I

II
H3ABAu:
Canes rpahennncxnx nnxenepa Cpnje
Knesa Mnnoma 9/1, Feorpa, Penynnxa Cpnja, Ten/uaxc: (011) 3241 656

HPOIPAMCKH OFOP CABETOBABA:
Hpo]. p Paomnp uOHHT, nnn.nnx.rpah., Honn Ca - HPECEHHK
p Hena BVBHT, nnn.rpah.nnx., Feorpa
p Kcennja JAHKOBHT, nnn.nnx.rpah., Feorpa
Hpo]. p Mnnan HMKHT, nnn.nnx.rpah., Feorpa
Hpo]. p yomnp BHAJHT, nnn.nnx.rpah., Feorpa
Hpo]. p Anexcanap HBETAHOBHT, nnn.nnx.rpah., Feorpa
Hpo]. p ejan FAJHT, nnn.nnx.rpah., Feorpa
Hpo]. p Mnnom HA3OBHT, nnn.nnx.rpah., Feorpa
Hpo]. p Haha KVPTOBHT-uOHHT, nnn.nnx.apx., Honn Ca
Hpo]. p Cphan KOHAKOBHT, nnn.nnx.rpah., Honn Ca
Hpo]. p Tophe V3EHAH, nnn.nnx.rpah., Honn Ca
Hpo]. p Bnacrnmnp PAOBAHHH, nnn.nnx.rpah., Honn Ca
Hpo]. p Mnpjana MAHEBEB, nnn.nnx.rpah., Honn Ca

EHTOP: Hpo].p Paomnp uOHHT, nnn.nnx.rpah., Honn Ca
TEXHHuKH VPEHHK: Mp Anexcanap TVKHT, nnn.nnx.rpah., Feorpa

Ceu paooeu v oeo+ soopuurv paooea cv peeusupauu. Cmaeoeu usuemu v oeof nvo.uraufu ue ooparaeafv
uvruo u cmaeoee usoaea:a, npoepa+croe oooopa u.u eoumopa.

THPAX: 250 npnmepaxa

BTAMHA: Axaemcxa nsana, 3emyn

CIP - Karanornsannja y nynnxannjn
Hapona nnnorexa Cpnje, Feorpa

624/628(082)
69.059(082)
72.025(082)

HAVuHO-crpyuno caneronane Onena crana, opxanane n canannja rpahennncxnx ojexara n nacea
(7 ; 2011 ; 3narnop) 3opnnx paona / Cemo nayuno-crpyuno caneronane Onena crana, opxanane n
canannja rpahennncxnx ojexara n nacea, 3narnop, 9.- 11. maj 2011. ronne ;
|oprannsaropn| Canes rpahennncxnx nnxenepa Cpnje ... |n p.| ; enrop Paomnp uonnh. - Feorpa :
Canes rpahennncxnx nnxenepa Cpnje, 2011 (3emyn : Axaemcxa nsana). - XI, 608 crp. : nnycrp. ;
24 cm

Texcr hnp. n nar. - Tnpax 250. - Crp. XI: Hperonop / Paomnp uonnh, Anexcanap Tyxnh.
- Fnnnorpa]nja ys cnaxn pa. - Abstracts.

ISBN 978-86-904089-9-3

1. uonnh, Paomnp |ypennx| |ayrop oarnor rexcra| 2. Canes rpahennncxnx nnxenepa Cpnje
(Feorpa)
a) Ipahennncxn ojexrn - 3amrnra - 3opnnnn b) Ipahennncxn ojexrn - Opxanane - 3opnnnn

COBISS.SR-ID 183456268
III
CABE3 IPATEBHHCKHX HHXEBEPA CPFHJE

y capann ca

Hncrnryr HMC A, Feorpa
Caopahajnn nncrnryr HHH .o.o., Feorpa
A "Hyrenn Vxnne", Vxnne







3FOPHHK PAOBA


CEMO HAVuHO-CTPVuHO CABETOBABE


OHEHA CTAHA, OPABAHE H
CAHAHH1A IPATEBHHCKHX
OB1EKATA H HACEA


Enrop: Hpo]. p Paomnp uonnh












3na1nop, 9. - 11. uaj 2011. ronne
IV
OPIAHH3ATOPH CABETOBABA:
Canes rpahennncxnx nnxenepa Cpnje (Feorpa), Hncrnryr HMC A (Feorpa), Caopahajnn
nncrnryr HHH .o.o., (Feorpa), A "Hyrenn Vxnne" (Vxnne)


OPIAHH3AHHOHH OFOP CABETOBABA:
Mnnan FOJOBHT, nnn.nnx., Vxnne - HPECEHHK
Hpo].p Paomnp uOHHT, nnn.nnx.rpah., Honn Ca - HOTHPECEHHK
Mnnena MHHOPAOB - CEKPETAP
uHAHOBH:
Mnpoy TOOPOBHT, nnn.nnx.rpah., Feorpa
Mnnyrnn HIBATOBHT, nnn.nnx., Feorpa
Mnnocan AHTEHKOBHT, nnn.nnx.rpah., Feorpa
Hexo KOPHuAHAH, nnn.nnx.rpah., Vxnne
Heojma MHHOBAHOBHT, nnn.nnx.rpah.
p Bnanmnp AHTEHKOBHT, nnn.nnx.rpah., Feorpa
Mnxanno JOKAHOBT, nnn.rpah.nnx., Feorpa
paran FAHKOBHT, nnn.rpah.nnx., Feorpa
ueop HETPOBHT, nnn.nnx.rpah., Feorpa
Mp Bnaera BVJAHHT. nnn.nnx.reon., Feorpa
Cnerncnan CHMOBHT, nnn.nnx.rpah., Feorpa
Hpo]. p Arnna CAHBAH, Honn Ca
yman FACAPA, nnn.nnx.rpah., Feorpa
Fpanxo 3HATKOBHT, Feorpa
yncan HOHOBHT, nnn.nnx.rpah., Feorpa
Mp Fparncnan CTHBOBHT, nnn.nnx.rpah., Feorpa
Mnaen CHMOBHT, nnn.nnx.rpah., Feorpa

OPXABABE CABETOBABA CV HOMOIHH:
Mnnncrapcrno sa nayxy n rexnonomxn pasnoj Penynnxe Cpnje
Hnxenepcxa xomopa Cpnje
Caopahajnn nncrnryr HHH .o.o., Feorpa
"Enepronpojexr - Enren", Feorpa
A "Hyrenn Vxnne", Vxnne
Hncrnryr sa noonopnnpey Japocnan uepnn, Feorpa
"Hnpamna" .o.o., Cpemcxa Mnrponnna
Hncrnryr sa nyrene A, Feorpa
"Horncje Kannxa" A, Kannxa
CHHKA HA KOPHHAMA: pexoncrpyncana eonnna nyra Fopona Inana (3narnop) Koxnn Fpo
V
C A P A 1

YBOHH PEmEPATH

1. T. Vsenan, H. Paonnh, F. Marnh (Honn Ca)
MEXHAHHCTHuKO EMHHPHJCKH HPHCTVH HMEH3HOHHCABV HOBHX
HOJAuABA HOCTOJETHX uHEKCHFHHHHX KOHOBO3A............................................ 1
2. B. Paonannn, M. Manemen, T. Hahnnonnh, P. uonnh (Honn Ca)
CAHAHHJA H OJAuABE 3HAHHX 3IPAA OBTETEHHX VCHE EJCTBA
3EMOTPECA........................................................................................................................... 13

Teua1cxa onac1 1.
PA3BO1 H HPHMEHA HHmOPMAHHOHHX H EKCHEPTHHX CHCTEMA 3A
YHPABAHE EKCHAOATAHH1OM HOCEBHHX IPYHA OB1EKATA
(caopahajnn, xnpo1exnnuxn, apxn1ex1oncxn n ojex1n cnennjanne nauene)

3. X. Hpamuennh, H. Hpamuennh (Feorpa)
HPHMEHA METOE 3A BHBEKPHTEPHJVMCKH H3FOP
OFJEKATA 3A PEKOHCTPVKHHJV H OPXABABE ........................................................ 25
4. T. Mnxajnonnh, C. Cre]anonnh, B. Fomxonnh (Feorpa)
CHCTEM AAHTHFHHHOI VHPABABA CAOFPATAJEM HA
PEKOHCTPVHCAHOJ TPAMBAJCKOJ EOHHHH V FVHEBAPV KPAA
AHEKCAHPA V FEOIPAV ................................................................................................ 33
5. J. Fnensn]]ep, I. Hyx, J. Panh (3arpe - Xpnarcxa)
CVCTAB IOCHOAPEBA AVTOHECTAMA V XPBATCKOJ .......................................... 39
6. F. uoxo, . Foxonnh (Feorpa)
HPEHOI HOBHX PEBEBA KAHAHHTETA 3A POFHH H KOHTEJHEPCKH PA
V OKBHPV PEKOHCTPVKHHJE METVCTAHHHA HA HPV3H FEOIPA o FAP ......... 45
7. X. Hecroponnh, M. Tpn]xonnh (Knaono, Cyornna)
HPHMEP IEOETCKE 2 MPEXE 3A OCMATPABE MOCTA ........................................ 51
8. .yxnh, M. Tpnnynnh, A. Crapuen-Typunn (Honn Ca)
FA3A HOATAKA H OPXABABE OFJEKATA ................................................................ 57

Teua1cxa onac1 2.
PA3BO1 METOA OCMATPAHA, METOA HPEIAEA, OHEHE CTAHA,
OPABAHA H CAHAHH1E HHEHEPCKHX OB1EKATA (uoc1onn, xane,
c1anonn, ny1enn, aepopoun, aenesnnuxn n nyc1pnjcxn ojex1n)

9. H. Paonnh, T. Vsenan, F. Marnh (Honn Ca)
METOOHOBKE OCHOBE 3A VHPABABE HVTHOM MPEXOM V
PEHVFHHHH CPFHJH ............................................................................................................. 63
1O. . Hyxnh, A. Hpoxnh (Cyornna)
OHEHA CTABA H MEPE CAHAHHJE H OPXABABA AVTOHVTA
FEOIPA - HOBH CA ........................................................................................................... 69
11. . Mnxajnonnh, H. Joxanonnh, T. Ipyjannh (Fana Hyxa,
Hpnjeop - Penynnxa Cpncxa, FnX)
HPHMEHA CMA HPH PEXAFHTHTAHHJH KOHOBO3HHX KOHCTPVKHHJA V
3EMAMA PEIHOHA ............................................................................................................. 73
12. I. Manernh, J. Tnpnnonnh, A. Tophennh (Feorpa)
METOA 3A OHEHV HOVXHE PABHOCTH KOHOBO3A VHOTPEFOM
HHEPHHJAHHOI HPOuHHOMETPA ................................................................................... 79
13. H. Mannh (Honn Hasap)
OHEHA CTABA HVTHOI HPABHA TVTHH-HOBH HA3AP............................................. 85
VI
14. H. Mannh (Honn Hasap)
HPOHEHA CTABA HVTHE HHuPACTPVKTVPE HOCHE 3EMOTPECA ................... 95
15. A. Hpaxnmonnh, K. Manunh (Tysna - FnX)
METOOHOBKH HPHHHHHH OHHJEHE VCHOBA H H3FOPA 3ABTHTHHX
MJEPA HA HPOJEKTOBAHOJ KOCHHH VCJEKA H 3ACJEKA HVTA ............................ 101
16. K. Manunh, T. uepnmarnh, A. Hpaxnmonnh, E. Manunh (Tysna, Capajeno - FnX)
IEHEPAHHCABE OHBTHX VCHOBA KOCHHA 3A PEKOHCTPVKHHJV HECTE V
CHOXEHHM HHXEBEPCKOIEOHOBKHM H IEOMEXAHHuKHM VCHOBHMA .... 111
17. 3. Hononnh, H. Hysanan, H. Hasapennh (Feorpa)
HHAHHPABE OPXABABA XEHE3HHuKE HHuPACTPVK TVPE HPEMA
EBPOHCKHM HOPMAMA ...................................................................................................... 117
18. 3. Hononnh, H. Hysanan, H. Hasapennh (Feorpa)
BHHCKH EuEKTH HIAD CHICK, SQ\AT ! BILGROSP! ...................................... 123
19. . Joxanonnh, 3. Crannmnh, M. Hyonnh (Feorpa)
PEKOHCTPVKHHJA TPAMBAJCKHX HPVIA V FVHEBAPV KPAA
AHEKCAHPA .......................................................................................................................... 129
2O. C. Mnrponnh, A. Hnnh, M. Hepnh (Feorpa)
HPHKA3 HPOJEKTA H H3BOTEBA CAHAHHJE HOCTOJETEI MOCTA HPEKO
VHABA KO FEBKE ............................................................................................................ 135
21. F. Bojnnonnh, . Canonex (Feorpa)
HPOJEKAT PEXAFHHHTAHHJE BA MOCTA HA HVTV M-21
KOKHH FPO - HOBA BAPOB ............................................................................................. 141
22. F. Marnh, T. Vsenan, H. Paonnh, H. Hyxnh (Honn Ca)
MOIVTHOCT VHAHPETEBA METOOHOIHJE 3A OHEHV CTABA MOCTOBA
V CPFHJH V3 HPHMEHV EHEMEHATA uPAHHVCKE HPAKCE .................................... 147
23. X. unajc, H. Mnnonanonnh, F. Hnanxonnh (Feorpa)
HPOHEHA EuEKTHBHOCTH PAOBA HA PEXAFHHHTAHHJH H
CAHAHHJH MOCTOBCKE KOHCTPVKHHJE HPEKO PEKE APHAVTE ......................... 153
24. F. Xnnornh, M. Inosenonnh (Feorpa)
HOBH PVMCKH MOCT HPEKO PEKE HHM V HPHJEHOV - H3BOTEBE H
HCHHTHBABE HO VTHHAJEM HPOFHOI OHTEPETEBA ......................................... 159
25. F. Xnnornh, . Cpejnh (Feorpa)
HOCETA KOHCTPVKHHJA HPHBPEMEHHX CAOFPATAJHHHA HA
HAHuEBAuKOM MOCTV HPEKO VHABA V FEOIPAV ............................................. 165
26. . Bnajnh, B. Bpanenan (Feorpa)
HCHHTHBABE HOBOCAIPATEHOI PVMCKOI MOCTA HPEKO PEKE CABE
KO CPEMCKE PAuE .............................................................................................................. 171
27. . Heponan, T.Cranxonnh (Feorpa)
PEXAFHHHTAHHJA FETOHCKHX MOCTOBA .................................................................. 177
28. H. Mnnonanonnh, I. Tanh (Vxnne, Feorpa)
CAHAHHJA HABOXBAKA HPEKO XEHE3HHuKE HPVIE KO CTAHATA,
MAIHCTPAHHH HVT M-5, EOHHHA HOJATE- KPVBEBAH ....................................... 185
29. C. Ipxonnh, . Kyxapac, M. Pomannh, A. Hanonnh (Cyornna)
CAHAHHJA, HOJAuABABE KOHCTPVKHHJE H HPOBHPEBE FETOHCKOI
PVMCKOI MOCTA ................................................................................................................ 191
3O. C. Byuernh-Annyn (Feorpa)
IHABHH HPOJEKAT APMHPAHO FETOHCKOI MOCTA HPEKO PEKE
VHEHKE V PEKOBHV ........................................................................................................... 197
31. P. Hejonnh, J. Fnarojennh, P. Fnarojennh, J. Hejonnh, C. Marnjamennh, B. Hpamuennh
(Horopnna - Hpna Iopa)
PEKOHCTPVKHHJA HABOXBAKA V VH. FPATCTBA H JEHHCTBA
V HOIOPHHH ........................................................................................................................ 2O3
VII
32. C. Ipxonnh, . Kyxapac, A. Hanonnh, M. Pomannh (Cyornna)
CAHAHHJA FETOHCKOI HEBAuKOI MOCTA ................................................................ 209
33. A. Tyne, M. aparan (Capajeno - FnX)
CAHAHHJA - OFHOBA CTAPOI MOCTA V MOCTAPV CA HOCEFHHM OCBPTOM
HA HPOJEKTOBABE H H3PAV HOCHBE CKEHE HVKA MOCTA ............................... 215
34. A. Cannunh (Capajeno - FnX)
KOHCTPVKTHBHA CAHAHHJA MOCTA JOBAHHHA HPEKO PHJEKE FOCHE,
AVTOHVTA \c H XEE3HHuKE HPVIE ........................................................................... 221
35. M.Tapnh, E.Macnax, E.Caonnh, E.3ehnponnh (Koconcxa Mnrponnna,
Honn Hasap, Hnm)
V3POHH OBTETEBA CHOMEH MOCTA HA HEPETBH V JAFHAHHHH (FnX)
H HPEHOI PEBEBA 3A BEIOBV OFHOBV ................................................................... 225
36. T. Fomxonnh, M. 3en, M. Pmymonnh (Feorpa)
3ABTHTA FETOHCKHX HOBPBHHA HA HEBAuKHM CTA3AMA
MOCTOBCKHX KOHCTPVKHHJA ........................................................................................ 231
37. E. Xycejnarnh, . 3enynonnh, P. uonnh, (Tysna-FnX, Honn Ca)
HEKH ACHEKTH AHAHH3E HOBHBEHOI HHBOA BHFPAHHJA H
CAHAHHJA OCHOHAHA BHFPOCHTA ............................................................................... 237
38. . Fepncanennh, H. Bymnh, K. Toxonnh (Feorpa)
3HAuAJ IEOTEXHHuKHX HCTPAXHBABA 3A HOTPEFE H3IPABE H
CAHAHHJE IPATEBHHCKHX OFJEKATA ......................................................................... 247
39. K. Manunh, E. Manunh, E. Manunh, T. Tepnmarnh (Tysna, Capajeno - FnX)
PA3BOJ METOA OCMATPABA H OHJEHE CTABA XEHE3HHuKHX TVHEHA
H HOTPEFHHX 3HOBA V THJEHV KHH3HBTA "KVKOBH" H3HA
JAFHAHHuKOI JE3EPA .......................................................................................................... 251
40. H. Mnrponnh, F. Jenncanan (Feorpa)
IEOTEXHHuKA HCTPAXHBABA H CAHAHHJA KOCHHE HA IPAHHuHOM
HPEHA3V ,MEXOB KPB', HA HVTV M-2, POXAJE KOCOBCKA MHTPOBHHA ..... 257
41. F. uonnh, T. Hahnnonnh (Honn Ca)
CEH3MHuKA HHTEPAKHHJA THA KO HOMA OFJEKATA uVHHPAHHX
HA BHHOBHMA ..................................................................................................................... 265
42. M. Memnh, P. uonnh (Hyxanan - FnX, Honn Ca)
MEXAHH3AMH HOMA AHKEPOBAHHX AF HJAuPAIMH .......................................... 275
43. F. Hasonnh (Feorpa)
AAHTAHHJA H CAHAHHJA OTBOPEHOI CTAHOHA "CPH TABMAJAH"
V FEOIPAV ............................................................................................................................ 283
44. M. Byunnnh (Horopnna - Hpna Iopa)
CAHAHHJA HOTHOPHOI 3HA ........................................................................................... 289
45. . Hnxonnh, . Fojonnh, K. Janxonnh, . Honuap (Feorpa)
MOIVTHOCT OJAuABA IPEHHX HOCAuA HPHMEHOM FETOHA VHTPA
BHCOKHX uBPCTOTA ........................................................................................................... 295
46. J. Jenpemonnh-Hnxnh, M. Joxanonnh (Feorpa)
CAHAHHJA uEHHuHHX IPEHHX EHEMEHTA METVCHPATHHX
KOHCTPVKHHJA BHBETAXHOI HAPKHHI HPOCTOPA "OFHHHTEB BEHAH" ..... 3O1

Teua1cxa onac1 3.
PA3BO1 METOA OCMATPAHA, METOA HPEIAEA, OHEHE CTAHA,
OPABAHA H CAHAHH1E XHPOTEXHHHKHX OB1EKATA (noonon,
xanannsannja, pane, nacnnn, npnc1annm1a, npnne c1annne, yc1ane, oanoy1npe n p.)

47. K. Toxonnh, H. Bymnh, X. Mnpuernh, O. Maxnpaa (Feorpa)
KOHTPOHA KBAHHTETA VIPATEHHX MATEPHJAHA V HACVTV
FPAHV 'POBHH ...................................................................................................................... 307
VIII
48. H. Pemneronnh, . 3enynonnh, P. uonnh (Tysna-FnX, Honn Ca)
HPHJEHOI METOOHOIHJE OHJEHE CTABA FETOHCKHX
IPABHTAHHOHHX FPAHA ................................................................................................... 313
49. P. uonnh, . 3enynonnh, O. Konunh (Honn Ca, Tysna-FnX)
VHOPEHH HPEIHE MOHHTOPHHIA KAPAKTEPHCTHuHHX FPAHA ................... 325
50. O. Konunh, H.Pemneronnh, P. uonnh (Tysna-FnX, Honn Ca)
AHAHH3A PE3VHTATA MOHHTOPHHIA FPAHE MOPAH V HVKABHV FnX ....... 339
51. J. Mnnenxonnh, T. Hononnh, u. Hyxnh (Feorpa)
HPHMEHA MATEPHJAHA HA FA3H HOHHVPETAHA HA CAHAHHJAMA
HPOHVPHBABA XHPOTEXHHuKHX OFJEKATA, HA HPHMEPV 3AXBATHE
KVHE H OHTOuHE IAHEPHJE FPAHE FPECTOBAH ........................................................ 351
52. J. Mnnenxonnh, T. Hononnh, u. Hyxnh (Feorpa)
CAHAHHJA uHHTEPCKHX HOA HA HHB MAKHB V FEOIPAV CA OCBPTOM
HA IPEBKE KO HPOJEKTOBABA H H3BOTEBA OBAKBHX OFJEKATA .............. 361
53. B. Anhenxonnh, X. Hasapennh, B. Heonnh (Feorpa)
AHAHOIHO MOEHHPABE V IEOTEXHHHH .................................................................. 369

Teua1cxa onac1 4.

