist a ni. Chu pain a sawi chu, Horticulture project ha tak kan siam a, a hlawhtling dawn chiah tihin sawrkar hotuten an lo en a. Project plan leh budget an siam a, Central sawrkar-ah an kalpui a. Pawisa an la

DM%& !NN'!L M!(!%)N* +01,-1chhuak ta tihah horticulture lam chu an hnuchhawn leh hmak zel, a ti a. Population phu lohva piangthar tamna Zoramah project hlamzuih tamzia hretute kan ni. Kan hun tawn mkah hian hei hi a Mizo ta viau a, meng leh meng, strategy ha tak neia inbumna, zonunmawi a ni tiin kan puang tawh mai dawn nge ka hre lo. Mizoram party hruaitute kawmna ka lo thlir ve a, an sawi ber chu sum chungchang a ni. Party pakhatin an hun laia Central sum an hai chhuah nasatzia a sawi vul a, pakhatin sum indaih lo avanga hna thawh a harsat thu a sawi a. An inghahna ber chu Central sawrkar aanga sum lo kal chu a ni. Hetiang a nih avang hian sawrkar hruaitu leh hnathawktute hian hah taka Central sawrkar aanga an sawi chhuah sa sum lo pawh pn mai chu an hreh tlat lo. A tur ve rngah an ngai a ni. Kan ram hruaitu lu berte insawitheihna hi Central sawrkar aanga sum sawichhuah tam theih lamah a nih chhung chuan kan economy dinhmun chu easy come, easy go a la ni kumkhua rih dawn a ni. Zonunmawi hi mahni hmasial lohna leh mi dangte tana inpek ral duhna a nih si chuan tun kan hun tawn meka kan ram hruaitu leh kan sawrkar officer tam takte hi zonunmawi bosltu, mahni nghma chauh hi, mi tlawmngai lo ber, kutdawh hnama min siamtute an ni ang. Mahni ke-a ding thei, hnam intodelh, mi harsa zwkte hre renga inanpui tawn duhna zonunmawi khan min liam san ta a ni lom ni? Kan ram hruaitute leh kan sawrkar hnathawkte hian Mizo an nih angin mahni hmasial lo leh hian chhan thih ngam tlawmngaihna nen ram leh hnam min hruai se tiin beiseina nen kan thlir a ni. Hnam dang nena inlaichinna William Dalrymple-a lehkhabu The City of Djinns chhiar zawh hlimah Delhi khawpui hm49

%.N'NM!/)

-un hrang hrang chanchin a sawite hi tlawh chhuak teh ang kan ti a. Mahse, hunin min daih lova, ni sin min hmet chau bawk a, kan fang kim ta lo. He ramdangmi hian kum khat Delhi-a a awm chhunga a thil hmuh leh hriat a sawite hi kum tam tak he khawpuia lo awm tawhte ai hian a hre chiangin a sawi ngaihnawm thiam zwk a. Kum tam tak Delhi-a lo khawsa tawh Mizote hian eng chen nge Delhi kan hriat a, eng chenah nge Delhi tan hian kan theihna kan pk ve tawh tih hi kan inzawt ngai em ka hre lo. Kum zabi 18 tawp lama Mizoten hnam dang kan pawh an aang khan kawngka chu khrin a awm leh tawh ngai lova. Keimahni chauh van hnuaia lng nia inngaihna kha Hringchar vela ke hniakin min barakhaih a. E he! Helamah pawh mihring an awm ve a ni wm e, kan tih mek laiin loh theih lohvin chng mihringte nen chuan tlng khat ruam khatah kan lo chng z ta zel mai. Inbihruksiak leh inkhualtelem hun kan pl ta. Mizote hian hnam dang nena inlaichinna chungchang hi kan zirlai thiam loh ber pawl a niin ka hria. Kan hnam nun han len leh sn zelna daltu pakhat chu khawvel dang zawng zawng hnung chhawna Mizo chauh kan thlirna mit leh thinlung Mizo Centrism hi a ni. Hnam dang nena inlaichinna William Dalrymple-a lehkhabu The City of Djinns chhiar zawh hlimah Delhi khawpui hmun hrang hrang chanchin a sawite hi tlawh chhuak teh ang kan ti a. Mahse, hunin min daih lova, ni sin min hmet chau bawk a, kan fang kim ta lo. He ramdangmi hian kum khat Delhi-a a awm chhunga a thil hmuh leh hriat a sawite hi kum tam tak he khawpuia lo awm tawhte ai hian a hre chiangin a sawi ngaihnawm thiam zwk a. Kum tam tak Delhi-a lo khawsa tawh Mizote hian eng chen nge Delhi kan hriat a, eng chen nge Delhi tan

DM%& !NN'!L M!(!%)N* +01,-1hian kan theihna kan pk ve tawh tih hi kan inzawt ngai em ka hre lo. Kum zabi 18 tawp lama Mizoten hnam dang kan pawh an aang khan kawngka chu khrin a awm leh tawh ngai lova. Keimahni chauh van hnuaia lng nia inngaihna kha Hringchar vela ke hniakin min barakhaih a. E he! Helamah pawh mihring an awm ve a ni wm e, kan tih mek laiin loh theih lohvin chng mihringte nen chuan tlng khat ruam khatah kan lo chng z ta zel mai. Inbihruksiak leh inkhualtelem hun kan pl ta. Mizote hian hnam dang nena inlaichinna chungchang hi kan zirlai thiam loh ber pawl a niin ka hria. Kan hnam nun han len leh sn zelna daltu pakhat chu khawvel dang zawng zawng hnung chhawna Mizo chauh kan thlirna mit leh thinlung Mizo Centrism hi a ni. Thliarkar rilru Kan hna avangtein hmun hrang hrangah han kual hin mah ila, mahni ram leh mahni khua hian rilru a luah lo thei lova. L. Keivom-an Mizorama hahchhiau chuan, Zoram hmun hrang hranga Zofate pawh an lo hritlang hin a ni, a tih angin kan ram a dam loh chuan rilru a dam tak tak thei lo. Zoram aangin lk chhuahin awm mah ila, kan thinlunga Zoram erawh chu lk chhuah theih a ni lo. Zoram a mawi a, a nuam kan tih m m lai hian kan rilru ngaihtuahna a bngin a twi deuh hin a. L. Keivom-a vkin a sawifiah thiam, hetiangin:
Mizoram pwn aanga thil hriatthiam harsa tak pakhat chu Mizorama Zofaten thliarkar rilru (Island mentality) an put tlat chhan hi a ni. Mizoram pwnah an rilru leh taksa vah chhuah chng awm mah se, Mizoramah awk an k!r leh hin"Mizorama han luh ve chuan ngaihtuahna hi a twi tuk mai a ni. #hawvel dangte chu kwlvalenchham an chang vek a, $ilchar takngial pawh hla tak a ni. %ei hi m&llung hlat zwnga teh chi a ni lova, rilru lam thil a ni"MIZ'() hi nationalism emaw, regionalism 50

%.N'NM!/)

emaw parochialism emaw pawh a ni lova, MIZ'I$M a ni mai. *awlitiks leh sakhaw piah lam daihah a awm a+ a uangin a th!kthu a chhe hlar mai a+ %itlera (azism tluk hialin a fir a ni. ) dik lo zwnga he rilru hi chawh ph,r chuan, a changtute chuan khm sng er aangin hleuh tumin chh,m-lei-vk pawh an awh mai ang (.. #eivom, Zoram Khawvel, )izawl, M/ .alrinthanga, 0110, p. 23 on 4ook 4azar 5eader. )ccessed 6276278609).

English puithiam leh hla phuah thiam ni bawk John Donne-a ten Tumah hi thliarkar kan awm lo. Mi an thih hian kan thi tel ve zel a. Mithi dr chu tu tna ri nge tih ngaihtuah buai suh, nangma tna ri a ni, a tihna rilru te hi engtikah nge kan awmpui theih ang le? Joseph Conrad-a lehkhabu The Heart of Darkness chuan Africa khawmualpui thawnthu, mingo leh mihang inlaichinna leh mihang dinhmun te a tarlang a. Nigerian ziaktu Chinua Achebe chuan Conrad-a lehkhabu a chhiar tirha mingoho lama a anzia leh mihang ho chu hnam mwl leh hringei ang maia a hmuh ve zia thu a sawi a. Mahse, a han ngaihtuah chiang leh a, Conrad-an chng mihang a sawi lui kam vela lo zuang a, awng hriat lohva lo rk nawk nawkho chu tu dang ni lovin African mi, amah Chinua Achebe ngei pawh chu a tel ve a ni tih a inhre chhuak a. Ch a thil hmuhchuah a sawifiahna chuan khawthlang ramin Joseph Conrad-a thawnthu an chhiar dan leh African-ho an hmuh dan chu a her sawn dawrh mai a. Achebe-an Nigerian thufing a ngainat tak a sawi hin chu hei hi a ni: Sakeibakneite hian anmahni chanchin ziaktu an neih ve hma chuan sa pl thawnthu chuan sapltu chu a chawimawi reng fo dawn a ni. Mite hi an dinhmun kan zir chian a, an hnam nun leh awng te kan hriatthiampui hma chuan kan hmu sakhi reng fo dawn a. Zorama hnam

DM%& !NN'!L M!(!%)N* +01,-1dang kan treat dan leh kan en dan henkhat hi chu Zoram pwna Mizote chan ni ta se kan duh mawlh lovang. Mizo racism chuan hnam kawlhsen leh mwl the wild races of Southeast Asia tia min kotu Spho chu Pathian hnuai chiahah a dah a; Sp ni lo tawh phawt, vai telin, eng hnam mai pawh a hmusit ngawih ngawih a, a ringhlel bawk a ni. Khawvelah hian mi, a vun rawng, awng, hnam nun leh a lo chawrchhuahna danglamna avang ringawta hmuhsit, ensan leh thliarhranna hi eng tik lai mahin thil dik a ni ngai lo. Hei hi Zofate hian kan do a ul a, Rokunga thlarau chan hnam dang hmusit mai lovin hianah i siam ang u tih hian kan ngaihtuahna min thlk se a duhawm hle a ni. Chumi lehlam chiahah chuan India ram hmun danga miten hnam hnuaihnung leh caste pwn lama awm, hmuhsitawm taka min ngaihna pawh hi zonunmawi chuan a hneh daih tawh a ni tih pawh i chiang ang u.

%.N'NM!/)

Ka bula mihring chu kei aiin a hniam lova, a sng hek lova. Pathianin keimahniah hian theihna (potential) a dah a; chu theihna chu theih twpa pei pungin, inkhelhna mual khat leh dan khat hnuaiah chuan tumahin min hneh thei bik lo a ni tih hrechiangin hma lam panin kan tln zel tur a ni ang. Kan zonunmawi kan chhuan m m hi mi zawng zawng huapzo, a hun leh hmun mil zela nun mawi, mi dangte tan pawha fak tlk leh chhenfkawm lo ni zel se. Kan hnathawhnaah pawh rinawmna leh diknain luang chhuak se, Zofate hian zonunmawi nunpuiin khuavel kan la chhng ngei ang!

[Pu Remsangpuia hi tunah hian China-ah Missionary hn thawkin a nupui nen an awm mk a. Kan swmna ngai pawimawha article ha tak min rawn ziahsak avangin a chungah editorial board ten lwmthu kan sawi a ni. ~Ed]

51

DM%& !NN'!L M!(!%)N* +01,-1-

%.N'NM!/)

Ngaih lai Rinpui


~Lalduhawma Renthlei

Zirna rn sng belh vang hian maw, Lnna vngkhua a dang ta si. I zn ngai hian uan zai ka rl thei lo, Min han dwn ve hin che maw ngaih lungrun? wmkhua a har, chhn ni a rei. !ar ang tawn ni a her thei si lo. "hinlai rkah ka ngai ber che #ghilh n$ bng lo ngaih lai %in&ui. 'hn leh zua te lo hrng mah se (an tiam tawh si rinawm biahthu, #ang nen hlimten rn hmun lndun ve nn )awng zel ang aw, kan tiamthu d$ zawngte.

(huanu zrah tawn n$ her se, angah beia buan ang &awm vein, "awn loh kr suihlungln biahthu zawng te, Lungchim t*in kan hrilh dn leh dwn nia.

[Tv. Lalduhawma Renthlei hi tunah Maulana Azad Medical College-ah MBBS zirlai a ni a. Thu leh hla lama Delhi Mizote min chwm hintu pakhat a ni a, amah hi Khawzawl khua aanga lo kal a ni.~Ed.)

52

DM%& !NN'!L M!(!%)N* +01,-1BEIDAWNNA


H.Vanlaldintluanga

%.N'NM!/)

Mihringte hi khawvela kan awm chhung hian zir tur leh hmasawn zel tur kan ni a. Kawng hrang hrangah kan png a, mahni kawng heuhah harsatna hrang hrang kan twk hin. Mahni harsatna sutkian tum lova, hringnun hi harsatna, manganna leh lungngaihna mai, thil ha rng rng neih theih loh, Pathian meuh pawh innghahnatlka ngai lote hian NUN hi an ning a, an BEIDAWNG hin. Beidawnna hian mihring nunah bu khuarin, a ni lo lamah a hruai png a, duh loh thleng thleng a kaltir a, thihna kotlang hial a thlen hin. Piantirh phat aangin beidawnna hian mihring nunah bu a khuar an a. Mihringteah hian a ngampa a, duhtu a vn a, nimahsela duh loh erawh a nei lo. Hringnun hi beihna hun remchang zawngin a hel reng a. A beih tawh leh a hrualhruiin a man tawh vk vkte tn chuan tl chhuah a harin, thil engpawh mai hi beidawnna a tling hin. Hmathlir a tihtawisak a, pn khat lek pawh hmu thiam lo turin an hringnun mit a tihdel a. Mahni tna ha chu sawi loh, a pawi tur leh pawi lo tur ngaituah a, hrethiam thei lek lo turin an beng a chhut ngawnsak a. Zwi zwiin a hrualhrui chuan zemin hringnun hi a duh lohna lamah kuai herin a khalh kual hin. A twpah chuan thihna lui kawr ruam a zawhpui ta hin a ni. Rilru ngaihtuahna, thinlung kil khata awmin hringnun hi a ei chhe reng a. He hringnun hian duhna leh awhna te hi nei ve hin mah se beiseina leh beisei tur engmah a pe thung si lo. Khawvel prmawina te, hringnun mawina leh hlutna te thlahlel thei tawh lo turin an beiseina mit a tidel a, khawvel dan leh kalphung hrethiam lo turin an beng a chhu ngawng a,
53

hlimna leh lawmnain an nunah hmun a chang awh thin lo. An chhehvela thil awmte chu an tn ninawm niin, thil te tak t mai pawh hian an meichher ken chu a chhem mitsak hin a. An tn khawvel hi thlalr cham pt mai, tuihna rng awm lohna hmunah a siamsak ta hin a ni. Mihring tungchhoa kal tawh phawt chuan tihsual chng kan nei a. Kawng chhuk leh chho kan zawh chng te, kawng zal nuam taka kal chng te, hmun khawkrawk tak tak hmuna kan in chhuih nawk nawka kan tlk chng te a awm hin. Chutiang hun a lo thlen pawha beidawnnain hmun a chan ve lohna, tumruhna leh taihmaknaa chwm len hringnun hi a mawiin rah hlu tak a chhuah hin. Pathian hian kan ban phk heuhah hlawhtlinna hi a dah a, mi taima leh mi huaisente chauhin an chang hin. Khawvel hian beidawng turin tumah a hring lova, kal zel tur kan nihna leh hmasawn zel tur kan nihna hre chang lova inrah behtirtu chu, a twpah beidawnna vkin a rap bet lt leh hin a, a hlawhtlinna chu BEIDAWNNA bawk a ni hin. [Tv. Vanlaldintluanga hi tunah hian Munirka vngah a chng mk a, Delhi khawtlng tn mi angkai tak a ni. ~Ed.]