PA3BO1 METOA OCMATPAHA, METOA HPEIAEA, OHEHE CTAHA,
OPABAHA H HOHPABKE CTAMBEHHX, AMHHHCTPATHBHHX H
PYIHX 3IPAA H OB1EKATA

54. 3. Famnh, H. Cynh, A. Ianamnh (Fanonnhn, Tysna - FnX)
METOE KOHCTPVKTHBHHX OJAuABA IPATEBHHA OBTETEHHX O
VTHHAJA PVAPCKHX PAOBA ........................................................................................ 377
55. H. Kypemennh, F. Hnonnh, H. ennh-Hnxonnh (Feorpa)
OHEHA CTABA KAMEHA VIPATEHOI V COKHV BKOHE "HHKOHA TECHA"
V FEOIPAV ............................................................................................................................ 385
56. H. Kpnuax, M. Heronanonnh, H. Janxonnh, . 3exonnh (Feorpa)
KOHTHHVHPAHO HPATEBE HOMEPAJA HVKOTHHA HA CTAMFEHOM
OFJEKTV V HHV HOPETEBA VTHHAJA MHHHPABA H BPEMEHCKHX
HPHHHKA ................................................................................................................................. 391
57. H. ennh-Hnxonnh, F. Hnonnh, H. Kypemennh (Feorpa)
OHEHA CTABA uACAHE OFHOIE O KAMEHA HAKOH 25 IOHHA O
VIPABE - HPHMEP 3IPAE H FEOIPAV ..................................................................... 401
58. A. Tyne (Capajeno - FnX)
KOHCTPVKTHBHA CAHAHHJA IPACKE BHJETHHHE V CAPAJEBV CA
OCBPTOM HA CHOXEHOCT CAHAHHJE H OCHIVPABA IPATEBHHE .................... 407
59. M. Mnnonanonnh, X. unajc, 3. Xpnepmex, F. Hnanxonnh (Feorpa)
HPOBEPA HOCHBOCTH HPOFHHM OHTEPETEBEM METVCHPATHE
KOHCTPVKHHJE KH - HHB H3BEEHE V HMC CHCTEMV ....................................... 415
6O. . Jenrnh, J. Mapxnhennh (Feorpa, Vxnne)
JEAH CHVuAJ HEKBAHHTETHO H3BEEHE uACAHE OFHOIE CA
HPEHOIOM CAHAHHJE ..................................................................................................... 421
61. H. Konnronnh-Byxonnh, H. Typanonnh (Horopnna - Hpna Iopa)
HPEIHE TPEHVTHOI CTABA HPHMJEHE KOMHO3HTHE APMATVPE V
CAHAHHJH KOHCTPVKHHJA ............................................................................................... 425
62. . Bnajnh (Feorpa)
HVMEPHuKA AHAHH3A COHCTBEHHX VuECTAHOCTH METVCHPATHHX
KOH3OHHHX APMHPAHOFETOHCKHX TPOVIAOHHX HHOuA HA OFJEKTV
KVHCKE FAHKE V HOBOM CAV ...................................................................................... 431

IX

63. 3. Xyjonnh, H.Xnnanonnh (Hajxonan)
OHEHA CTABA, EMOHTAXA KPOBHE KOHCTPVKHHJE H H3IPABE
HOTKOBA HOCHOBHO-CTAMFEHOI OFJEKTA V HAJKOBHV H
EHEPIETCKA EuHKACHOCT OFJEKTA ............................................................................ 437
64. P. uonnh, . Inanaanon (Honn Ca)
HEKH HPOFHEMH HPH HOJAuABABV AF KOHCTPVKHHJA
HPEHAHPE3ABEM CA uPH EHEMEHTHMA .................................................................. 441
65. . Inanaanon, P. uonnh (Honn Ca)
HPHMEPH ACEH3MHuKOI HOJAuABABA 3HAHHX KOHCTPVKHHJA uPH
EHEMEHTHMA ......................................................................................................................... 451
66. M. Mnnanonnh, E. Bxpnje (Honn Hasap)
CAHAHHJA CTAMFEHE 3IPAE HPH AAHTAHHJH EHA HPH3EMA V
HOCHOBHH HPOCTOP ........................................................................................................... 459
67. M. Byunnnh (Horopnna - Hpna Iopa)
CAHAHHJA TEMEA CTAMFEHE 3IPAE ....................................................................... 465
68. A. Fannan, E. Caonnh, E. 3ehnponnh (Honn Hasap, Hnm)
PEKOHCTPVKHHJA H CAHAHHJA BEHHKOI PECTOPAHA XOTEHA
"FOPOBH" V CJEHHHH ........................................................................................................... 471
69. . Paxnh, H. uaxn, F. Tomamennh, . Honaxonnh (Feorpa, Honn Ca)
AHAHH3A CHEIABA AMHHHCTPATHBHOI OFJEKTA H3IPATEHOI HA
KOMVHAHHOJ EHOHHJH V HOBOM CAV ................................................................... 479
7O. H. Mnnnunh (Cyornna)
HH CHTV HCHHTHBABE H HJAIHOCTHKA FEHOI HPAXA HA HOBPBHHAMA
3HA O OHEKE ..................................................................................................................... 485

Teua1cxa onac1 5.
EKOAOmKH HPHHHHHH 3A 3AmTHTY HBOTHE CPEHHE Y IPATEBHHAPCTBY

71. J. Joxanonnh (Fana Hyxa - Penynnxa Cpncxa, FnX)
HOKA3ATEH CTABA XHBOTHE CPEHHE V OFHACTH CAOFPATAJHHHA ....... 491
72. A. uenejan, A, Paonannn, M. Manemen (Honn Ca)
HOFOBABE EHEPIETCKE EuHKACHOCTH IPATEBHHCKHX OFJEKATA
VHOTPEFOM 3EME KAO OFHOBHBOI H3BOPA - CHCTEM CA COHOM
V 3EMH .................................................................................................................................. 497
73. H. Typnh, P. Fanh, M. Bnaxonnh (Fnjenna - Penynnxa Cpncxa, FnX)
MJEPE 3ABTHTE XHBOTHE CPEHHE HPHHHKOM H3IPABE
KAHAHH3AHHOHOI CHCTEMA V FHJEHHH ................................................................ 503

Teua1cxa onac1 6.
TEXHHHKH, EKOHOMCKH H EKOAOmKH KPHTEPH1YMH, HOPME H HPABHA
PEIYAATHBA 3A HPO1EKTOBAHE, H3BOTEHE, YHPABAHE, KOPHmTEHE,
OPABAHE H EKCHAOATAHH1Y OB1EKATA

74. H. Hysanan, 3. Hononnh, H. Hasapennh (Feorpa)
EBPOHCKE HOPME 3A VTBPTHBABE CTABA IEOMETPHJE KOHOCEKA .............. 509
75. 3. Hononnh, F.Apanhenonnh, B.Hononnh (Feorpa)
CEPTHuHKAHHJA CHCTEMA HPEHAHPE3ABA V CKHAV CA
EBPOHCKHM TEXHHuKHM CTAHAPHMA .................................................................. 515
76. M. Tooponnh (Feorpa)
PVBEBE H/HHH VKHABABE OFJEKATA ......................................................................... 521
X
77. M. Camapunja, H. Hnnh (Feorpa)
OFHOBA EHA KOMHHEKCA TOPBA HA ABAHH (2OO5-2O1O)
APXHTEKTOHCKH ACHEKTH HPOJEKTOBABA, PEAHH3AHHJE, OPXABABA .... 527
78. . Hnhn]oponnh (Feorpa)
HPOJEKTOBABE CAOFPATAJHHX HOBPBHHA 3A OCOFE CA
HHBAHHHTETOM ................................................................................................................. 533
79. B. Joxnh, A. Tophennh, J. Tnpnnonnh (Feorpa)
HOPETEBE METOA 3A BH3VEHHO VTBPTHBABE CTEHEHA
OFABHJEHOCTH H CKHABA VIOBOOHHuHHX BE3HBA C
KAMEHHX MATEPHJAHA HO EH H CPHC CTAHAPHMA ......................................... 539
8O. F. uoxo, F. Foxonnh (Feorpa)
EHHBEHHCAHA PEBEBA VKPBTABA EHEKTPHuHHHPAHHX HPVIA H
PVMCKHX CAOFPATAJHHHA ........................................................................................... 545

Teua1cxa onac1 7.
3AmTHTA IPATEBHHCKHX OB1EKATA O HOAPA, 3EMOTPECA H
PYIHX EAEMEHTAPHHX HEHOIOA

81. H. Kypronnh-uonnh (Honn Ca)
CTAHAPH 3A OFHOBV IPAHTECKOI HACHETA VIPOXEHOI
EHEMEHTAPHHM HEHOIOAMA ...................................................................................... 551
82. C. Konaxonnh, M. Ianona, I. Je]rennn, F. Mamnh, C.Konaxonnh (Honn Ca)
VHOIA PVIE OFPAMFEHE HHHHJE V OFPAHH O HOHHABA
HOBOI CAA ........................................................................................................................... 559
83. M. Byunnnh (Horopnna - Hpna Iopa)
AKTVEHHOCT CEH3MHuKE H3OHAHHJE ......................................................................... 569
84. M. Byunnnh (Horopnna - Hpna Iopa)
HPHHOI CAHAHHJH H OJAuABV 3HAHHX OFJEKATA ............................................. 575

Teua1cxa onac1 8.
OBHOBA IPAHTECKOI HACAETA Y YCAOBHMA OPHBOI PA3BO1A

85. J.Kanesnh, M.Jenpnh (Horopnna- Hpna Iopa)
AHAHH3A VPFAHHCTHuKHX HOPMATHBA V uVHKHHJH VPFAHE
PEKOHCTPVKHHJE ................................................................................................................ 579
86. M. Jenpnh, J. Kanesnh (Horopnna - Hpna Iopa)
MOIVTHOCTH uPAKTAHHE IEOMETPHJE V AHAHH3H VPFAHE uOPME H
KOHTPOHH VPFAHE HPOMJEHE ........................................................................................ 585
87. O. oxnecrnh, M. Fanaymnh (Tnnar, Xepner Honn - Hpna Iopa)
CTAPH KAMEHH MOCTOBH V XEPHEI HOBOM, BHAHuHH MOCT
(HCTOPHJAT, AHAHH3A CTABA, OBTETEBA) ............................................................ 589
88. E. Manunh, C. Kynyxunja, K. Manunh, T. Tepnmarnh (Capajeno, Mocrap, Tysna - FnX)
KOEuHHHJEHT KOMHAKTHOCTH KAMEHHX 3HOBA OFJEKATA KVHTVPHO
HCTOPHJCKOI HACHHJETA ............................................................................................... 595
89. C. Jonanonnh (Hecxonan)
AAHTAHHJA MHKPOFHOHOBKE HAFOPATOPHJE uXH 3PABE
A HECKOBAH .................................................................................................... 599
XI
HPEIOBOP
Cnenn]nunn reorexnnuxn n censmonomxn nponemn name seme n Fanxana, conno-exonomcxn
onocn y pymrny n pyrn ]axropn onenn cy o saocrajana sa pasnnjennm semama y onacrn
rpermana nocrojeher rpanrecxor ]ona. To je namernyno norpey pasnoja meroonornja sa
nponeny crana nocrojehnx ojexara n nacea, sa nsop aexnarnor npncryna opxanany,
canannjn n pexoncrpyxnnjn rpahennncxnx ojexara n nacea ys yxyunnane onrnmnsannonnx n
nn]opmannonnx cncrema y one onacrn. Vouanajyhn cnoxenocr n axryennocr naneene
nponemarnxe Canes rpahennncxnx nnxenepa Cpnje - CIHC (pannje no nasnnom Canes
rpahennncxnx nnxenepa n rexnnuapa Jyrocnannje) je o 1999. ronne, cnaxe pyre ronne,
oprannsonao caneronana nocnehena remarnnn onene crana, opxanana n canannje rpahennncxnx
ojexara n nacea. Caneronana cy nanmna na oap npnjem xo nayune n crpyune jannocrn, raxo
a CIHC 2011. ronne oprannsyje cemo caneronane ca ncrom ocnonnom remarnxom.
3opnnx paona cemor caneronana capxn yxynno 89 nayunnx n crpyunnx paona xoje je
Hporpamcxn oop naxon penensnpana npnxnarno sa ojannnane y 3opnnxy n nsnarane na
Caneronany. Hope na ynona pe]epara, npeocrann paonn cy pasnpcrann y cneehnx ocam
remarcxnx rpyna xoje oyxnarajy npaxrnuno cne npcre axrnnnocrn na onenn crana, opxanany n
canannjn ojexara n nacea:
1. Pasnoj n npnmena nn]opmannonnx n excneprnnx cncrema sa ynpanane excnnoarannjom
nocennx rpyna ojexara (caopahajnn, xnporexnnuxn, apxnrexroncxn n ojexrn
cnennjanne namene)
2. Pasnoj meroa ocmarpana, meroa npernea, onene crana, opxanana n canannje
nnxenepcxnx ojexara (mocronn, xane, cranonn, nyrenn, aepopomn, xenesnnuxn n
nycrpnjcxn ojexrn)
3. Pasnoj meroa ocmarpana, meroa npernea, onene crana, opxanana n canannje
xnporexnnuxnx ojexara (noonon, xanannsannja, pane, nacnnn, npncrannmra, npnne
crannne, ycrane, oanoyrnpe n p.)
4. Pasnoj meroa ocmarpana, meroa npernea, onene crana, opxanana n nonpanxe
cramennx, amnnncrparnnnnx n pyrnx srpaa n ojexara
5. Exonomxn npnnnnnn sa samrnry xnnorne cpenne y rpahennnapcrny
6. Texnnuxn, exonomcxn n exonomxn xpnrepnjymn, nopme n npanna perynarnna sa
npojexronane, nsnohene, ynpanane, xopnmhene, opxanane n excnnoarannjy ojexara
7. 3amrnra rpahennncxnx ojexara o noxapa, semorpeca n pyrnx enemenrapnnx nenoroa
8. Onona rpanrecxor nacneha y ycnonnma opxnnor pasnoja

Mehy ayropnma paona sacrynenn cy pasnonpcnn nnxenepcxn npo]nnn mro oronapa rexnn
CIHC a ce nponemn onene crana, opxanana n ynpanana rpahennncxnm ojexnma nocmarpajy
mynrnncnnnnnnapno, unme ce onpnnocn noomany carneanana n pemanana nponema.
CIHC saxnayje onnm nyrem npeysehnma n nncrnrynnjama xoje cy nomorne opxanane onor
Caneronana. CIHC raxohe saxnayje unanonnma Oprannsannonor oopa n Hporpamcxor oopa
xao n ayropnma paona na ynoxenom rpyy n nnxonom crnapanauxom pay y npnnpemn paona.
Haamo ce n xennmo a mecro caneronane CIHC ye nnoonocno n a ce cnn yuecnnnn npare y
cnojy cpenny oorahenn nonnm casnannma n xonernjannnm nosnancrnnma.


EHTOP Hpo] p Paomnp uonnh Honn Ca
Feorpa, anpnn 2011. TEXHHuKH VPEHHK Mp Anexcanap Tyxnh Feorpa
XII

1

MEXAHHCTHuKO EMHHPHJCKH HPHCTVH
HMEH3HOHHCABV HOBHX H HOJAuABA
HOCTOJETHX uHEKCHFHHHHX KOHOBO3A

Tophe Vsenan
1
, Heojma Paonnh,
2
, Fojan Marnh
3

123
4arv.mem mexuu:rux uavra, enapm+au sa epaheeuuapcmeo,
Hoeu Cao, Tpe ocumefa Oopaooeuha 6, u:elacdfordfegmail.com

PE3HME
Hocne ojannnana pesnyrara AASHO onnra, nouerxom mececernx ronna npomnor nexa, mnpom
cnera cy sa nmensnonncane xononosnnx xoncrpyxnnja xopnmhene jenaunne nponsamne ns rnx
ncrpaxnnana, ys nehe nnn mane mon]nxannje. H nope snauajnnx orpannuena, one emnnpnjcxe
meroe cy ocrane axryenne n anac. Bennxn nonn xopax y anannsn xononosnnx xoncrpyxnnja,
omoryhen je pasnojem pauynapcxnx nporpama sa anannsy nnmecnojnor cncrema, xojn nocrajy naxo
ocrynnn nouerxom ocamecernx ronna. Hpopauyn nanona n e]opmannja y neannsonanom
nnmecnojnom enacrnunom cncremy, xojn je yrnannom sacnonan na Burmister-onoj reopnjn,
omoryhyje xnannrerno carneanane xpnrnunnx oronopa xononosne xoncrpyxnnje, ann ocraje
pyrn eo nponema e]nnncane osnoennx nanona n e]opmannja y onocy na npojexrnn nex,
caopahajno onrepehene n amnjenranne ycnone, xojn ce anac mory openrn emnnpnjcxn. V
namoj npaxcn, roxom nocnene ne enennje cy ce ocra nexpnrnuxn xopncrnnn nporpamcxn
naxern xojn cy npmnnn npennsan npopauyn nanona n e]opmannja a yrnannom n nponepy y onocy
na osnoene npenocrn xoje cy y nporpamnma e]nnncane xao '`deIault``, ncrnna, ys moryhnocr sa
xannpncane y onocy na noxanne ycnone. Mehyrnm, xannpannja xo nac yrnannom nnje pahena
sor neocrarxa xonxpernnx ncrpaxnnana. anac, xaa je nnme naoparopnja y Cpnjn
onpemeno ypehajnma sa nnamnuxa ncnnrnnana samopa marepnjana xononosne xoncrpyxnnje,
nocroje ycnonn sa npnmeny mexanncrnuxo-emnnpnjcxor npncryna ca saonoanajyhom
noysanomhy.
KVuHE PEuH: Kononosna xoncrpyxnnja, nmensnonncane, mexanncrnuxo-emnnpnjcxa meroa

MECHANISTIC-EMPIRICAL APPROACH TO NEW
PAVEMENTS AND OVERLAY DESIGN FOR FLEXIBLE
PAVEMENTS
ABSTRACT
AIter the results oI AASHO test has been published in early sixties, the AASHTO equations was used
worldwide Ior pavement design with less or more modiIications. Behind the number oI limitations,
these empiric methods are actual up to day. The important step in pavement analyses was made aIter
the computer soItwer Ior calculation oI multilayer system become widely available. The calculation oI
stresses and strains in idealised multilayered elastic system, mainly based on Burmister`s teory, make
possible to precisely deIine critical pavement responses, but, the question on permitted stresses and
strains in relation oI design period, traIIic load, ambiental impacts etc. become very actual. These
relations today may be determined by empirical investigations. In local praxis, during the recent
decades, the approach to implementation oI deIault values Ior Iatigue criterias was generaly non-critical
enlough, but today, when number oI laboratories in Serbia are equiped with devices Ior dynamic
testing oI pavement matherials, the usage oI mehanistic-empirical methods may become more reliable.
KEY WORDS: pavements, pavement design, mehanistic-empiric method
UDK: 625.8.021
Pregledni (nauni) lanak
2
VBO - EMHHPHJCKH H TEOPHJCKH HPHCTVH
Meroe sa npojexronane ]nexcnnnnnx xononosa xoje ce anac npnmenyjy, ene ce na ne rnanne
rpyne: emnnpnjcxe n mexanncrnuxo-emnnpnjcxe.
3a ]nexcnnnne xononose, npojexronane xononosne xoncrpyxnnje je opnjenrncano na yrnphnnane
norpene enne cnojena n nnxonor cacrana. Hpopauynn ce yrnannom ycmepanajy na anannsy
nanona n e]opmannja xojn nacrajy ycne ejcrna caopahajnor onrepehena, a ocrann yrnnajn,
napounro onn xojn nornuy ns amnjenrannnx ycnona (xao mro cy remneparype n nnaxnocr)
ysnmajy ce y osnp npn nsopy marepnjana sa nojenne cnojene, noceno xo nsopa ac]anrnnx
memannna n npcre nrymena.
Emnnpnjcxn npncryn
Anannsom nonamana peannnx n excnepnmenrannnx xononosnnx xoncrpyxnnja no caopahajnnm
onrepehenem, yrnphyjy cy mehysanncnocrn nsmehy caopahajnor onrepehena, xnannrera
(]nsnuxo-mexannuxnx xapaxrepncrnxa) remenor rna - nocrenne n nojennnx cnojena
xononosne xoncrpyxnnje, enne nojennnx cnojena n xnnornor nexa xononosa. Hperxono ce
yrnphyjy xpnrepnjymn sa e]nnnnnjy xpaja ``xnnornor nexa`` nnn ycnonno peueno ``noma``
xononosne xoncrpyxnnje n na oapanoj crarncrnuxoj nonynannjn ysopaxa nyrnnx eonnna ce
nparn nonamane xononosnnx xoncrpyxnnja roxom npemena no caopahajem, y arnm
amnjenrannnm ycnonnma. Ha ocnony onjennx pesynrara ce npnencrneno xpos npnmeny
crarncrnuxnx meroa, onasn o rpaxennx mehysanncnocrn.
Tnnnuna n najonmnnja ncrpaxnnana one npcre cy ypahena y oxnnpy ``AASHO`` onnra (American
Association oI State Highway OIIicials). Hcrpaxnnana cy oanena y nepnoy 1957 o 1961.
ronne, na 240 eonnna ca ]nexcnnnnom xononosnom xoncrpyxnnjom, 271 eonnnn ca xpyrnm
xononosom n nernaecr eonnna ca crannnsonannm nocehnm cnojem. Toxom onnra, cnaxa o onnx
eonnna je nna nsnoxena onrepeheny o oxo mnnnon noxpernnx rouxona n najnaxnnjn
pesynrarn cy:
- Vrnphene cy saxonnrocrn exnnnanennnje sa pasnnunro onrepehene oconnne nosnna
- Crarncrnuxom anannsom je ynocranena xopenannja nsmehy crpyxrype xononosne
xoncrpyxnnje n nennunne e]nexcnja
- e]nnncan je nnexc xnannrera ycnyre xononosne xoncrpyxnnje n npoyuanane cy nerone
npomene y sanncnocrn o caopahaja n cacrana xononosne xoncrpyxnnje.
Hperxonn ``AASHTO Bonun sa npojexronane xononosnnx xoncrpyxnnja`` ns 1972, 1986 n
1993. ronne nnn cy sacnonann na emnnpnjcxnm jenaunnama nsneennm roxom npnor AASHTO
recra. Jacno je a cy npn pasnojy Bonua ns 1993. ronne, yrnannom xopnmhenn pesynrarn
ncrpaxnnana crapn nnme o 30 ronna. Cnaxa nona nepsnja je onocnna camo orpannuena
ynanpehena ynasnnx noaraxa, noysanocrn emnnpnjcxnx npopauyna n nponeypa sa
npojexronane pexannnrannja. Ha npnmep, rnanne mon]nxannje xoje cy ynecene y AASHTO
meroy ns 1993. cy: ynohene pesnnnenrnor moyna sa e]nnncane mexannuxor nonamana
marepnjana y cnojennma xononosne xoncrpyxnnje; ynohene npennsnnje xnanrn]nxonannx yrnnaja
oxonnne; ynohene xonnenra noysanocrn pemena y nponec nmensnonncana.
Taxo, jenaunna sa ]nexcnnnne xononose ns AASHTO nonua (1993) nma onnx:
( ) ( )
( )
( ) 07 . 8 log 32 . 2
1
1094
40 . 0
5 . 1 2 . 4
log
20 . 0 1 log 36 . 9 log
10
19 . 5
10
10 18 10
+
+
+
|

\
|

A
+ + + =
R o R
M
SN
PSI
SN S Z W

3
Ie je: W
18
Hpennhenn poj oconnna o 80 kN (18,000 lb.) ESO
Z
R
Cranapna nopmanna ennjannja
S
o
Komnnonana cranapna rpemxa npornosnpanor caopahaja n npennhennx nep]opmancn
SN Crpyxrypnn poj (nnexc xojn je nnnxarnnan sa yxynny saxrenany enny xononosa)
SN a
1
D
1
a
2
D
2
m
2
a
3
D
3
m
3
...
a
i
xoe]nnnjenr `i``- ror cnoja
D
i
xoe]nnnjenr enne `i``- ror cnoja (y nnunma)
m
i
xoe]nnnjenr penaxe `i``- ror cnoja
PSI Pasnnxa nsmehy nouernor npojexrnor nnexca ynorpennocrn, p
o
, n npojexrnor xpajner
nnexca ynorpennocrn, p
t