DM%& !NN'!L M!(!%)N* +01,-1ZIRSANGZELA LEH A ZONUNMAWI


Vanlalmuanpuia

%.N'NM!/)

Hun rei fe Zoram hmu lova ka pil bo hnuin um khat chu nipui chawlh hmangin ka chuang chhuak a. Aizawl khawpui ln laia mipui zi nuaih nuaih leh lirthei inslpl zut zut chu kawng kama dingin ka thlir a. Chutia ngwi renga ka din lai chuan pa pakhat upa lam tawh, a hmel han en reng reng pawha thingtlanga ram hnathawk hin tih hriat tak mai hi ka bulah lo kalin, aw k nm leh dam diai hian 'Valte, Aizawl damdawi in hi khawia anga kal tur nge?' tiin min rawn zwt a. Kawng ka hrilh a, damdawi in lam pana min liamsan hnu chuan suangtuahna a vk thui ngei mai. Patling tlwm tak mai min rawn biak dan chuan ka rilru chhungril a tihlim veng veng a, thlalera tui chik chhuak tluk hiala hlu niin ka hria. Kei zirna avanga kumsul tam hnam dang kra khawsa tawh chu Mizo niha lungawina min siam a. Ka ngaihtuah zel a, kan hnam nun ze mawi tak maiin kan thinlungah khualbuk a chang ve tawh lo ni-a hriatna lian tak ka nei. Mifel ni-a kan ngaih kohhran bl hin, misualte hmangaih ahnka felna chapopui kan tam tawh zia te, a thim a var pawh thlu lova chan ha inchuha buaina te, patling suma thlm lungawi theih te, a langsr lai chauhva tlawmngai hin kan tam tawh zia te ka ngaihtuah thlen chuan, kan hnam rohlu Zonunmawi tlawmngaihna, Zoram timawia tinuam zual hintu chuan mual min liamsan tumin a her ta luai luai mai tih hai rual a ni lo. Aia Upa zah thiamna te hi kan va tlachham ta m! Mi tlwmt pawh ni se rual u zwkte zah taka dawm hi van hnuai dan a ni si. Kan hnam pasalha leh tlawmngai hming thang rualte kha an zalhna thln thim ata lo tho leh ta se engtin min ngai ang maw?
54

Hmanah chuan kan pi leh pute nunah tlawmngaihna, rinawmna, thudik ana huaisenna, thuhnuairawlh leh riangvai chanhaite chunga ngilneihnain nghet takin zung a kai a. Aia Upate zahthiamin zahngai takin an indawr a, mahni indah hain mi dangte tan nun an hmang hin. Kan hnam nun mawi leh ropui tak mai chuan kian zai a lo rel ta. Hlemhltna leh duhmnain kan hnam nunah bu a khuar a, sem sem dam dam ti-a chan ha chu, keiman ni lo nangmah zawkin le ti hin hnam kan nihna chu rial angin a dai zo ta si. Dikna leh rinawmnain a thuam, anpui ngai pel ngai lo, mi dangin thawk tlem se keiman thawk tam ber ila tih tlawmngaihna thuthlung ropui vuantute chu khawvar lam arsi ang mai an lo ni ta. Thuhnuairawlh leh zizp taka mi dangte chungah ngilneihna lantir a, kan khawtlang nun tinuamtu Zonunmawi tlawmngaihna mual liam mai tur chu amah Zirsangzela'n chelh din tumin, Lenrualte u, i dawn chiang ang u kan nun hi ' Kan pi leh pu nun dan mawi kan chhawm kha Tlawmngaihna hlu rinawmna leh Thudik ana huaisenna ten Tunah mual liam tumin Phurh hlan an siam tk hi tia auvin tlng tina lng zofate min swm a, mahse a au ding zo si lo. Ni e, a pamhmai lua a ni, Zonunmawi mual liam tur chu. Zonun, Zonunmawi ap apin ka au ding zo si lo Zonun, aw nunmawi Liam lovin la chm rih hram rawh aw. Engkim siamtu chuan ram leh hnam hrang siamin hnam zehrang leh chnna tur ramri min khamsak a. Romei zmna leh pr tin vulna ram, nungcha hram thiam leh aw mawi tinrengten an awih kan tlangram nuama par chhuang hin, Khuanu min pk pi leh pute hn-

DM%& !NN'!L M!(!%)N* +01,-1en ata kan rochun Zonunmawi liam mai tur chu, 'Zonunmawi, liam lovin la chm rih hrm rawh aw' tia kan auh a lo ngai ta. Engtin min chhng tak ang maw le. A thunawn dang a awm chuang lo, liam lovin la chm rih hrm se aw. Tunge dik lo tia zawng buai mai mai lovin Keimahni heuh in en fiah zawk ila Kan Zonunmawi kan hnam pangpar Kan ram riangte ti mawitu kha Kan tlangram mawiah hian i vultir leh ang u. Pathian fapa meuh pawh van ropuina kalsan a hrehawm tinreng tuara mi dang tana nun hlan tura a ram mutna ram a ni kan khawvel hi. Chu ngei chu hruaitu ropui nun zia dik tak chu a ni. Mi dang nuna thusawi tur chuan mahni indah ral raih hmasak a ngai. Mahniin dah ralna lo chuan mi dang kai hruaiin an nunah kori tu thamin thu a sawi theih loh. Thinlung hi a ni a bul tanna dik tak chu. Kan hnam pangpar Zonunmawi, zoram ti nuam thin tu, min hnuchhawn a mual liam tura in tin tuah uaih tawh chelh ding tur chuan nangmah leh keimah hi kan pawimawh ber si. Midangte tlinlohna teh kuala buai zawng a thiang ngai lo ve. Keimahni theuh indah ral in kan nun thuthlung atan Zonunmawi chu vuan leh ila, chu chuan midangte nunah thu sawiin kan ramah par a chhuang leh ngei ang. Mi dangte tana hun leh nun hmang thinte hi nuntam neitu, tuma tawmpui theih loh nunhlimna thuruk neitu, van leh khawvel in a chhinchhiahte chu an ni e.

%.N'NM!/)

Kan Zonunmawi par ang chul tur lo vul leh nan Nang leh kei hi kan pawimawh ber si a Mizo nih mai hi a tawk lo Ram hmangaih mai a tawk lo I nunah Zonunmawi in lar chhuak ngei rawh se. Pi leh pute hun lai chuan tlang tin zofate lenna-ah, zaidawhna daifim tlain thianghlimna thlifim a leng vel hin. Zonunmawi chu pangpar ang maiin a vul a. A par zu lah a thlum zual chuangin dawn a nuam a, dawi ang mi dawmin damna par zu a tling hin. Hun lo herin kan ram leh hnam parmawi chu uaiin a lo chul zo ta. Chu kan hnam rohlu chhawm nunga chhem alh leh tur chuan mi tin kan pawimawh ber e. Mizo nih leh ram hmangaiha duhtwk leh lungawi mai lovin kan nunah chi anga tuhin vawng nung leh ila, Zonunmawi chuan kan zingah par a chhuang leh ngei ang. Chhungkua, khawtlang, pawl anga kan thawh honaah leh awmna piangah kan hnam rohlu chu thinlungin vuan zel ila engkim hi a dik ni mai tur a. Politics buzawla kan in hruipawhna leh inchirhthehna hrichhia tam tak pawh hi Riakmaw sava an sawi ang maia baihvaiin kan zingah a tuitla hian a rinawm loh. Pawn lam mai ni lo chhungrila zung kai Zonunmawi chu kan Kristianna nen pawh kuang khata luang dun an ni si.

[Tv. Vanlalmuanpuia hi tunah hian Gandhi Vihar North Delhi-ah a chng mk. ~Ed]

55

DM%& !NN'!L M!(!%)N* +01,-1ZONUNMAWI


Thari Sitkil

%.N'NM!/)

Zonunmawi nunpuitute hnen aang chuan an thawhna hmun emaw, an zirna rn emaw, kalna tur an neihna hmunah pawh nise, a hun bituk hma hreta thlen hi an lak aanga beisei a ni. Nilnga an thawhpuite leh an boruak tawn turte hlawhtling leh entawntlak lehzuala hlenchhuah a nih theih nn Siamtu hnena inhlan hmasak hi Zonunmawi nunpuitute tih wm rng a ni. Theih ni phei se hng an thawhpuite hi zngkr a ni emaw, tlai lampanga thawh hun inan chi a ni emaw, hlim hmel leh nui snga Good morning (Zing nuam le!!), Good evening (Tlai thawveng aw!!) t tea han inpawh tharna wka inhlan hian an thawhna hmun boruak a tizangkhai sawt wm e. Hetiang taka tih ng ng peihna hi Zonunmawi zia a va ni m!! Tichuan, mahni pisa dawhkana hna inchhawp, lehkha ip awmte chu en chhuakin, a thlenna tur hmun thlentir turin hun khawhral lovin a thawn chhuak hlawm a. Tin, mahni en fel leh chin fel tur file/ Register rawn lut apiang te chu a bul leh a tawp thleng zir chiangin, chiang lo lai a awm a nih chuan file rawn thawn chhotu hnen aanga zawh fiah a chng hin. Mahni chhia leh ha hriatna nena inpersan file a dawhkan rawn chuangkai te chu a nem liam zung zung ngai lo. Eng file pawh mahni dawhkan lo thleng tawh chu zirchiang a, Dn leh Dun a famkim thlap em? tih zawhna awm theiah Chhanna, Aw a nih hma loh chuan mahni dawhkan aangin thawn chhuak ngai hek lo. Hetiang ang taka fe56

lfaia mahni hna thawk hinte hi Zonunmawi zia kengkawhtute an ni. File hriatthiam har, thu pawimawh leh un bk awm hin te hi, mahni dawhkan an lo thlen tawh chuan, zir chian lehzual a ngai a ni tih hria a, hun pka bih chian hin tur a ni. Tichuan file chu mahni chunga awm hotute thawn chhoh hmain awngkaa sawi ho theihna hun siam hi a wm viau. Mihring ngaihtuahna skthlk dan a inang lo tih kan hria. Hotute duh zawng ngawr ngawr zawnga zawm pumhlum tura hnathawk kan ni lo ang bawk hian, an mahni tiluhai thei ang bera thu leh thil eng engemaw ching let tur kan ni hek lo. Hna kan thawhchhana chian, kan hut hmunin kan lak aanga a beisei dikna, takna, remhriatna, finna, chhelna, huaisenna leh adt. hlenchhuak thei leh hlenchhuak ngamtu nih hi Zonunmawi zia nunpuitute tih wm rng a ni. Chutih rualin, hna huanawp khawpa engkim mai pawha mahni hnuaia thawk hnena file hnawl lt fo chn hi a Zonunmawi zia lo hle bawk. Zonunmawi zia chuan, a ul a nih chuan, file hnwl lt hmain, a file rawn nawr chhotu, mahni hnuaia thawk kha koh a, awngkaa a file chhunga awm chanchin chu zawh chian dap a, chuta duhthusm chhanna dawn a nih chuan, file hnwl lt mai lovin, mahni chunga awm kan hotu hnena file thawn chhoh zi rlin, chin fel leh buaipui ngaite chu a tifel diam tur a ni. Hei hian hun hlu tam tak bawhpelh lovin hna a tikal chak thei a ni. Mahni koa tla hna, eng hna pawh ni rawh se, hlen chhuah hi Zonunmawi zia a ni e. Tin, Dn leh Dnin mahni lak aanga a beisei bk, Kristian nun ze mil, hng hmangaihna, dawhtheihna, rinawmna, beiseina te hi mahni nuna seng lut tura beisei kan ni bawk. Zofate hi Kristian kan intihna kum za chuang a lo ni ta reng mai. Kristian nun ze mawi leh Zonunmawi zia hi a kal

DM%& !NN'!L M!(!%)N* +01,-1kawp tlat tur a ni bawk. Hmangaihna I ni tin hna thawhnaah a ni emaw, i zirna rnah a ni emaw, i chhehvl zawng zawnga i mihringpuite lakah hmangaihna nei leh ngaipawimawhtu i ni tih miten i nun aangin hmu rawh se. Hmangaihna tel lo chuan mihring a famkim si lo. Dawhtheihna chungchangah pawh Zofa Kristiante hian chona kan twk fo ta ve ang. Chng hunah te chuan, He dinhmunah Krista kha ding ve ta sela, engtin nge a tih ang aw? tih hi kan inzawh nawn fo a ha hle ang. In dawhtheihna te chu mi zawng zawng hriat ni rawh se tih Bible-in min zirtir angin, mihring ze pangngai dawhtheihna bka dawhtheih hi Zonunmawi zia a va ni m. Rinawmna He ramah hian awm la, rinawmna um zel rawh tih Bible thu aanga fuihna kan hmuh angin, mahni thawhna hmun leh mual heuha rinawmna chhawmnung zel tur kan ni. Kan hutna chair-in a ken tel, kan thawh twk tur kan koa innghat, zm lo leh huaisen taka hlenchhuah hi kan tih tur dik tak a ni.

%.N'NM!/)

Beiseina He lei Nun ti awmze neitu beiseina hi engtik lai pawha kan Nun kawng kaihruaitu lo ni se. Nun tuihal zwkte tna beiseina pe chhuaktu nih ngei pawh hi a Zonunmawi zia hle a ni. Kan thawhna hmuna a lian leh a t, a sng leh a hniam inkhai thlkna hrui hi pawt chat ngawt thei kan nih lohna chin a awm. Mahni hnuaia thawkte tn hotu dik leh entawntlak, anmahni kawng kawhhmuh theitu kan nih a ngai hle. Chutih rualin mahni zahawmna bo hak khawpa hotute awngka thuchhuak zawng zawng zawm pumhlum tura rawih kan ni bawk hek lo. Kan hotu sng ber, Kan Pa Vana mi bka Hotu dang zawm pumhlum tur he leiah hian kan nei chuang lo ve. Zonunmawi nunpuitute chu mi chhel, Ring lo mite peih bk thlenga th sang mar peih kan nih a pawimawh hle. A bk thlenga thawh a ngaih chng te pawh a awm ngei ang le. Chung hunah te chuan chakna min petu Lalpa hmaa kn a, chakna dila awngtai hi kan tih wm rng a lo ni e.

[Nl. Thari Sitkil hian Dayal Singh College DU-ah hun engemaw chen Assistant Proffessor hna a thawh hnuin kum 2010 khan Indian Revenue Service hna a zawm a. Zirna lama Delhi halaite tn thurwn ha tak tak min hlui hintu niin tunah hian Delhi-ah a khawsa mk.~Ed.]

57

DM%& !NN'!L M!(!%)N* +01,-1TUNGE KA NIH CHIAH LE?


B.Lalzarliana He zawhna hi kan inzawt ngai em le? Nge zawhna ho tak niin i ngai zwk?! henkhat chuan kan nihna kan chiang hlawm e tiraw u? Mizo kan ni a, Kristian kan ni a, Mipa/Hmeichhia kan ni a, Delhi-a zirlai/hnathawk emaw te kan ni hlawm a. A bak pawh belh tur a la awm euh ang chu. Sawi zau thui lo mai ila, tihian i duhtwk mai teh ang. Tunge kan nih chiah le aw? Mihringte hi he khawvela kan awm lai hian kan pawn lam lan dan hian min hrilhfiah fo hin. Empiricist philosopher lr tak John Locke chuan mihringte hi engmah thiam nei lo, lehkhapuan phk ruak ang maiin kan lo piang a (tabula rasa), hringnun kan tawn chhoh zel hian mi puitling leh mihring pangngaiah min chhuah a ni e, a ti a. Metaphysicist ho thung lah chuan engmah kan nih hma hauh hian mihring zia a awm e an ti thung a (essence precedes existence). Chu mihring nihphung chu Pathian siam emaw khuarel ken tel niin an sawi thung. Existentialist ho lah chuan kan awm/ni phawt a, chumi hnuah kan nihphung a lo piang a ni (existence preceded essence) an lo ti ve mk bawk a. A khawi ber hi nge vawn ber tur hi ngaihtuaha chai fe tham an ni hlawm ngei ang le. Mahse, heng inhnialna ho hi tunge kan nih kan sawi tumah hian an pawimawh ve tlat avangin ka rawn tarlang thuak a ni. Tunge kan nih a, miin engtin nge min hriat, engtin nge keimahni kan inhmuh dan, engtin nge keimahni hi kan inhrilhfiah tih hi zawhna awlsam t, chhn har tak ni si a ni a. Nih leh, tihian zldinin thu i'n bwl dawn teh ang: DMZP hruaitu i lo ni ta, engtin nge miin an hriat dan che? Lala chu DMZP hruaitu a ni a, MA zirlai a ni a, a fel khawp mai an ti nge;Lala chu tlangval fel tak, MA zirlai a ni a, DMZP hruaitu a ni bawk ti zwkin. A nih loh leh
58

%.N'NM!/)

Mawii chu kohhranah a inhmang hle a, DMTI hruaitute zinga mi a ni a, a fel hle mai. Interior Designing a zir mk a ni wm e, te an ti thei. Kan pawn lam lam dan kha keimahni hrilhfiahtu a lo ni thei dr mai a. Ka chhungril taka hatna te, felna te kha a hliahkhuh thei dr mai a. Hei hian mahni inbumna mai te pawh a lo thlen thei dr asin le. Kan kawr(skin) hi kan nihna emaw tih a lo awl viau dawn a ni. Thawmhnaw rawng chi hrang hrang leh hui dan chi hrang hrang kan neiin kan ha thei e. Mahse a chhunga awm kan taksa chu a ngai reng si. Thamhnaw mawi tak pawh ha mah ila, min lksak si chuan a chhunga awm kan taksa mawi leh mawi lo chu a lo lang dawn a ni. Chutiang chiah chuan thawmhnaw ni lem lo, khawvel thila kan kawr (skin) min lksak chiaha la bng chu keimahni nihna dik tak chu a ni. Khawtlanga kan nihna te, kohhran pawl (denomination) kan telna te, kan lehkhazirna degree te lk kiangin awm sela, a la bng chu kan nihna dik tak chu a ni. Chu zwk tak chu tunge kan nih tak tak chu a ni ta. Kan awm/nihna (existence) leh kan nihphung (essence) thk leh ril tak te hi pwnlnga a rawn chang mai mai te kan hliahkhuhtirin lem kan chang dawn nge, kan nihna tak zwk hi kan inhrilhfiahtir dawn. Chutiang a lo thleng a nih chuan kan nihnaten min tibuai tawh lo ang a, Presbyterian, Baptist, UPC, Salvation etc, kan nihnaten min phuar tawh hek lovang. Mizo Kristian Mipa/Hmeichhia fel tak kan ni thei zwk dawn a ni lo maw le? Nge ni Shakespeare-a'n khawvel hi lem channa a ni a, keini pawh lemchang vek kan ni tih kan pawm zel dawn zawk le aw.
[B.Zara tia hriat lr, B.Lalzarliana hi tunah hian Gandhi Vihar, North Delhi-ah a khawsa mk. Amah hi DMZP President leh DMWA hruaitu te pawh lo ni tawh hinin, Delhi khawtlng tn mi angkai tak a ni a, Champhai Vengthlang aanga lo kal a ni.~Ed.]

DM%& !NN'!L M!(!%)N* +01,-1DELHI MIZO ZIRLAI PAWL: REPORT FOR THE YEAR 1975 1977
R.Lalrosanga Secretary, DMZP.

%.N'NM!/)

Daih mai dwn a! Kum 36 liam hnua Report pe tura inswm chu a lo buh deuh nuai a nih pawhin kan inhrethiam turah ngai ila. Han keu lt tur Minute Bu emaw, File emaw, Record emaw engmah a awm tawh si lova, editor min swmna zahawm tak avangin report hlui ka han siam a ni e. Kum 1975 khan Delhi-a Mizo zirlai chu an la tlem khawp mai. NEHU a ding thar a, Post Graduate zir duh chu Shillong lamah an tng zel a, ka subject an la hawng ve si lova, Gauhati University an buai a, November velah Class an an hman mai thei tih a nih avangin M.Sc Physics zir turin ka risk thla ve tawp a. An chhungte thil thawn ka ken azrah Pu Lalfak Zuala IAS te ka bl a, an hnena kr thum dawn ka awm hnu-ah Jubilee Hall-ah ka phei thei ta hlauh va. U Hela (Pu Vanhela Pachuau), M.A Sociology zir zo chiah, Raus Study Centre-a coaching kalin min pui nasa hle. Pu Faka leh U Hela hi ka tan chuan an hlu reng tawh dawn a ni. Saithana, School of Planning and Architecture aanga graduate hlim, internship thla ruk ti tur a lo la awm a, Shillong lamah chiang kuang lm lo taka lo inral hriat kan ni a, Pu Chuanga in Safdarjang Enclave-a kan inkhawm hin laiin kan inhmu a. Kan hostel-ah ipte akin a lo lang nawlh a, Ka chhuak dawn tawh si a, charge ka rawn pe che u tiin Minute bu leh File pakhat, degchi pakhat min rawn pe tawp a. Delhi MZP kan hruai ve an chu a ni ta ber e! Mizo inkhawm hmasa berah kan han sawi hova, Lala (Lalhmathuoi Khobung) 2nd year LL.B zirlai a upa ber a, President mai se, kan ti a. A dawttu kei chu Secretary ka nih a

ngai a, a naupang ber Duhthlana (Lalduhthlana Ralte) IIT-a Civil Engineering 1st year zir an mk chu Treasurer a nih a ngai a. Keini pathum hi mipa active member kan ni mai a, senior member Dr Lalzakung Tusing, AIIMSa Medicine PG zirlai a awm a. Passive member James Thanzama AIIMS-a MBBS final year zir mk leh a nau Rammawia, IIT-a 2nd year zirlai bk Mizo mipa dang an awm lo niin ka hria. Rammawia hi chu a rawn active thuai a, a u erawh hi chu 2004 kuma Lungleia a rawn zin umin a nau Rammawia te inah a vawi khatna atan kan inhmu ve chauh! Delhi MZP takin ka chhuah chhal nghal tho va, kan hlim tlang hle!! Hmeichhe active member fel tak pahnih kan nei U Biaki (Biaknungi) North East pumpuia M.Sc (Nursing) zir hma ber leh Dingi (Thandingliani) RAK College of Nursing-a B.Sc (Nursing) 1st year zir te an ni. U Biaki seat hmuh dan hi ka sawi duh tlat. Amah he khawvelah awm tawh lo mah se, a luhlul vang liau liauva a hlawh chhuah a ni. Ram buai vnglai a ni a. Home Ministry-a Joint Secretary (North East) ML Kampani nen an inhmel hriat a. M.Sc seat kha a office-ah a va dil a, Ka thu a ni lo tiin a lo hnial a. U Biaki khan, I duh chuan min sawisak thei tiin a kar tlat a. Kampani khan Chhuak rawh a ti hin a, U Biaki khan, Seat min pk hma chu ka chhuak lovang a ti tlat a, a twpah chuan a zir ta nge nge a nih kha. A ropui asin! Hmeichhe lamah hian passive meber kan nei nual. Lo lang zeuh zeuh te, lang lem lo te kan nei. Dingi Sailo (Baby) kha I.P College-a B.A (Psychology) a zawh hnu-in MA Sociology zo a ni a, Shillong aanga lo inhria kan ni a. Hna zawnga awmin a tei kual lai a ni. LSR-ah Flora Zothanpari Hrahsel BA zirlai a awm bawk.

Chhungkua-in Pu Lalfak Zuala IAS te Lodhi Colony-ah an awm a, Pu Lalhmingliana

59

DM%& !NN'!L M!(!%)N* +01,-1Saiawi te kha an awmna veng ka chiang ta tlat lo. Pu KC Lalvunga leh Pu Lalthlamoung Keivom te External Affairs Hostel Curzon Road-ah an awm a, Pu Lalzarlien Sinate te RK Puram-ah awm a, Pu C. Engliana te Sarojini Nagar-ah an awm leh a. Pu Lalchuangliana te Safdarjung Enclave-ah an awm bawk. Mizoram MP pahnih Pu Sangliana leh Pu Lalbuaia te Meena Bagh-ah an awm a. A bk chu sipai leh hnathawh nei an awm a nih pawhin Mizo Society leh tih khawmah an hmel kan hmu ngai meuh lo. Hemi kum hian Mizoram Civil Service batch hmasa bera top 10 te IIPA-a thla ruk training turin an lo kal hlauh va, min tiphuisui hle. Ka la hriat theih te chu P-te - Yogoraja, Lianhrima, Liansailova, K.Malsawma, Lalsawta, Lalhuthanga, Lalkungi Hnamte, Liansuama te an ni, a bk ka hre chhuak zo ta lo. October ni 2, 1975-ah DMZP Adviser Pu Lalfak Zuala inah hal Favng Kt kan hmang inelna pakhat chiah kan ti thei a, chu chu Zt sawm chuh a ni, tute nge champion ka hre tawh lo, keini ho kha kan fatu daih si a. Ka la hriat reng erawh chu Bawngsa kan leinaah a bawp min khilai Duthlana te nen Fatu sa atana kan lo dah rilruk, kan suah duh loh kha in neitupa in Tu duh loh nge ka chhar, ka chhar, ei hlauh teh ang a ti a, ngawi rengin ka thlir dauh dauh tih kha a ni mai. Khatih laia chhungkua awm ho kha an va fakawm tak m aw, ka ti hin. Weekend hi chuan tu in berah emaw riak turin kan phei ngei ngei a, Thawhanni znga Class tlai lo twk turin kan phei ziah ang tluk kha a nia. Krismas pawh Pu Faka inah bawk kan hmang. Khami um phei kha chuan, ipt-in blanket kan ak a, December ni 24-a kan phei kha January ni 2-ah Hostel-ah kan lt leh chauh! A chhan pakhat chu Pu Hminga te Bombay (Mumbai)-ah an insawn dawn a, an bungrua pack-pui a, rel-a thawn a ngaih avangin an in lamah khan zan engemaw
60

%.N'NM!/)

zat chu kan zu riak ve bawk a ni! Lala Khobung hi sofa three seater-ah a mu twk chiah a, Duhthlana nen kan tawng khawng si a, chhuata mut a ngai bik hin a, kan tsk deuh hin!! 1976 April velah Pu Faka te Bombay-ah an kal a ngai a; kan khua a har dawn viau em maw tih laiin Pu Lalthlamuana leh Pu Haukhum Hauzel an lo kal ve hlauh va, a zia leh ta deuh. Pu Muana te hi INA Market bul maiah an awm a, Pu Haukhuma te Punjabi Bagh lamah an awm thung. Pu Chuanga te inah kan twt ta deuh va, Pu Sangliana MP in lamah kan inkhawm leh phawt a, chumi hnuah Pu Lalthlamuana in lamah kan inkhawm hin. Green Park-a inkhwm kha chu tun report hnu lam thil a ni e. 1976-ah zirlai hmel thar kan hmu an a. DU lamah Rinpuii (Lalrinpuii) w/o Dr Tawnenga hi MA zir turin a lo chhuk a. L.G tur nei hek lo, min hman a tum a, zirlai ve tho kha chu an lo remti si lova U Enga kan puh thlu ta ngawt a nih kha. PG Womens Hostel-ah a awm a. Miranda House-ah Baby (d/o Pu Lalkhama IAS) leh Makuki an lo awm thar a. Jubilee Hall-ah Thanga (Tinlienthang Vaiphei) a rawn awm thar a. RAK College-ah Biaksangi (Lalbiaksangi) a rawn awm thar bawk. Hindu College-ah Anthony-a a awm bawk. Hrangtawna tuna Railway serivce-a awm ta leh Chalngura Jahau mahni inchwma zir leh turin an lo chhuk a. Mi dang thar an awm ta lo niin ka hria. JNU hi kha tih lai khan a la thar a, miin an la bawh vak lo, Mizo zirlai pawh an awm lo niin ka hria. IIT leh JNU vel hi Delhi khaw hmwr leh daifm hin a la ni. Dan pangngaia inkhawm leh hl favng kt leh Krismas bk activities kan nei lem lova. Thil danglam deuh kan tawn pahnih erawh chu ka la hria Muallungthu khua Pu Zamlova chu Pu Lalbuaia zuiin a fapa damlo, lung (heart) ha lo hruaiin a lo chhuk a. A lung valve ha lo kha AIIMS doctor-ten savun-a thlksak an lo

DM%& !NN'!L M!(!%)N* +01,-1tum chu a tlin ta lova. A ruang hi U Thlamuana te inah kan la a, kan awm laia Mizo kan vui liam hmasak ber a ni. Pu Zamlova kha a hrilhaiin a khawngaihthlak kher mai. 1977 kum tir lamin West Delhi lama CRPF lamah Churanchandpur tlangval CRP pakhat a boral a. Engtin tin emaw CRP lam hian Jubilee Hall-ah Mizo zawnin min rawn zawng a, kan va kal a, parcel chhia-in a kuang kan siam ve a, sipai kawmawl-in an tuam a. An commandant chuan truck pakhat, thln lai tur sipai section khat, leh Pastor pakhat min pe a, phmna zawngin tlai lamah kan vak kual ta a, a buaithlak danglam ve khawp mai! Engtin tin emaw Pu Zamlova fapa kan phumna thlanmual kan va thleng a, zn dar 8 a ni tawh a, zna inphum an lo phal lo, reife inhnial a ngai a. Mahse, CRP te an ni bawk a, mahni inlaih chawpa phm an phal hrm a. CRP-ho eklane-a intlara zan dar 10 vela thlan an lai chu keinin kan lo thlir ve a. Kan inphum fel chuan zanlai a ni tawh. U Thlamuana te inah zing lamah kan thleng a, khaw lum si, mitthi rim hnrah a la chm a, a nawm dan a danglam ve khawp mai. Hei bak activities chhuanawm kan nei lo niin ka hria. Kan la tlm a, kan inlungrual bakah kan inngaiin kan inthlahlel a, Committee meeting a ul lova, record engmah hnutchhiah tur kan lo nei lo che u erawh chu a pawi ka tiin, thuph ka chwi e. Pathianni inkhawm bnah kan tih fuh chngin Delhi Bible Fellowship inkhawm Imperial Hotel Banquet Hall-ah kan tel ve zeuh zeuh. Kan inkhawm loh umin in-contri-a U Enga te ina chaw ei khawm a ni deuh reng mai. Peace Talk turin Pu Laldenga te chhung an lo lut a. An fate Danmawia te, Rinzuali te an felin an tlawmngai thei m m hin. Kan infiamin kan inbwl nasa kha kan che chhe lek lek hin. U Sangtein an pa Pu Chuanga Dar.. tia a koh hin khn Lala khan mikhual pakhat chu Pu Chuanga hmingpum chu Pu Darchuan61

%.N'NM!/)

gliana a ni e a lo ti a. Chu pa chuan Pu Chuanga chu Pu Dar a ti ta a, a zia lo angreng khawp. 1976 Krismas laiin U Enga inah Mizo nula leh tlangval khan hla kan sa hova. Twpna nia ka hring nun hi a ral hunin tih kha kan sa a, kan tui vein kan sa mawi ve a ni mai thei, Delhi Bible Fellowship-a an Pastor Rev Warren-a kha Pu Chuanga nen an lo kal a, DBF Inkhawma zai turin min swm a. Pathianni lehah Imperial Hotel-ah kan va zai mai chu pui tak a ni. Guitar tum thiam ber chu kei ka ni a, key 3-in hla ka rem thei ngawr ngawr a, a beat ka thiam lova, hla hruai phei chu chuti hlauh mahse mi dangin an tum duh si lova, kan han zai kha U Enga te in ang ngawt kha a lo ni ta hauh lo mai a. Hla bu kengtu Tv Danmawia lah a nervous chu a ni kher lovang mahse a khr ha hle a. Kar hnih khat liam ta lawkah ZEF Zaipawl Pi Lalsangzuali Sailo te hovin mawi twk taka hla an lo rem tawh ang tur emaw tiin tape record nen kan hla record tumin min rawn pan hlawm a. A thunawn kan sak hmain an tape an off-a an kal bo vek a. Chng hnihnaah a lai an hle a, chng thumnaah phei chuan ingang a rk loh khan a mawi tawh zwk a, hnr chu lian tak a ni, lian tak!!! Khk chem chema khk ral a va chkawm tak m aw!! Duhthlana te pawh an Bass pawr ha hleithei tawh lova, a hruaitu thiam si lo, mi dang zm leh aw lai zai kha chu Delhi MZP record aanga nuai bo theih a chkawm thlwtin ka hria! U Enga te chhung hi Delhi-a awm rei leh mi hrawn tam an ni a, 2001-a ka tlawh leh pawhin nuih tur kan la ngahin an nupa bulah hi chuan kan thla a ngam sarh reng fo. An fapa tt t lai a ni a, a hming pawh keiniho chuan Jai Ramji kan la ti reng ang. Mahni in anga tl ngam turin min welcome hin kha theihnghilh a har ngawt ang. Tin, official taka hma kan lkna ni lo chu President Lala Khobung nen Jubilee Hall-ah kan awm duh

DM%& !NN'!L M!(!%)N* +01,-1bawk a, Inrinni chawhnu lamah Home Visit kan nei hin kha a lo ha ngawt mai. Chhungkuaa awm leh zirlaite a hma tiamin kan tlawh kual a, ni khatah pathum pali te kan tlawh a. Dan siam chawp kan neih kan sawi hin chu chu Pathianni vawi thum inkhawm lo zawn chu kan hnawtchhuak ang che u tiin kan vau fiam hin a, member-ten an ngaipawimawh derin kan inpawh hat phah hlein kan hria. Tin, Mizo zirlai zawng zawng kha Jubilee Hall-ah chaw eiah kan swm kim vek a, Sunday Lunch eiin hmeichheho an lo kal a, Mizo inkhawmnaah kan kal leh hin a. Mipaho erawh chu Inrinni zanah an rawn riak a, Sunday inkhawmnaah kan kal tlang leh hin. Ka cht sual teuh ber chu kan Hostel-ah Mizo mipaho kan riak khawm a. Pathianni chawhma lamin ka room kawngkhar an rawn kik a, ka room dawt chiah kha Inrinni zanah misual an lo lut a, a thil a lo bo a lo ni a. Rang lutukin ka chhuak a, ka room pawn lam aangin ka kalh a, hianteho thwm nei miah lovin an lo awm a. Unauthorized guest Duhtlana, Chalngura leh Hrangtawna an awm si a, min man se hnawhchhuah mai tur ka ni si a. Vanneihthlak takin min man chhuak ta lo hlauh a nih kha.

%.N'NM!/)

Rinpuii, Makuki leh Baby te kha tlai tin deuhthaw kan Hostel canteen thingpui in turin an lo phei hin a, keini phei ve a remchang mang si lova, vai ho chuan luck m m ang khan min lo ngai ve tumhrang hin kha a ni a. Kan inkawm ngeih dan kha an hrethiam lo ve ngawt mai. Thla tawp lamah chuan a buaithlak lek lek hin kha chu a ni e. Zan khat chu dar 9 hnu-ah gate keeper-in min rawn kova, Visitor i nei a rawn ti a. Lala nen kan zu chhuk chu U Biaki a lo ni a. Hindu Rao Hospital-ah kan lo kal a, ka hianten min hawnsan a, bus fare min lo pe teh u a lo ti a! Mall Road aanga AIIMS a thlenna tur bus fare kan pe a, a hawng ve leh ta nal nal a nih kha! Taka, Naga Students Union te nen pawh kan inpawh ha a, an President Vicky Sakhrie leh Secretary Labu Sakhrie te nen kan inkawp tlat avangin 1976-a Naga Students Freshers Social-ah pawh MZP aiawhin kan va tel ve a, thlalak pawh kan la kawl ha. Alem Jamir (tuna Nagaland Chief Secretary) te, Ameising Luikham te zirlai an nih lai kha a ni e. A sei lutuk dawn, a ninawm tkin titawp ila, remchang a awm leh part II te pawh a la awm ang chu. Ka lwm e.

[Pu Lalrosanga hi Delhi Mizote zingah mi hmasa niin, kum 1975 chhova DMZP hruaitu lo ni tawh hin a ni. Tunah hian Govt Lunglei College-ah Associate Proffessor hna a chelh mk. Hun teptr tak kra kan swmna ngai pawimawha article ha tak min rawn ziahsak avngin a chungah Editorial Board chuan lwmthu a sawi.~Ed.]

62

DM%& !NN'!L M!(!%)N* +01,-1-

%.N'NM!/)

DUHTAK DMZP
~)anlalauva +mar ,eiseina sang tam tak nen I lnna )angkhua bl tura "irh liama ka awm hnu khn I mizia rng ka hre lo +ei erawh ka chiang, ni hun hma ka hu&hurhzia kha (a mihrinnaah chuan beiseina sang an neih ka ring lo Mahse dah lo-ng maw tih chngvawnin an mi tir ve e %ilru chuan hre reng mah se khawhawi chu a tisang vak lo e +un a ral, )engtu hatna zrah eng engemaw tiin I lnna )angkhua chu kimk$in lwi ve ta rawih mai e (eiin I sakhming leh I hringzia rng ka hre ngai lo I mi hriat loh angin kei lahin ka hre hek lo che e hangkhat lian tam miten I &rzu thlum an tln tawh e (ei lah zawngin bu thar ka an dawn chu a ni si*a maw "hla tam hmain mi.elte zarah I hming ka hria a (r lohah I mizia ka hria, a ni ka ngaina che asin (um vei loin ka ngain che I zna uai a n Lengi zna uai nen chuanin lo ngaihbel lul suh la aw (a tehkhin &hal lo, nang zawng I hlu chuang bik ngei si e (a hiante hian I hmelha an tih m che avang hian a ni t$rah chuan ka rawn lng ve hin tih chu ka &ha lo (a bel chiang che i mizia ka hre chiang kan inkawm nl zel ni, ngaih salohin ka ngai ta che a ni ber e !uhtak I &rzu thlum dwn lah a hlwkthlk ngei narawh e I ng bel ngai lote chuan an sl che a ni thei e (ei zawng zo.ate tan theihna I chhuah zawng ka hai lo e )ul la, vul zel la, Duhtak DMZP vul zel la +re lote slna nka thang chu mnah thlk mai zel la /r mawiin vul zel la za.ate tan kal siam rawh le [Tv. Vanlalauva hi tunah hian Munirka-ah a khawsa mk a, Delhi khawtlang kan chhiat hata mi tlwmngai, DMZP-a kan hruaitu angkai takte zinga mi a ni. Delhi-a kan hnam ziarng pawimawh tak kan hnam lm hrang hrang chhawm nunna kawngah a thawh hlwk hle. Amah hi Dinthar veng, Aizawl aanga lo kal a ni.~Ed.]