M
R
Pesnnnjenrnn moyn nocrenne (y psi ]ynrn no xnaparnom nnuy)
V nnmoj Jyrocnannjn, meroa AASHTO, ys mana npnnarohanana je nna ocnona sa nponncnnane
JVC cranapa sa nmensnonncane ]nexcnnnnnx xononosnnx xoncrpyxnnja.
unnennna je a cy pesynrarn onjenn ns AASHO onnra y nenoxoj mepn axryennn n anac, a
pojnn ncrpaxnnauxn nporpamn xojn cy ce mnpom cnera nsnonnn y ncro npeme n xacnnje - roxom
nporexnnx ner enennja, onpnnenn cy nepn]nxannjn nojennnx pesynrara n aem pasnojy
emnnpnjcxnx meroa.
Heocrann uncro emnnpnjcxnx meroa cy pojnn: remxo je yrnpnrn nnrepaxnnjy pojnnx
yrnnajnnx napamerapa xao mro cy: enne nojennnx cnojena, ]nsnuxo-mexannuxe
xapaxrepncrnxe pasnnunrnx marepnjana n nnxone napnjannje no yrnnajem nnare, remneparype
nnn ycne pyrnx yrnnaja; rpajane onnra je yro, na je remxo peanno nnrepnpernparn
caopahajno onrepehene n amnjenranne ycnone roxom onnra, mro xomnnnxyje n cmanyje
noysanocr crarncrnuxnx anannsa. Kopenannje ycnocranene crarncrnuxnm anannsama cy
orpannuene na xonxperne ycnone no xojnm je onnr npmen, na ce sa renepannsannjy saxrenajy
ncrpaxnnana nennxor onma.
Teopnjcxn npncryn
Teopnjcxn npncryn ce sacnnna na anannsn mexannuxor nonamana xononosne xoncrpyxnnje,
xopnmhenem npnnnnna mexannxe xonrnnyannnx cpenna, mro je oneno o ]opmnpana
``Mexannxe xononosa`` xao cnenn]nune ncnnnnnne. Hocean snauaj one nma moen xononosne
xoncrpyxnnje xao nnmecnojnor cncrema, xojn rpea a capxn yrnnajne napamerpe, neonxone sa
opehnnane peaxnnja xononosne xoncrpyxnnje na caopahajno onrepehene no pasnnunrnm
amnjenrannnm ycnonnma. Axo ce sa raxan moen opee nanonn n e]opmannje y nojennnm
xpnrnunnm rauxama, npeocraje a ce onjene npenocrn ynopee ca osnoennm npenocrnma.
Toxom nporexne rpn enennje, reopnjcxn npncryn onja nennxy nopmxy y pasnojy pauynapa n
co]rnepcxnx pemena sa ersaxrno cpauynanane nanona n e]opmannja y nojennnm cnojennma
xononosne xoncrpyxnnje n norny, na ocnony ycnocranenor maremarnuxor moena xononosne
xoncrpyxnnje. Moryhe je moennparn n pasnnunre ncnosnnnje onrepehena, xao n yrnnaje
pasnnunrnx amnjenrannnx ycnona. Hpnmena meroe xonaunnx enemenara omoryhyje jom nehy
cnooy y e]nnncany moena.
Hocne cpauynanana nanona n e]opmannja y xononosy, nojanyje ce nnrane: mra je xpnrepnjym
noma xononosne xoncrpyxnnje? Oronop ce mopa nonesarn ca saxrenannm ]ynxnnonannnm
xapaxrepncrnxama xononosa, xoje ce e]nnnmy sa npojexrnn nex n npe cnera, y onocy na: onm
caopahaja, yuemhe n rexnny repernnx nosnna, mepoanny psnny nosnna, amnjenranne ycnone,
excnnoarannone rpomxone (noceno rpomxone nosnna) n rpomxone opxanana.
Hperxono nsnoxenn cranonn yxasyjy na neonxonocr nosnanana nonamana nojennx
marepnjana y pasnnunrnm ycnonnma onrepehena n pasnnunrnm amnjenrannnm yrnnajnma (npe
4
cnera remneparype n nnaxnocrn). Ko anannse xnnornor nnxnyca xononosa, ynon ce n yrnnaj
opxanana, na ce nocrana nnrane e]nnncana e]exara pasnnunrnx mepa opxanana.
V cymrnnn, pesynrar anannse moena xononosne xoncrpyxnnje ce cnon na ne cranxe:
1. Hponepa nojane nyxornna xoje ce ycne samopa mann]ecryjy na nonpmnnn xononosa npe
saxrenanor nexa rpajana xononosa, noehn pauyna o rome a ce nyxornne y nexom o
cnojena ne mopajy oanesno nojannrn na xononosnoj nonpmnnn.
2. Hponepa nojane rpajnnx e]opmannja nonpmnne xononosa xoje roxom npojexrnor nexa ne
cmejy a npehy osnoene npenocrn, a nacrajy axymynannjom rpajnnx e]opmannja y
cnojennma xononosne xoncrpyxnnje n norny.
V nocnene npeme ce ynon n moen mnpena nyxornna y ac]anrnnm cnojennma``oosro na one``
(AASHTO- NCHRP). Ona nojana je snauajna xo xononosa ca nennxom nocnnomhy, rj. xaa cy
e]opmannje y onoj sonn nesannx cnojena n na nonpmnnn nocrenne neoma mane, na pasapane
nounne o nonpmnne xononosa.
V nny nanaxena oronopa na nocranena nnrana, reopnjcxe anannse ce mopajy nonesarn n ca
pesynrarnma excnepnmenrannnx ncrpaxnnana, apem npnnnxom xannpannje moena, raxo a
npnmena reopnjcxnx meroa saxrena n eo emnnpnjcxor npncryna. Onaxan npncryn ce onuno
nasnna ``Mexanncrnuxo-emnnpnjcxn`` n anac ce xopncrn xo nehnne canpemennx meroa
nmensnonncana xononosnnx xoncrpyxnnja.

KPHTEPHJVMH HOMA H TEOPHJA 3AMOPA KOHOBO3HE KOHCTPVKHHJE
Inannn emnnpnjcxn eo mexannuxo-emnnpnjcxor npojexrnor nponeca cy jenaunne xoje ce
xopncre sa nspauynanane poja nnxnyca onrepehena o noma. To cy emnnpnjcxe jenaunne,
nsneene nocmarpanem npomena nep]opmancn xononosa roxom excnnoarannje. onjajy ce
ycnocrananem saxonnrocrn nsmehy npcre n nnrensnrera nocmarpanor omrehena xoje je
e]nnncano xao nom (ca jene crpane) n yspoxa - e]opmannja xoje nacrajy no pasnnunrnm
onrepehennma (ca pyre crpane).
anac cy onmre npnxnahena na xpnrepnjyma noma. Jean ce onocn na nacrajane nyxornna o
samopa ycne cannjana, a pyrn na nojany xonorpara nnnnnpannx e]opmannjama nocrenne.
Tpehn xpnrepnjym, sacnonan na e]nexcnjama ce xopncrn sa cnenn]nune namene, xao mro cy
nponena npeocranor nexa xononosa nnn norpene enne nojauana. Tpea nmarn y nny a cy
xpnrepnjymn noma yrnphenn emnnpnjcxn, na ce saro mopajy xannpncarn npema cnenn]nunnm
noxannnm ycnonnma.
Benepona xpnna samopa (Wohler)
Ocnonno nnrane xoje ce nocrana o nonamany marepnjana npn samopy o nononenor
onrepehena, je yrnphnnane poja nonanana xojn onon o noma. To ce naoparopnjcxn
ncnnryje na enpynern nsnoxenoj nononenom, nenrnunom onrepeheny pan yrnphnnana poja
nonanana xojn onon o noma. Kpnna xoja npecrana nesy nsmehy poja nonanana
onrepehena xojn onon o noma n nennunne (amnnnrye) npnmeneno nanona (nnn e]omannje)
nasnna ce Beneponom xpnnom (Cnnxa 1 nyna nnnnja ).
5

Cnnxa 1: Benepona xpnna nennunna nanona n poj nononana xojn onon o noma
Figure 1: Wohler`s line the stress value rellated to number oI repetitions cossing Iracture
Fpoj nnxnyca (N) xojn onon o noma ycne nononenor onrepehena opehene nennunne, uecro
ce nasnna ``xnnornn nex``.
Onnx xpnne je yrnannom:
AN
-y
(Benepona xpnna nma onnx npane y norapnramcxoj pasmepn)
a - blogN

(Benepona xpnna nma onnx npane y cemn-norapnramcxoj pasmepn)
3a nexe marepnjane ce moxe yrnpnrn rpannuna nennunna nanona, xoja ce nasnna rpannna samopa.
Hanon xojn je ncno re rpannne ce moxe ecxonauno nonanarn a a ne onee o noma. To nma
npno nennxy npaxrnuny npenocr, napounro xo nncoxnx xoncrpyxnnja. Ha npnmep, xo merana,
onoc rpannne samopa n nanona noma nsnocn oxo 0,30 o 0,60. Hnxe npenocrn he nmarn xpyhn n
unpmhn marepnjann xo xojnx ce jana xprn nom, ox he mane ornopnn merann, xo xojnx ce
jana yxrnnnn nom, nmarn npenocr nyxy 0,60.
Ko nexnx marepnjana, xaxnn cy na npnmep ac]anrne memannne, nnje moryhe openrn rpannny
samopa, mro snaun a ce nom o samopa jana n xo mannx nanona nocne ononor poja
nonanana.
Axymynannja samopa Mnnepon saxon
Ko Benepone xpnne ce nopasymena nonanane onrepehena ncre nennunne o noma, a raj cnyuaj
ce y npaxcn ne emana.
Axo nocmarpamo cnyuaj ca na nnnoa onrepehena xoja ce npnmenyjy roxom na nepnoa,
nmahemo cneehe:
n
1
- poj ocrnapennx nonanana onrepehena
1
, xoje onon o noma nocne N
1
nonanana
(npn rome je n
1
N
1
)
n
2
- poj ocrnapennx nonanana onrepehena
2
, xoje onon o noma nocne N
2
nonanana
(npn rome je n
2
N
2
)
Konnunnx :
1
1

npecrana eo ``yrpomene`` ornopnocrn na samop ycne n

1
nonanana
onrepehena
1.
Axo n nno n
1
N
1,
raa n nno:
1
1

1, rj. omno n o noma.

6
Mnnepon saxon e]nnnme axymynannjy samopa ycne ejcrna pasnnunrnx onrepehena, na n sa
cnyuaj na pasnnunra onrepehena, ycnon a ne ohe o noma no:
1
1

2
2

1
Hnn yonmreno, npn ejcrny nnme pasnnunrnx nnnoa onrepehena, nmahemo nom axo je
saonoeno:

1
Mopa ce nanomenyrn, a je xpos mnoro excnepnmenrannnx ncrpaxnnana yrnpheno a onaj saxon o
anrnnnocrn samopa nnje ersaxran n a ce nom janao y ocra mnpoxom pacnony npenocrn
ropner nspasa, nsmehy 0,61 n 1,45 (nnr. JeuIIroy G., Sauterey R. ``Dimensionnement des
chaussees``, Presses d`Ecole Nationale des Ponts et Chaussees, 1991.).
Hnax, xaa cy y nnrany xononosne xoncrpyxnnje, npnmena Mnneponor saxona ce noxasana xao
npaxrnuna sor cnoje jenocrannocrn, a xo nmensnonncana, rpemxe xoje ce janajy ne
npoyspoxyjy snarne npomene y ennn xononosne xoncrpyxnnje.
V cymrnnn, npnmena ]axropa exnnnanennnje oconnncxor onrepehena sa cnohene peannor
caopahajnor onrepehena na exnnnanenran poj cranapnnx oconnna, sacnnna ce na Mnneponom
saxony.
Kpnrepnjym noma ycne samopa
Hocnennx enennja je nsnpmen nennxn poj onnra samopa na marepnjannma xononosnnx
xoncrpyxnnja. Ko nesannx marepnjana cy onnrn npmenn najuemhe na naoparopnjcxnm ysopnnma
xojn cy cnnunn xao xo ``xnacnunnx`` onnra, ann ys npnmeny nononenor, nnamnuxor
onrepehena. anac cne nnme ynasn y pyrnncxy npnmeny nncoxoayromarnsonana onpema sa
nnamnuxa ncnnrnnana ysopaxa ys npennsny xonrpony npnmenenor onrepehena n pesynryjyhnx
e]opmannja. Taxo ce cne uemhe saxonn samopa yrnphyjy sa opehene marepnjane xojn ce
npennhajy sa mnpy npnmeny ann n xo xonxpernnx nennxnx npojexara (na npnmep sa ac]anrne
memannne xo nsrpane ayronyrena).



Onnr jenoaxcnjanne
unpcrohe na npnrncax
Onnr jenoaxcnjanne
unpcrohe na npexrno
saresane
Onnr unpcrohe na
nnnpexrno saresane
(Fpasnncxn onnr)
Onnr saresana ycne
cannjana

Cnnxa 2. Onnrn na marepnjannma xononosa crannnsonannm xnpaynnuxnm nnn
nrymencxnm nesnnnma (axo je onrepehene nnamnuxo, ncnnryje ce ornopnocr na samop)
Figure 2. Test Ior pevement materials stabilized with hydraulic or asphalt cements (iI applayed
dynamic load, the resistance to Iatigue could be measured)
7
3a nponeny poja nonanana onrepehena o noma ycne samopa, sa rycre ac]anrne memannne
(ac]anr eron, FHC) pasnnjene cy pojne emnnpnjcxe jenaunne. Behnna nnx ycnocrana nesy
xopnsonrannnx e]opmannja o saresana na ny ac]anrnor cnoja (c
r
), ca moynom enacrnunocrn
ac]anra. opa npnmep je uecro xopnmhenn xpnrepnjym unna-a (Finn et al. 1977):
|

\
|
|

\
|
=
3 6
10
log 854 . 0
10
log 291 . 3 947 . 15 log
AC t
f
E
N
c

Ie je: N
I
poj nnxnyca o noma
c
r
Xopnsonranna e]opmannja o saresana na ny ac]anrnor cnoja
E
AC
Moyn enacrnunocrn ac]anra
Hpnxasana jenaunna e]nnnme nom xao nojany nyxornna ycne samopa na 10 o nonpmnne
xonorpara.
Kpnrepnjym noma ycne nojane xonorpara
Konorpasn mory nrn nnnnnpann y nno xom cnojy xoncrpyxnnje, mro nx unnn rexe
npennnnnm o nyxornna ycne samopa. Hajuemhe xopnmhenn xpnrepnjymn noma sa xonorpare
onoce ce yrnannom na axymynannjy rpajnnx e]opmannja nocrenne, mro je rnnnuno sa cnae
xononose. Tnnnuan nspas sa nesy e]opmannje ycne neprnxannor onrepehena nocrenne (c
v
) n
poja nonanana o noma je:
4843 . 4
6
18
10
10 077 . 1
|
|

\
|
=

v
f
N
c

Ie je: N
I
Fpoj nnxnyca o noma
c
v
e]opmannja ycne neprnxannor npnrncxa na npxy nocrenne

Iopna jenaunna e]nnnme nom xao ynernyhe ynne 12.5 mm (0.5 nnua) y xonorpary rj. na
eny nonpmnne xononosa no xojoj ce najuemhe xpehy rouxonn remxnx nosnna.
Kpnrepnjym noma o e]nexcnje
V nocnennx nona nexa, pasnnjen je nennxn poj penannja xoje nonesyjy e]nexcnjy, nennunny n
poj nonananna onrepehena. One ce xao npnmep npnxasyjy xpnrepnjymn ns AASHO Tecra n
``Roads and Transportation Association oI Canada (RTAC)``. Oa xpnrepnjyma cy pasnnjana na
ocnony e]nexcnja nsmepennx y nponehno npeme, y nepnoy nocne xpanena xaa je nocnnocr
nocrenne najmana.
Kpumepufv+ us AASHO Tecma
Ha ocnony pesynrara AASHO Tecra pasnnjene cy cneehe nese (Highway Research Board, 1962):
sn
d L W log 25 . 3 log 32 . 1 40 . 9 log
1 5 . 2
+ =

Ie je:
W
2.5
Fpoj nononenor ejcrna oconnncxor onrepehenna L
1
na xononos xojn onon o
mnnnmannor osnoenor nnexca ynorpennocrn o 2.5
L
1
oconnncxo onrepehene jenocrpyxe oconnne (kips 1000 lbs)
d
sn
e]nexcnja nonpmnne xononosa nsmepena Fenxenmanonom rpeom y nponehno
npeme (y 0.001 in.), mepena y oxnnpy AASHO Road Test-a (Hponehe 1959),
nenocpeno nocne npecranxa mpasa
8
Onaj xpnrepnjym je asnpan na noannma sa nojennauna oconnncxa onrepehena o 6, 12, 18, 22.4,
n 30 kips (1 kip 1,000 lbs.). 3a L
1
18,000 lbs (cranapna ECO 80 kN), onjena je cneeha
jenaunna:
sn
d W log 25 . 3 06 . 11 log
5 . 2



Kpumepufv+ Roads and Transportation Association of Canada (RTAC)
Onaj xpnrepnjym, npema (RTAC /1977 i Haas et al. /1994) rnacn:
) (log 30103 . 0 40824 . 0
10
ESAL
BB

Ie je:
BB Maxcnmanna nonparna e]nexcnja (in.) (e]nnncana xao cpena npenocr
nonparne e]nexcnje nnyc ne cranapne ennjannje), mepena na cranapnoj
remneparypn o 21C (70F)
0.100 inca (2.54 mm) sa ECO _ 47,651
0.02 inca (0.51mm) sa ECO ~ 10,000,000
ESAL 80 kN (18000 lb.) oconnncxo onrepehene jenocrpyxe oconnne

Ipannune npenocrn e]nexcnja onjene ns oa naneena xpnrepnjyma npnxasane cy y cneehoj
raenn:
Taena 1. Ipannune npenocrn e]nexcnja sa opehenn poj nonanana onrepehena
Table 1. Limits oI deIlection values Ior number oI load repetitions
Ipannuna 'nponehna e]nexcnja inch (mm)
Fpoj onrepehena o noma
AASHO Road Test RTAC
10,000 0.148 (3.76) 0.100 (2.54)
100,000 0.072 (1.83) 0.080 (2.032)
1,000,000 0.036 (0.91) 0.040 (1.016)
10,000,000 0.018 (0.457) 0.020 (0.508)

HOBA MEXAHHCTHuKO EMHHPHJCKA METOA AASHTO / NCHRP
3nauajan xopax y pasnojy meroa sa nmensnonncane xononosnnx xoncrpyxnnja yunnen je
nononnnom eneecernx ronna xaa je nnnnnpana axrnnnocr na pasnojy none meroe sa
nmensnonncane, y oxnnpy NCHRP nporpama.
Mexanncrnuxo-emnnpnjcxe anannse npexo nymepnuxnx moena oyxnarajy noarxe o caopahajy,
xnnmarcxnm ycnonnma, marepnjannma n o npenoxenoj crpyxrypn xononosne xoncrpyxnnje, a n
ce nsnpmnna nponena axymynnpannx omrehena roxom xnnornor nexa xononosne xoncrpyxnnje.
Meroa je namenena sa npojexronane nonnx, pexannnronannx n pexoncrpyncannx
]nexcnnnnnx, xpyrnx nnn nonyxpyrnx xononosa. Hpornose nep]opmancn ce nspaxanajy xpos
omrehenocr n nopemehaje pannocrn xononosa ys npoannncrnuxn npncryn.
V ncrpaxnnane cy nne yxyuene mnore nncrnrynnje n nennxn poj nojennana. AASHTO je
2008. ronne noueo ncrpnynnjy ``Bonua``. Hpornosnpana omrehena cy xo ]nexcnnnnnx
xononosa: noyxne nyxornne, annraropcxe nyxornne, nonpeune nyxornne n xonorpasn.
Hpojexronane nep]opmance ce mory nennrn na ocnony nopehena ca nexnm saarnm nennunnama,
9
nnn ce mehycono ynopehyjy npenocrn sa pasnnunre npojexrne napnjanre, ca pasnnunrnm
caopahajem, pasnnunrnm cacranom xononosne xoncrpyxnnje n pasnnunrnm marepnjannma. Jom
jena npenocr je mro ce mory anannsnparn cnennjanna onrepehena ca pasnnunrom
xon]nrypannjom oconnna n rouxona.
Ouexyje ce a he na ocnony axryennnx ncrpaxnnana (ncrpaxnnauxn nporpam CHRP), y cxopoj
yyhnocrn nrn yrpahen n moen panpocrnpana nyxornna y ac]anrnnnm cnojennma ``oosro na
one``.
3a caa mexanncrnuxo-emnnpnjcxa meroa noxpnna ]nexcnnnne xononose ca mnpoxnm cnexrpom
npyhnx ac]anrnnx memannna, ann ne n ncxonrnnyanne memannne ca ac]anrnnm macrnxcom
(CMA), nnrn pennxnnpane ac]anre. O xpyrnx xononosa oyxnahenn cy xnacnunn neapmnpann
eroncxn xononosn ca cnojnnnama n xonrnnyanno apmnpann eroncxn xononosn.

HCKVCTBA H3 HABE HPAKCE
ocaamnn cranapn ''JVC'' sa nmensnonncane ]nexcnnnnnx xononosnnx xoncrpyxnnja
sacnonann cy na AASHTO emnnpnjcxoj meron n xopnmhenn cy pyrnncxn sa nmensnonncane
xononosnnx xoncrpyxnnja. Toxom nocnene ne enennje xo nac ce npnnnxom nmensnonncana
xononosnnx xoncrpyxnnja cne nnme xopncre meroe sa anannsy nnmecnojnor enacrnunor cncrema
ca oronapajyhnm co]rnepom. Hajnnme cy y npnmenn nnn ''Bissar'' (SHELL) n ''DAMA''
(Ac]anrnn nncrnryr CA), xojn na asn ynernx ynasnnx noaraxa o npenocranenoj ennn
nojennnx cnojena n xapaxrepncrnxama marepnjana (E, v) npennsno cpauynanajy nanone n
e]opmannje y saarnm rauxama nnmecnojnor cncrema. Hope rora, y nporpame cy yrpahenn n
moenn sa anannsy samopa, ys nonyhene ''deIault'' npenocrn sa saxone samopa. V ocaamnoj
npaxcn ayropa, noxasano ce a ce sa npnn xopax - nmensnonncane npenocranene xononosne
xoncrpyxnnje, moxe xopncrnrn emnnpnjcxa meroa nponncana namnm cranapom CPHC (JVC)
V.C4.012 ns 1981. ronne nnn nonnjnm (JVC) CPHC V.C4.015 ns 1994. ronne. Taxo opehena
xononosna xoncrpyxnnja ce nponepana n onrnmnsyje anannsom nanona n e]opmannja y
xpnrnunnm rauxama: na ny nesannx ac]anrnnx cnojena mepoanan je nanon / e]opmannja o
saresana ycne cannjana; na nonpmnnn nocrenne mepoanna je neprnxanna e]opmannja, xoja
yrnue na nennunny saocrane rpajne neprnxanne e]opmannje.
e]nnncane ynasnnx napamerapa
Moen xononosne xoncrpyxnnje xao nnmecnojnor enacrnunor cncrema na ecxonaunom
nonynpocropy, nope noaraxa o caopahajnom onrepeheny, sa npopauyn saxrena ocnonne
noarxe o cnaxom cnojy: moyn enacrnunocrn (E), Hoaconon xoe]nnnjenr (v) n enny cnoja.
Vnohenem mexanncrnuxor xonnenra npenasnhena cy orpannuena xoja cy nocrojana npn
xopnmheny emnnpnjcxnx noaraxa ns AASHO recra. Omoryheno je ynohene peannnx ]axropa
oxonnne, xao n ynohene y anannsy napamerapa sa npno mnpoxn cnexrap marepnjana. Taxo ce na
npnmep, nyrem opehnnana nnme oronapajyhnx moyna enacrnunocrn sa opehenn marepnjan,
mory ocra rauno ynecrn yrnnajn cesoncxnx npomena remneparype na oconne ac]anrnor erona,
xao n napnjannje nocnnocrn necrannnsonannx marepnjana norna y roxy nepnoa ompsanana
nnn npomene nnaxnocrn. Hope cnera, npno je snauajno ro mro je mexanncrnuxn npncryn
omoryhno cranno ynanpehnnane nocrynxa ynohenem mon]nxannja xoje ce cnponoe mnoro
naxme nero xo emnnpnjcxnx meroa. Hoceno ce mopa ncrahn moryhnocr cpauynanana
xymynarnnnnx omrehena n npeocranor nexa rpajana xononosne xoncrpyxnnje, jep ce na ocnony
rnx noaraxa moxe yropouno nnannparn onrnmanan cncrem opxanana n ]asnor nojauanana.
V namoj ocaamnoj npaxcn, sa opehnnane moyna ac]anrnnx cnojena xopnmhene cy pasnnunre
emnnpnjcxe meroe. Taxo na npnmep, ayropn cy uecro xopncrnnn Witzak-ony ]opmyny xoja
10
pauyna moyn ac]anrne memannne y ]ynxnnjn o remneparype, nponasa xpos ''cnro 200'', capxaja
nrymena, nncxosnocrn nrymena, capxaja mynnna ncnynennx nasyxom, ]pexnennnje
onrepehena. Kopnmhene cy n pyre meroe n noann ns pasnnunrnx nsnopa, ann rex nocnennx
ronna je sa name naoparopnje naanena canpemena onpema xojom ce mory npmnrn noysana
naoparopnjcxa ncnnrnnana ca nnamnuxnm onrepehenem n opehnnarn moynn enacrnunorn npn
ejcrny nononenor nnamnuxor onrepehena npn pasnnunrnm remneparypama.
Kaa cy y nnrany moynn marepnjana rna o xojnx ce najuemhe rpan nocrenna, xo nac jom
ynex nncy yneena y pyrnncxy npaxcy ncnnrnnana no nnamnuxnm onrepehenem, xojnm ce mory
openrn pesnnnjenrnn moynn. Vrnannom ce xopncre xopenannje ns nnocrpannx nsnopa xoje
omoryhyjy opehnnane pesnnnjenrnor moyna na ocnony nosnarnx npenocrn CFP nnn moyna
crnmnnocrn opehennx nomohy xpyxne nnoue.
Ko nocrojehnx xononosa, mepenem e]nexcnja, ys nosnanane cacrana n enne nojennnx
cnojena mory ce openrn nnxonn moynn, raxo a je moryhe ocra peanno ]opmnparn moen
nocrojehe xononosne xoncrpyxnnje (

). Hpenocranajyhn norpeno nojauane,

nreparnnnnm nocrynxom ce, npexo cpauynarnx nanona n e]opmannja n anannse samopa, onasn
o pemena.
Cpauynanane nanona n e]opmannja y xononosnoj xoncrpyxnnjn
Kaa ce nexom o emnnpnjcxnx meroa opee npenocranene enne n npcre cnojena n sarnm
e]nnnmy moynn enacrnunocrn n Hoacononn xoe]nnnjenrn, npnmenom oronapajyher co]rnepa
pso ce onasn o nanona n e]opmannja y nojennm xpnrnunnm rauxama no ejcrnom saaror
onrepehena. Honananem npopauyna ca nnme pasnnunrnx moyna sa ac]anrne marepnjane (y
sanncnocrn o remneparype) n sa marepnjane rna (y sanncnocrn o nnaxnocrn n ejcrna mpasa),
mory ce onrn nanonn n e]opmannje sa pasnnunra crana xononosne xoncrpyxnnje roxom
ronne. Taxo na npnmep, nporpam ''DAMA'' omoryhyje ynoc remneparype ac]anrnnx cnojena sa
cnaxn mecen y ronnn (nnn npexran ynoc pasnnunrnx moyna no mecennma) n ynoc pasnnunrnx
moyna sa marepnjane nocehnx cnojena n nocrenne sa cnaxn mecen y ronnn. Pesynrarn
npopauyna ce xopncre sa cpauynanane axymynnpanor samopa y cnaxom nojennom meceny n
canpanem ce onja yxynan axymynnpan samop roxom ronne.
Anannsa samopa
Inannn emnnpnjcxn eo mexanncrnuxo-emnnpnjcxor npojexrnor nponeca cy jenaunne xoje ce
xopncre sa nspauynanane poja nnxnyca onrepehena o noma. To cy emnnpnjcxe jenaunne,
nsneene nocmarpanem npomena nep]opmancn xononosa roxom excnnoarannje. onjajy ce
ycnocrananem saxonnrocrn nsmehy npcre n nnrensnrera nocmarpanor omrehena xoje je
e]nnncano xao nom (ca jene crpane) n yspoxa - e]opmannja xoje nacrajy no pasnnunrnm
onrepehennma (ca pyre crpane). anac cy onmre npnxnahena na xpnrepnjyma noma xononosne
xoncrpyxnnje. Jean ce onocn na nacrajane nyxornna o samopa ycne cannjana, a pyrn na
nojany xonorpara nnnnnpannx e]opmannjama nocrenne. Tpehn xpnrepnjym, sacnonan na
e]nexcnjama ce xopncrn sa cnenn]nune namene, xao mro cy nponena npeocranor nexa nocrojeher
xononosa nnn norpene enne nojauana. Tpea nmarn y nny a cy xpnrepnjymn noma yrnphenn
emnnpnjcxn, na ce saro mopajy xannpncarn npema cnenn]nunnm noxannnm ycnonnma.
unnennna je a roxom pasnnunrnx ronmnnx nepnoa xononosna xoncrpyxnnja pasnnunro
pearyje na onrepehene. Ac]anrnn cnojenn ca nopacrom remneparype nocrajy mane xpyrn, onocno
npenocrn moyna nm snarno onaajy. C pyre crpane, moynn semane nocrenne ce menajy ca
npomenom nnaxnocrn rna. Hocmarpajyhn oronope xononosne xoncrpyxnnje no ncrnm
cranapnnm onrepehenem, ann ca pasnnunrnm xapaxrepncrnxama nojennnx cnojena n
nocrenne, onjajy ce snauajne pasnnxe nanona n e]opmannja y xpnrnunnm rauxama.
11
V norney mann]ecrannje samopa, nornuno je a ce xo ac]anra y xpyhem crany (npn nncxnm
remneparypama) samop mann]ecryje xpos ]opmnpane npcnnna xoje ce nnnnnpajy y onoj sonn
cnoja ycne saresana, ox ce npn nncoxnm remneparypama nonehana onacnocr o axymynannje
rpajnnx e]opmannja y nny nojane xonorpara.
Ko nocrenne, ca nonehanem nnaxnocrn ce nonehana onacnocr o axymynannje samopa y nny
rpajnnx e]opmannja.
V namnm ycnonnma ce xo anannse samopa - onocno opehnnana osnoennx nanona n/nnn
e]opmannja yrnannom xopncre nnn npenocrn xoje cy npenoxene xao ''deIault'' y oronapajyhnm
nporpamcxnx naxernma, nnn ce cpauynarn nanonn n/nnn e]opmannje ynopehyjy ca osnoennm
no pasnnunrnm xpnrepnjymnma, ns pasnnunrnx nsnopa. Ayropn onor rexcra cy nmann y cnojoj
npaxcn ocra saonoanajyhe pesynrare ca xpnrepnjymnma naoparopnje SHELL n Ac]anrnor
nncrnryra CA (sa ac]anr) n jenaunnama samopa sa marepnjan nocrenne xoje cy e]nnncann
CRR (Fpncen), SHELL (Edwards i Valkering), Vnnnepsnrer Hornnrem, Ac]anrnn nncrnryr CA,
Dormon i MetcalI. Cne jenaunne samopa sa marepnjan rna cy onmrer onnxa:

1
0






re cy

]ynxnnonanne xoncranre.
Beh je xoncraronano je a ce janajy pasnnunrn oronopn xononosne xoncrpyxnnje na cranapno
onrepeheny ooconnny y pasnnunrnm npemencxnm nepnonma, npe cnera ycne npomena
remneparypa n nnaxnocrn. ae ynanpehene anannse samopa n ce morno nocrnhn ynohenem
pasnnunror caopahajnor onrepehena (nspaxeno pojem cranapnnx oconnna) roxom nojennnx
npemencxnx nepnoa, xomorennx no amnjenrannnm ycnonnma. Tnme n ce ynene y pauyn n
nepannomepnocrn caopahaja roxom nojennnx nepnoa y xojnma ce xononosna xoncrpyxnnja
pasnnunro nonama, na n ce axymynannja samopa npennsnnje opehnnana.
3AKVuAK
Vnohene mexanncrnuxo emnnpnjcxor npncryna nmensnonncany xononosnnx xoncrpyxnnja, ca
ypsannm pasnojem roxom nocnene ne enennje, omoryhnno je xnannrernnja pemena ys
yxyunnane saxona samopa y anannsy xnnornor nexa xononosne xoncrpyxnnje sa saaro
caopahajno onrepehene. Hpn rome ce neoma peanno mory ynecrn y pauyn n amnjenrannn ycnonn,
npe cnera npomene remneparype n nnaxnocrn, xao n ejcrno mpasa.
Hocnennx enennja je y cnery nsnpmen nennxn poj onnra samopa na marepnjannma xononosnnx
xoncrpyxnnja. Ko nesannx marepnjana cy onnrn npmenn najuemhe na naoparopnjcxnm ysopnnma
xojn cy cnnunn xao xo ``xnacnunnx`` onnra, ann ys npnmeny nononenor, nnamnuxor
onrepehena. anac cne nnme ynasn y pyrnncxy npnmeny nncoxoayromarnsonana onpema sa
nnamnuxa ncnnrnnana ysopaxa ys npennsny xonrpony npnmenenor onrepehena n pesynryjyhnx
e]opmannja. Taxo ce cne uemhe saxonn samopa yrrnphyjy sa opehene marepnjane xojn ce
npennhajy sa mnpy npnmeny ann n xo xonxpernnx nennxnx npojexara (na npnmep sa ac]anrne
memannne xo nsrpane ayronyrena).
Koa nac je nocnennx ronna nnme naoparopnja onpemeno ypehajnma sa nnamnuxa
ncnnrnnana marepnjana o xojnx ce rpae xononosne xoncrpyxnnje. Moryhe je openrn
nnamnuxe moyne n saxone samopa npn pasnnunrnm remneparypama n pasnnunrnm ycnonnma
onrepehena. Ha xanocr, ona ncnnrnnana jom ynex nncy ymna y pyrnncxy npnmeny xo
nmensnonncana xononosnnx xoncrpyxnnja ys npnmeny mexanncrnuxo-emnnpnjcxor npncryna.
Hecymnnno je a npecrojn naxan saarax sa oprannsonana ncrpaxnnana nnamnuxnx moyna n
saxona samopa sa marepnjane xononosnnx xoncrpyxnnja y namnm ycnonnma n sarnm, ynanpehene
nponnca sa nmensnonncane xononosnnx xoncrpyxnnja.
12
HHTEPATVPA
AASHO: Road Test Report 5, Pavement Research HRB Special Report, 1962
AASHTO: Interim Guide Ior Design oI Pavement Structures, Washington, D.C. 1972.
AASHTO: Guide Ior Design oI Pavement Structures 1993. Washington D.C.
AASHTO: Mechanistic-empirical pavement design guide, interim edition: A Manual oI Practice, 2008
Asphalt Pavement Alliance: Perpetual Pavements. A Svnthesis. Asphalt Pavement Alliance. Lanham, MD.
http://www.asphaltalliance.com
HCC poj 93.080.10, CPHC V.C4.012 (JVC V.C4.012). Hpojexronane n rpahene nyrena - nmensnonncane
nonnx ac]anrnnx xononosnnx xoncrpyxnnja, 1981.
HCC poj 93.080.10, CPHC V.C4.015, Hpojexronane n rpahene nyrena - nmensnonncane nonnx
]nexcnnnnnx xononosnnx xoncrpyxnnja, 1994.
National Cooperative Highway Research Program (NCHRP), Transportation Research Board, National
Research Council: Guide Ior Mechanistic Empirical Design oI New an Rehabilitated Pavement Structures.
ARA Inc., ERES Consultants Division, Champaign, Ilinois, 2004.
The Asphalt Institute: ``Research and Development oI The Asphalt Institute`s Thicknes Design Manual (MS-1),
Ninth Edition`` Ac]anrnn Hncrnryr CA, anrycr 1982.
The Asphalt Institute: "Thickness Design Asphalt Pavements Ior Highways and Streets``, (MS-1),
cenremap 1981.
The Asphalt Institute: ``Soils Manual`` Third Eition (MS-10)
The Asphalt Institute: ``Computer Program DAMA, Users Manual``, CP-1, Ac]anrnn Hncrnryr CA,
1983.
Paonnh H., Vsenan T.: Fopmnpanje moena sa npennhane npomene crana xononosa na nyrnoj mpexn
Penynnxe Cpnje, 'Hyr n caopahaj p. 2/1998, (crp .32-38), 'npernenn pa.
Paonnh H., Vsenan T.: Development oI pavement prediction perIormance model in the Republic oI Serbia.
XXHH Cnercxn xonrpec sa nyrene (PIARC), nynnxannja 'Individual Papers Committees and Working
Groups, (CD), ypan, oxroap 2003., PIARC/AIPCR.
Paonnh H., Vsenan T.: Ocnone sa onrnmnsannjy ynpannjanja opxananjem xononosa, Ipahennncxn
xanenap 2009. (crp. 46-105), Canes rpahennncxnx nnxenjepa Cpnje, Feorpa, enemap 2008,
Vsenan T.: AMA - nporpam sa anannsy xononosnnx xoncrpyxnnja, "Hyr n caopahaj", 1-2/1989, (crp. 3-8),
Feorpa, 'nperxono caonmrene.
Vsenan T., Paonnh H.: Anannsa n npnxas crana xononosne xoncrpyxnnje sa norpee pexoncrpyxnnje nyra,
'Hyr n caopahaj p. 1/1999. Feorpa, crp. 8 - 17.
Vsenan T., Paonnh H. Paojxonnh 3.,: Pexoncrpyxnnja xononosne xoncrpyxnnje nocrojehe xononosne rpaxe
ayronyra E-75, eonnna H. Ca - Feorpa. 'Hyr n caopahaj - noceno nsanje - 3opnnx paona ca XV
Konrpeca pymrna sa nyrene Jyrocnannje, pymrno sa nyrene Jyrocnannje, Feorpa, 2000, crp 47-53.

13



SANACIJA I OJACANJE ZIDANIH ZGRADA
OSTECENIH USLED DEJSTVA ZEMLJOTRESA

Vlastimir Radonjanin*, Mirjana Malesev*, Dorde Ladinovic*, Radomir Folic*

* Fakultet tehnickih nauka, Departman :a gradevinarstvo,
Novi Sad, Trg Dositefa Obradovica 6, radonvuns.ac.rs

REZIME

Individualnih stambeni objekti, kao i stambeno-poslovni objekti manje spratnosti, su najcesce gradeni
kao zidane konstrukcije sa nearmiranim zidanim zidovima. Ovi objekti su pokazali svoju veliku
"ranjivost" tokom zemljotresa, kako u nasoj zemlji, tako i sirom sveta. Ostecenja nearmiranih zidanih
zidova usled zemljotresa izazivaju vecu materijalnu stetu i veci broj izgubljenih ljudskih zivota, nego
bilo koji drugi konstrukcijski element. U radu je data klasiIikacija metoda za sanaciju ostecenih zidanih
zgrada usled dejstva zemljotresa, kao i klasiIikacija metoda za njihovo seizmicko ojacanje. Pojedine
metode sanacije i ojacanja nearmiranih zidanih zidova su ukratko opisane i ilustrovane odgovarajucim
primerima.

KLJUCNE RECI: Zidane zgrade, zemljotres, ostecenja, sanacija, ojacanje


REPAIR AND STRENGTHENING OF EARTHQUAKE
DAMAGED MASONRY BUILDINGS

ABSTRACT

Individual buildings, as well as residential and commercial buildings with Iewer Iloors, are usually built
like masonry structures with unreinIorced masonry walls. These Iacilities have demonstrated their great
"vulnerability" during the earthquake, both in our country and around the world. Damage to
unreinIorced masonry walls due to earthquake caused substantial property damage and lost more lives
than any other structural element. The paper deals with classiIication oI methods Ior repair oI damaged
masonry buildings due to earthquake and classiIication oI methods Ior the seismic retroIit. Some
methods Ior repair and seismic strengthening oI unreinIorced masonry walls are brieIly described and
illustrated by examples.

KEY WORDS: Masonry buildings, earthquake, damage, repair, strengthening


UVOD

Zidani zidovi su elementi masivnog konstruktivnog sistema, koji se veoma cesto primenjivao i u
proslosti, a i danas, za izvodenje individualnih stambenih objekata, kao i stambeno-poslovnih objekata
manje spratnosti. U ostalim vrstama objekata, koji se izvode u skeletnom konstruktivnom sistemu, od
zidanih zidova se Iormiraju pregrade i spoljni omotac objekta. Razlog za ovako siroku primenu
zidanih zidova u graditeljstvu je u karakteristikama samog materijala od koga se izvode. Naime,
blokovi i opeke od pecene gline su ekonomican materijal za gradenje, koji ima zadovoljavajuci
UDK: 69.059.3
Pregledni (nauni) lanak
14
estetski izgled, trajnost, otpornost na pozar, a uz pravilnu upotrebu obezbeduje odlicna termicka i
akusticna svojstva objekata.

Iako se elementi za zidanje od pecene gline proizvode jednostavnim tehnologijama i u zidove ugraduju
tradicionalnim postupcima - spajanjem pomocu maltera, ponasanje zida kao jedinstvene celine je
izuzetno slozeno. Kompleksnost se ogleda u interakciji izmedu komponenti zida: opeke i maltera, koji
se medusobno razlikuju i u Iizickim i u mehanickim karakteristikama, pri cemu malterske spojnice
generalno predstavljaju "slaba mesta" u zidu, pogotovo kada je za zidanje upotrebljen krecni malter
loseg kvaliteta. Sve do sredine XX veka, zidane konstrukcije su projektovane primenom empirijskih
metoda, koje se nisu menjale vekovima. Stabilnost ovih masivnih konstrukcija zasnivala se na velikoj
sopstvenoj tezini izuzetno sirokih zidova i, samim tim, malim naponima pritiska koji se u njima
javljaju. U savremenom gradevinarstvu su se ovako masivne konstrukcije pokazale kao neekonomicne
zbog velikog utroska radne snage i potrosnje materijala za gradenje, pa su debljine zidova smanjene, a
stabilnost objekta se obezbedivala preko nosivosti zidova na smicanje, sto je rezultiralo pojavom
visokih napona u zidovima i nedovoljnom seizmickom otpornoscu.

Takav trend gradnje stambenih objekata sa nearmiranim zidanim zidovima, kao nosecim vertikalnim
elementima i veoma cesto sa drvenim meduspratnim tavanicama nastavljen je do donosenja propisa o
asezmickom projektovanju i gradenju. Ovi objekti su pokazali svu svoju "ranjivost" tokom
zemljotresa, kako u nasoj zemlji, tako i sirom sveta. Naime, organizacije, kao sto su "The Masonry
Society" i "Federal Emergency Management Agency" utvrdile su, nakon brojnih zemljotresa, da
ostecenja nearmiranih zidanih zidova izazivaju vecu materijalnu stetu i veci broj izgubljenih ljudskih
zivota, nego bilo koji drugi konstrukcijski element |7|.

Zbog toga su poslednjih decenija realizovana brojna istrazivanja nearmiranih zidanih zidova sa ciljem
da se utvrde uzroci nastanka njihovih ostecenja pri delovanju zemljotresa, da se razviju odgovarajuce
metode sanacije, kao i da se deIinisu pogodne tehnike ojacanja za povecanje njihove seizmicke
otpornosti.

U nastavku su, zbog prethodno iznetih cinjenica, ukratko prikazane samo raspolozive metode za
sanaciju i seizmicko ojacanje nearmiranih zidanih zidova, kao vitalnih elemenata nosece konstrukcije
najveceg broja zidanih zgrada, dok sanacija i ojacanje meduspratnih konstrukcija i temelja nisu
tretirani u okviru ovog rada.


KLASIFIKACIJA MERA ZA SANACIJU ZIDANIH ZGRADA
OSTECENIH USLED DEJSTVA ZEMLJOTRESA

Mere za sanaciju zgrada sa nosecim zidanim zidovima, ostecenih usled dejstva zemljotresa, mogu se
generalno podeliti u tri kategorije |3|:
Nekonstrukcifska ("ko:meticka") sanacifa. obuhvata sanacione mere koje unapreduju vizuelni
izgled ostecenih konstrukcijskih i nekonstrukcijskih elemenata. Ovim merama se, takode, mogu
ponovo uspostaviti neka nekonstrukcijska svojstva zidova, kao sto je zastita Iasadnih zidova od
atmosIerskih uticaja. Kozmeticka sanacija zidanih zidova uglavnom obuhvata zasecanje i
zapunjavanje pukotina, popunjavanje novim malterom "praznih" spojnica ili spojnica sa trosnim
malterom i izvodenje novih premaza i obloga u okviru molero-Iarbarskih radova.
Konstrukcifska sanacifa. obuhvata sanacione mere ciji je cilj da se uspostave prvobitna
konstrukcijska svojstva ostecenog elementa konstrukcije. U okviru ove grupe sanacionih mera,
spadaju postupci injektiranja pukotina u ispucalim zidovima (epoksidima ili masama za
injektiranje na bazi cementa, u zavisnosti od sirine otvora pukotina), lokalna reproIilacija
15
trosnih ili otpalih delova zida i prezidivanje, odnosno izvodenje novog zida na mestu tesko
ostecenog zida.
Konstrukcifsko pobolfsanfe. obuhvata sanacione mere, kojima se unapreduju seizmicke
perIormanse postojecih elemenata konstrukcije ili se uvode potpuno novi elementi konstrukcije.
U ovu grupu sanacionih radova spadaju: nova armirana malterska obloga zida, nova
armiranobetonska obloga zida (izvodi se klasicnim betoniranjem ili torkretiranjem), lepljenje
karbonskih traka ili tkanina sa jedne ili obe strane zida, kao i izvodenje novih AB smicucih
zidova, izvodenje dodatnih ukrucenja u vidu celicnih spregova i dr.


KLASIFIKACIJA MERA ZA SEIZMICKO OJACANJE ZIDANIH ZGRADA

U najvecem broju slucajeva, u okviru seizmicke rehabilitacije zidanih zgrada, najveca paznja se
posvecuje metodama za ojacanje vertikalnih elemenata konstrukcije. Osnovni razlog za ovakav pristup
je znacaj koji zidovi i stubovi imaju, kako za bocnu stabilnost, tako i za prijem gravitacionog
opterecenja.

Medutim, cest je slucaj da vertikalni elementi konstrukcije imaju zadovoljavaju nosivost za seizmicke
sile i gravitaciono opterecenje, ali da zbog neodgovarajucih veza u okviru konstrukcijskog sklopa
zgrade, moze doci do delimicnog ili potpunog kolapsa zgrade tokom zemljotresa. Zbog toga je, u cilju
projektovanja eIikasnih mera za povecanje seizmicke otpornosti, neophodno sustinsko razumevanje
ocekivanog seizmickog odgovora postojece zgrade, kao i svih njenih potencijalnih nedostataka.

U dokumentu koji je 2006 objavila americka agencija FEMA |4|, sve raspolozive metode za
seizmicku rehabilitaciju postojecih zgrada, svrstane su u pet osnovnih kategorija:
Dodavanje novih konstrukcijskih elemenata, uglavnom radi povecanja nosivosti ili krutosti.
Poboljsanje perIormansi postojecih elemenata konstrukcije, povecanjem njihove nosivosti i
deIormacionog kapaciteta.
Unapredenje veza izmedu elemenata konstrukcije, sa ciljem da se osigura da se pojedini
elementi ne odvoje i ne uruse, kao i da se obezbedi potpun prenos opterecenja u skladu sa
racunskim pretpostavkama o distribuciji sila.
Smanjenje seizmickog opterecenja, uklanjanjem poslednjih spratova ili delova mase sa
konstrukcije, uvodenjem dampera radi smanjenja pomeranja ili izvodenjem seizmicke izolacije.
Uklanjanje odabranih elemenata ili njihovo ,slabljenje' radi sprecavanja pojave ostecenja u
vezama izmedu razlicitih konstrukcijskih sistema ili minimiziranja vertikalne ili horizontalne
neregularnosti objekta.

Dodavanfe novih konstrukcifskih elemenata. Ovaj postupak, koji spada u najopstiju kategoriju mera za
povecanje seizmicke otpornosti, obuhvata dodavanje novih smicucih zidova i okvira sa ili bez
ukrucenja, cime se na postojecoj zgradi ublazavaju nedostaci u pogledu globalne nosivosti i krutosti,
kao i u pogledu njene konIiguracije. Novi konstrukcijski elementi mogu istovremeno da smanje
raspone meduspratnih tavanica, kao i da ublaze nepravilnosti u prenosu opterecenja do temelja.

Pobolfsanfe performansi postofecih elemenata konstrukcife. Ova tehnika unapredenja seizmicke
otpornosti podrazumeva eliminisanje nedostatka na lokalnom nivou, odnosno na nivou pojedinih
elemenata konstrukcije. Moze obuhvatiti poboljsanje postojece smicuce i Ileksione nosivosti nekog
elementa, kao sto je na primer izvodenje dodatne armiranobetonske obloge zidanog zida ili
lepljenje/Iiksiranje celicnih ploca ili vlaknastih kompozita, kao sto su FRP trake i tkanine.

16
Unapredenfe ve:a i:medu elemenata konstrukcife. Ova kategorija mera za seizmicku rehabilitaciju se
prvenstveno odnosi na eliminisanje ili ublazavanje nedostataka u prenosu opterecenja sa jednog na
drugi element konstrukcije. Iako lose veze izmedu pojedinih elemenata konstrukcije ne uticu direktno
na prijem seizmickog opterecenja, moraju se ojacati da bi se osigurao pouzdan prijem i prenos
gravitacionog opterecenja tokom snaznijih potresa.