63

DM%& !NN'!L M!(!%)N* +01,-1AN SAWI CHANGKNNA MAW?

%.N'NM!/)

Lalengkima Chawngthu

Enge changkang chu: Changknna kan tih hian eng ber hi nge changknna chu le? Thawmhnaw ha leh lr (branded dress) inbela nalh taka inchei hi em maw ni changknna? Electronic bungrua thar ber leh ha ber ber neih te, Bike nalh tak taka tln kwi zuai zuai te hi em ni changkng? Motor nalh tak tak neih te, ei leh in tih tui a, in ha neiha in chhung bungrua ha leh nalh tak neih te, TV-a serial film changkng leh lr en hin te, European football khl en a, kan tluk hauh loh vaiho hmuhsit m m mai te, khawchhak film en a, khawchhakho secondhand-a inthuam a, an tih dan lk a, an ei ang ei ve te hi em ni changkanna kan tih le? Khawnge keimah Changknglova hianpa hian changknna chungchang hi kan leps ve rng rng teh ang.

Ram hang lai kan nih vang hian hmaswnna uma kan theih twka kan tln a ngaihna chen a awm. Mi tih dn thleng pawha kan lk ve loh theih loh chin a awm ang. Kan ram ei leh br dinhmun hatna leh kan zir thiamna avnga kan ramin hma a swn hian kan tih dn hlui leh ha lo tam tak kan paih a ulna chen a awm dwn a ni. Hengah hian hmasawnna leh changknna ze dik zwk Modernization lam awm lova khawthlang nun dn ang kan lk ve tawp fo zawngin hmasawnna khingbai hi kan nei lo ang tih a sawi theih ta lo a nih hi. Modernization leh Westernization kan sawi hmang hian kan ram han dan pawh hi ngun takin In thlir chiang dawn ila. Kan Mizoram han dan en hian Modernization lam aiin Westernization kan pawh zwk em aw tih theih a ni. Sapho ngaihsanna leh tih dan lk duhna kan neih pawh a ha lam ai mah hian an nunphung, a chhe lam kan la chhwng zwk mah. Film leh mi sawi kan hriat ang ang te kan la ve deuh chawt em maw tih theih a ni a. Kr twp chawlh nun an chen dan te, an nunphunga inkawp leh an nun zalenna kan hmuh ang te hi kan han la chhwng a. Chumi phna mi tam tak thawhrimna leh an hah zia te, an nunphunga an khirh fakna (conservative culture), nun ulukna leh duhtuina lam erawh chu kan hre pah lo mai ni lovin a hriate pawhin lk chhwn ve kan tum chuang lo. Kan changkn theih lohna : Kan changkn tum dan hi a dik twk lo. Changknna tih avanga a lang apaua han vak te kan tum a. Chhungril anga rawn irh chhuak a, zwi zwia han tumna lam kan nei meuh lo. Kan nunphung hrim hrim en hian kan neih ang ang hman zawh chu sawi loh kan neih bk pawha lan duhna kan nei lian hle a ni. Thil te tak t t aanga bul an lam aiin thil liam tham kan rilruin a tinzawn nghl zel hin. Bul an tur ti lo hian a nei ngah tawh sa leh a hlawh-

Westernization nge Modernization? Hmaswnna leh changknna kawngah hian chi hnih - hmaswnna keng tunlaina kan tih mai, modernization kan tih leh khawtlhang leh hmaswn zwkte tih dn entawna kal vena Westernization a awm. Modernization hi chuan hmaswnna kawng dik leh awmze nei zwk anga sawi a nih laiin Westernization hi chu changknna ve tho, khawthlangho tih dn a-dik-a-dawk pawh thlu hlei lova pwngpaw lkchhwn ve ngawtna hi a kwk ber wm e. Khawthlangho khu a hmaswn chak leh changkng hmasa an nih avang khuan an tih dn khu Modernization pakhat a nihna chen a awm a, mahse Westernization hian chuan a dik nge dik lo, a ha nge ha lo en lm lova khawthlang hmaswnna lo lk ve tawp hi a keng deuh ber.
64

DM%& !NN'!L M!(!%)N* +01,-1tling ber anga awm zel kan duhna rilru hi kan paih theih mai hma chu kan hang uak uak lo tawp ang. Kan rilru kalhmang hi kan changkn theih lohna bul ber a ni. Mi ram changknzia kan sawi a, kan hmu a, tt tui berah kan hmang a, mahse kan rama thleng tur erawh chuan kan beisei ngam tlat lova, kan beisei pha hek lo. Kan ram hanmawhbwk ber hi zawng dwn ila sawi tur ber kan hre lova, sawi tak tak chuan puh loha hlei kan nei leh si lo. Kan ram changknnna tur hi chuan kan rilru kan her dik a, kan inseam hat hmasak a ul wm e. Engati nge khawvel ram dangte changkanna ang nei ve thei lo tlata kan inhriat le. Sualna leh chhiatna erawh kan ramah kan la lut a, kan rama a awm ve hi mak tih lohna kan neih theih lai hian, changkanna leh hmasawnna erawh kan ta tur niin kan pawm ngam meuh lo. Zirna uar tak hnam ni mah ila, zirna ha dawng lova sikul kai tam zwnga kan hanna hian harsatna a siam mk bawk. Kan zirlaite pawl sang ve ta tak, nikhua lo tak tak kan ngah mai. Zirna sang bla India ram hmun danga kalte zingah pawh nikhua lo fe fe, nungchang leh chet zia nawi tak tak kan ngah m m a ni. Sawrkar rorel dan leh kan khawsak phung inmil lo pawh hi kan tuar khawp mai. India rama awm kan nih avangin India politics leh system chhe thliin min nuai ve ting a, kan khawsak phung leh nunphung erawh sap tih dan kan la si. Changkang taka hmasawn kan duh laiin a ni lo zwnga kal a ngai tlat a, a tling leh fel, mi nikhua zwkte aiin sawi puitu leh tih puitu an lal zwk hin hian kan ram hmasawnna kal hi a tikim thei thlwt lo. Sakhuanna kan ruih chilh a, sakhuana avang chuan tih ngam loh leh tih duh loh kan neih loh lai hian, thu taka chante tum erawh kan vng.
65

%.N'NM!/)

Kan inkhawm vak vak a, Pathian thu kan ngaithla tam a, mahse kan nunah erawh hmuh tur a awm chuang si lo. A sakhuanna hrim hrimah kan va inbarhluh a, kan va awm kha enjoyment pakhatah kan ngai a, kan inkhawm leh thil tih zawhin kan tih tur ti zoah inngaiin, kan duh duh kan ti leh tho si a. Inkhawm bna thusawi ha kan tih bk kan nunah thuneihtir erawh kan tum bau lo. Kan ram ei leh br inkhi rual lo hi kan harsatna bul ber pakhat a ni lo thei lo ang. A nei fa leh nei lo te inkr a zau lo thei lova. Kan rama mi neinung zawng zawngte hi sorkar hnathawk an nih miau avang hian kan ramah hian hausa leh awh awm ni tur chuan sorkar hna thawh a ngai tlat a ni. Hei hian a hnam pum angin kawng khat min zawhtir a. Sorkar hna lam en renga kan zir deuh vek avang hian, sumdwnna lo sawrkar hna lo hna dang thlktu tur avang ta m m a ni. Kan rama thil ha awmte hi kan hai chhuak thiam lova. Kan ram hi ram ha tak ni lo mah se, retheihpuina tur khawpa ram chhia erawh a ni lm lovin a lang. Kan rama thing leh mau te, ram/lei hatna (fertility) te hi kan hmang thiam lo. Tin, kan thar chhuah ve chhun leh kan siam chhuah ve chhunte pawh kan la hmang zi thiam twk lo, sawhthing kan tharte pawh kan tiriral hleithei dr lova, kan rm mk chu a nih hi maw! Hmasawnna khingbai : Kan Zoram hmasawnna hi ngun taka chht chuan a kal a kim lo tih chu hai rual lohvin kan hmu thei wm e. Khawchhak thil leh khawtlang ram changkanna kaihkawp kan tum tlat a. Tun hma lam kha chuan khawchhak thil lem (duplicate) tak takte chauh kha kan hmuh phk an ni hin a. Mahse, khawvel a lo changkn zl a, Myanmar sumdawng chauhin min rn ta hauh lo mai a. Tunah chuan Korean Secondhand-in min rn hnu hian China lam

DM%& !NN'!L M!(!%)N* +01,-1thil ha ve fu, tlo tak tak mang si lo thlengin min rn a, kan khawvel chu Myanmar chhuak, Korean secondhand leh China thil duplicate tak tak nen kan chn ve a, kan ph ta chung mai a nih hi maw. Japan changknzia kan sawi a, hmn hmnah kan sawi tawh a, keini erawh kan beh ngaiin kan bet reng mai chu a ni si a. Chutih rual chuan khawthlangho nun dan lk pht kan tum a, khawthlang lam entawnin kan in leh lo kan chei mawi vei a, mahse kan sum neih leh theihnain tlin vek hek suh le. China leh Myanmar thilin kan thuam mawi kual vel mai mai a. A nei thei deuh faten Original thil ha tak tak an nei ang chu, a lem deuh roh man tlwm t tin ka hmu ve thei a. Korean secondhand inbel chungin khawthlang lam ram nun ngaisangin kan lng lawi si a. India hmusit twk velin kan changkang a, mahse kan tluk loh hi hmusit ru hle chung si hian kan ngaisang duh dr lova. Kan changkannna hi a lem nen entir dwn ila, Mercedes car wng lam pang tawha truck k leh cycle ke vuah ang hian swih bm bm hian kan kal ve lawi lawi a ni ber. Sakhuana lama a duhtui ber kan vuan t t a, kan khawtlng nun inpawh leh huau huau ngaina takah hian khawthlang nun thwl lutuk kan han la ve khanglang a. Vaiho politics bawlhhlawh ber ber kan la lut a, mipui kan rm vawng vawng a. Human rights leh rights lo aiin mipui ngaihdn leh duhdn kan dah lal ang reng lawi si. Kan duh chinah kan Mizo m m a, kan duh chinah kan kristian m m a, kan duh chinah kan khawvel m m a, kan duh duha kan cht hnuin mi dang chu tehna ha berin ka the leh lawi si. Mizo kan tum a, mahse mizo leh lutuk chu hing angrengin kan hria a, changkng taka Mizo kan tum a, mahse kan changkang famkim thei si lo, duh angin kan inti Mizo tak tak thei
66

%.N'NM!/)

leh si lo. Engti angin nge kan changkn ang le? Mizoram tna hmaswnna leh changknna ha ber tur chu kan ram mila hanna hi a ni wm e. Kan khawtlang nun leh inhenawm khawvnna te, kan mzia leh kan khawsak phung, kan sakhuanna serh leh sang te bkah kan ei leh br mila hmaswn kan ngai a ni. Mizote hian hnam tih dan bik, inhenawm khawvnna leh khawtlang nun danglam bik te, sakhuanna leh nun phung piah lama changkn kan tum fo hin. Sap tih dan hi changkng em maw kan ti a, mahse hei hian kan ram tan hanna ha aiin harsatna a siam zwk thei a ni tih hi kan hriat nawn leh a va ul tak m? Ei leh br zawnna leh nun phung t t thlk chiam mah ila inhenawm khawvnna leh khawtlang nun phung mila kan kalpui thiam si loh chuan kan buai ting mai dawn a ni. Khawtlanga inhman te, inlnpawh nun leh sakhuanna nun te hi changknna leh hmasawnnain a paih mai theih lohna chen a awm kumkhua dawn a. Sap kan ni lova, Japanese kan ni hek lo. Arab ram hausa leh African hnam mwl ang maia han kan tum chhung chuan kan buai a zual zaw ting mai dawn a ni. Mizote hi kan danglamna anga hmasawnna danglam zwk nei tura kan hang a nih si loh chuan kan pherh ting ang a, kan nun phung hlui thil ha leh duhawm tung dinga chawi nun zel duhna leh tute ram changkanna te emaw hi hmehbel kan tum lh zawngin changla swi bel ang mai kan ni ngei ang. Hnam tih dan leh mi tih dan duhna insual krah mipuite kan phun kan phun kumtluan mai dawn a ni. Ei leh br changknna mila kan hanna a kal loh avang hian harsatna kan twk mk bawk. Inei-loh-tawnna leh tlakranna nasa tak a rawn thlen a ni. Mizo fate zingah hian hausa fl

DM%& !NN'!L M!(!%)N* +01,-1deuh leh nei fl deuh awm mah se, hausa kumhlun lo chi, hmnn lawka retheihnain a bawhbeh ve reng kan nih avang hian hausak te hi kan thiam thei thlwt lo. Tute party sawrkar lai nangchinga ding chhuak a, an tlk ruala retheihna leh harsatnain a rawn umzui kan tam m m. Kan neih hi kan tuchhuante daih leh mi dang zarzo theih aiin leh, chenpui tham tak tak nei kan awm bar lo. Hausak te hi thiam thut tur erawh kan ni hran lo. Khawtlanga inhman leh kohhrana inhmanna avangin retheih leh harsa zwkten khaw ng an hmuh theihna tura remchang awm hi mi tam takin kan hup bet mk a.Pawl leh kohhrana nih-

%.N'NM!/)

na te hi suma lei theih ang hiala kan sawina a awm ta. Hausa deuh leh khawsa thei deuh pawh khawtlang leh kohhran pawl bl lova mahnia mal tlat ngam kan tam lm lo. Hei hian rethei leh harsa zwk kan la tam zia a trlang a, kan ram ei leh br hat chhoh hnu pawh hian hei hi tih dan ve rng (traditional) anga kan lk chin a awm lo thei lo ang. Chuvangin, kan khawtlang leh kan nun phung mila kan chankanna hi kan her rem lo a nih chuan, rethei leh chanhaite kan bet tawlh tawlh bawk dawn a ni.

[Tv. Engkima hi DMZP, DMI leh DMTI hruaitu lo ni tawh hin a ni a. Lehkhabu pahnih Laal Salaam leh Keimah Chhnga tih ziak tawhin, chanchinbu hrang hrangah article tam tak a ziak tawh bawk. Amah hi pa lunglng thei tak niin, hla chhammi tam tak a phuah tawh bawk, Delhi-ah lehkha zira a awm chhung hian JNU Chandrabagha hostel-ah chng hinin a kutchhuak tam takte hi hng hun laia a ziah niin a rinawm. DMZP chanchinbu Rihnim tn pawh Delhi a awm chhung hian a thawh hlwk hle.Tunah hian Vaivakawn/Zotlang-ah a chng mk.]

67

DM%& !NN'!L M!(!%)N* +01,-1THANGCHHUAHTE KAMCHHUAK


Hming : K Lalbiakchhunga Pa Hming : K. Zahmuaka Nu hming : Awichingi DOB : July, 10 Khua/Vng : Ramhlun North, Aizawl

%.N'NM!/)

Zonunmawi: Chibai le, i chanchin tlngpui min hrilh thei em? Biaka: Ka pa hming chu K.Zahmuaka a ni a, ka nu hi Awichingi a ni. July 10, 1983 khan Kawlbem khuaah ka piang a, unau pali znga naupang ber ka ni. Kum 1993 khan Ramhlun North-ah kan pm a, vawiin thlengin kan la awm. Zirna lamah chuan primary hi Govt. Ramhlun Primary Sikul II-ah, middle hi Govt. Endala Middle School-ah, pawl 10 hi St. Pauls High School-ah leh HSSLC hi Govt. Chaltlang HSS-ah ka zova. Kum 2002 khan Delhi-ah BA zir turin ka lo kal a, BA (h) Pol.Sc Dyal Singh College aangin ka zo leh a. MA, leh M.phil JNU aanga zovin tunah hian JNU aang vkin Ph.D ka ti mk a ni Zonunmawi: Tun dinhmun thleng thei tur hian tu/engin nge inspire che? engtianga nasain nge i inpuahchah? Biaka: Civil Service hi HSSLC ka zirlai hian ka rilruah tumna ka nei tawh a. Ka nu leh pa te hi lehkhathiam sang ni lo mah se, zirnaah rual an awt ve m m a, theih ang twka an mi beiseina tihhlawhtlinsak theih ka chkna hian inspiration min pe nasa khawp mai. Inpuahchah dn hi sawithiam a har angreng a. Competitive exam hi ka tum tak ni mah se ka luhchilh nghl lo. MA leh M.Phil ka zir leh t t a; M.Phil ka zirlai hian thutlkna ka siam fel a, coaching kalin khawtlnga nihna min pkte ka ph a. Theih twpin ka bei ve ngat ngat a, ni khatah hian darker 8 vel hi chu ka zir tlngpui hin. Exam dwnah erawh chuan darkar 10-12 vl te ka zir hin. Zonunmawi: Central Service lt tur hian eng subject nge i lk? Kan subject lk hian inziak tling thei turin kawngro a su viauin i hria em? Biaka: Political Science leh Geography ka la hin a. Amaherawhchu Pol.Sc hi ka subject zwk mah ni se mark ka hmu tam thei lova. Nikum (2012) khan Pol.Sc chu paihin Sociology ka la thung a. Ka tlinna subject tak chu Geography leh Sociology a nih chu. Subject tin hi a ha vek a, mi henkhat tna mark hmuh harsatna pawh hi henkhat tn chuan mark tam tak hmuhna a ni ve leh lawi bawk a. Exam-ah chuan kan tum ber chu mark hmuh tam a nih avngin subject thlan thiam hian kawngro a su thui khawpin ka hria. Ka graduation subject Pol.Sc ka ui rei lutuk kha ka tisual ve khawpin ka hria. Zonunmawi: UPSC inziak tling thei tur hian coaching kal kher a ul i ti em? Coaching institute hrang hrang a tam mai a, coaching institute thlan uluk hi thil pawimawh ve rng niin i hria em?
68

DM%& !NN'!L M!(!%)N* +01,-1-

%.N'NM!/)