Smanfenfe sei:mickog opterecenfa. Za zgrade koje imaju konstrukcijski sistem za prijem bocnih sila,
ali nedovoljnog kapaciteta, smanjenje mase (zamenom teskih Iasadnih obloga ili uklanjanjem velikog
korisnog opterecenja) ili uklanjanje poslednjih spratova, moze biti ekonomicno i prakticno resenje. Pri
ovoj drugoj varijanti mora se racunati sa gubitkom odredenog prostora, kao i sa neminovnom bukom i
privremenim prekidom eksploatacije zgrade. Takode, zbog smanjenja periode osilovanja zgrade, mora
se razmotriti i povecanje spektra ubrzanja u osnovi objekta. U ovu grupu metoda spadaju i mere za
modiIikaciju dinamickog odgovora konstrukcije. Seizmicka izolacija spada u relativno skupe metode i
primenjuje se uglavnom za kulturnoistorijske spomenike ili u slucajevima kada nisu moguci prekidi u
eksploataciji objekta. Ekonomski isplativija je tehnika ugradnje dampera, kojima se kontrolise
dinamicki odgovor konstrukcije (smanjuje se ukupno pomeranje zgrade, kao i diIerencijalna
pomeranja izmedu pojedinih spratova).

Uklanfanfe odabranih elemenata konstrukcife. Kapacitet deIormisanja se moze povecati
"oslobadanjem" ili potpunim uklanjanjem krtih elemenata iz konstrukcije. U slucaju zidanih zgrada sa
nearmiranim nosecim zidovima, intervencija bi se sastojala u vertikalnom presecanju zida u cilju
promene njegovog ponasanja tokom zemljotresa sa smicuceg loma na prihvatljiviji model sa
omogucenim savijanjem ili rotacijom.


PRIMERI KARAKTERISTICNIH METODA ZA SANACIJU I SEIZMICKO OJACANJE
ZIDANIH ZGRADA SA NEARMIRANIM ZIDOVIMA

'Usivanfe` - Stitching
Premoscavanje prslina pomocu 'stitching tehnike predstavlja jednostavno i eIikasno resenje za
sanaciju ispucalih zidova. Sastoji se u ugradivanju spiralne armature u spojnice zida. Postupak
sanacije se sastoji iz sledecih Iaza (slika 1):
Zasecanje horizontalne malterske spojnice na duzini od min. 50cm sa obe strane prsline.
Popunjavanje spojnice cementnim malterom.
Utiskivanje spiralne armature u svezu maltersku masu (25-45mm u dubinu spojnice).
Spiralna armatura se po vertikali postavlja u svakom 4-6 redu (na 30 50cm). Koriste se
spiralne sipke od nerdajuceg celika ili karbonske sipke.


Slika 1. "Usivanje" premoscavanje pukotine u zidu spiralnom armaturom
Fig. 1. Helical bars Ior crack stitching in masonry wall

17
Infektiranfe
U zavisnosti od sirine otvora prslina i pukotina primenjuju se sledeci postupci i materijali za
injektiranje:
Mikro prsline (0.2mm) ne injektiraju se
Prsline (0.2-0.8mm) injektiraju se eposkidnim smolama
Pukotine (0.8mm-10mm) injektiraju se injekcionim masama na bazi cementa
Pukotine (~10mm) ne injektiraju se, vec se ispucali deo zida preziduje ili se nakon uklanjanja
zdrobljenih delova popunjava sitnozrnim betonom.

Postupak injektiranja (slika 2):
Uklanjanje svih nekonstrukcijskih materijala sa spoljnih povrsina zida (malter, obloge, itd.).
Busenje rupa duz prsline. Sto su prsline tanje razmak izmedu rupa je manji. Rupe se buse na
rastojanju od 30 do 50cm duz pukotine.
Ciscenje prslina.
Postavljanje ulivnih dizni.
Povrsinsko zaptivanje prslina.
Injektiranje (tanje prsline veci pritisak injektiranja). Sa injektiranjem se pocinje od najnize
tacke vertikalnih i kosih prslina, odnosno od jednog kraja horizontalnih prslina.

Slika 2. Injektiranje prslina epoksidima ili cementnim injekcionim masama
Fig. 2. Grout or epoxy injection in cracks


I:vodenfe obloge od ferocementa
Ferocement predstavlja tankoslojni sitnozrni armirani beton u kome se kao armatura koristi rabic
mreza od pocinkovane celicne zice (slika 3). Postupak izvodenja obloge od Ierocementa obuhvata
sledece operacije:
Uklanjanje obloge sa ispucalih zidova (malter, glet masa, boja).
Busenje rupa za ankere radi pricvrscivanja rabic mreze.
Postavljanje ankera (npr. 6mm).
Postavljanje mrezice od pocinkovane celicne zice (npr. vareni rabic okca 10x10mm, precnik
zice 0.7 0.8mm).
Nanosenje mikroarmiranog cementnog maltera utiskivanjem pomocu mistrije u rabic mrezu.
Ukupna debljina malterskog sloja Ierocementa treba da iznosi 2cm.

1 zid
2 pukotina
3 ulivne dizne
18

Slika 3. Mrezice koje se koriste za seizmicko ojacanje zida Ierocementom
Fig. 3. Wire nets Ior masonry wall retroIitting with Ierrocement


I:vodenfe vertikalnih serklaa
Vertikalni serklazi se kod nearmiranih zidanih zidova izvode radi 'utezanja postojecih zidova i
povecanja njihove seizmicke otpornosti. Vertikalni serklazi bitno povecavaju duktilnost zida. Treba ih
postaviti na mestima suceljavanja upravnih zidova ili u jednom zidu na udaljenosti ne vecoj od
dvostruke visine sprata. Oni se armiraju sa 4O14mm, vertikalnom armaturom i uzengijama O6mm na
razmaku od 20cm (slika 4). Vertikalni serklazi se moraju povezati sa temeljima, a kontinuirano se
protezu da vrha zgrade. Za ugradnju vertikalnih serklaza u postojece zidane gradevine potrebno je
ukloniti deo zida po vertkali i deo horizontalnog serklaza na tom mestu, pazeci da se ne osteti armatura
u horizontalnom serklazu. Nakon sto je postavljena armatura vertikalnog serklaza pristupa se
njegovom betoniranju.

Slika 4. Primer seizmickog ojacanja zida pomocu AB vertikalnog serklaza
Fig. 4. Example Ior masonry wall retroIitting with RC tie-column


Postavlfanfe dodatne vertikalne armature i u:engifa
U slucajevima kada zidovi u uglovima i na mestu suticanja i ukrstanja nisu osteceni, ili kada je tesko
izvodljivo 'usecanje vertikalnih serklaza, ojacanje ovih zona se izvodi ugradivanjem vertikalnih sipki
u prethodno Iormirane vertikalne kanale u zidovima. Ove vertikalne sipke se povezuju sa zidom
pomocu uzengija ukosnica koje se ugraduju u horizontalne spojnice na medusobnom rastojanju od
cca 50cm (slika 5). Kanali u zidovima se zatim zapunjavaju cementnim malterom.
19

Slika 5. Primer seizmickog ojacanja zida pomocu dodatne vertikalne armature i uzengija
Fig. 5. Example Ior masonry wall retroIitting with additional vertical rebars and anchor ties


Celicne :atege
Primena celicnih zatega u zidovima se dugo koristi za sprecavanje bocne nestabilnosti Iasadnih
zidova, kao i za poboljsanje integriteta zidova u uglovima. Tipican raspored i detalji povezivanja
prikazani su na slikama 6 i 7.


Slika 6. Dispozicija celicnih zatega (a osnova, b presek)
Fig. 6. Arrangement oI steel tendons (a base plan, b cross section)

20

Slika 7. Detalji povezivanja celicnih zatega
Fig. 7. Details oI steel tendons connection


I:vodenfe armirane malterske obloge
Armirana malterska obloga se izvodi sa obe strane zidanog zida. Postupak ojacanja obuhvata
postavljanje mrezaste armature koja se sa obe strane zida povezuje odgovarajucim ankerima i
izvodenje obloge rucnim ili masinskim malterisanjem. Na slici 8 prikazan je primer izvodenja
armirane malterske obloge.


Slika 8. Primer seizmickog ojacanja zida pomocu armirane malterske obloge
Fig. 8. Example Ior masonry wall retroIitting with reinIorced plaster

Na slican nacin se izvodi i ojacanje zida pomocu armiranobetonskih obloga, s tom razlikom sto se
debljina obloga krece od 10-15cm i sto se moze izvoditi betoniranjem u jednostranoj oplati ili pomocu
torkretiranja. Na slici 9 prikazan je primer je postupak torkretiranja, kao i povecanje histerezisnog
kapaciteta zida nakon ojacanja |1|.

21

Slika 9. Primena torkret betona za seizmicko ojacanje zida i histerezisne krive pre i nakon ojacanja uzorka zida
Fig. 9. Application oI shotcrete Ior wall strengthening and hysteretic curves Ior a specimen beIore and aIter
retroIit using shotcrete

Leplfenfe karbonskih traka i tkanina
Tehnika lepljenja karbonskih traka i tkanina se koristi u cilju poboljsanja seizmicke otpornosti nosecih
zidova i objekta u celini. Ovaj postupak ojacanja zidova se izvodi na "zdravim" zidovima ili na
ispucalim zidovima, kojima je prethodno postupkom injektiranja vracen strukturni integritet.

Za ojacanje nosecih zidova, kada se koristi sistem sa lepljenjem karbonskih lamela (carbon Iiber
reinIorced polymer CFRP), moguce su sledece dispozicije postavljanja lamela: u vidu ukrstenih
dijagonala, vertikale, horizontale ili njihove kombinacije (slika 10). Postupak postavljanja karbonskih
lamela na nosece zidane zidove obuhvata sledece radne operacije:
Uklanjanje maltera sa povrsine zida. Duz osa predvidenih za postavljanje karbonskih lamela
potrebno je ukloniti malter, tako da se "otkrije" struktura zida u obliku traka sirine 20cm.
U slucaju da se nakon uklanjanja maltera sa povrsine zida i horizontalnih AB serklaza uoce
lokalne zone sa udubljenjima na mestu otpalih delova opeka, maltera ili betona, potrebno je da
se te zone popune reparaturnim malterom na cementnoj osnovi, tako da se nakon reproIilacije
dobije ravna povrsina zida.
Poravnavanje povrsine zida masinom za brusenje.
Nanosenje epoksidnog lepka (traka sirine 10cm) u jednom sloju debljine 4mm.
Merenje i odsecanje kabonskih lamela na potrebnu duzinu.
Ciscenje karbonskih lamela i nanosenje epoksidnog lepka.
Postavljanje karbonskih lamela. Ovu operacija se izvodi primenom rucnog valjka, pri cemu se
mora voditi racuna o "otvorenom" vremenu za rad nakon nanosenja epoksidnog lepka na
podlogu i karbonsku traku.
Nanosenje produznog maltera na delu uklonjenog maltera. Ova operacija se moze izvoditi
najranije 3 dana nakon zavrsenog lepljenja karbonskih lamela. Radi bolje prionljivosti maltera
za karbonsku traku, prethodno se moze premazati gornja povrsina karbonske trake epoksidnim
lepkom, na koji se pospe kvarcni pesak.

FRP tkanine se postavljaju na slican nacin, sa tom razlikom sto se lepe na celoj povrsini zida ili u vidu
traka, koje su daleko vece sirine u odnosu na FRP laminate (slika 11).
Osnovne prednosti koriscenja FRP tkanina su |7|:
povecavaju smicucu i savojnu otpornost zida
ne povecavaju masu zida
ne zahtevaju intervencije na temeljima
debljina FRP tkanina je manja od 3mm, pa ne smanjuje korisni prostor objekta
22
FRP tkanina omogucava prevodenje krtog nearmiranog zidanog zida u duktilan konstrukcijski
element
primena FRP tkanina je jeItinija od nekih alternativnih metoda ojacanja, kao sto je izvodenje
armirane obloge torkretiranjem.
postavlja se brzo i lako.


Slika 10. Povecanje smicuce nosivosti zida pomocu CFRP traka
Fig. 10. Enhancement oI masonry wall shear strength with CFRP strips


Slika 11. Ojacanje zidanog zida FRP tkaninama
Fig. 11. CarbonWrap strengthening oI masonry wall

Postavlfanfe FRP armaturnih sipki
Tehnika, koja je u svetu poznata kao "NSM" (near surIace mounted FRP bars) i koja se koristi za
ojacanje AB konstrukcija, nasla je svoju primenu i za seizmicko ojacanje zidanih zidova |8|.
Povecanje smicuce nosivosti zidova postize se postavljanjem FRP armaturnih sipki u horizontalne
spojnice zida.
Postupak obuhvata sledece operacije (slika 12):
uklanjanje dela maltera iz spojnice brsunom plocom,
popunjavanje spojnice pastom na bazi epoksida ili cementa,
postavljanje sipke u spojnicu utiskivanjem i
zavrsno popunjavanje spojnice pastom.
23

(a) Popunjavanje spojnice pastom (b) Postavljanje GFRP sipki
(a) Application oI Embedding Paste (b) Installation oI GFRP Bars
Slika 12. Ojacanje pomocu FRP sipki postavljenih u spojnice zida
Fig. 12. Strengthening by near surIace mounted FRP bars

Naknadno i:vodenfe hori:ontalnih serklaa
U starim zidanim konstrukcijama retko postoje zidni serklazi ili spone za povezivanje tavanica i
zidova. Zbog tog nedostatka, pri potresima, sile sa meduspratnih konstrukcija se ne rasporeduju na sve
zidove sprata srazmerno njihovoj krutosti. Takve tavanice, nepovezane sa zidovima, ne mogu spreciti
pomeranja, pa cak i rusenje zidova izvan njihove ravni. Horizontalni serklazi se po pravilu izvode u
nivou meduspratne konstrukcije, kroz celu debljinu zida.

Medutim, kod zidova velike debljine i kod viseslojnih zidova, izvode se sa unutrasnje strane, a
povezuju se sa preostalim delom zida pomocu mozdanika (slika 13) ili pomocu ankera i celicnih ploca
(slika 14).



Slika 13. Povezivanje pomocu AB mozdanika
Fig. 13. Connection with RC dowel
24

Slika 14. Povezivanje pomocu ankera i celicnih ploca
Fig. 14. Connection with anchors and steel plates

LITERATURA

|1| ElGawady M., Lestuzzi P., Badoux M.: A review oI conventional seismic retroIitting techniques Ior
URM, 13th International Brick and Block Masonry ConIerence, Amsterdam, July 4-7, 2004, pp. 1 10.
|2| Galati N., Garbin E., Nanni A.: Design guidelines Ior the strengthening oI unreinIorced masonry
structures using Iiber reinIorced polymers (FRP) systems, Finall draIt report, University oI Missouri
Rolla, 2005, pp. 107.
|3| Repair oI earthquake damaged concrete and masonry wall buildings, Federal Emergency Management
Agency, FEMA 308, 1998, pp. 80.
|4| Techniques Ior the Seismic Rehabilitation oI Existing Buildings, Federal Emergency Management
Agency, FEMA 547, 2006, pp. 571.
|5| Radonjanin V., Malesev M.: Ostecenja i sanacija zidanih konstrukcija, skripta, 2009, pp. 52.
|6| Radonjanin, V., Malesev, M.: Uzroci i mehanizmi deterioracije zidanih zgrada, KonIerencija "Zidane
konstrukcije nosivost, trajnost i energetska eIikasnost", 24 Novembar 2010, Beograd, Drustvo za
ispitivanje i istrazivanje materijala i konstrukcije Srbije, 2010, pp. 15 28.
|7| www.CarbonWrapSolutions.com (preuzeto sa interneta 01.04.2011.)
|8| Tumialan G, Nanni A.: Strengthening oI Masonry Walls with FRP Bars, Composites Fabricator
Magazine, March 2002, pp. 1-9.
|9| Folic, R., Radonjanin, V.: Design considerations, selection oI material and execution oI masonry
according Eurocodes 6 and 8, ScientiIic ConIerence VSU`2007, SoIia, 14-15 May, Proc. Vol. I, pp. II-
104 II- 111.
|10| Radonjanin, V., Malesev, M., Milovanovic, V.: Prikaz i analiza ostecenja zidanog objekta - spomenika
kulture starog jedan vek, SGIT Srbije, V Naucno-strucno savetovanje "Ocena stanja, odrzavanje i sanacija
gradevinskih objekata i naselja", Zlatibor, Maj 2007, Zbornik radova, str. 499-506.
|11| Radonjanin, V., Malesev, M.: Evrokod 6: proracun zidanih konstrukcija deo 1-1: Opsta pravila za
armirane zidove, Naucno-strucni skup "Evropska regulativa iz oblasti elemenata od gline i kalcijum
silikata u zidanim konstrukcijama Evrokod 6 i prateci standardi", Beograd, 2006, Zbornik radova, str.
123-142.
|12| Radonjanin, V., Malesev, M.: Causes and maniIestation oI most Irequent damage in masonry structures,
11th International Simposium oI MASE, Ohrid, 2005., Proceedings, pp. 489-497.
|13| Radonjanin, V., Malesev, M.: Zidane konstrukcije jednoslojni zidovi, Izgradnja 64, Broj 1-2, Januar -
Iebruar 2010, str. 75-78.
|14| Tumialan, J.G., N. Galati, A. Nanni: Field Assessment oI URM Walls Strengthened with FRP Laminates,
Journal oI Structural Engineering, American Society oI Civil Engineers, Vol. 129, No. 8, August, 2002.
|15| Paquette, J., M. Bruneau, S. Brzev: Seismic Testing oI Repaired UnreinIorced Masonry Building Having
Flexible Diaphragm, Journal oI Structural Engineering, Vol. 130, No. 10, October, pp. 1487-1496.

25




PRIMENA FUZZY TOPSIS METODE ZA
VISEKRITERIJUMSKI IZBOR OBJEKATA
ZA REKONSTRUKCIJU I ODRZAVANJE

Zivojin Prascevic, Natasa Prascevic

Gradevinski fakultet Univre:iteta u Beogradu

REZIME

U ovom radu je dat prikaz predlozeonog postuka za visekritejirumsko rangiranje alternativa Fuzzy
TOPSIS koje je primenjen za odredivanje optimalne raspodela investicionih sredstava za odrzavanje
gradevinskih objekata i visekriterijumski izbor objekata za rekonstrukciju. Prema ovom postupku
napisan je odgovarajuci kompjuterski program i prikazan jaden ilustrativan primer ocene rizika i
rangiranja za odrzavanje mostovskih konstrukcija.

KLJUCNE RECI: Fuzzy TOPSIS, odrzavanje objekata, raspodela investicija


APPLICATION OF FUZZY TOPSIS METHOD FOR
MULTIPLE CRITERIA CHOICE OF OBJECTS FOR
RECOTSNRUCTION AND MAINTENANCE

ABSTRACT

A survey oI proposed procedure Ior multiple criteria ranking oI alternatives Fuzzy TOPSIS is presented
in this paper. This procedure is applied Ior determination oI the optimal distribution oI investments Ior
the maintenance oI civil engineering objects and their multiple criteria choice Ior reconstruction.
According to this procedure corresponding computer program has been written out and one illustrative
example oI the bridge risk assessment and their ranking Ior maintenance is presented in the paper.

KEY WORDS: Iuzzy TOPSIS, maintenance, distribution oI investments


INTRODUCTION

TOPSIS method (Technique Ior Order PreIerence by Similarity to Ideal Solution) Ior solving multiple
criteria decision problem (MCDMP) with several alternatives was proposed and developed by Hwang
and Yoon (1981). The method is based on the Iact that the chosen or most appropriate alternative
should have the shortest distance Irom positive ideal solution (PIS) and the longest distance Irom the
negative ideal (anti ideal) solution (NIS). This alternative has the maximum similarity with positive
ideal solution and minimum similarity with negative ideal solution. Chen and Hwang (1992) have
transIormed this method with the crisp (nonIuzzy) data to the method with the Iuzzy data. In last
twenty years a lot oI authors take part in development oI this method and proposed numerous
UDK: 519.816 : 624.21
Izvorni nauni lanak
26
modiIications. The method was applied useIully in the practice as a help to the decision makers to
solve many problems in diIIerent Iields. Opricovic (1998) proposed method, named VIKOR, Ior
multiple criteria optimization oI complex systems. This method Iocuses on ranking and selecting
alternatives in the presence oI the conIlicting criteria. He introduced the multiple criteria ranking index
based on the particular measure oI closeness to the ideal solution. Opricovic and Tzeng (2004)
compared main Ietures oI VIKOR and TOPSIS in all steps oI a problem solution: procedural basis,
normalization, aggregation and Iinal solution. Opricovic later extended his VICOR method Ior soving
Iuzzy multiple criteria problems with conIlicting and non conIlicting criteria and developed VIKOR-F
(Opricovic, 2007). VIKOR method has been used many times Ior multiple criteria ranking oI
alternatives Ior solution oI many problems in civil, hydrotechnical and transportation engineering and
other branches oI practice as well. Wang and Elhang (2006) proposed Iuzzy TOPSIS method based on
alIa level sets with application to the bridge risk management. For every alternative and chosen alIa
level, they Iormulated nonlinear programs (NLP) with lower and upper value oI relative closeness to
NIS as the objective Iunctions and with prescribed lower and upper values as the constrains. In such a
way these relative closeness are obtained as Iuzzy numbers and then aIter deIuzziIication the
alternatives are ranked.

The risk assessment oI an object (bridge, building, etc) is usually perIormed to determine the optimal
scheme or rank order oI the object maintnance. This problem has been investigated by many autthors
and in the literature exist diIIernt methods Ior the risk assessment. For instance, Adey, Hajdin and
Brhwiler (2003) presented risk-based approach to the determination oI optimal interventions Ior
bridges aIIected by multiple hazards. Wang and Ehlang (2007) proposed a Iuzzy group decision
making approach Ior the risk assesment using Iuzzy TOPSIS method.

In this paper is considered a problem oI multiple criteria ranking oI objects Ior reconstruction against
prescribed criteria using modiIied Iuzzy TOPSIS procedure proposed by authors (Prascevic and
Prascevic, 2010). In this method all input data are presented as triangular Iuzzy numbers as
probabilistic Iuzzy input data. For these Iuzzy numbers and their products are Iound generalized
expected values, variances, standard deviations and coeIIicients oI variations. These values are used in
the mathematical Iormulas Ior relative distances to PIS and NIS to rank chosen alternatives. This
procedure is more general than the procedure based on crisp data and gives to the decision maker more
important data which are relevant to make an optimal decision.

DEFINITION OF THE PROBLEM

In this problem is assumed some Iirm or institution (owner) which is responsible Ior the maintenance
oI n objects (buildings, bridges or other objects) A
1
, A
2
,., A
m
. To reduce consequences oI a risk that
inIluence on saIety, Iunctionality, sustainability, availability, environmental and other important
Iactors, a corresponding amount oI money should be invested in the maintenance oI these objects. The
available amount oI money usually is not suIIicient Ior all objects or projects, so that they should be
ranked according to the risk rating, and the money should be invested in the objects according to this
rank list. The mentioned Iactors are named as criteria denoted by C
1
, C
2
,.,C
n
, while the objects
represent alternatives Ior multi-criteria decision making (MCDM). Each alternative A
i
is numerically
evaluated by experts with respect to the criterion C
i
by values f
if
(i 1,2,...,m; f 1,2,...,n). These
values are elements oI a decision matrix denoted by |f
if
|
mn

The set oI criteria O contains two disjunct subsets O
b
and O
c
, i.e
O (C
1
,C
2
,...,C
n
) (O
b
O
c
), (O
c
O
b
) .
(1)
27
The subset oI criteriteria O
b
represents beneIits or criteria with Iavourable eIIects that should be
maximised, while subset oI criteria O
c
represents costs or criteria with unIavourable eIIects that
should be minimized in the procedure.