Biaka: Coaching kal ngai ngei ngei tura ngaihna hi paih bo theih loh khawpa nghet a ni tawh a, chuvangin tihian kan chhng mai ang e. Coaching kal hi thil ha tak a ni a, mahse coaching tel lova hlawhtlin theih loh ang hiala kan ngai erawh hi chu a dik lo khawp mai. Coaching kalna thlan uluk hi a ngai khawp mai. Mi henkhat coaching institute thlan fuh loh vnga pamul ta hi kei pawn ka hre ve nual mai. Kan kal dwn rau rau a nih chuan a lr sa leh ha saah hian kal hrm hrm a him berin ka hria. A lo kal tawh leh hlawhtling tawhho rwn hi a finthlk. Zonumawi: Mizo halaite zngah central service lt tura inbuatsaih kan tam ang huin inziak tling thei kan tlm chho ta hle mai a, kan inbuatsaihna kawngah hian eng nge pawimawh ni-a i hriat? I hlawhtlinna thurk ni-a i hriat min han hrilh ta che? Biaka: Civl service exam hi khawvel exam-a success rate chhe ber a nih loh pawhin a chhe ber pawl a ni ngei ang. Success rate hi 0.3-0.6 per cent vel a ni tlngpui. Mizo halaiah pawh hian chu chu a dik ve tho niin a lang. Kan tlin theih lohna tam tak pakhat chu kan taima twk lova, tum-ah kan chiang twk lova, tin, kan rilru hian a huphurh nghl rn hin a, sacrifice ngai tam tak (khawtlnga inhman etc) kan sacrifice phal lo bawk. Civil service exam tura ka inpuahchah an tirh hian Pathian hnenah, Lalpa, hei, kohhran leh halai pawla i rawng ka bwl vena zawng zawng ka chhuahsan a, engtin nge i rawng ka bawl ang? tiin ka awngai a. Pathian chhnna ka rilrua lo lt chu tuna i tih lai kha ha takin ti rawh tih hi a ni. Lehkha ka zir hi Pathian rawng ka bwl venaa ka ngaihna khan hahnemngaihn te, taimkna te nasa takin min pin ka hria. Chu chu thil dang tam tak znga ka hlawhtlinna ki pui ber niin ka hria. Zonunmawi: Kan magazine hi zirlai tam takin an lo chhiar ngei ang a, an hnnah chah duh i nei em? Biaka: Zirlai kan nih lai hian career planning ha tak neih hi a pawimawh khawp mai. Zirna in chhuahsan hnua eng nge ka tih ang aw ti-a inngaihtuah vung vung hi chu tunlai khawvel inelna sang tawh takah hian thil pawi tak niin a lang. A chunga zawhna pakhat chhnna pawh hetah hian a awm nghlin ka hria. Mizo halai tam tak kan hlawhtlin theih lohna chu career plan mumal lovin, tih tur ber chiang lovin sum tam tak sngin coaching kan kal a, kan hlawhchham phah fo em aw ka ti hin. Hlawhtlinna hi engnge? tih zawhna hi ka rilruah a awm reng hin. Mihring tung chhova kal chu hlawhchham reng thu a awm lova, kawng tam takah hlawhtlinna kan tawng hin. He khawvelah chuan hlawhtlinna kan tawn pawhin hmabk dang a awm zel hin. Pathian chatuan rorlna hmuna thiamchanna hi kei chuan hlawhtlinna ka tehna ber a ni a. Vawiina ka hlawhtlinna pawh hi chumi hmuna thiamloh channaa min hruailttu a nih chuan kei chuan hlawhtlinnaah ka ngai chuang lo. Engkim kan tih hi Pathian rawngbawlna rilru pua kan tih hi (a chang chuan) khawvel ngaihah hlawhchham emaw pawh nise hlawhtlinna dik ber niin ka hria.

69

DM%& !NN'!L M!(!%)N* +01,-1THANGCHHUAHTE KAMCHHUAK


Hming : Pa Hming : Nu hming : Khua/Vng : Dr. Lalnundiki Hnamte Darhmingthanga Lalmalsawmi huampui, Aizawl

%.N'NM!/)

Zonunmawi: Chibai le, i chanchin tlngpui min hrilh thei em? Madiki: Ka hming pum hi Lalnundiki Hnamte a ni a, Darhmingthanga leh Lalmalsawmi te fa 5 zinga upa ber dawttu niin Mizoramah chuan Aizawl huampui vnga chng kan ni. Ka lehkha zir dn tlngpui chu class 7 thleng Gospel Centenary School-ah zirin, St. Pauls Hr. Sec. School-ah class 8-12 ka zir a. Matriculation-ah distinction-ah pass-in Mizoramah Rank 5-na ka ni a, tin class 12-ah hian science subject-ah distinction-a pass-in Mizoramah rank 2-na ka ni bawk. Hemi zawh hian Mizoram Higher and Technical Education in entrance an buatsaihah inziak tlingin Lady Hardinge Medical College, New Delhi-ah MBBS zir turin kum 2003 khan ka rawn chhuk a, 2008 ah MBBS chu tluang takin ka zir zo a. Hemi zawh hian PG entrance atn ka inpuahchah leh a, 2010 All India Post Graduate Medical Entrance Test-ah inziak tling lehin Maulana Azad Medical College, New Delhi-ah MD Anaesthesiology ka zir an a, May 2013 khan zir zovin tunah hian Lok Nayak Hospital-ah Senior Residency ka ti mk a ni. Zonunmawi: Tn dinhmun thleng thei tur hian tu/engin nge inspire che? Madiki: Ka naupan lai aang tawhin doctor nih hi ka tum ve tawp a, ka nu leh pa te pawhin ka duh zwng a nih vngin min support zel a. Engtik lai mahin ka duhthlanna an sawisel ngai lova, bng lovin min awngtaisak bawk a, ka nu leh pa vnga he dinhmun thleng thei hi ka ni. Zonunmawi: Doctor zirlaite hi lehkhazir nasa tia hriat lr in ni a, I lehkhazir dan tlangpui min hrilh thei em? Madiki: Medical line-ah hi chuan pressure hi a sang ve ang reng a. Mizoramah thiam thei pawl te kan lo ni ve a, helai hmun kan thleng a, a thiam lo pawl kan han ni nghal ngawt hi chu a hrehawm ve ang reng .Mahse zir tang tang hi kan tih tur a ni tawp mai a. Tap deuh pur chunga zir chang te pawh a tam. Mizo thiltih hrang hrangah ka tel ve hman lo fo a, thil ka tih chak tak tak te ka ti hman lova, hlawhtlin ngei tumin lehkha ka zir thin. Zonunmawi: Anaesthesia-ah tun hnai khan specialist i zir zo tih kan lo hria a, twi fel deuh in i subject hi min han hrilh chiang deuh ta che, a scope lam te hi? Madiki: Anaesthesia han tih hian Mizote chuan Hnimhlum kan ti mai a, inzai (operation) laia hnimhlum petu kan ni deuh ber a, surgical field rng rng chuan Anaesthetist an mamawh vek tihna a ni. Hei mai bkah hian ICU-ah leh diagnostic procedure hrang hrangah pawh role tam tak kan nei bawk. Tunlai khawvel hang chho zlah chuan a scope
70

DM%& !NN'!L M!(!%)N* +01,-1-

%.N'NM!/)

hi a zau tulh tulh a, tunah hian Delhi-a hospital zawng zawng deuhthawah hian Anaesthetist hi kan indaih lo vek a, hna zawn pawh a harsa lo khawp mai. Mizoramah pawh hospital tharte a tam a, mi kan changkng ve zl bawk nen, mamawhna hi a sng ve zl a, Mizo Anaesthetist-te pawh an indaih lo hlin ka hria. Zonunmawi: Phia Mizo, a bkin Delhi halaite hnnah hrislna lam hawi, hng kan ei leh in, kan ei duh zawng, mut hun leh thawh hun leh, adt.-ah thurwn ha deuh han pe ta che? Madiki: Delhi-a awm Mizote hi kan ei leh in leh mut hun chungchngah hian kan infuih ngun viauin ka hria, thil ha chu kan hre vek a, zawm lam hi kan harsat vek niin a lang. A hun takah thil kan ei tur a ni a, breakfast heavy deuh hlek, chuan lunch pangai tak kan ei tur a ni a, dinner light deuhhlek nn. Tin, zn rei tak tak thleng men hi a hrisel loh mai bkah, a tka kan tih tur tam tak kan tih theih loh phah a, chuvangin mut hm a, thawh hma hi kan zir heuh a ngaiin ka hria. Zonunmawi: Kan magazine hi zirlai tam takin an lo chhiar ngei ang a, an hnnah chah duh te i nei em? Madiki: Zirlaite ka chah duh chu Delhi-a kan awm chhan hi hre reng ila, lehkha zir tura awm kan nih angin lehkha zir hi kan dah pawimawh ber tur a ni a, hlawhchham hi optionah a awm tur a ni lo. Khawpuia awm kan nih hi kan hmang angkai tur a ni a, hnam dang keini aia changkng leh thiam zwkte hnn aangin zir tur tam tak kan nei tih hi hria ila. Tin, thil chi hrang hrang explore tur a ni a, chutih rualin kan zirlai tibuai thei tur zwng chuan engmah kan ti tur a ni lo.

71

DM%& !NN'!L M!(!%)N* +01,-1THANGCHHUAHTE KAMCHHUAK


Hming : Eric C.Lallawmpuia DOB : July, 25 Khua/Vng : Lunglei

%.N'NM!/)

Zonunmawi: Chibai le, I chanchin tlngpui min hrilh thei em? Eric-a: Chibai. Ka hmingpum chu ERIC C LALLAWMPUIA a ni a, Chawngthu hnam ka ni. 1985 July 25-ah ka piang a, 1989 January 14 khan ka pain min boralsan a, sikul ka an tlai phah ta a ni. Master of Science (Chemistry) thleng ka zir ve a, Sacred Heart School, Lunglei aangin KG-1 aanga Class 10 thleng ka zir a. Class 11 aanga B.Sc (Chemistry honours) chu St. Edmunds College, Shillong-ah ka zir a, chumi hnuah NEHU-ah MSc ka zo leh ta a ni. Nikum July 23, 2012 khan Kirori Mal College, University of Delhi-ah Assistant Professor on Ad Hoc basis, Chemistry Department-ah ka thawk ve a, August 17, 2013 thleng kha ka thawk a ni. May 3, 2013 khan Civil Services exam result chu UPSC-in a ti chhuak a, ka tling ve hlauh mai a. August khan Service allocation a chhuak a, Indian Revenue Service (Customs & Central Excise) min allotted a. Tichuan September 2, 2013 aang khan Dr Marri Channa Reddy Human Resource Development Institute, Hyderabad-ah Foundation Course December 13, 2013 thleng awh tur chu Officer Trainee angin ka zawm ve ta rih a ni. Zonunmawi: Tun dinhmun thleng thei tur hian tu/engin nge inspire che? Engtianga nasain nge i inpuahchah? Eric-a: Central Service-te, IAS lam-te min sawihmuhtu hi ka pu a ni a, mwlmang taka kan tt zual laia IAS nih ka tum kan tih lai aang khan ka tum ve chu a ni ber a. Ka nu hi kawng engkima min inspire-tu ber chu a ni a, ka pa a thih hma m avngin ka nu lo chhelzia leh kan unau tna a rinawmzia kan lo hriatthiam chhoh ve zelna hian tum ruhna leh discipline mimal tak pawhin min pe nasa ve a ni. Tin, 2002 khan ka piangthar ve a, Pathian lam ka hawina khan nasa takin ka nunah nghawng a neiin ka hria. Tuna service ka dawn ve te pawh hi ka phu miah loh Lalpan min pk ni berin ka hria. Ka tum ve nasatzia leh ka lo beih nasatzia sawi tur ka neih pawh ka hre hran lo. India ramah na n n chuan ka exam ngaihsan ber a ni a, mahni in-challenge nn leh nun define-tu atn hrim hrim pawh he exam hi chu tehfung ha tak niin ka hre ve. Kum 2010 August khan Delhi ka chhuk ve a, ka puta zrah coaching kum khat leh tlm ka kal a, tichuan 2011 prelims ka paltlang lo phawt a. 2011 September thla chho vlah khan uluk takin ka zir ve ta a. Chanchinbu chhiar te ka tui an a, economy, international issues leh national issues-te ka ngaihven ve an tak tak a, The Hindu leh Indian Express te chhiarin tui takin 2012 pawh ka chuangkai ve a, tichuan 2012 July-ah Delhi University-ah min duhsaktute zrah Ad Hoc Assistant profess72

DM%& !NN'!L M!(!%)N* +01,-1-

%.N'NM!/)

or hna ka hmu ve hlauh a, ka thawk an chauh tihin prelims result a chhuak a, ka tling ve hlauh a. Mahse ka college hna chu ka bnsan phal bik ta si lova. Tichuan,College-a thawk pahin exam ka p a. Pathian khawngiahna zrah liau liau ka tling ve ta a, tun dinhmun hi ka thleng ve ta a ni. Zonunmawi: Central Service lt tur hian engte nge pawimawh ni-a i hriat? Tunlai hangharte zngah inziak tling an tlm ta hle mai a, eng nge a chhan ni bera i hriat? Eric-a: Zp lohah chuan quality a pawimawh ka ti khawp mai. UPSC exam te phei hi chu kum tam tak zirnaa kan lo invest tawh express-na a ni ber a, a hmwr twpa an lka coaching kal vak te hi a fuh ber lovin ka hria. Quality education lo nei sa tawh, School leh College level-a exposure nei ha leh environment nei ha ng ng chu an lo danglam deuh chuan ka hria. Chumi a nih lai chuan mahni limits hre chunga fing taka approach neih dan pawh hi a awm chiang hle a. UPSC civil services exam pawh hi exam pakhat a ni ve mai a, kalphung nei, drawbacks tam tak nei ve a ni a. A exam kalphung man fuh a, selective taka zir ve bauh bauh pawh hi a pawimawh hlein ka hria. Tin, tui ve hi a ul m min ka hre bawk. Issues kal lai leh pawimawhte tui tak leh hre ve taka sawi thei level thlen loh chuan Prelims-te through mah ila Mains leh Interview-ah a buaithlak thovin ka ring. Tunlai Mizo hanghar, a bikin mipate hi kan hriam lo em em a, kan taima lova, foresight kan nei lo em emin ka hria. Kan chhel lova, principles fel ren rawn nei kan tlem em em bawkin ka hmu ve. Talent chu kan nei teh meuh mai, mahse Mizoram la nuam lutuk te, kan socializing culture leh Delhi lehzelah pawh khawmpui, camp leh crusade nei zel kan nih avang hian halaite multi-tasking thiam leh responsible tak tak an awm tho rualin, a tam zawk hi chu kan society kalphung pawh hian kan nih tur min nihtir thei hin lo niin ka hmu ve. Tin, role model-te hi kan nei tlem em em a, kan media-te hian hetiang lam promote an thiam lo bawk a. Ngaihsan tur dik mihring hi hei aia tam slsutu nei ila, ngaihsan nachang inzirtir bawk ila, tlemin hma chu kan sawn deuh chuan ka ring. Zonunmawi: UPSC inziak tling thei tur hian coaching kal kher a tul I ti em? Zoram lam atang hian Central Service hi kan inziak tling thei ve thoin I ring em? Eric-a:Coaching kal hi a ngai kher ka ti lova, mahse pawisa a awm a, hun a awm bawk chuan investna tha tak chu a ni tho chuan ka hria. A chhan chu exam tana tangkai piah lamah hmasawnna leh environment tha tak, compete nachang hriatna hmunte pawh a nih ve avangin. Coaching kal miah lo pawn a theih lutuk a, mahse focus tha tak nei reng tur chuan motivation neih that a ngai anga, tumruhna leh environment tha a ngai ang ka ring. UPSC kher kher hi chu All India level a nih avangin exposure tha neih a tul em em a. Newspapers tha, exam culture leh kalphung awm nghehna hmun kan siam thei te a nih loh chuan tlem chuan a harsa deuh angem aw ka ti. Aizawl ah te awm ila, mi neinung deuh fa ni ila, internet connection tha tak awmin online in newspaper tha te chhiarin in zira, zaikhawm leh khawtlang thil tih awm tlut tlut karah pawh fim taka, consistent taka zir kan nih chuan a theih em em tih ka hria. Zonunmawi: Delhi leh hmun dang i awm tawhnaah kohhran leh khawtlangah te inhmanna i nei tawh em? Chungho chuan Central Service lut tura i inpuahchahnaah angkaina an nei
73

DM%& !NN'!L M!(!%)N* +01,-1em?

%.N'NM!/)

Eric-a: Zopa ve tak ka ni a, a bikin zai te hi nuam ka ti a. Ka awmna apiangah hi chuan chutiang Mizo anga tih khawm theihnaah chuan ka tel ve deuh zel chuan ka hria. Shillongah kum 7 ka awm a, kohhran leh hlalaiah ka tel ve nasa a. Tin, Delhi-ah pawh, a bikin North ka phei hnuin inkhawm te chu thlah loh hram hram ka tum ve hin. Exam leh lehkha zir rilru hah leh stress te hi inkhawm hian a bikin a lakiang hle hin, keimahah chuan. Hla tlar khat lek emaw tuemaw thusawi emaw awngaina line khat lek pawh hian kar khat, thla khat dawn te min motivate a, min chhwktu ka tawng nasa thin hle a, chu chu ka hlawkna ber pakhat niin ka hria. Tin, mi dang nena interact leh committee-a tel ve a, accounts vawn te, minute ziah te, committee-a mi dang address dan ringawt te pawh hi nasa taka personality develop-tu an ni a, kawng lehlamah hun la deuh mah se hmasawnna hemi lamah hi chuan min pe nasa em em lawi si a ni. Zonunmawi: Kan magazine hi zirlai tam takin an lo chhiar ngei ang a, an hnenah chah duh i nei em? Eric-a: Kan naute, thluak ha leh future bright tak takte hma lam thlir thiam taka ram leh hnam chhantu nih tum tlat turin ka fuih duh a ni. Myanmar-ah democracy dik tak a rawn awm hunah phei chuan India ram nen inpawhna a chiang lehzual ang a, infrastructure ha neia siam turin Mizoramah India ram laipui aangin mihring tam tak an rawn luh a ngai dawn a, hna kan inchuh ang a, ILP te pawh hlih hun a awm thei. Chung hunah chuan All India Services leh Central Services nih te hi hnam chhantu te, Pathian fak hla lungmuang taka kan sak theihna tura hma la theitute kan la ni thei dawn a ni tih hrethiam se ka duh a ni. Tin, ka halaipuite leh zirlaipui tam takte ka chah duh chu, ruahman lwkna fel tak hi neih tur a ni tih hi a ni. henkhat hi chu mahni mimal ruahmanna hi kan nei lo hin hlein ka hria a, a tlachawp tak tak hian kan nung ve hin niin ka hria. Ramsa zingah hian Chimpanzee hi a fing ber e an ti hin, a chhan lian ber pakhat chu hun lo la thleng tur atna ruahmanna a siam thiam vang a ni. A awmzia chu mihring min timihring em emtu chu fel taka ruahmanna siam hi a ni a, kan hma hun tur pawh kan thlir lwka kan lo inbuatsaih thiam loh chuan eng anga branded thawmhnaw nei famkim leh facebook profile picture nei mawi pawh ni ila, Chimpanzee pawh kan tluk lo tihna a ni. Ka han sawi chhan kher chu halai tam tak hi chu hetiang hmachhawp pawh nei thiam lo, nu leh pa te ruahman saa kal mai mai emaw, hiante leh classmates te thlkna ang anga thle ve mai mai hi kan tam ma ka hriat ve vang a ni. Taimk leh tumruhna te hi chu kan thlen tumna kan chian hnu chauhva neih chi a ni a, kan kalna tur ram kha kan hriat chian hmasak ber phawt a ulin ka hria. Chumi tur chuan ngaihtuahna sng mi nih a, hma lam hun thlir thiam a pawimawh em em a ni, chu chu mi fing zia a ni a, tin Pathian thu pawh a ni.

74

DM%& !NN'!L M!(!%)N* +01,-1THANGCHHUAHTE KAMCHHUAK


Hming : Pa hming : Nu hming : Khua/Vng : Dr. C Vanlalramsanga Rev. C. Vanlalhruaia K. Vanlallawmi Delhi

%.N'NM!/)

Zonunmawi: Chibai le, i chanchin tlngpui min hrilh thei em? Pu Sangmama: Champhai, Mizoramah ka piang a, ka nu K. Vanlallawmi te khua niin ka pa Rev. C. Vanlalhruaia Pastor hna a thawhna hmun a ni. Unau pali mipa pathum leh hmeichhe pakhat kan ni a. Ka nau Vanlalfela Chawngthu te chhung Delhi-ah hian an awm ngh ngh a ni. Zirna lamah chuan MA (Eco), MPA, Ph.D te ka zo ve. Kum 2002 khan Indian Economic Service ka zawm a. Kum 2005 khan Malsawmtluangi nen kan innei a. Pathian khawngaihna duhawm tak changin fapa C.Vanmalsawma leh fanu Martha Malsawmsangi min pe a ni. Tunah hian Deputy Secretary, Department of Economic Affairs, Ministry of Finance hna ka thawk mk. Zonunmawi: IES ni chungin nikum khan PhD economics subject-ah i la leh a, service lut tawh chunga lehkhazir hat leh hi thil harsa niin i hria em? Pu Sangmama: Service-a ka luh hnu hian PhD bkah MPA (Public Policy) Lee Kuan Yew School of Public Policy, National University of Singapore aangin ka zir zo bawk a. Sawrkar hna engemaw chen thawh hnua zir thar leh chu nuam dangdai tak a ni! PhD erawh chu full time-a ka tih loh avangin beih fe a lo ngai reuh a, zawh loh mai duh rum rum chng ka nei fo. Ka zawh hnuah erawh chuan ka inchhir lo khawp mai thung. Zirna lama tui mte chu PhD full time ngeia zir turin ka duhsak. Degree dang ang lo takin mahni kut kawih a nihna lai a awm a. Hlwkpui dan leh angkaipui dan pawh a dang zaih nghe nghe a ni. Zonunmawi: Khawvel ram hrang hrangah India Sorkar aiawhin i zin kual nasa hle tih kan lo hria a, keini Mizote tan chona/fuihna thu rawn hawn i nei em? Pu Sangmama: Ka post-in azir avang leh hotute duhsakna avangin khawvel ram hrang hrangah India ram aiawha meeting leh hotu liante zuiin kan zin kual ve ta nual a. Khawvel ram lian leh hausa zual 20 hotu ber (head of states or leaders)-te inkhawmpui (G20 Summit) pawh vawi engemaw zt ka chhim ve ta bawk a. Hengah te keini ang duang kan tel ve fo theih chuan ka Mizopui kei aia thiam leh fing zawk tam takten an thlen phk chin tur ka chhtsak a, theihtwp chhuaha hmasawn zel tura fuih ve ka chak hle hin. India ram hi khawvela ram hmasawn chak ber pawl a ni chho ve ta reng mai a, kan hma lawkah hian opportunities zau takin a in hawng chho dawn niin ka hmu. hangtharten hengte hi thlir rn chungin - mahni, hnam leh Pathian - khawvel pum hriat thama chawimawi theih tura kan inbuatsaih sauh sauh a duhawm hle ang.

75

DM%& !NN'!L M!(!%)N* +01,-1-

%.N'NM!/)

Zonunmawi: Competitive exam-a hlawhtling tur hian hangthar zwkte hian eng nge kan mamawh ni wma i hriat? Tlkchham riau kan neiin i hria em? Pu Sangmama : Tei rei peihna kan mamawh tlang niin ka hria. Kan tum-ah kan chiang twk a nih chuan, phr hlut chng leh hlawhtlingte hmuh chnga kan rilru put hmang piah lamah, rei tak ang mar pt peihin rilru nei takin bei fan fan hin ni ilang chuan hlawhtling lo tur kan awm meuhin ka ring lo. Zonunmawi: Delhi leh hmun dang i awm tawhnaah kohhran leh khawtlangah te inhmanna i nei tawh em? Chung i lo inhman tawhna te chuan i service-ah hlwkpuina a nei em? Pu Sangmama: Kohhran, khawtlang leh zirlai pawlah ka awmna apiangah phak ang tawk tawka tel ve ngei ka tum thin. Pathian khawngaihna azarah chanvo eng eng emaw pawh phulo tak chungin ka chelh ve thin. Hengte hi kei atan chuan hlu tak an ni. Rinna leh hringnun puitlinna kawngah nasa takin min kaihruai niin ka hria. Pathian khawngaih rawngbawlna leh khawtlangah phak ang tawk zel leh Pathian khawngaihna ang zela tel chhunzawm pawh ka duhin ka tum hle bawk. Zonunmawi: Kan magazine hi zirlai tam takin an lo chhiar ngei anga, an hnenah chah duh I nei em? Pu Sangmama: DMZP ten Magazine kum tin tha tak in tichhuak thei thin hi a ropui ka ti a. Zirlai tam takin an hlawkpui ngei ka beisei. Zirlaite ka chah ve fo thin chu zirlai nih lai hun pawimawhzia hrechiang a, theihtawp chhuah turin a ni. Zirlai nih lai hian opportunities a tam a, zir zawh tawh hnu leh kum upat lamah chuan opportunities in min liam san tawh thin. Zirlai kan nih laia kan hun hman dan, nun hman dan leh thawhrim danin kan nun chhoh zel dan a hril a ni. Opportunities in min liam san tawh hnu chuan eng anga rim a thawh pawh inhuam mah ila, awmzia a neih chin a tawi tawh thin. Zirlai nih lai, opportunities zau taka kan hma a inhawn lai hian theihtawp chhuah theuh turin zirlai zawng zawng ka chah ve duh a ni e. Ka lawm e.

76

DM%& !NN'!L M!(!%)N* +01,-1THANGCHHUAHTE KAMCHHUAK


Hming : Laldingliani Sailo Member of National Womens Commission

%.N'NM!/)

Zonunmawi: Greetings, can you tell us in brief your educational history and your upbringing? Pi Dingi: I am from Aizawl. Being an army daughter, I was born in Jamshedpur and lived in several places. Did my schooling from Loreto Covent, Shillong. Pursued further studies in Delhi University from where I did BA Honours in Psychology from IP College and post graduate in Sociology from Delhi School of Economics. Later I did my M.Phil in Social Marketing of Contraceptives from Punjab University. I worked in BHEL as a Personnel Officer for 2 years after college where I did one year in the corporate office in Delhi and one year in the factory at Haridwar.

Zonunmawi: Which year did you enter the Central Service? Will you point out the most important service you have experienced? Pi Dingi: I joined Civil Service in 1979 and served in various capacities in Tax Administration in Delhi, Lucknow and Muzaffarnagar. I also served on deputation in the Ministries of HRD [Universalization of Primary Education and creation of DIETS]; Health & Family Welfare [Population policy]; and Renewable Energy [Budget, Policy and Planning relating to Solar, Wind, Biomass, Small Hydro and other renewable energy programs; created and headed the North East cell for renewable energy]. While in Tax, I consider my tenure as Commissioner of Income Tax, Muzaffarnagar very fulfilling because my work covered all aspects of tax administration on ground and working in a challenging environment of hostile climate within the department and outside. During my stint in the Ministry of Renewable Energy, Govt of India, I had opportunity to prepare the Renewable Energy Plan for NE states. I was responsible for setting up and funding renewable energy agencies in each of the NE states, e.g., ZEDA in Mizoram.

Zonunmawi: We heard that you are the member of National Womens Commission and we are really proud of you. Can you tell us in detail the work and partnership of the Commission? What is the importance of the Commission for women? Pi Dingi: The NCW is an oversight mechanism for ensuring the safety and security of women both within and outside the home; and to suggest policy at national level for upliftment of women. Mizo women are particularly disadvantaged in matters of inheritance of property and laws of marriage/divorce, as in other parts of the country. The NCW can play a persuasive role in bring about enactment of state laws on inheritance and marriage/divorce.
77

DM%& !NN'!L M!(!%)N* +01,-1-

%.N'NM!/)

Zonunmawi: What do you think is the most important thing in order to succeed in the competitive exams? Do you think the new generations today have much to learn from the older generations? Pi Dingi: Competitive examinations like UPSC are still valued professional opportunities for Mizo students. To civil service aspirants, I would say that a lot of focussed and persistent hard work spread over 2 years should see you through. A student should also be mentally strong enough to write the examination 2 or 3 times as most people get in after 2 or 3 attempts. It is useful to be based in Delhi as all books and study circles are here. You should read from books and not from notes, unless the notes have been made by you. Read one good newspaper every day for general knowledge. Read NCERT books of class 10 or 12 for General studies. It is useful to join a coaching class as it gets you into the spirit of the examination and the right perspective.

Zonunmawi: This magazine will be read by many students. Do you have message for them? Pi Dingi: My message to the youth is that we are a small community but have a long and proud history. Honour it. Be committed to it and raise it to its highest pinnacle. Your parents have sent you here to study with their hard earned money. They have lot of hopes from you. Do not disappoint them. Be determined in studying hard and doing well. You are as good as any other student. You have the advantage of knowing the English language well. You just need to work harder. You have the benefit of exposure outside Mizoram. Take the best of it and integrate it towards a better and higher Mizoram.

78

DM%& !NN'!L M!(!%)N* +01,-1THANGCHHUAHTE KAMCHHUAK


Hming : Malsawmi Sailo Pa hming : Kapthanga Nu hming : Biaktluangi

%.N'NM!/)

Zonunmawi: Chibai le, i chanchin tlngpui min hrilh thei em? Pi Malsawmi: Ka Pa chu Kapthanga Khiangte, Hualtu khua. Ka Nu Biaktluangi, Kulikawn Aizawl. An innneih hnuin Dawrpui Aizawlah an chnga dwr kiin. Fa Paruk zngah pahnihna ka ni. Zonunmawi: Engtik kumah nge central service-ah hian i luh? I service thawh tawhna tea pawimawh i tih zual a tlngpui min hrilh thei em? Pi Malsawmi: 1975 khan Indian Revenue Service-ah ka lut a. Shillong, Guwahati, Kolkata leh New Delhi-ah post hran hran chelhin ka thawk tawh a. Guwahati ka awm lai khan Income tax office Aaykar Bhavan G.S. Road, tuna office lian tak dinna hmun khi sorkar tna leisaktu kha ka ni a. Tin, officers quarters atn Assam sorkar aangin ram dang ka sawi chhuahsak bawk a ni. New Delhi-ah hian post pawimawh tak tak ka chelh tawh a, a pawimawh zual chu Director General of Intelligence and Criminal investigation a ni a, hei hi UPA-II sorkar-in Black Money beih nna an din a ni a, kei hi a hotuah 2010 khan min dah a. Kan thawh ber chu secret Swiss bank Account holders-ho chhui chhuah leh an pawisa thup bo sapram aanga rawn lk lt leh big industrialists-hovin tax wl rk an tum man chhuah a ni. Chu bkah Indian political leaders leh hruaitute sum eirk thup bo hai chhuah te a ni bawk. Case lr tak chanchinbumi-ten min um min umna IPL scam/ Lalit Modi case chhuitu kha ka ni bawk. May 2012 khan Chief Commissioner of Income Tax Delhi-ah min post a; hei hi India rama Income Tax Department-a post senior leh pawimawh ber a ni. Hei hi administration leh cadre control authority a ni a, Delhi National Capital Region a huam a. Kum tam tak budget target ka hmaa miten an lo tlin loh hin kha ka hovin kum 2012-2013 budget target kan khm a, hemi kum hian Rs.80,000 Crores kan khawn. Hei hi ka achievement lian tak znga ka ngaih ve a ni. Zonunmawi: Tuna i hnathawh mkna Settlement Commission hi eng nge a nih chiah, zau deuh zwkin min han hrilh ta che? Pi Malsawmi: Income Tax Settlement Commission hi high powered body India sorkar-in 1975-a a din a ni a. Democracy ram rorlnaah hian tax offenders-te hi second chance pk an ni hin a, India ram pawh hian Income tax offenders-ho hi an tax evasion settle nn Settlement Commission-ah an thubuai sawi felna chance vawi khat pk theihin an siam a. Lo kal thei chin chu income tax chawi tur a tlem berah Rs.50 lacs chawi ngai te an ni a, an lo kal hma hian hemi zat hi an chawi phawt a ngai a, chumi hnu chauhvah application kan hnenah an rawn theh lut thei. Tichuan an thubuai chu open court proceedings-ah kan lo en
79

DM%& !NN'!L M!(!%)N* +01,-1-

%.N'NM!/)

chiang a, an thu kan lo ngaihthlk leh endik hnuah order kan pass a, chu order chu khawi court-ah mah High Court/Supreme Court-a khin theih tawh loh a ni. Writ chauvin an challenge thei. Settlement Commission hian penalty leh prosecution (lung in tn) aangin ngaihdam theihna thu neihna a nei. Zonunmawi: Tun hnai hian Mizote central service-ah lut kan tlm swt ta hle mai a, hei hi eng nge a chhan ni wm a i hriat, hangthar zwkte hi kan thiam twk loh vng nge, kan zir nasat twk loh vng a ni thei ang em? Pi Malsawmi: Tunlai Mizo zirlai leh hangtharte hi hnam dangte angin an zir twk lo leh an thiam twk loh vng a niin ka hria. Hnam dang, a bk takin vai zirlaite chu college an kal ni aangin ni tin darkar 6 an zir hin. Exam a awm emaw awm lo emaw, ni tin a tlm berah darkar 6 hi chu an zir hrim hrim. Mizote hian drkr engzt chiah nge an zir ve ka hre lo, an zir tam ve chuan hnam dang aia an thiam loh bkna tur ka hre lo. Zonunmawi: Kan magazine hi zirlai leh hangthar zwk tam takin an lo chhiar ngei ang a, an hnenah chah duh i nei em? Pi Malsawmi: Zirlaite hian zirlai bu chauh ni lovin National Newspapers pakhat tal hi ni tin chhiar chhuak turin ka ngen duh a, a chhan chu newspaper chhiar hian general awareness a ti sng a, min tifingin min tihria. Tin, hnam dangte hi hiana siama kwm ve turin ka duhsak m m a ni; a bk takin kan Mizo mipate hian ti thei se an confident sawt ang a, tin an khaw thlir dn pawh a zau zwkin ka ring. Thil dangah chuan kan Mizo nula leh tlangvalte hi an smart-in an fel a, an chhuanawm khawpin ka hria. Ka hnam dang hian tam takina min hrilh hin chu Mizo nula leh tlangvalte hi an rinawm (honest and trustworthy) an ti hin, hriat a nuam viau.