Every criterion C
f
is assessed by experts with relative weight values w
f
(f 1,2,.,n). These values
Iorm the vector of weights |w
f
|
1n
. The problem is to Iind the most preIerable or the best
(compromise) alternative A
c
that satisIies all criteria together and which is closest to the ideal positive
solution and Iarthest to the negative ideal solution, and to rank alternatives according to this rule.

The ideal positive solution F
*
is Iormed by the values f
if
that are maximal Ior the beneIit criteria and
minimal Ior the cost criteria, i.e
)} , ( ), , ( } ... ,..
min max * * *
1
*
c if f b if f n i
i f i f f f f F .
(2)
The ideal negative solution F
-
is Iormed by the values f
if
that are minimal Ior the beneIit criteria and
maximal Ior the cost criteria, i.e
)} , ( ), , ( } ... ,..
max min
1 c if f b if f n i
i f i f f f f F

.
(3)
In many real situations elements oI decision matrix f
if

and vector oI weights w
i
can not be assessed
precisely and expressed by crisp numbers. Some oI these elements sometimes may be quantiIied by
linguistic values 'good, 'bad, 'high, 'low and in other similar way. For these reasons, the Iuzzy
numbers Ior input data should be used, and the problem transIormed to the Iuzzy multiple criteria
decision making problem (FMCDMP). In the literature exist many methods and its modiIications to
solve this problem with Iuzzy and nonIuzzy (crisp) data. In this paper is used the triangular Iuzzy
number A
~
, which is shown on Fig. 1, described with three characteristic values a
l
, a
m
and a
u
i..
e. ) , , (
~
u m l
a a a A .


u
A
(x)
1.0




a
l
x

a
m
a
u
R

Fig. 1 Triangular Iuzzy number
Sliaka 1 Trouglast Iazi broj

FUZZY TOPSIS PROCEDURE

Elements oI the Iuzzy decision matrix
~
are triangular Iuzzy numbers ) , , (
~
) (
.
) ( ) (
,
u
if
m
if
l
if if
f f f f , so that
this matrix can be expressed by three crisp matrices ). , , (
~
u m l
Fuzzy TOPSIS procedure perIorms
in several steps which will be explained in this work with proposed modiIication. These steps are
28
normalization, calculation oI generalized expected values and standard deviations, ranking alternatives
and choice oI the best alternative.
Normali:ation

Since criteria oI the decision making problem have diIIerent nature and meaning, and thus are
expressed by the values which usually have diIIerent dimensions and scale, it should to perIorm
normalization oI their values and obtain dimensionless values oI the decision matrix. In the literature
exist several methods Ior this normalization (Wang and Elhang, 2006), and here will be given method
used by Ertugrud and Karakasagly (2008). Normalized values oI elements
if
f
~
oI the Iuzzy decision
matrix
~
are denoted as
if
a
~
, which consist the normalized Iuzzy matrix
~
and are calculated by the
next Iormula
; ,... 2 , 1 ; ,..., 2 , 1 ; ) / , / , / (
~ ) *( ) *( ) *( ) (
n f m i f f f f f f a
u
i
u
if
u
i
m
if
u
i
l
if if
(4)
where Ior every criterion i
. ,..., 2 , 1 ,
) ( max ) *(
m i f f
u
if f
u
i

(5)

Determination of expected values, dispersions (variances) and standard deviation of fu::v elements of
the weighted normali:ed decision matrix
~


Elements
if
v
~
oI a weighted decision matrix
~
are calculated as a product oI two Iuzzy numbers
if
a
~

and weight
i
w
~
, which in many cases represents coeIIicient of significance oI the alternative A
i

n f m i w a v
i if if
,..., 2 , 1 ; ,..., 2 , 1 ;
~ ~ ~

(6)
Some authors (Ates at al., 2006) calculate elements oI the Iuzzy weighted matrix
~
by the Iormula
) , , (
~ ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( u
i
u
if
m
i
m
if
l
i
l
if if
w a w a w a v

(7)
In the authors earlier paper (Prascevic and Prascevic, 2010) is proposed procedure with the
generalized expected values
if
e and dispersions dij oI the Iuzzy numbers products
. ,..., 2 , 1 ; ,..., 2 , 1 );
~ ~
( ),
~ ~
( n f m i w a D d w a x e
i if if i if e if
(8)
These values are elements oI matrices and respectively and are calculated by the Iormulae that are
given in the paper (Prascevic and Prascevic, 2010) depending on the chosen probability distribution oI
Iuzzy events, which may be uniIorm or tirangular one.

Calculation of the expected ideal positive and ideal negative solutions

For every criterion C
f

are Iound the best expected ideal positive solution
*
f
e and the worst ideal
negative solution

f
e in the columns oI the matrix oI expected values by the next Iormulae
} : or :
min max *
c if i b if i i
f e f e e , (9)
}. : or :
max min
c if i b if i i
f e f e e

(10)
29
These values are elements oI vectors oI expected ideal positive
*
A and expected ideal negative

A solution
| ,..., , |
* *
2
*
1
*
n
e e e A , | ,..., , |
2 1

n
e e e A (11)
Dispersions that corresponds to these expected values are denoted as
*
i
d and

i
d and they constitute
vectors
| ,..., , | |, ,..., , |
2 1
* *
2
* *

n n i
d d d D d d d D

(12)

Calculation of the expected Euclidean distances and dispersion from ideal positive and ideal negative
solution

The expected Euclidean distances Ior every alternative A
i

Irom the expected positive ideal solution
*
A
and Irom expected negative ideal solution

A are calculated by Iormulae

; ,..., 2 , 1 , | ) ( |
2 / 1
1
2 * *
m i e e ED
n
f
f if i

(13)
. ,..., 2 , 1 , | ) ( |
2 / 1
1
2
m i e e ED
n
f
f if i

(14)
Variance
*
f
J oI the distances oI alternative A
f

Irom the positive ideal solution A
*
and variance

f
J Irom the negative ideal solution

A , are calculated by the next Iormulae, taking into account rule

Ior summation and subtraction oI variances Ior the mutually independent variables

n
i
f if i
m i d d J
1
* *
,..., 2 , 1 ), ( ;
(15)

n
i
f if i
n i d d J
1
,..., 2 , 1 ), ( . (16)
Corresponding standard deviation
*
i
oI the distance oI each alternative A
i
Irom the ideal positive
solution
*
A and standard deviation

i
oI each alternative A
i

Irom negative ideal solution

A are
2 / 1 2 / 1 * *
| | , | |


i i i i
J J ; i1,2,...,n. (17)
These characterstic values oI distances oI each alternative A
i
Irom ideal positive and ideal negative
solution are Iurther used to Iormulate rules Ior the alternative ranking and choice oI best alternative.
The distances Irom positive and negative ideal solutions are assumed as the Iuzzy numbers, or
probabilistic Iuzzy events, characterzed by these values.

Expected relative closeness and relative standard deviation to ideal po:itive and ideal negative
solution and ranking alternatives

Like in the TOPSIS method with crisp data, expected relative closeness oI each alternative A
i
to the
positive ideal solution
*
,i e
RC and negative ideal solution

i e
RC
,
are important indicators Ior ranking
alternatives. These values are calculated by next Iormulae
30
; ,..., 2 , 1 ), /(
* * *
m i ED ED ED ERC
i i i i


(18)
. ,..., 2 , 1 ), /(
*
m i ED ED ED ERC
i i i i


(19)
Alternative with smaller
*
i
ERC and bigger

i
ERC are better ranked.
Cheng (1998) proposed CJ index to improve Lee and Li`s method (Lee and Li, 1988) oI ranking Iuzzy
numbers. This index represents the coeIIicient oI variation which is calculated Ior the distance oI
alternative A
i
Irom ideal positive solution
*
i
CJ and ideal negative solution

i
CJ , respectively
. ,..., 2 , 1 , / , /
* * *
m i ED CJ ED CJ
i i i i i i


(20)
Alternative with bigger
*
i
CJ and smaller

i
CJ has the better rank on the rank list. Ranking
alternatives in this way is simple, but sometimes has some disadvantage. It is possible such a case
when comparing two alternatives A
i
and A
k
which have expected distances Irom positive ideal
solutions
*
i
ED ~
*
k
ED and
* *
k i
CJ CJ . According this ranking rule, alternative A
k
is better ranked
then alternative A
i
. This conclusion will not be accepted by the decision maker iI diIIerences between
*
i
CJ and
*
k
CJ are small. In such a case alternative A
k
will be ranged better then alternative A
i
,
especially when alternative A
k

has smaller expected relative closeness then alternative A
i
, i.e.
.
* *
i k
RC RC
Ranking according to expected relative closeness have advantage over other rules. But in practice
should to apply all the rules and then analyze obtained results and propose to the decision maker that
alternative which satisIies maximally these rules.

II an amount oI money Q, which is determined Ior the maintenance oI considered objects, then it be
delivered according to the obtained rank list by the next Iormulae

Q
ci
(KIC)
i
Q Ior the rank list according to ERC
i
*
, (21)
Q
vi
(KIJ)
i
Q Ior the rank list according to CJ
i
*
, (22)
where KIC
i
and KIJ
i
coeIIicients oI distribution oI the amount oI money Q
KIC
i

m
i
i i
ERC ERC
1
/ , KIJ
i
CJ
i
*
/

m
i
i
CJ
1
*
,
*
1
i i
ERC ERC

(23)
According to this procedure, the authors have written corresponding computer program
FUZZYTOPSIS in MATLAB programming system.

EXAMPLE

This example, which is related to bridge risk assessment, is taken Irom papers written by Wang and
Ehlang (2003,2007), where this problem is solved in quite diIIerent way. According to British
Highway Agency (2004), bridge risk is deIined as any event or hazard that could hinder the
achievement oI business goals or the delivery oI stakeholder expectations and is deIined as product oI
the likelihood (probability) and consequence oI the event occurred.

In the example are considered Iive bridge structures BS
1
, BS
2
,., BS
5
which represent alternatives A
1
,
A
2
,., A
5
. All consequences and probabilities oI the risk events are assessed on the base oI evidence
and engineering judgment by three experts against Iour criteria: safetv (C
1
), functionalitv (C
2
),
sustainabilitv (C
3
) and envinronment (C
4
). The coeIicients oI signiIicance oI alternatives are also
31
assessed by eexperts. These values are assessed as linguistic and numeric variables that are Iinally
transIormed into triangular Iuzzy numbers. These values are elements oI the Iuzzy decision matrix

~
(
l
,
m,
,
u
)
and denotes levels oI risk oI bridge structure BS
i
against criterion C
f
(i1,2,..,5;
f1,2,..,4). The task is to determine optimal scheme (rank order) and coeIIicients distribution.

(
(
(
(
(
(

73 62 0 0
27 62 62 0
15 10 73 27
22 38 62 62
15 62 38 73
,
m

(
(
(
(
(
(

85 85 0 0
62 85 85 0
50 38 85 62
50 73 85 85
50 85 73 85
,
u

(
(
(
(
(
(

100 100 10 5
90 100 100 5
85 73 100 90
78 95 100 100
85 100 95 100
.

l
|0.77 0.50 0.30 0.13|,
m
|0.93 0.70 0.50 0.30|,
u
|1.00 0.87 0.70 0.50| .

Since the rank order is calculated according to high level oI risk, the subsets O
b
and O
c
are
= O = O
c b
C C C C ), , , , (
4 3 2 1
.
Using computer program FUZZY TOPSIS, developed by authors oI this work, corresponding results
are obtained that are summarized in the next table.

Table 1. Sumarized results
Tabela 1. Sumarni rezulatti
Rank Exp.Rel. Distance Exp.Rel. Clossen. KIC
i
CoeII oI Variation KIJ
i
oI altt. Alternat. ED
i
*
Alternat. ERC
i
*
Alternat. CJ
*

1 A
2
BS
2
0.1203 A
2
BS
2
0.1142 28.7 A
2
BS
2
0.9089 28.6
2 A
1
BS
1
0.1402 A
1
BS
1
0.1322 28.1 A
1
BS
1
0.8455 26.5
3 A
3
BS
3
0.3141 A
3
BS
3
0.2846 23.1 A
3
BS
3
0.7510 23.5
4 A
4
BS
4
0.7684 A
4
BS
4
0.5651 14.1 A
4
BS
4
0.4795 15.0
5 A
5
BS
5
0.9584 A
5
BS
5
0.8129 6.0 A
5
BS
5
0.2028 6.4

From this table can be concluded:
- Bridge structure BS
2
(alternative A
2
) has the smallest value oI the distance Iorm ideal positive
solution, i.e solution with highest values oI degree oI risk;
- Bridge structure BS
1
(alternative A
1
) has all characteristic values that are very close to BS
2
, so
that these two structures have practically the same degree oI risk and require the same amount
oI money Ior the maintenance;
- Bridge structures BS
4
and BS
5
have smaller characteristic values and smaller level oI risk, so
that they require smaller amount oI money Ior the maintenance then structures BS
1
and BS
2
;
- Rank list made by the expected relative closeness ERC
i
*
and by the generalized coeIIicient oI
variation CJ
i
*
in this case are the same;
- CoeIIicients oI investment distribution KIC
i
and KIJ
i
are very close in this case Ior all bridge
structures.

CONCLUSION

Fuzzy TOPSIS method, enables more comlete and Ilexible modeling oI the multiple criteria decision
making problems then crisp TOPSIS method. In Fuzzy TOPSIS method can be introduced imprecise
input data Ior the decision matrix and weights oI criteria. Proposed method gives to the decision maker
32
more relevant output data than clasic TOPSIS method, which is important to make suitable decisions.
This method may be successIuly used Ior rannikg alternatives and optimally deliver investments on
projects, optimal risk assessment oI diIIerent type oI objects, optimal choice oI objects Ior
reconstruction, choice oI amoost appropriate conatractor on tendering procedure and in many other
casaes oI multiple criteria decision making.


REFERENCES

Adey, B., Hajdin, R., Brhwiler, E.(2003), 'Risk-based approach to the determination oI optimal interventions
Ior bridges aIIected by multiple hazards, Engineering Structures, Vol. 25, pp. 903-912.
Ates, N. J., Cevik, S, Kahraman, C., Gulbay, M., Erdogan., S. A (2006), 'Multiatribute perIormance evaluation
using a hierarchical Iuzzy TOPSIS method, Stud in Fu::vness and Soft Computing Vol. 201, pp. 537-
572.
British Highway Agency (2004), Jalue management of the structures renewal programme, Version 2.2.
Cheng, C-H (1998), 'A new approach Ior ranking Iuzzy numbers by distance method. Fu::v sets and svstems,
Vol. 95, pp. 307-317.
Ertugrud, I. and Karakasogly, N. (2008), 'Comparison oI Iuzzy AHP and TOPSIS methods Ior Iacility location,
International Journal of Advanced Manufacture and Technologv, Vo. 39, pp. 783-795.
Hwang, C-L., Yoon, K. (1981), Multiple Attribute Decision Making an Applications, Springer-Verlag, New
York.
Lee, E. S and Li, R. L. (1988), 'Comparison oI Iuzzy numbers based on probability measure oI Iuzzy events.
Comput Math Appl, Vol. 15, pp. 887-896.
Opricovic, S (1998), Muliple criteria optimi:ation of svstems in Civil Engineering (in Serbian), University oI
Belgrade, Faculty oI Civil Engineering, Belgrade.
Opricovic, S., Tzeng, G-H. (2004), ,Compromise solution by MCDM methods: A comparative analysis oI
VICOR and TOPSIS', Europ. J. of Operational Research, Vol. 156, pp. 445-455.
Opricovic, S.(2007), 'A Fuzzy Compromise Solution Ior Multicriteria Problems', Int. J. of Uncertaintv,
Fu::iness and Knowledge-based Svstems', Vol. 15, No. 3, pp. 363-380.
Prascevic, Z., Prascevic, N., 'One modiIication oI Iuzzy TOPSIS method, LII Conference of British
Operational Research Societv, London, 2010. This work will be published in the Journal of Modelling in
Management.
Wang, Y-M. and Elhang, T. M. S. (2006), 'Fuzzy TOPSIS method based on alIa level with an application to risk
management, Expert Svstems with Application Vol. 31, pp. 309-319.
Wang, Y-M. and Elhang, T. M. S. (2007), 'A Iuzzy group decision making approach Ior bridge risk
assessment, Computers and Industrial Engineering, Vol. 53, pp. 137-148.


33

CHCTEM AAHTHFHHHOI VHPABABA
CAOFPATAJEM HA PEKOHCTPVHCAHOJ
TPAMBAJCKOJ EOHHHH V FVHEBAPV KPAA
AHEKCAHPA V FEOIPAV

Tomncnan Mnxajnonnh*, Cnooan Cre]anonnh**, Bnanmnp Fomxonnh**

*Caoopahafuu uucmumvm HHH,He+anuua 6-Beo , mihaflovictsicip.co.rs
**SIEMENS d.o.o Beograd, Industry Sector, Mobility Division

PE3HME
Ha pexoncrpyncanoj rpamnajcxoj eonnnn y Fynenapy Kpaa Anexcanpa y Feorpay nncrannpan
je aanrannnn cncrem unjn pa sanncn o caopahajnor onrepehena na ynnunoj mpexn n xojn
oesehyje anane npenocrn nosnnnma jannor npenosa (npenacxono rpamnajnma) yx noresa
xojn je npemer pexoncrpyxnnje. Aanrnnnnocr y pay cncrema sa ynpanane roxonnma je
ocrnapena npnmenom Henrpannor ynpanauxor cncrema Sitraffic Scala Motion n 15 xonrponepa
ca aanrnnnnnm ynpananem nncrannpannx na pacxpcnnnama o Byxonor cnomennxa o
Iocnoapa Byunha ynnne, xao n na pacxpcnnnama ,Xarynna' n ,Knernne 3opxe Fynenap
Kpaa Anexcanpa'.

KVuHE PEuH: aanrnnnnn cncrem, nenrpannn ynpanauxn cncrem, xonrponepn,
xoopnnncann pa, onrepehene ynnune mpexe

ADAPTIVE TRAFFIC MANAGEMENT SYSTEM ON THE
RECONSTRUCTED SECTION OF THE TRAM IN KRALJA
ALEKSANDRA BOULEVARD

ABSTRACT
The adaptive system which operation depends on traIIic load in the street network was installed on the
reconstructed section oI the tram in Kralja Aleksandra Boulevard in Belgrade and it gives priority to
city transport vehicles (mainly to tramways) along the reconstructed section. Adaptability oI operation
oI traIIic Ilow management system was achieved by using the Central management system - SITraffic
Scala Motion and 15 controllers with adaptive management installed on junctions Irom Vukov
spomenik to Gospodara Vucica Street as well as on ,Zagubica' junction and junction between
Kneginje Zorke Street and Kralja Aleksandra Boulevard.

KEY WORDS: adaptive system, central management system, controllers, coordinated operation,
traIIic load in the street network


VBO

V cxnony pexoncrpyxnnje xononosa, rpamnajcxe npyre n rpamnajcxe xonraxrne mpexe y Fynenapy
xpaa Anexcanpa, o Byxonor cnomennxa o Iocnoapa Byunha ynnne, yrpahena je, na ocnony
pemena n cnryannje ns rpahennncxor npojexra, caopahajna cnrnannsannja n onpema n
nncrannpan aanrnnnnn cncrem, re ce na yxnnn o 2488,60km no ecnom xonocexy, onocno
2490,20km no nenom xonocexy onnja rpamnajcxn caopahaj y cpenmnem nsnojenom nojacy.
UDK: 656.1.054 (497.11)
654.9 : 656.1 (497.11)
Struni lanak
34
Pa nncrannpanor aanrannnor cncrema sanncn o caopahajnor onrepehena yx noresa xojn je
npemer pexoncrpyxnnje n na ynnunoj mpexn y neronoj sonn, a oesehyje anane npenocrn
nosnnnma jannor npenosa (npenacxono rpamnajnma).

PA H uVHKHHOHHCABE AAHTAFHHHOI CHCTEMA OCHOBE
XAPBEPCKE CTPVKTVPE

Aanrnnnnocr y pay cncrema sa ynpanane roxonnma je ocrnapena npnmenom Henrpannor
ynpanauxor cncrema SITraffic Scala Motion (unja je xapnepcxa crpyxrypa ara cnnxom 1) n 15
xonrponepa ca aanrnnnnnm ynpananem nncrannpannx na pacxpcnnnama o Byxonor
cnomennxa o Hnerxone nnjane, xao n na pacxpcnnnama ,Fynenap xpaa Anexcanpa -
Pysnenrona', ,Xarynna' n ,Knernne 3opxe Fynenap xpaa Anexcanpa'.
Vnpanauxn cncrem je moynapne crpyxrype (cnnxa 2) xojn capxn: ocnonne co]rnepcxe moyne
(Basic Components); moyne sa aanrannno ynpanane (Urban TraIIic Control System); moyne sa
ynpanane caopahajem na nyrnoj mpexn (TraIIic Management) n moyne sa nonesnnane
pasnnunrnx nocncrema (Subsystems).
Henrpanna xomnonenra cncrema je cepnep. Cnn noann, nponecn n nnnn xonraxrn norpenn sa
mannnynncane (pyxonane) cmemrenn cy, narneann n nocnyxenn na cepnepy. 3a cncrem
ynpanana n xonrpone caopahaja y Feorpay nncrannpann cy cneehn cepnepn: Application
server (AS); (incl. GUI): ConIiguration Server (CS S4): Intelligent Gateway IG.
Cnn nonnpann xonrponepn cy mehycono nonesann npexo cncrema xanoncxnx xanana n maxrona
cmemrennx na annama xoje omoryhyjy nonnauene onrnuxnx xanona xpos nenn npn
ornounnany paa na nncranncany. V nocranene nenn yx Fynenapa Kpaa Anexcanpa, xoje
ne cmejy a ce xopncre sa pyre ycnyre, nncrannpann cy onrnuxn xanonn ca 48 nnaxana, a n ce
omoryhnna xomynnxannja noaraxa sa cna pacrojana o maxcnmanno 10km. Konrponepn cy ca na
nnaxna nesann sa Henrap (Cexperapnjar sa caopahaj), a ca na nnaxna onn cy mehycono cnojenn.
V cnaxom opmapy sa cmemraj cema]opcxor ypehaja je nncrannpan nnycrpnjcxn onrnuxn cnnu
xojn nma na onrnuxa nopra sa nonesnnane na nenrpannn ynpanauxn cncrem n ocam axapnnx
noprona sa nonesnnane cema]opcxor ypehaja n HT3 xamepa sa nneo nasop pacxpcnnne.
Ha onaj naunn cy oesehene cneehe ]ynxnnje:
xoopnnncann erexropcxn pa cnrnana yx Fyn. xpaa Anexcanpa y oa cmepa;
npnnarohanane yxnne nnxnyca n nomaxa xoopnnncannx ]asa y sanncnocrn o
onrepehena na mpexn y peannom npemeny, npn uemy ce yrnphnnane npenocrn napamerapa
cnrnannor nnana (nnxnyca n nomaxa) npmn y nnrepnannma xojn cy yxnne najnnme 15
mnnyra;
oennane senenor npemena ]asama yoxnnpy cnaxor nnxnyca y sanncnocrn o
onrepehena na mpexn y peannom npemeny, npn uemy ce yrnphnnane rpajana senennx
npemena npmn y cnaxom nnxnycy; ynpanauxn anropnram y oxnnpy pacxpcnnne oeyje
seneno camo axo nocrojn najana sa opehene yuecnnxe y caopahajy;
noarxe o crany na mpexn cncrem oesehyje na ocnony concrnenor nocncrema sa
erexnnjy n cnnmane onnx napamerapa roxona nosnna n nemaxa xojn cy yxyuenn y
anropnram ynpanauxe nornxe;
napamerpe sa pa cncrema sa cnernocny cnrnannsannjy na noresy cncrem opehyje na
ocnony nepmanenrnor cnnmana napamerapa caopahajnor roxa na mpexn (24 cara/7 ana)

MOIVTHOCTH HPOBHPEBA H HOBE3HBABE PA3HHuHTHX HOCHCTEMA

SITRAFFIC Scala nyn moynapny nnar]opmy xoja omoryhyje nocranane nojennaunnx
cncremcxnx pemena neonxonnx sa pasnnunre cnenapnje y ypanoj cpennn. Cnn moynn cy
35
]ynamenranno nopannarn n xopncre ncry asy noaraxa, xoja oesehyje maxcnmanny
xonsncrenrnocr noaraxa.
3naun, cncrem je onrnmanno npnnarohen nnnnnyannnm cnenn]nxannjama. 3ajennuxa ocnona
nnar]opme rpan sa cne nenrpanne annnxannje ocnony sa nojennauny rpany nox nsajna.
Hncrannpana nnar]opma SITRAFFIC Scala omoryhana npomnpene cncrema n peannsannjy nonnx
]ynxnnja ynpanana caopahajem, xao na npnmep: nocncrem sa nanohene yuecnnxa y caopahajy
o rapaxa ca cnoonnm napxnnr mecrnma (Parking Guidance); nocncrem npomennne
caopahajne cnrnannsannje (VMS), xojn oanemrana yuecnnxe o crany na mpexn; nocncrem sa
anane nn]opmannja o JIH (Public Transport); nocncrem mereoponomxe nyrne crannne (Weather
InIormation System), nr.
Vs nonesnnane pasnnunrnx nocncrema SITRAFFIC Scala moxe a ce npomnpn na nynom
,nnery' pemena ynpanana caopahajem.