80

DM%& !NN'!L M!(!%)N* +01,-1THANGCHHUAHTE KAMCHHUAK


Hming : TBC Rozara Member, AAR

%.N'NM!/)

Zonunmawi: Chibai le, i chanchin tlngpui min hrilh thei em? Pu Rozara: Champhai khuaa pianga seilian ka ni. Ka pu Thangluaia (L) chu Champhai vengsng leh a chhehvela lal a ni. Lal an bn hnuah Champhaia sumdwng hmasa ber leh hausa bera ngaih a ni hin. Kum 1969-ah Champhai Gandhi Memorial High School aangin Matric ka exam a. Result chhuah hmain lehkha zir zawm zel turin Aizawl-ah kin ka chhuk thla a, motor a la awm lo; Champhai aang chuan Aizawl chu ni li (4) kan kal a ni. Aizawl aangin Shillong-ah jeep/bus-in ka lo chhuk thla leh a. Kum 1974 khan St Edmunds College aangin Gauhati University hnuaiah BA (Economics) Hons. ka zo va. P & T Department-ah clerk hna thawk chungin BA (Hons) hi ka zir a, Gauhati University-ah top 10-ah ka tling. Allahabad-ah IAS Coaching kalin chuta ang chuan tuna ka Service, IRS hi ka lo tling chho a ni. Service ka luh hnuah kum 1991-92 khan England-ah Department tirhin M.Sc, Fiscal Studies ka zuk zir leh a. India ramah SC/ST zingah he degree nei hmasa ber ka ni. Mizo zingah phei chuan nei awmchhun ka la ni mai thei. Zonunmawi: Engtik kumah nge central service-ah hian i luh? I service thawh tawhnate a pawimawh i tih zual a tlngpui min hrilh thei em? Pu Rozara: Kum 1975-ah IRS hi ka zawm a, Service ka zawm hian kum 22 leh thla 8 ka ni. Mussourie-ah thla thum kan training a, Nagpur-ah kum khat zet. Ka first posting chu Calcutta a ni a. Kum thum deuhthaw ka awm hnuin Darjeeling-ah kum li zet ka han awm leh a, chuta ang chuan Bombay-ah ka insawn leh. Bombay-ah hian kum 10 ka awm hnuin Kolkata-ah ka lo let leh a, chutah chuan kum 10 zet ka awm hnuin Shillong-ah kum khat ka han awm leh a. Shillong-ah hian kum khat chiah ka awm hnuin Mizoram sawrkar-ah deputation-in kum nga deuhthaw ka han awm leh a. Chuta ang chuan Kolkatta-ah ka lo let leh a, kum thum ka awm hnuah Delhi-ah hian ka lo chhuk a, tun thlengin ka la awm ta a ni. Kum 38 chhung chuan post, hna hrang hrang ka chelh hnem hman ve viau mai. Sawi tur a tam hle ang. Heti maia ka rilru-a lo langte chauh han tarlang ila. Ka profession-ah chuan Bombay hi ka inchher chhuahna a ni. Bombay-a ka awm chhung hian sumdwnna hrang hrang, Trading, Builders (Real estate), Film Circle, Stock Exchange te ka khawih hman a. Company lian deuh deuhte leh Firms/ Individuals case te ka khawih hman vek a. Kan la halai bawk a, thil tam tak Bombay-ah hian ka zir chhuak a ni. Thlmna pawh ka tawk nasa a, in (flat) kha location ha tak takah pahnih pathum awlsam ta nei thei ka ni. Hausak kha tum ila, ka hausa hman hle ang. Mahse Pathianin min awmpui a, engmah nei lovin Bombay kha ka chhuahsan a ni. Stock exchange leh stock brokers case-te ka chan hlim chuan ka Commissioner-in min kova, Share i lei ngai em? a ti a. Ngai lo ka ti a. Chutiang te chuan engtin nge i hna chanpual hi i tih theih ang, Cheng 10,000/- puk la, a puk tir tur che mi pawh ka rawn tir ang a, i rulh leh kher pawh a ngai lo ang, Broker pakhat ka rawn tir
81

DM%& !NN'!L M!(!%)N* +01,-1-

%.N'NM!/)

bawk ang a, share i lei ang a, i hralh bawk ang; kar tin Inspector hruaiin Stock Exchangeah vawi khat tal i kal ang a, an trading dan kim chang thei ang bera hriat i tum tur a ni, a ti a. A thu ang chuan ka ti ta a, a kht twkin ka progress min zwt reng a, kha pa kha ka carreer siamtu a ni. Tun thleng hian heta ka thil hriat leh experience hi ka la chhawr a ni. Mizoram-a chiahpuam kan tih ang te pawh hi ka tan chuan a chiang em em mai a ni. Ka pawisa neih chhun ka dah miah lohna tur a ni. Mizoram-ah kum 2003 tawp lam aanga kum 2009 April thla thleng deputation-in ka awm a. Ka awm chhung khan Taxation Department chu tilianin India rama tax reform lian ber VAT chu Mizoram-ah pawh kan implement ve a. Ka awm hlima sales tax collection Rs 29 crores a ni a. Ka awm chhung khan Rs.80 crores-ah kan tipung a. An Commissioner hnen aanga thu ka dawn danin nikum chhung khan Rs.189 crores an thleng tawh a ni. Right to Information Act hi ka awm laia kan implement a ni a. Consumer Redressal Act kan implement bawk. He dan pahnihte hi India ram independedent kan nih hnua mipui tana dan tangkai ber berte zinga mi an ni. Mizoramah pawh kan hmang tangkai hle a ni. Kum 49/50 dan zela Mizoram in mautam avanga tam kan tawrh thin chu ka awm lai chhunga lo thleng a ni a. Hotuten min ring der a. Tam do turin Food, Civil Supplies & Consumer Affairs-ah Commissioner/Secretary leh Director hna min chelh kawp tir a. Theihtawp kan chhuah a. Tam lai ber kuma an ngaih kum 2007-08 chhung khan Mizoramah kum dang zawng aia buhfai tam ber kum a ni. Mizoram-a ka awm kha ka tan chuan experience leh exposure tha tak a ni. Mahni State ngeiah leh mahni mizo puite ngei tana hna han thawh kha a satisfying em em mai. Kum 40 chhung zet sawrkar hna ka thawhah chuan satisfaction ka neih tam ber a ni. Kolkatta ka awm hnu hnun ber hian Director General (Investigation) (East) in ka awm a. Investigation wing-ah chuan India area zau ber a ni a. State pakua (9), Orissa, West Bengal leh North East zawng zawng, Sikkim telin, -a hotu ber ka ni. Kan hna ber chu mi raid a ni. Ka awm lai khan mi enge zat kan raid atangin black money Rs.1,100 crores zet mi hausa leh Company ten an surrender a. Eastern Region-a hlawhtlin ber kum a ni. Election hun laia pawisa vak vel lo monitor a, a tul chuan man zel turin Income Tax Department-a Investigation Wing hi entrust a ni a. West Bengal leh Assam-a Parliamentary Election kha ka kaihhuaina hnuaia monitor a ni a. Pawisa fai kha Rs.13 crores vel kan man a. Inthlan laia pawisa an lo chelek nasat zia kan hmu a. Airport, Raiways leh road-a pawisa phurh reng reng kha monitor vek tur a ni a, politician ten pawisa an sem thlengin. Chuta min ngaih tuah tir chu political interference tel lovin Income Tax Department khan intlan laia pawisa leng vel kha han check tak tak ila chuan inthlanna hi a thianghlim kuar ang, tih a ni. Vawi khat chu TMC hruaitu-te zinga pakhatin Delhi atanga Gwuahati-a Rs.50,00,00/- zet a ken khan kan man lo va. Election Commission-in min rawn hau va, a zan a zanin Gwuahati-a kan officer-te va zawng chhuak turin ka ti a, an va hmu chuak ve mai a. Delhi Airport atanga information min pek loh vang a ni a. A hnu-ah Delhi Airport-a kan Intellegent Unit-a thawk te chu suspend an ni. Ngaihnawm tham sawi tur a awm. Zonunmawi: Tuna i hnathawh mekna Authority for Advance Rulings hi zau deuh zawkin min hrilh thei em? Pu Rozara: Kum 1991-92 lai vela India rama Pu Narsimha Rao Prime Minister a nih a, Pu Manmohan Singh-a Finance Minister a nih lai khan International Monetary Fund (IMF) in min barh luih angin Economic Reforms nasa tak kan ti ta a nih kha.Chung zinga pakhat
82

DM%& !NN'!L M!(!%)N* +01,-1-

%.N'NM!/)

chu Economic Liberalistion kha a ni. Hei hian a tum ber chu sawrkar control-na, licence raj leh inspector raj chu tih tlem a, Company ten zalen zawka hmalak theihna siam a, ram pawn lam (Foreign) atang pawha India rama rawn investphal zauna kha a ni. Chumi policy avang chuan foreign company te khan India ramah investment an rawn luan luh tir hum hum mai kha beisei a ni. Chung foreign company-te chuan an duh pakhat-a chu an investment-ah khan chhiah (tax) an chawi ang em? Chawi tur lo ni ta se, eng chen nge ni ang? tih a ni. Chiang taka an din hmun hriat thuai thuai an duh a. Sawrkar atangin clarity, certainty, finality an duh a ni. Department-ah a procedure pangngai anga kal tur ni se, Supreme Court a thlen a, chuta final ruling siam hun chhung chu kum engemaw zat hnuah chauh a ni thei a. Chuvang chuan High Power Body, Supreme Court Judge kaih hruaina hnuaia siam sawrkar chuan tha a ti a, Authority for Advance Rulings (AAR) hi kum 1993 khan din a lo ni ta a ni. He Authority-ah hian Supreme Court Judge(retd) Chairman a ni a, Member pahnih dang Member(Revenue) leh Member (legal) an awm a. Foreign atanga India rama investment rawn nei duh emaw, a nei lai mek te emaw te chuan he Authority hi an rawn pan ta a, Authority chuan India rama dan te, International dan te, ram hrang hrang dan te, India ram leh chung Company awmna ram Agreement te thlirin tax pe tur an nih leh nih loh te, engtianga pe tur nge an nih te, engzat/engchen nge pe tur an nih te chu hearing chipchiar taka a neih hnuah Ruling a siam thin a ni. A hnathawh dan chu Court ang chiah a ni. Tunah hian he Authority-ah hian Member (Revenue) ka ni. Zonunmawi: In hunlai khan central service-ah lut in tam hle mai a, tun hnuah erawh inziak tling thei kan tlem chho sawt hle mai, hei hi eng nge achhan ni bera I ngaih, thangthar competitive exam buaipui mek te hian eng nge kan mamawh leh kan tlakchham ni bera I ngaih? Pu Rozara: Central Service leh Civil Service tih hi kan hriat pawlh nawk thin. Civil Service exam hi UPSC-in a conduct a. Chu exam-ah chuan a then Indian Foreign Service (IFS) ah an tling a, a then Indian Administrative Service (IAS), a then Indian Police Service (IPS), a dang zawng Indian Revenue Service(IRS), Indian Audit & Accounts Service (IA&AS), Indian Postal Services (IPS), Indian Railway Services, etc. ahte an tling a. Indian Foreign Services, IAS, IPS tih loh zawng hi Central Services an ni vek a. IAS leh IPS te hi All India Services an ti. Zawhna hi Central Service ni lovin Civil Service Exam tih ni awm tak zawk a ni. Chutiang chuan han chhang ta ila. Kum 1972-a Mizoram, Union Territory status a nih hma hun chhung zawng, kan hun lai thleng khan khan Engineer te, Doctor te kha miin an bawh lutuk lova. Zirlai thiam thei deuhte zingah Competitive Exam (Civil Service Exam) tum kha a tam zawk an ni a. Tin, khatih lai khan kan Tribal pui, entirnan, Meena tihte kha chu ti em emin an sang lo va. A pawimawh berah chuan khatih laia mizo tlingte tum ruh leh thawh hah na kha tun lai mite hian an tlachham ta deuh niin a lang. Zonunmawi: Delhi leh hmun dang I awm tawhnaah kohhran leh khawtlangah te inhmanna I nei tawh em? Chung I lo inhmanna te chuan I service ah tangkaina an nei em? Pu Rozara: Ka zirlai atangin kohhran leh khawtlangah hian ka theih ang tawk tawkin ka inhmang a. Kohhran-ah chuan Sunday School zirtirtu-ah te, zaipawl-ah te, tawngtai inkha83

DM%& !NN'!L M!(!%)N* +01,-1-

%.N'NM!/)

wmah te, hnatlang-ah te, ka dam lo a nih loh chuan tel ngei ka tum thin. Inkhawmna hi englai mahin, ka exam lai pawhin ka thlahthlam ngai lo. Service ka luh hnu-ah pawh ka awmna apiangah kohhran ka thlahthlam ngai lo. Kohhrana nihna zawng zawng, Asst.Secretary, Secretary, Treasurer, Vice Chairman, Chairman ka ni kim vek tawh. Secretary phei chi chu kum 12 chuang ka ni a, Chairman hi kum 5/6 chuang ka ni tawh a ni. Khawtlang thilah chuan MZP, Welfare Association-ah te ka theih ang angin ka inhmang bawk a. Hengah pawh hian nihna hrang hrang Comm. Member, Asst.Secretary, Secretary, Treasurer, Vice President/Chairman, President/Chairman te ka lo ni tawh a. Kei chuan heng kohhran leh khawtlang thila ka inhmanna hian kawng tam takah min puiin ka hria, a lang sar deuh zual te : (i) Mahni inrinna (confidence) min pe (ii) thusawi ngaih thuta han sawi mai theihna tura training tha tak a ni (iii) thil organize tula idea tam tak min petu a ni (iv) decision siama mite ngaihdan ngaihtuah hmasak leh arbitrary taka thil tih loh hi kohhran leh khawtlanga ka inhmanna atanga ka zir a ni (v) mite tanpui duhna thinlung min petu a ni. Heng qualities/character-te hi Service-ah thil pawimawh tak an ni vek. Zonunmawi: Kan magazine hi zirlai leh thangthar zawk tam takin an lo chhiar ngei anga, an hnenah chah duh I nei em? Pu Rozara: (i) Thil tum bik neih, thil dang dang ti mah ila tum bik focus leh chumi tihlawhtling tura hmalak thiam. (ii) thil tum ti hlawhtling tura atchilh (iii) lehkha zir bakah thiam engemaw tal neih tum; entir nn, music, zai, sports- khawih lwr dun lova, a engemaw ber thiam, thiam bik neih (iv) hobby thlan thiam : nakin kan upat thlenga angkai tur ngaihtuah tur (v) Lehkha zirte hi thil hriat chkna riau nena zir chuan nuam ti deuhin a zir theih (vi) tunlaiin retheih te a hrehawm em a, hlawhtling ngei tura thil tih (vi) hriselna a that loh chuan eng mah a tih tak tak theih loh, chuvangin taksa vawn that : exercise regular taka tiha taksa vawn thianghlim, hriselna leh taksa tana thalo pumpelh (vii) rilru a buai/hah chuan thil focus a har, chumi chhawk zang thei chu Pathian thu a ni. Engkim hlawhtlinna leh hlimna bul chu Pathian a ni.

84

DM%& !NN'!L M!(!%)N* +01,-1-

%.N'NM!/)

ENGLISH SECTION

85

DM%& !NN'!L M!(!%)N* +01,-1SPEECH IS BUT GOLDEN

%.N'NM!/)

C.V.Lalmalsawmi

does not matter to remain silent because we still perform well in exams, that the vai students mainly speak nonsense and whatnot, that they are going out of their way to please the Professors; so typical of them. Quiet true, indeed. Except that our defiant excuses never made a difference at all, and is not likely to, let alone save our asses. Need we remind ourselves that we all have taken a big step forward in coming all the way out here, to get the best (or next best) quality of education this country can provide us?. Need I say that what is customary back home do not quiet apply to many of the practices here, particularly at an University level, and that is something we ought to admit?. If out of traditional etiquette in Mizoram that we prefer not to speak out on many occasions, it is not against courtesy out here, whether in the classroom or in any other gathering, to raise questions and present our opinions and counter-opinions, suggestions, critiques, ideas and concerns inside the classroom or in seminar halls, in the presence of teachers and students, or any other audience. It seems like a big deal, but it isnt. Since I came to JNU, after a series of lectures, I realized that I need to overcome this problem. Very often it is the want of confidence, lack of preparation, and my natural timidity that prevents me from being active in the classroom. The tutorial presentations continued to scare me out of my wits, and I struggled on since it was inescapable. As I increasingly acknowledged the importance of classroom discussions in shaping our intellectual capacity and understanding, I started to occasionally interact, thanks to some Professors who made it easier for me. To my delight, I felt at ease and it gave me a new sense of purpose and be-

If there has been anything our folks lack in common when it comes to classroom interaction- I think its the guts to speak out. By folks I poignantly refer to none other than us, Mizo students, plus our fellow northeasterners, with an emphasis on us. Well, there is an unspoken agreement among us that there is general shyness, nay, sheepish hesitance that often render us mute when it is expected of us to participate in whatever sweet/boring/interesting/meaningless/pulsating/ dull/vivacious/dreadful discussion is going on in the classroom. As reluctant intellectuals, we sit by tongue-tied, listening intrigued, toying with our pens and phones, keen or bored, sometimes probably dying to escape. Fortunately (and I mean it), there is no escape most of the time. We try our best to remain in decent postures (while our bright classmatesturn-speakers make a not-so-happy audience out of us), bowing a little so as to avoid being asked questions, by the self-righteous Professor whose paper wed suddenly loathe. At some unlucky times, the unguessing Professor would chance upon us to our dismay; momentarily make our life miserable with wellintended queries to test our sincerity, or least our degree of engagement, and very few of us would come out with flying colors. At the stroke of bell (not that a bell would actually be sounded), we would hustle and chatter in the corridors, or around the canteens and lawns, justifying and empathizing amongst ourselves, boasting about our writing skills, that it really

86

DM%& !NN'!L M!(!%)N* +01,-1longing, that I was a part of the discussion, and the class at large. On top of all that, I didnt look dumb among the vai students, not anymore. I could feel their initial prejudice melting, changing, bit by bit. At the same time, I felt a fresh sense of pity for our school education back home, based pretty much on the system of spoon-feeding, that hardly encouraged us to be vocal in the classrooms, and rarely gave us opportunities to critically reflect on and analyse our studies, and pass us based on simple written inputs. No presentations, no tutorials, no classroom discussions; virtually nothing to develop our speaking skills. And here we are, competing with those with plenty of such experiences, who graduated from the best of schools; and no wonder we tend to feel relatively inadequate in their midst. But we should not be deterred, having made it to this level, by such regretful considerations and defenses. Times have changed and the present academic world is inhabited by assertive, aggressive and fiercely competent people. In order to make our voices heard, our grievances known, our works recognized, and our ideas appreciated, we have to start from the classroom by speaking up. We are living in a democratic society where discussions and debates find larger spaces each day, from washrooms to the pavement and from classrooms to the Parliament. We may come from a place where it is only appropriate to remain tacit and listen, and where selfassertion is considered bad behavior, where meaningful arguments are often brushed aside as impolite and off-the-limits, and where worthwhile discussions are hard to initiate. Usually people are not interested in intellectual discourse since ours is a young society still at the infant stage, and most issues can be settled amiably without deep deliberations. We bear
87

%.N'NM!/)

the traits of this culture, the culture of simplicity, as tribals and as backward commuities. We pride ourselves in mastering the art of socializing, of how to easily conform and relent to gain acceptance, of how not to be a bore by questioning too much, or making others ill at ease by being too curious or investigative, lest we may be sneered at or ridiculed, and by being content with having shallow knowledge acquired from unreliable sources. Nevertheless, we live in an argumentative Indian reality, where speech is nothing less than golden but silence is mere silver. Well, that may not quiet appeal to our current sentiments. But lets face it. The courage to speak up only stands for that kind of attitude that we are so restless to display everyday, among our friends, our peers, our fellows and colleagues, at our rented-flats, streets, campuses, shopping places, Church services, and on social networking sites. Then, why suddenly hold back in the classroom?. Considering the classroom is a democratic space too, where we are most welcome to exercise our right to freedom of expression in the most lucid manner, it is quietly absurd to (literally) think of it as the only place on earth where wed rather die than speak out. I want to see that day when every reckless-looking fellow from our community, self-assuredly dressed in trendy attire, steps in the classroom with head held-high, after calmly seated oneself, raises one hand spontaneously to offer responses right or wrong, undaunted by stares, or the teachers own intimidating reaction. Up till now, only a few minority of us have the guts to do so. And if you argue, fluency in English is not at all an issue; average ability to communicate ones viewpoints always suffice. I know we are good, in almost everything

DM%& !NN'!L M!(!%)N* +01,-1we do. So why not try this one? Its not theirs to speak alone, theirs to make comments and be praised for it, but ours too. We are bold and we are articulate. We are equally capable and intelligent and even more talented than our vai classmates. We only need to rid ourselves of our self-induced doubts and apprehensions, and throw them in the dustbin. In that case, I say lets act like Mizos, think like Mizos, but speak like the Indians that we are. Lets make our parents back home proud of us. We have nothing to lose by doing so, but it will only get better, period.