OCHOBE COuTBEPCKE CTPVKTVPE CHCTEMA

Henrpannn ynpanauxn cncrem UTC Scala uyna cne pane nopyxe n pane craryce y cnojoj
apxnnn. Hopyxe nponsnoe pasnnunrn nocncremn, a najnaxnnjn rnnonn nopyxa cy:
Pane nopyxe n nopyxe o rpemxama o xonrponepa;
Crarycne nopyxe xonrponepa: Konrponep yxyuen/ncxyuen; Komynnxannja ca
xonrponepom y npexny; Cexynapnn anapm - orxas senene, xyre nnn npnene xoja nnje
rnannn cnrnan; Hpnmapnn anapm - orxas npnene monnropncane; Ipemxe erexropa;
Kon]nnxr mnnnmannor senenor; Kon]nnxr samrnrnor npemena; Hopyxe o npomenn
nporpama; Cepnncne nnrepnennnje
Hporpamcxe nopyxe o xnnjenrcxe pane crannne;
Hopyxe o npomenn nporpama na ocnony nnana yxyuena cnrnannnx nporpama;
Pane nopyxe craryca memopnje;
Pane n crarycne nopyxe mepnor cncrema

HOCTABEHA CHOHA OHPEMA H HPOHEC HMHHEMEHTAHHJE
AAHTHFHHHOI CHCTEMA

3a nocranane enemenara cnone onpeme npnmeneno je n yrpaheno:
15 (123) xonrponepa;
87 cranapnnx cryona, 5 nony-noprana n 2 noprana;
93 nnyxrnnnnx nern sa erexnnjy nosnna;
53 erexropa sa erexnnjy rpamnaja xojn ce monrnpajy na no xonraxrne mpexe;
50 erexropa nemaxa ca anauem cnrnana sa cnene n cnaonne
46 anaua cnrnana sa cnene n cnaonne
Cnn anaun cnrnana cnernocne cnrnannsannje cy y LED rexnonornjn.
Hponec nmnnemenrannje aanrnnnnor cncrema oyxnarno je cneehe ]ase:
Hymrane cncrema ca ]nxcnnm cnrnannnm nnanonnma;
Kannpncane erexropa;
Axrnnnpane VA moa ( cnrnannn nnanonn sa ynpanane caopahajem y sanncnocrn o
caopahaja);
Hpnxynane noaraxa ca erexropa;
Crapronane MOTION-a;
Bannannja n npenonane onjennx noaraxa n npeaja cncrema ICC



36
3AKVuAK

erana pexoncrpyxnnja jene raxo snauajne rpacxe caopahajnnne xao mro je Fynenap xpaa
Anexcanpa, ca cnnm enemenrnma xojn cy e]nnncann ypanncrnuxnm ycnonnma, namernyna je
neonxonocr npnmene canpemene rexnonornje sa ynpanane caopahajnnm roxonnma.
uynxnnonanno rexnnuxn saxrenn xojn cy e]nnncann o crpane Cexperapnjara sa caopahaj
npennhenn cy y ]asn Hejnor npojexra, a nnxona erana paspaa ypahena je y oxnnpy Inannor
npojexra. Taxo je sa ynpanane caopahajnnm roxonnma na nexoj caopahajnnnn npnn nyr y
namoj Cpnjn nnannpan n peannsonan aanrnnnnn cncrem, unjn pa sanncn o onrepehena na
caopahajnoj mpexn n xojn oesehyje anane npenocrn nosnnnma JH-a.
Texnonomxn nnno n npnmenena canpemena rexnonornja sa ynpananecaopahajnnm roxonnma
npyxajy moryhnocr ycanpmanana n npomnpena peannsonanor cncrema n na ocrane snauajne
rpacxe marncrpanne rpacxe caopahajnnne.








Cnnxa 3: Hexn enemenarn cnone onpeme
Figure 3: Some elements oI external equipment
37

C
n
n
x
a

1
:

X
a
p

n
e
p
c
x
a

c
r
p
y
x
r
y
p
a

S
I
T
R
A
F
F
I
C

S
c
a
l
a

M
o
t
i
o
n

c
n
c
r
e
m
a

F
i
g
u
r
e
1
:

S
y
s
t
e
m
-
o
v
e
r
v
i
e
w

H
a
r
d
w
a
r
e

38


C
n
n
x
a

2
:

C
n
n

a
x
r
y
e
n
n
n

p
a
c
n
o
n
o
x
n
n
n

n
o

c
n
c
r
e
m
n

F
i
g
u
r
e

2
:

A
l
l

c
u
r
r
e
n
t
l
y

a
v
a
i
l
a
b
l
e

s
u
b
-
s
y
s
t
e
m

39
SUSTAV GOSPODARENJA AUTOCESTAMA U
HRVATSKOJ

Jelena BleiziIIer, Goran Puz, Jure Radic
INSTITUT IGH, d.d., Janka Rakuse 1, 10000 Zagreb, Hrvatska, felena.blei:ifferigh.hr

REZIME

Na polju odrzavanja mreze autocesta razvili su se razliciti modeli organizacije rada i
Iinanciranja, ovisno o vlasnickim odnosima, organizaciji upravljanja mrezom i naslijedenom
sustavu odrzavanja. U radu su prikazane opce odrednice hrvatskog sustava gospodarenja
autocestama s naglaskom na organizaciju gradevinskog odrzavanja. Prikazan je sustav
gospodarenja gradevinama u sklopu autoceste, kao dio odrzavanja koji pripada nadleznosti
ovlastenih gradevinskih inzenjera. Razmatra se razgranicenje izmedu radova koje koncesionar
redovnog odrzavanja provodi vlastitim resursima i onih koje putem javnog natjecaja prepusta
vanjskim izvoditeljima. Naglasava se znacaj daljnjeg razvitka regulative koja regulira podrucje
odrzavanja i upravljanja inIrastrukturnim gradevinama.

KLJUCNE RIJECI: odrzavanje autocesta, sustav gospodarenja, mreza autocesta

MANAGEMENT SYSTEM FOR CROATIAN MOTORWAYS

ABSTRACT

There are several models to organize works and Iinancing concerning the maintenance oI motorway
networks. These diIIer with respect to ownership, organization oI network operation as well as the
legacy leIt by the previous approach to maintenance. This paper shall present the general inIormation
on Croatian motorway management system, emphasizing the organization oI activities related to
maintenance oI civil structures. Asset management system addressing motorway structures is presented
as a part oI the overall maintenance activities that are within the responsibilities oI certiIied civil
engineers. The paper analyzes diIIerentiation between the works carried out by the concessionaire, who
is responsible Ior regular maintenance using its own resources, and those Ior which external expertise is
acquired through public procurement. The authors subsequently discuss the need Ior Iurther
development oI codes and provisions that would regulate the inIrastructure maintenance and
management.

KEY WORDS: motorway maintenance, management system, motorway network

UVOD

Hrvatska ima vrlo povoljan geograIski polozaj na sjecistu regija Srednje Europe, Mediterana i Dunava,
pa posljedicno i na sjecistu vaznih prometnih pravaca koji se protezu u smjeru istok-zapad i sjever-jug.
Da bi se iskoristila ta prednost, potrebno je izgraditi mrezu autocesta na razini koja je uspostavljena u
razvijenim zemljama Europe. Cestovna mreza Hrvatske je znacajno poboljsana proteklih godina. U
ovom trenutku je u prometu 1241 km autocesta. Ukupna planirana mreza je oko 1500 km. EIikasan
UDK: 625.76 (497.5)
Pregledni (nauni) lanak
40
prometni sustav je od izuzetne vaznosti za ekonomski i drustveni razvoj bilo koje zemlje. Kao i u
mnogim europskim zemljama, cestovna mreza je u Hrvatskoj najvazniji dio kopnenog prometnog
sustava. Usporedo s povecanjem broja vozila na autocestama te sve vecim i kompleksnijim prometnim
sustavima, pojavljuje se potreba za kvalitetnijim upravljanjem postojecim i buducim autocestama,
ucinkovitijom uporabom sustava, kontrolom prometa te omogucavanja pravovremenih inIormacija
svim korisnicima sustava. U tu svrhu, neophodno je osigurati pouzdane i realne podatke o pojedinim
dijelovima koji cine prometni sustav.
Iskustvo je pokazalo, a regulativa prihvatila odredbe prema kojima se deIinira minimalna trajnost
odredenih gradevina ili sklopova. Inzenjerske gradevine, kao sto su ceste i mostovi izvode se za
projektni zivotni vijek od 50 do 100 godina, medutim zivotni vijek nekih dijelova tih gradevina znatno
je kraci i iznosi od 5 do 35 godina (primjerice, kolnicki zastor ili prijelazne naprave mostova).
U projektu svake gradevine sadrzana je, implicitno ili eksplicitno, pretpostavka o njezinoj trajnosti,
odnosno zivotnom vijeku, nakon kojeg bi je, nacelno, trebalo ukloniti. Zivotni vijek deIinira se u
dimenziji vremena, dok je trajnost nema dimenziju vec postavlja odnos izmedu zivotnog vijeka i
ulaganja u odrzavanje. Odrzavanje, odnosno uvodenje sustava gospodarenja ima za bitnu zadacu
analizirati troskove gradevine kroz citav zivotni vijek, uz razlicite strategije odrzavanja. Treba
naglasiti da ne postoji jedna optimalna strategija, vec se optimum povezuje s odredenim vremenskim
horizontom. Primjerice, tehnicki je razumno optimalizirati radove tako, da se ulaganja minimaliziraju
tijekom razdoblja koje odgovara zivotnom vijeku gradevina (neka je ono 50 godina). Naprotiv,
administracija ima zadatak ostvariti odredeni poslovni cilj tijekom mandata koji moze trajati 5 godina.
Jasno je da ce ovakva dva pristupa biti radikalno suprotstavljena, a uloga sustava gospodarenja je da
jasno ukaze na prednosti i nedostatke vezane uz svaki od njih i pripomogne nalazenju kompromisne
strategije.

REGULATIVA

Temeljni dokument kojim je regulirana uporaba i odrzavanje gradevina u Hrvatskoj je Zakon o
prostornom uredenju i gradnji |1|. Konkretan okvir za uspostavu sustava gospodarenja postavljen je
clankom 271: ,Odrzavanje gradevine te poslove pracenja stanja gradevine, povremene godisnje
preglede gradevine, izradu pregleda poslova za odrzavanje i unapredivanje ispunjavanja bitnih
zahtjeva za gradevine, utvrdivanje potrebe za obavljanje popravaka gradevine i druge slicne strucne
poslove, vlasnik gradevine, odnosno osoba koja obavlja poslove upravljanja gradevinama prema
posebnom zakonu mora povjeriti osobama koje ispunjavaju propisane uvjete za obavljanje tih poslova
posebnim zakonom.'
Poseban zakon koji ureduje pitanja odrzavanja spominje i clanak 272, kao i pravilnik kojeg donosi
Ministar, a kojim ce biti propisani uvjeti za odrzavanje. Na zalost, posebna regulativa kojom bi se
uredilo podrucje odrzavanja kroz zivotni vijek gradevine u ovom trenutku u Hrvatskoj jos nije
donesen.
Poslovima ispitivanja i istrazivanja gradevina bavi se i clanak 20 Zakona o prostornom uredenju i
gradnji, koji propisuje da provjere koje se vrse u cilju odrzavanja provode ovlastene osobe, a
ovlastenje dodjeljuje Ministar. Uvjeti za obavljanje poslova ispitivanja i istrazivanja kao i nacin rada i
dokumentiranja obavljenog posla biti ce propisani posebnim pravilnikom. Donosenje najavljenog
pravilnika biti ce presudno u reguliranju ove djelatnosti na nacin da se sustav ovlasti i odgovornosti
priblizi regulativi koja prati izgradnju.
Prvi korak u pracenju stanja gradevina na visoj razini predstavlja uvodenje registra podataka o
gradevinama. Zakon |1| propisuje vodenje inIormacijskog sustava prostornog uredenja, kojim se
izmedu ostalog ustanovljuju osnove vodenja inIormacijskog sustava s geodetskim (GIS),
evidencijskim i drugim podacima o javnoj, komunalnoj i drugoj inIrastrukturi. Razvoj inIormacijskog
sustava po Zakonu je povjeren Hrvatskom zavodu za prostorni razvoj.
41
Pored resornog Ministarstva zastite okolisa, prostornog uredenja i graditeljstva, djelatnost
gospodarenja za neke tipove gradevina dijelom pripada i drugim resorima. Tako su, primjerice, javne
ceste obuhvacene Zakonom o javnim cestama |2|, prema kojemu poslove redovnog i izvanrednog
odrzavanja propisuje Ministar mora prometa i inIrastrukture. U Zakonu je odredena i obaveza vodenja
Baze podataka o javnim cestama, unutar koje bi se trebali nalaziti i osnovni podaci o gradevinama koje
treba odrzavati. Isti zakon prati Pravilnik o odrzavanju i zastiti javnih cesta |3|, koji odreduje dinamiku
i okvirni sadrzaj razlicitih razina pregleda ceste i objekata na cesti. Takoder se propisuje obaveza
Hrvatske uprave za ceste o donosenju pravila za obavljanje pregleda i nacin dokumentiranja podataka
o cestama.
Dakle, pored krovnog zakona o Prostornom uredenju i gradnji, te pravilnika i propisa koji iz njega
proizlaze, podrucje dokumentiranja i pracenja stanja gradevina, te odrzavanja reguliraju i drugi
propisi.
U razlicitim sustavima moze se pokazati tesko razluciti gradevinu od opreme, odnosno deIinirati
tipove gradevina kojima se upravlja. Sustav gospodarenja gradevinama moze se razgraniciti od sustava
odrzavanja Iunkcionalnosti tako, da se njegova domena ogranici na segmente u kojima mogu doci u
pitanje bitna svojstva za gradevinu. Drugim rijecima, sustav gospodarenja obuhvaca elemente
gradevina i poslove koje prema zakonu treba obavljati ovlastena osoba.

ODRZAVANJE KAO DIO SUSTAVA GOSPODARENJA

Cjelovit sustav gospodarenja sagledava problematiku s tri aspekta: tehnickog, Iinancijskog i
organizacijskog, i to kroz vremensku dimenziju |4|. To znaci da se proucava vremenski tijek
dotrajavanja gradevina u proslosti kako bi se mogla dati procjena napredovanja procesa u buducnosti.
Temeljem tehnicke procjene i zadanih poslovnih ciljeva kreiraju se strategije ulaganja u odrzavanje.
Optimalizacija procesa podrazumijeva razradu organizacije radova a krajnji rezultat trebaju biti
podloge za operativne i strateske odluke o buducim radovima i ulaganjima u odrzavanje inIrastrukture.
Sustav treba biti prilagoden ustroju uprave, ljudskim resursima u provedbi radova, te tipu i kolicini
imovine kojom se upravlja, pri cemu analize zapocinjemo odgovorima na pitanja iz tablice 1.

Tablica 1. Pregled problematike kojom se bavi sustav gospodarenja gradevinama.
Table 1. Issues considered in a management system.

Tehnicki aspekt Financijski aspekt Organizacijski aspekt
DeIiniranje domene: popis i
klasiIikacija imovine (gradevina)
Osnovni podaci o svim
gradevinama u sustavu (knjiga
gradevine)
Pocetna vrijednost
Aktualna vrijednost
Vrijednost nove imovine istih
uporabnih znacajki
Zakonska regulativa
Sluzba za odrzavanje
Arhiva (cuvanje dokumentacije)
Interni pravilnici
Stanje gradevina
Neposredno ugrozeni dijelovi
(hitni popravci)
Budzet radova odrzavanja Provedba hitnih popravaka
(organizacija interventnog
odrzavanja)
Projekcije buduceg stanja procesi
dotrajavanja
Financijske konzekvence
dotrajavanja
Buduca organizacija sluzbe
odrzavanja
Postupci preventivnog odrzavanja
Postupci popravaka
Troskovnici tipicnih radova
Projekcije troskova kroz zivotni
vijek
Dinamika radova i organizacija
provedbe
Srednjorocni planovi
Dugorocna strategija odrzavanja
Dugorocni Iinancijski plan
odrzavanja
Pracenje rada sluzbe odrzavanja
Procedure pokretanja nabave i
kontrole radova i usluga


42
Uz to sto sustav treba biti korisno je odrediti i sto sustav nije, odnosno sto ne cini.
Sustav gospodarenja ne donosi odluke
Sustav nije samo racunalni program niti baza podataka
Sustav gospodarenja gradevinama u nacelu ne sluzi pracenju redovnog odrzavanja.
S tehnickog motrista treba znati koje gradevine odrzavamo, koliko ih je i kakve su im osnovne
znacajke, kakva ostecenja na njima nastaju i na koji nacin se ta ostecenja otklanjaju.
Prvi tehnicki problem predstavlja deIiniranje i klasiIikacija gradevina koje ulaze u sustav. Tehnicki
najjednostavnije (ili najcisce) bilo bi odabrati jedan tip gradevine i njemu prilagoditi sustav.
Primjerice, vec postoje elegantni sustavi gospodarenja mostovima ili kolnicima. No, to nije korektno s
motrista organizacije rada upravitelja gradevina, odnosno s motrista Iinanciranja, jer razlicite
gradevine medusobno konkuriraju kod raspodjele resursa, pa bi bilo tesko uravnoteziti ulaganja tako
da se postigne optimalno Iunkcioniranje cjeline.
Razgranicenje pojedinih gradevina u sustavu treba slijediti logiku Iunkcioniranja sustava. Pojedinim
gradevinama u sustavu odrzavanja nazivamo one dijelove koji mogu samostalno ostvarivati odredenu
Iunkcionalnost, a vezu ih neka zajednicka obiljezja.
U Hrvatskoj je pokrenut sveobuhvatan projekt u sklopu kojeg ce se razviti sustav gospodarenja koji
treba dati odgovarajuca rjesenja za odrzavanje i upravljanje svim gradevinama na autocestama, a u
cijoj izradi autori sudjeluju |5,6|. U ovom je trenutku projektom obuhvacena samo Iizicka imovina, a
ista je klasiIicirana kako slijedi: mostovi (ukljucujuci i vijadukte, nadvoznjake, podvoznjake, te
prijelaze za zivotinje), tuneli, kolnici (ukljucuje sve prometne povrsine), sustav odvodnje (slivnici,
jarci, drenovi, separatori, preljevne gradevine itd.), geotehnicke gradevine (potporni zidovi, nasipi i
usjeci), oprema (zastitne ograde, burobrani, ograde za zastitu od buke), zgrade (pratece usluzne
gradevine, centri za odrzavanje i kontrolu prometa). Okvir sustava gospodarenja gradevinama na
hrvatskim autocestama izgraden je i razvijen prema sljedecim nacelima: sustav gospodarenja
gradevinama treba omoguciti obavljanje svakodnevnih aktivnosti odrzavanja i upravljanja (poslovanje,
odrzavanje, pregledi, popravci itd.) i sustav gospodarenja gradevinama treba dati podlogu za
donosenje odluka o raspodjeli sredstava (donosenje odluka temeljem objektivnih inIormacija,
uzimajuci u obzir varijantna rjesenja, usredotocenost na rezultate). Nadalje, identiIicirani su zajednicki
atributi razlicitih gradevina ukljucenih u sustav gospodarenja, kako bi se povezalo upravljanje i
donosenje odluka o mostovima, tunelima, kolnicima, odvodnjom, geotehnickim gradevinama,
opremom i zgradama. Sustav gospodarenja takoder treba omoguciti analizu posljedica razlicitih razina
i raspodjela ulaganja po geograIskim podrucjima odnosno dionicama mreze autocesta.
Nakon sto je deIinirana domena skup gradevina i opisani njezini elementi (gradevine), deIiniraju se
poslovi koji se provode u sklopu gospodarenja gradevinama. Konkretna teskoca odnosi se na
razdvajanje ulaganja u gradevinsko odrzavanje od ulaganja u tekuce odrzavanje i odrzavanje opreme.
Gospodarenje gradevinama podrazumijeva, a sustav moze cak i propisati nacin uporabe i redovnog
odrzavanja, no u nacelu te poslove treba razluciti od investicijskog odrzavanja, odnosno odrzavanja u
smislu Zakona o prostornom uredenju i gradnji.
Odrzavanje i popravci u smislu gospodarenja gradevinama ne ukljucuju Iinanciranje ili aktivnosti koje
primarno sluze normalnom Iunkcioniranju gradevine, odnosno gradevinske radove koji mijenjaju
namjenu gradevine ili produljuju zivotni vijek vise od projektom predvidenog.

FINANCIJSKI ASPEKT ODRZAVANJA

Razmatranje Iinancijskog aspekta podrazumijeva analizu nacina Iinanciranja djelatnosti odrzavanja, te
analizu troskova i koristi na razini sustava cesta, na razini skupa srodnih gradevina ili pojedine
gradevine. Razrada sustava zapocinje odredivanjem vrijednosti imovine, odnosno domene - skupa
gradevina kojima se gospodari. Ova vrijednost moze biti odredena na nekoliko nacina, kao:
- izvorna nabavna vrijednost
- nabavna vrijednost preracunata na sadasnju vrijednost, racunajuci inIlaciju
43
- danasnja vrijednost u smislu nabave ili izgradnje nove imovine koja Iunkcionalnoscu odgovara
postojecoj
- uporabna vrijednost imovine s motrista korisnika
- trzisna vrijednost imovine.
Vecina organizacija cuva podatke o izvornoj nabavnoj cijeni kostanja odredene imovine, no procjena
njezine stvarne vrijednosti u odredenom trenutku nije jednostavna za izracun.
Kada nam je poznata vrijednost imovine kojom upravljamo, potrebno je odrediti slijedece parametre:
a) ulaganja nuzna za odrzavanje gradevina u njihovoj Iunkcionalnosti tijekom zivotnog vijeka
b) vazeci nacin budzetiranja odrzavanja gradevina.
Gruba procjena nuznih ulaganja u odrzavanje gradevina krece se u rasponu od 2 do 4 njihove
investicijske vrijednosti godisnje. Razlika izmedu potrebnih i stvarno ulozenih sredstava predstavlja
vrijednost odgodenog odrzavanja. Izracun te vrijednosti vrlo je bitan kod donosenja strateskih odluka.
Na razini skupa srodnih gradevina zanimljive su Iinancijske analize provedenih radova sanacije.
Nakon sto su s tehnickog aspekta izdvojeni karakteristicni radovi i pripadne troskovnicke stavke,
analiziraju se ostvareni troskovi. Konacno, analiza rezultira pokazateljima utjecaja odgadanja radova
na troskove popravaka, odnosno Iinancijskim pokazateljima tijeka dotrajavanja. Prikupljanjem
parametara o razlicitim tipovima gradevina moguce su objektivnije analize globalne strategije ulaganja
tijekom planskih razdoblja.