%.N'NM!/)

Sawmtei completed M.A from JNU, and is currently pursuing M.Phil, International Studies from the same University.

88

DM%& !NN'!L M!(!%)N* +01,-1LOST FAITH FOUND


R.Lalnunmawia

%.N'NM!/)

A real life account of how I lost my faith and how an unusual Angel gave it back to me. Board a bus. Conductor has no change. He told one local guy to split the change with me when we get down. Got down, told the guy not to worry about it and left. After a short while, the guy caught up with me at the fork road, panting and said, Here's your change, brother. I was shocked beyond belief awed and filled with warmth wonder. You shouldn't have, said I. With a bright smile he told me But it's your share of the change. While goosebumps crawled through every inch of my skin I said, Thank you so much, brother, then, we departed. Well, that's a short, not so interesting, which seems rather common story of my one evening life in Delhi. And, here's why I have to tell you that story and the story of a long lost faith found. Being in the capital city of India for the past 7 years, let's just say, I have been around. Travelled for business, as well as pleasures to every nook and corner of the city, in and out of the city by autos, buses, cabs, metros, taxis, rickshaws, trains, planes. On each occasion, I have dealt with drivers/conductors who tried their best to find every possible chance to cheat me and get extra extortion money out of my poor thin wallet. It's almost like an unwritten rule out here in the city to bargain and cheat each other out. A game the locals played so willingly well that I sometimes think that parents must have taught their kids how to launder money out of people since they started walking. There are many a time when I have to shout and quarrel over 3 or 4 or 5 rupees with the drivers drain and exhaust all the little hindi I knew just because I care about principles rather than the change. The same goes with the street hawkers, vege89

table vendors and shopkeepers. To be frank, they actually are the real con. They know how to quickly sum up numbers and add extra 5 to 10 rupees without us noticing any difference. When I first arrived here, being an old school Mizoram lad, I was naive. I trust their calculations and never thought otherwise. Then, I later realize I was cheated every time I went out to buy things. When they have no change (or rather do not want to give me) they will say let's keep it for next time' but never pay me later. And, the next time I approach them they will have no idea about it. Thus, more shouting and quarelling over a few change. But, as I said, it's the principle that counts. I admit that I'm not an ideally perfect guy but being brought up in a MizoChristian society has its perks. Were naive, we trust easily and we try to be truthful even though we knew that the truth can bite us back. As the saying goes 'when in rome, do as romans do' it's often hard to be the same guy that left Mizoram years ago. The more I struggled to be a Mizo the more demons I have to tackle. It's like fighting an unseen battle victory unguaranteed. The city kills my innocence day by day, hardened the heart and soul, stole my faith and trust, and rebirth me as the locals I came to despise. I now calculate every item I purchase, fix a price before boarding any vehicle and carry change everywhere I go. There are times when the previous me would return, as in the story I narrated at the beginning, and I would care less about a few rupee change no principle involved; let it be. But, such moments are rare. I lost my faith in the city, the people, and the whole system and thus lost myself in it too. My life was turning out to be like the joke a friend once told me People out here are fond of praying. There are temples on every nook and corner of the city. If you happen to walk by a temple and unknowingly drop your wallet, the guy who walks right behind you will pick it up, praise the gods and just walk away. I didnt realise how lost I was until one night when a few north-east friends and I were

DM%& !NN'!L M!(!%)N* +01,-1having drinks at my rented apartment. We had a great time and as the hours tick by I couldnt find the wallet I kept in the back pocket of my short pants which I kept hanging above a shoe rack. I searched everywhere, turning upsidedown almost every furniture my small room could hold. But, in vain. So, I did the worst possible thing a friend could do to a friend the one thing I regret doing till today. I ask everyone to stand up and then I check them all. What was even worse is that I found my wallet behind the shoe rack a few minutes later. Apart from all the killings, raping, murdering, cheats and frauds written all over the newspapers every day this is the battle I fight everywhere I go always on the lookout and ever ready to quarrel, faith in humanity lost, living in a city full of people I despise and starting to behave like one of the untrustworthy locals. I never thought I could ever gain trust in anyone from the city, let alone a local guy returning a mere five rupee change to me until that angel of a guy, that honest and humble guy made my heart cry the other day. A simple act of kindness turned my whole world around, restore my believes in humanity; if only for a day or two and help me find the faith I lost long ago. Whoever you are, wherever you are Thank you, brother. May the Creator bless you a million times more for all eternity. [R.Lalnunmawia hails from Saron vng, Aizawl; and was previously working for EA Games as Gaming Support Executive at iEnergizer, Noida.]

%.N'NM!/)

90

DM%& !NN'!L M!(!%)N* +01,-1HAFTWAY THERE, LIVING ON A PRAYER

%.N'NM!/)

Andrew R. Rozara

GURGAON: Eleven months, one day, and twelve hours after my last cigarette, I crossed the line that marked the completion of my two and a half hour ordeal taking me across twenty one kilometres of Gurgaon landscape. The run, which started at seven that same morning, had snaked through freshly built six lane highways of the satellite town before funnelling into narrow roads that went past empty fields populated by bullocks and horses. I've often said that Delhi is a village, and if that is true then Gurgaon is even more so. Despite the metro lines and gleaming glass and steel towers, there is a closeness that is somewhat discomforting. You feel watched every moment of your day - strangers on the road ogle at women and other passer-by's , neighbours in huddled DDA apartments listen in on each other's conversations, and gossip travels fast in work places and multi-storeyed apartment complexes alike. Throughout the run, bystanders watched befuddled, some passing inane comments, some slowing down in their cars, others peeking out of their windows. Be it Gurgaon or Delhi, India still indeed lives in villages. I've only recently started running. Six months ago I was hard pressed to run two kilometres in fifteen minutes. What prompted this sudden change of heart? I don't know. Like so much else I find myself doing these days, it started out as just something to do. For whatever reason I started, I know why I carry on.
91

On a long run, I've come to learn how to listen to my body. To hear what it's telling me. Is that pinch in my left knee something I should be wary of? Does that stitch in my side mean I should change my breathing? Did I leave the geyser on before leaving so that I can get back to a hot bath? The act of running also clears your mind. For two hours there's no one to talk to, no internet to distract you, no information coming in. So your mind turns inwards, to both good and bad. You start thinking of negative thoughts but immediately have to cast them out else be weighed down by them. You start thinking of positive thoughts but realise that you can't savour them because you still need the hunger. It's like a yard sale for your brain. As you progress, each step becomes harder to take. The last fifteen minutes of my run, my mind was focused purely on one, single thought: left foot in front of right, right foot in front of left, repeat. It's the simplest thing in the world. A one year old baby can do it. But you have to scream it to a body that's screaming back in retaliation. It's learning to walk again, with all the joy that it brings. You cross the line, doubling over and thankful to god that it's finished. The lady puts a medal over your shoulders while you're still kneeling and hands you a packet of glucose biscuits. Then she asks you to get up and walk around for a bit and maybe stretch. Your knees are still screaming and white pangs of pain dance around your peripheral vision, but you know the race isn't over yet. You're just halfway there. So you stand, freshly knighted, a warrior of the road. BOMBAY: I completed the marathon in six hours and forty six minutes. Of course, you're going to have to take my word for it. There is

DM%& !NN'!L M!(!%)N* +01,-1no official record of this. At the six hour mark the timing mats were removed at the finish line and traffic restarted along the course. By the time I crossed the finish line (or what was left of it), the sun was high up in the sky and people were up and about. The bustle of Bombay had returned. I can't say I "ran" the marathon. Doing so would be disrespectful to those who trained far harder and for far longer than I did to complete it in six hours or less. For me as well, such statements would be disillusioned at best and narcissistic at worst. I walked for a total of about four hours of it. I know there are purists who would scoff at this, and I will not disagree. I cannot claim anything to the contrary. It is what happened. But I sure as hell did complete it. Under my own power. Forty two point one nine five kilometres. And it was the toughest thing Ive ever done. I walked for about the last two hours nonstop because I had blisters on the sides of my toes, and the joints of my knees screamed like hot metal leaking into them whenever I tried to jog. Every step was agony for nearly two hours. I almost broke down at the thirty nine kilometre mark, because I had miscounted and had thought that I was already at forty. One kilometre more doesn't sound like a lot, but coming at the end of a haul like that it can almost tear you apart. I didn't expect to receive a medal. I didn't expect to find people at the finish line to congratulate me on completing the marathon. There were no TV crews or swathes of cheering crowds. After all, what I did was hardly an honour. And yet, a medal awaited me. My medal. And I was applauded and cheered on heartily by the volunteers who were packing up at the finish. Just like that extra kilometre, it's
92

%.N'NM!/)

the little things that can make a difference, even for the better. The raised palms of children hoping for a high five as you pass, the applause of bystanders despite knowing youre among the last to finish, the pat on the back and the words of encouragement from a fellow runner after youve doubled over due to a cramp. And that's the beauty of it all. Ive often said that the choices you make should be for yourself and not for what others think of you. But in this I have an addendum to make. Even though I signed up for the marathon because I wanted to test my own self, I know that I brought that medal home for everyone else. For the runners who stayed the course ahead of me, and for those who did so behind. For the volunteers ever ready with packets of biscuits and bottles of water. For the friends whod stayed up all night to make sure I would get up on time. And for her. Because it is true what is said; As we let our own light shine, we unconsciously give others permission to do the same. But of course, you're just going to have to take my word for it. [Andrew, son of Pu TBC Rozara, lives in New Moti Bagh, South Delhi. The Editorial Board thank him for the article]

DM%& !NN'!L M!(!%)N* +01,-1-

%.N'NM!/)

I WAS LADEN WITH LOADS OF DUTY


~C.V Lalmalsawmi

I was laden with loads o d!t"# $!t I %hose to slee&. I was assi'ned the modest o tas(# $!t I %hose to wait. T)!sted with )es&onsi*ilit"# $!t I %hose to d)eam. E)e li e+s t)o!*led wate)s I %)oss# Foolishl" I )oamed the ')een meadows, And hid m" a%e )om the )ownin' s("# And d)an( )om the 'lass o &a)asitesAlas# )e')ets and do!*ts *e all m" so!l# In an endless solita)" toil.

93

DM%& !NN'!L M!(!%)N* +01,-1SONG FOR THE ASKING: A PLETHORA OF RANDOM MUSINGS

%.N'NM!/)

B.Zara

Music was my refuge. I could crawl into the space between the notes and curl my back to loneliness. - Maya Angelou Music expresses that which cannot be said and on which it is impossible to be silent. - Victor Hugo

crooning from the national Panasonic fourband tape recorder. The transition from primary to middle school coincided with the arrival of MTV back home. Bon Jovi, Guns and Roses, Damn Yankees, Ugly Kid Joe all regaled us with their songs of protest and profession of love. Those were the golden days when we kept year books with lots of wrong spellings resultant from many a sleepless night pondering on the tape what their gruff mumbling means to a youngster still half educated in the nuances of English. The leap into high school was but a short path to adulthood. This was the time we realised that the opposite sex can be beautiful mesmerising us into daylong daydreams and sleepless nights. Emmy Lou Harris "In My Dreams", Rita Coolidges "Jealous Kind" and Glen Madeiros "Nothings Gonna Change My Love For You" all get a new meaning which wasnt there before. Earlier, love songs were just songs with a pretty tune. But now they come with feelings, feelings that were provoked by the gentle springs of Mizoram and the sound of cicadas in the air. Alas, most young love is bound to end in pain. We took refuge in Jim Reeves soft velvety baritone and the tangy taut voice of Elvis Presley as they pour out their passion and love lost. Coming to Delhi, the music scenario all changed. The change of locales, the immersion into an alien culture, and the demands of a graduate student course work gave songs and music a new meaning; the desire to be part of the crowd yet maintain an individuality, the mixture of the college hostel haze and all the things that an undergraduate student was expected to do. Bob Dylans raspy voice belting out "Positively 4th Street" along with Dire Straits Mark Knofler playing his swing sometimes made us alternate betwe-

Well, we all like songs and music. Its the soul of our life. We grew up with it pervading each and every sphere of our life. When we were in kindergarten, nursery rhymes mollycoddled us to sleep with tunes of "Wee Willie Winkie", "Twinkle Little Stars", and made us feel naughty with "Georgy Porgy" and "Chubby Cheek". It starts our relationships with the opposite sex with "Where Are You Going To My Pretty Maid" extending to the plain tongue in cheek Inky Pinky Ponky". Those golden forbidden childhood days are long gone, they will never come back. But don't you at times ever wish those days back and be able to revel in that simple merriment of a pure heart and innocent mind. Primary and middle school days were where we started searching for an identity, albeit expressed through music and songs. Thus, Don Williams "Shot Full Of Love", Conway Twittys "Blue Eyes Crying In The Rain" presents a new picture, that of love but without the full realisation of their meaning. Folk tales, fairy tales, and romantic notions of the west and cowboys all mingled together in soft music
94

DM%& !NN'!L M!(!%)N* +01,-1en the heady hedonistic days of the hippie culture and us being sultans of swing. Pearl Jam exhorts us to lay down our arms and surrender. In the party scene, we are always "Stranded" with Lutricia McNeal, "In The Club" which is a "Gangsta Paradise" while Gwen Stefani wants to "Let Me Blow Your Mind". But at the end of the evening, we are all "Whole Again" with Atomic Kitten. Loneliness is a part of a students life and it coincides with our search for an identity which still continues until today. Thus, we are alternatively either "Comfortably Numb" or "Brain Damage" on the Dark Side Of The Moon. We start reminiscing about our limited carefree student days and thought that "These Are The Best Days Of Our Life". But with our buddies, we always promise to be "Friends Forever" with a lot of Vitamin C. We start experiencing the many avatars of love. As a result, Lee Ann Womacks "I May Hate You In The Morning But Im Gonna Love You Tonight", Carrie Underwoods "Wasted", Alison Krauss/John Waites "Missing You", and Lonestars "Two Bottles Of Beer" all present different sides of love corresponding to which avatar we adopt. In the midst of living with different cultures, the realisation settles that all girls, not only Mizos, are beautiful. Smokies "Norweigian Girl", "Mexican Girl", MLTRs "Strange Foreign Beauty", and Hank Locklins "Irish Eyes" strikes a new chord in our hearts. And to prove that we are as good as or even better than the other guy, we strut around singing Bruce Springsteens "Tougher Than The Rest" but to no avail; girls sometimes choose the "New Kid In Town". And then again we are sometimes in love with the idea of love itself. I think this is why many can sing Rod Stewarts "For The First
95

%.N'NM!/)

Time" for the third time! Well its everybodys world and everyone can choose to do what they want. However, though sad, many became "The Girl From Yesterday" while some continue like Vince Gills "I Still Believe In You". Like many old western movies, some "Cowboy Rides Away" la George Strait. In the end, we still believe that we are lonely and strive though this world randomly like Merle Haggards "Lonesome Fugitive". At the same time, we also thought that we are the only living boy in Delhi making ourselves believe that Simon and Garfunkels "The Only Living Boy In New York" was written solely for us. Sometimes we are simply "Blue" like Amie Comeaux. Let me end this short note by quoting Enya who has got it right when she says: Who can say where the road goes Where the day flows, only time And who can say if your love grows As your heart chose, only time... Note: I don't impose that this article portrays the general human experience. But rather it is written from the very limited and subjective perspective of one person namely, me. Your experience may be similar or different from mine. But what I wanted to narrate in this short piece is that songs and music are intrinsic to human nature and as our life revolves, so does the song that goes along with us. Happy listening and if you have anything to say, I will be very happy to hear them. Adios! [B.Zara, a senior member of the Student Union (DMZP), completed his graduation from St. Stephen College DU; did M.A, M.Phil & PhD from JNU. He resides at Gandhi Vihar, North Delhi]

DM%& !NN'!L M!(!%)N* +01,-1-

%.N'NM!/)

EI.HT FLOO/ $ALCONY


~ Ch)istina Lal%hhan%hh!ahi /enthlei

E0istin' in the )ealm o !n%e)taint"# A hal da" lost# she sta)ed )om an ei'ht loo) *al%on". Lon'in' to (now 1!st one t)!e thin', 2What is this li e34

A la!'h so lo!d# "et she did not mo5e o) sti)# t!)moil in se)enit". Stillness lowed th)o!'h the w)e%(in' hea)t and He) mind wande)ed somewhe)e dee& in the woods# in the )e%(less sei6!)e o s&)in' With no one to tell.

The ni'hts %)awled in *!t the mind (e&t wande)in' *a%(wa)ds. A tin" moment o he) ha&&iest li e- han'ed and )! led# o5e)shadowed he) and Filled with tho!'hts that she da)en+t to lea5e *ehind. Holdin' in init" in the &alm o he) hand and de )a!ded *" the da)(ness.

E5e) lea)ned and ta!'ht o an odd notion li e# illed he) with a %lo!d o %on !sion Hen%e# &e)ha&s he) 'leamin' 'litte) e"es and inno%ent hea)t illed with 5e)a%it"# $)o!'ht he) to a o!ntain o 'ladness# 7a(in' he) li e a )esh th)o!'h a sweet dim&le smile.
[Christina graduated from Jesus and Mary College, Delhi University; and is now pursuing M.A in Political Science from the same University. Presently she resides at N.E.S.H.W., University Hostel Complex, Indra Vihar. ~Ed.]
96

You might also like