ORGANIZACIJA ODRZAVANJA

Polaziste u organiziranju sustava odrzavanja uvijek treba biti u sustavu koji vec postoji. Obicno on nije
na visokoj razini: cesto se radi o tome da se provode samo nuzni popravci. Bitno je uociti da u svakom
sustavu postoje manje ili vise strucni ljudi i odredena sredstva koja su namijenjena odrzavanju.
Uvodenjem novina u sustav nastoji se provedba popravaka dopuniti sirim sagledavanjem procesa i
preventivnim djelovanjem u cilju optimalizacije troskova.
Osnovni poslovi koje treba regulirati sustavom su:
- periodicki pregledi gradevina
- vodenje administriranje sustava
- ispitivanja ugrozenih elemenata gradevina
- rutinski popravci
- veci gradevinski zahvati
- nabava i nadzor radova.
Suvremeni sustavi gospodarenja gradevinama razraduju se za razlicite upravitelje. Velikim
inIrastrukturnim sustavima upravljaju drzavne ustanove, javna poduzeca ili privatna poduzeca.
Upravitelji imaju odredene duznosti koje su propisane regulativom u cilju zaste javnog interesa. Pored
toga, upravitelji gradevina imaju zadatak odmjeriti odnos troska i koristi. Konkretno, temeljem
tehnickih parametara mjeri se odnos troskova odrzavanja, popravaka i rekonstrukcije u odnosu na
tehnicku i Iunkcionalnu korist primijenjenih rjesenja. U tu svrhu koristi se sustav prikupljanja i obrade
podataka. Bitno je uociti da je danas sustav ovlasti i odgovornosti u ovom procesu slabije pokriven
regulativom od sustava u izgradnji novih gradevina, premda su konzekvence loseg gospodarenja slicne
konzekvencama lose gradnje.
Na sustav gospodarenja utjece i kultura organizacije, odnosno nacin na koji se donose odluke.
Vlasnici ili upravitelji dio svojih obaveza u odrzavanju mogu ugovorom prenijeti na ovlastenog
izvoditelja, dok dio izvode u vlastitoj reziji. Prema tome, prva odrednica organizacije odrzavanja
proizlazi iz nacina upravljanja i vlasnickih odnosa. U vecini slucajeva integrirani inIrastrukturni sustav
sastoji se od pojedinacnih komponenti koje treba promatrati, ocjenjivati i odrzavati kao zasebne
gradevine i kao dio cjeline. U sirem okviru prioriteti u odrzavanju mogu se deIinirati temeljem
domene, regije ili organizacije.
44
U svakom sustavu vec postoje kadrovi i organizacija koja procjenjuje potrebe i/ili provodi dio radova
odrzavanja. Nacelno, usko podrucje gospodarenja gradevinama prepoznaje tri uloge:
- manager postavlja sustav, brine o Iinanciranju i vezama prema vlasniku gradevine
- administrator vodi procedure, dokumentaciju i upravlja inIormatickom podrskom
- tehnicar (ovlastena osoba u podrucju graditeljstva) provodi i nadgleda gradevinske radove.
Poseban izazov u djelatnosti gospodarenja predstavlja deIiniranje procesa u uvjetima promjene
vlasnistva ili nacina upravljanja. Svjedoci smo pojave da se dio inIrastrukture koja je uvrijezeno pod
drzavnom ingerencijom privatizira ili se predaje na koncesijsko upravljanje, dok se neki objekti grade
u javno privatnom partnerstvu. U tim slucajevima osnovnim ugovorom se deIinira razina odrzavanja
tijekom koncesijskog razdoblja ili zivotnog vijeka gradevina, kao i mehanizmi mjerenja, kontrole i
penaliziranja propusta u odrzavanju. Dakle, ne placaju se izravno obavljeni radovi, vec se ugovorena
svota, koja se izdvaja za odrzavanje na periodickoj bazi smanjuje za iznos penala. Penali se, sukladno
propisanoj proceduri, naplacuju za umanjenu Iunkcionalnost gradevine. Takvi odnosi podrazumijevaju
kvalitetan sustav gospodarenja gradevinama koji ce precizno propisati razinu odrzavanja i osigurati
pracenje izvrsenja.

ZAKLJUCAK

Autoceste su vazan resurs svake zemlje. Gospodarenje autocestama je vrlo kompleksan poslovni
proces koji obuhvaca mnostvo aktivnosti, koje se provode na velikom geograIskom podrucju. Kljucni
element sustavnog gospodarenja je pravovremeno planiranje aktivnosti, sto je danas moguce
primjenom modernim inIormacijskih tehnologija.
Zakon o prostornom uredenju i gradnji postavlja okvir za sustavno uredivanje radova koje treba
provoditi u cilju gospodarenja, no nedostaju podzakonski akti (provedbeni propisi) kojima bi se
poblize uredilo ovo podrucje. Razrada sustava ovlastenja i odgovornosti u odrzavanju gradevina
priblizava radove vezane uz odrzavanje sustavu u gradenju.
Uvodenje sustava gospodarenja podrazumijeva promjene u poslovnom procesu ali i u nacinu
razmisljanja onih koji su zaduzeni za odrzavanje gradevina i to tako sto se s reaktivnog postupno
prelazi na preventivno odrzavanje.
Obzirom na ogroman broj podataka koje treba prikupiti i procesirati, racunalni alati su nezamjenjivi,
no za njihovu ucinkovitu primjenu potrebno je precizno deIinirati osnovni radni proces i njemu
prilagoditi aplikaciju.


LITERATURA

|1| Zakon o prostornom uredenju i gradnji, http://www.nn.hr/clanci/sluzbeno/2007/2395.htm
|2| Zakon o javnim cestama, NN 180/04
|3| Pravilnik o odrzavanju i zastiti javnih cesta, NN 25/98
|4| Radic,J. i suradnici: Betonske konstrukcije sanacije, Hrvatska sveucilisna naklada, Zagreb, 2008.
|5| Spanovic, R.; Sakic, D.; Mlinarevic, I.; Puz, G.: Gospodarenje mostovima na autocestama, J. Radic (ur):
Zbornik radova Prvog sabora hrvatskih mostograditelja, SECON HDGK d.o.o., Brijuni 2005., str. 635
640
|6| Radic, J.; Savor, Z.; Puz, G.; BleiziIIer, J.; Balazic, A.: Asset management system Ior Croatian
motorways, J. Radic (ed): Proceedings oI the Iib Symposium Dubrovnik 2007 'Concrete Structures
Stimulators oI Development, SECON HDGK, Dubrovnik, 2007., pp. 881-888.

45
HPEHOI HOBHX PEBEBA KAHAHHTETA
3A KOHTEJHEPCKH PA V OKBHPV
PEKOHCTPVKHHJE METVCTAHHHA HA HPV3H
FEOIPA-FAP

Fomxo uoxo*, paran Foxonnh**

*Caoopahafuu uucmumvm HHH, He+anuua 6/IJ, cokosicip.co.rs
**Ipaheeuucru qarv.mem vuueepsumema v Beoepaov

PE3HME

Marncrpanna npyra Feorpa-Fap (E-79) nonesyje japancxo-joncxn acen, Anannjy n jyr Hrannje,
npexo Hpne Iope n Cpnje, ca nanenponcxnm xopnopnma IV, IX, X n VII (ynan). Hnannpana
pennrannsannja n moepnnsannja npyre, y cxnay ca npnmenom AGTC cnopasyma, rpea a ocnrypa
esennjn, xnannrernnjn n pxn caopahaj. V oxnnpy pexoncrpyxnnje mehycrannna, noceny
naxny rpea nocnernrn moepnnsannjn nocrojehnx xanannrera sa ponn pa y mehycrannnama n
orpann oronapajyhe nn]pacrpyxrype sa pa ca jennnnama nnrepmoannor rpancnopra.

KVuHE PEuH: pexoncrpyxnnja, pennrannsannja, AGTC cnopasym, nnrepmoannn rpancnopr

PROPOSITION FOR A NEW FREIGHT AND CONTAINER
WORKS CAPACITY DESIGN IN THE FRAMEWORK OF
RECONSTRUCTION INTERMEDIATE RAILWAY STATION
ON THE BEOGRAD-BAR RAILWAY LINE

ABSTRACT

Main railway line Belgrade-Bar (E-79) connects Adriatic-Ionian area, Albania and south oI Italy,
through Montenegro and Serbia, with pan European corridors IV, IX, X n VII (Danube). Planned
rehabilitation and modernization oI the line, in accordance with application oI the AGTC agreement,
should ensure saIer, better and Iaster transport. Particular attention should be devoted to the
modernisation oI the existing Ireight work capacity in intermediate stations and to the upgrading oI the
appropriate inIrastructure Ior work with intermodal transport units.

KEYWORDS: rehabilitation, revitalization, AGTC agreement, intermodal transport

VBO

Marncrpanana pyra Feorpa-Fap (E-79) nma mehynaponn n pernonannn snauaj, noceno sa pasnoj
capane Cpnje, Hpne Iope, Anannje n Hrannje. Ona npyra je npexrna nesa nsmehy japancxo-
joncxor acena n Pymynnje n Fyrapcxe, onocno, nanenponcxnx caopahajnnx xopnopa IV, IX, X
n VII (ynan), a npexo nnx ca cnnm semama nenrpanne n ncroune Enpone. V onocy na one
npanne n xopnope, Feorpa nma crparemxn nonoxaj. Hpyra je sanpmena n nymrena y caopahaj
1976. ronne. yxnna npyre o Feorpaa o Fapa je oxo 460 km n na noj ce nanasn 52 xenesnnuxe
UDK: 656.2.073 (497.11 + 497.16)
Izvorni nauni lanak
46
crannne n yxpcnnne. Hpojexronana je sa psnne o 75-120 km/h n oconnncxo onrepehene o 225
KN. Hnannpana nponycna moh npyre je 70 nosona nenno. Hpyra je enexrpn]nnnpana. O
nymrana y caopahaj o anac, na najnehem eny npyre nnje nsnpmena rnanna onpanxa. Vcne
neononor opxanana, crane npyre nnje saonoanajyhe. Pan esenocnnx pasnora yneena
cy pojna orpannuena (narane noxne). onymrene psnne, npema naxehem pey noxne nsnoce o
30 o 100 km/h. Hpoyxena cy npemena nyronana, cmanena je nponycna moh npyre, a xamnena
nosona cy uecra. Hnannpana penanrannsannja n moepnnsannja npyre Feorpa-Fap rpea a
onpnnece nonehany esenocrn, xnannrera caopahaja n psnne nosona. a n ce onn nnenn
ocrnapnnn, neonxono je nsnpmnrn canannjy rpyna npyre, samennrn orpajane enemenre ropner
crpoja, cannparn mocrone, rynene, nponycre, enexrporexnnuxna nocrpojena (KM, CC n TT) n
pexoncrpyncarn crannune srpae n ocrane ojexre. V nny nonehana nponycne mohn npyre,
nnannpana je nsrpana rpn yxpcne crannne (Pnnnna, Hpnojcxa Fana n 3narnna). Hosnrnnnn
pymrneno-exonomcxn e]exrn pennrannsannje n moepnnsannje npyre nhe nnmecrpyxn.
Peannsannjom onor npojexra ocrnapnhe ce e]nxacnnje n pannonannnje xopnmhene npyre Feorpa-
Fap n nehe yuemhe xenesnnuxor rpancnopra, xao n nonehane onma xomnnonanor rpancnopra.
Omoryhnhe ce nonehane psnne n cxpahene npemena noxne, nonehane nponycne mohn npyre n
nonehane esenocrn onnjana caopahaja n cmanene nerarnnnor yrnnaja rpancnopra na
xnnorny cpenny. Hnannpany n npojexronany pexoncrpyxnnje mehycrannna, rpea a nperxon
anannsa saxrena sa ponnm n xonrejnepcxnm paom, xoja n sa nn nmana e]nnncane norpenor
poja ponnx repmnnana na npysn n nnxonor snauaja y onocy na noxanno, pernonanno n
mehynapono rpxnmre. Ocnm npexrnnx repernnx nosona nsmehy nyxe Fap, Feorpaa n ae, na
npysn he caopaharn n nnnnjcxn nosonn, npn uemy he ce, y nojennnm mehycrannnama oanarn
nperonap poe n xonrejnepa.



Cnnxa 1. Hnnnjcxn rpancnoprnn moen na npysn Feorpa-Fap
Figure 1. Linear transport model on the railway line Beograd-Bar

HOBA PEBEBA METVCTAHHHA 3A POFHH H KOHTEJHEPCKH PA

Pone repmnnane, npema nnxonoj nennunnn n ynosn na xenesnnuxoj mpexn, moxemo noennrn na
mehynapone, pernonanne n noxanne. Ha npysn Feorpa-Fap, ocnm nomopcxor ponor repmnnana y
Fapy, peanna je nsrpana snauajnnx-xomnnernpannx xanannrera sa mehynaponn ponn n
nnrepmoannn rpancnopr y Feorpacxom xenesnnuxom unopy. Mehycrannne noxannor snauaja
nmajy xanannrere sa mann onm ponor n xonrejnepcxor paa. Hajuemhe cy y ]ynxnnjn jenor
nnn nexonnxo xopncnnxa, onocno, npeyseha xojnma je rpancnopr poe xenesnnnom o nnranne
naxnocrn. yxnne xonocexa xojn ce xopncre sa nsmeny xonrejnepa oehyjy ce y cxnay ca
yxnnama nosona xojn ce mory nojannrn na nperonapnnm xonocennma. Hajuemhe je ro nexonnxo
xonocexa xopncne yxnne 550-650 m. Hperonap jennnna nnrepmoannor rpancnopra oana ce
ys nomoh xonrejnepcxnx onaraua nnn nnymxapa, jep sor maner onma paa n mnoro nehe nene,
xpanonn nncy pannonanno pemene. Kanannrer noxannnx repmnnana nsnocn o 20 000
nperonapennx jennnna ronmne.

47


Cnnxa 1. Texnonomxa mema noxannor ponor repmnnana
Figure 1. Local Ireight terminal layout

Honpmnna norpena sa nsrpany xanannrera je 1-2 xa. Tepmnnan rpea a ye orpahen, ca
xonrponom ynasa n nsnasa pymcxnx nosnna n xopncnnxa ycnyra. Hajuemhe nnje norpena
nsrpana snauajnnjer poja napxnpannmnnx mecra sa reperna nosnna, jep cy onepannje nperonapa
maner onma n oanajy ce es yxer uexana. Cxnanmre xonrejnepa rpea a ye xanannrera
o 1000 jennnna.


Cnnxa 2. Honpeunn npecex noxannor ponor repmnnana
Figure 2. Local Ireight terminal cross section

Pernonannn ponn repmnnann rpae ce y mehycrannnama y nnsnnn nehnx nnycrpnjcxnx nenrapa
n nnxonn xanannrern saonoanajy norpee pernona xojn rpannrnpa roj mehycrannnn. 3or neher
poja onepannja ca xonrejnepnma, najuemhe ce nnannpajy xpanonn sa nperonap jennnna
nnrepmoannor rpancnopra.



Cnnxa 3. Texnonomxa mema pernonannor ponor repmnnana
Figure 3. Regional Ireight terminal layout

48
Homro ce pan o nehem onmy nperonapnor paa, norpeno je nnannparn opehenn poj
napxnpannmnnx mecra sa reperna nosnna, xoja uexajy na cnoono mecro y nperonapnoj rpann.
Ocnm rora, neonxono je orpanrn repmnann n oesenrn xonrponncan ynasax n nsnasax
repernnx nosnna n pyrnx xopncnnxa ycnyra.



Cnnxa 4. Honpeunn npecex pernonannor xonrejnepcxor repmnnana
Figure 4. Regional Ireight terminal cross section

npexran nperonap jennnna nnrepmoannor rpancnopra n nnxono onarane na npnnpemeno
cxnanmre, oana ce xpanom. Hpememrane na cxnanmre nan sone xpana, oana ce ys nomoh
xonrejnepcxnx onaraua. Kanannrer pernonannnx repmnnana moxe a ye o 20 000 o 100 000
jennnna ronmne. Honpmnna sa nsrpany onaxnnx repmnnana moxe a ye o 2 o 10 xa.
Kopncne yxnne xonocexa no xpanom cy o 550 o 650 m. Ocnm ycnyre nperonapa jennnna
nnrepmoannor rpancnopra, mory ce nnannparn n xanannrern sa ocrnapnnane oarnx npenocrn
(norncrnuxn nenrap, marannn, nr.), opxanane n cepnnc pymcxnx nosnna n onpanxe xonrejnepa.

POHA TEPMHHAHH

Pona repmnnan npecrana nesanncan cncrem, na xojem ce npmn xopnsonrannn yronap repernnx
nosnna na narone, concrnennm noronom. Kopncna yxnna xonocexa rpea a je najmane 550 m,
xonnxo nsnocn yxnna pona nosona cacranena o 20 cnennjannnx narona n xona sa cnanane,
ynehana sa yxnny mannnynarnnne nonpmnne. Hpe yronapa nnn ncronapa repernnx nosnna, na
ueno xomnosnnnje ce nocrana monnna pamna, xoja omoryhana nanoxene nosnna na narone.



Cnnxa 5. Texnonomxa mema pona repmnnana
Figure 5. Rolling road terminal layout

Pona repmnnan ce onuno cacrojn o jenor, na nnn najnnme rpn xonocexa, mro sanncn o
nnannpanor poja nosona, xojn he ce npnmarn nnn ornpemarn ca repmnnana. V sanncnocrn o
poja xonocexa xojn ce nnannpajy, mena ce yxnna mannnynarnnnnx nonpmnna xoje ce xopncre sa
yronap n ncronap repernnx nosnna.

49
Taena 1. yxnne mannnynarnnnnx nonpmnna y sanncnocrn o poja xonocexa
Table 1. PlatIorm length depending on the number oI tracks

Bpoj konoceka yxuua uauunyna1unue nonpmuue




Ha mannnynarnnnnm nonpmnnama xonocex je yronen y xononosny xoncrpyxnnjy. Pacrojane
nsmehy xonocexa,rpea a nsnocn najmane 5.5 m, xaxo n ce omoryhnno a ce uena narona nomepe
y crpany n omoryhn yronap nosnna (cn.6).



Cnnxa 6. Pacrojane nsmehy xonocexa na pona repmnnany
Figure 6. The distance between tracks on the rolling road terminal

Pona repmnnane na npysn Feorpa-Fap, rpea nnannparn na xyunnm-unopnnm mecrnma, re he ce
npeycmepanarn rpancnopr ca pymcxor na xenesnnuxn caopahaj n opnyro. Cnaxaxo cy ro
nouerna n sanpmna crannna pona nosona, onocno, Fap n Feorpa, re ce y yyhnocrn moxe
nojannrn n Ro-Ro rpancnopr, onocno npenos pymcxnx nosnna apxama n poonnma. Ocnm one
ne crannne, sa nsrpany pona repmnnana, y osnp onasn n Horopnna, xao n mehycrannna y
nnsnnn rpannunor npenasa nsmehy Hpne Iope n Cpnje.

3AKVuAK

Marncrpanna npyra Feorpa-Fap, unja ce pexoncrpyxnnja n moepnnsannja nnannpa,
npecranahe naxan caopahajnn cncrem y mehynaponom n pernonannom nyrnnuxom n repernom
caopahajy. Heonxona pannonannsannja n nonehane e]nxacnocrn paa, crana npe nnanepe n
npojexranre cnoxen saarax anannse nocrojeher crana n onomena oronapajyhnx nonnx pemena
mehycrannna sa oanane ponor n xonrejnepcxor paa na npysn. Kanannrere sa ponn pa je
neonxono xonnenrpncarn y manem pojy mehycrannna, npn uemy onyxy o pojy n noxannjn
rpea onern na ocnony cneoyxnarne anannse nocrojeher crana, saxrena rpxnmra, orpannuena n
ycnona xoje nocroje na xonxpernnm noxannjama. V onom pay cy npenoxena pemena noxannnx n
pernonannnx ponnx repmnnana, npnencrneno sa pa ca jennnnama nnrepmoannor rpancnopra,
xoje rpea ycarnacnrn ca pemennma pexoncrpyxnnje nocrojehnx nnn nsrpane nonnx marannna n
pamnn na xonxpernnm noxannjama. Hpecraneno je n cranapno pemene pona repmnnana, jep ce
50
ouexyje a he y yyhnocrn, crparemxo onpeeene nrn npeycmepanane ca pymcxor
rpancnopra, na e]nxacnnjn n exonomxn npnxnarnnnjn xenesnnuxn xomnnonann rpancnopr.

HHTEPATVPA

|1| EC: IMPULSE Interoperable Modular Pilot plants
Underlying the Logistic Systems in Europe, 2000.

|2| UIC: ERIM-projekat evropskih koridora,
Paris, 2005.

|3| Coko B, Bozovic D: Idejno resenje robne stanice Makis,
Gradevinski Iakultet Univerziteta u Beogradu, 2005.

|4| Woxenius J: Alternative transport network designs and their implications Ior
intermodal transhipment technologies, European transpot,
n.35, 27-45, 2007.

|5| Nea, HaCon, Rapp/Trans: Terminal Stadz on the Freight Corridor
Zoetermeer, The Netherlands, 2008.

|6| Interim: Integration in the intermodal goods transport oI non EU states:
Rail, inland/coastal waterway modes, 2007.

|7| European Intermodal Association: Intermodal Freight Transport & Logistic Best Practices
Gothenburg, Sweden, 2008.

|8| Marchal, J, Zhang Zh, Kisheva D: A Studz on the Development oI Intermodal Freight Transport
between Belgium and Bulgaria, Liege, 2005.

|9| AF Group, Swdrail, Swedish Project in the Transport Sector,
National Rail Road Consalting AB, Hpojexar nsrpane xanannrera y cexropy caopahaja
TCA, Swedish Maritime Agency: y Cpnjn, Knnre 1-18, Feorpa, 2005-2007.

|10| EU: AGTC - cnopasym,
Fpncen, 1991.

|11| ZTP "BEOGRAD" Izvestaj o mogucnostima saobracaja vozova za prevoz
drumskih vozila primenom tehnologije "RO-LA" na
prugama ZTP Beograd, Beograd, 2005.


51


PRIMER GEODETSKE 2D MREZE ZA OSMATRANJE
MOSTA

Zarko Nestorovic* , Milan TriIkovic**

* HEPS 'Dferdap I` ,Kladovo. :arko.nestorovicdferdap.rs
** Gradevinski fakultet, Subotica. milantrieunet.rs


REZIME

Razmatranje geodetskih 2D mreza za osmatranje mostova predstavlja slozenu problematiku. Svaki most
ima svoje speciIicne karakteristike koje opredeljuju dizajn geodetske 2D sa koje se vrsi njegovo
osmatranje. Sa druge strane trazene velicine i zahtevi za njihovom tacnoscu uslovljavaju odredeni nivo
dizajna geodetske 2D mreze koji treba postici. Uobicajena praksa je da se most aproksimira odredenim
brojem tacaka a da se, zatim, odredivanjem koordinata ovih tacaka zakljucuje o stanju i ponasanju
mosta. U ovom radu autori predlazu da se pored koordinata razmatraju i geometrijski odnosi tacaka i
njihove promene kroz vreme. U ovom radu razmatra se jedan primer geodetske 2D mreze za osmatranje
mosta sa aspekta karakteristika mosta i terena na kome se on nalazi i uticaja ovih karakteristika na
parametre tacnosti i pouzdanosti trazenih velicina.

KLJUCNE RECI: geodetska 2D mreza, trazene velicine, tacnost. pouzdanost, testiranje hipoteza


AN EXAMPLE OF GEODETIC 2D NETWORK FOR BRIDGE
MONITORING

ABSTRACT

Consideration oI geodetic 2D networks Ior bridges monitoring is a complex issue. Every bridge has
speciIic characteristics which determine design oI geodetic 2D network Ior bridge monitoring. On the
other side searched dimensions and accuracy demands determine the certain design level oI geodetic 2D
network. The common case is to approximate the bridge with certain number oI points and with
determination oI its coordinates in diIIerent time intervals to conclude about the state and behavior oI
bridge. In this paper the authors suggests the geometric relations between points and its changes in time
to be included in analysis. In this paper an example oI geodetic 2D network Ior bridge monitoring is
considered Irom aspect oI bridge characteristics, Iield conditions and inIluence oI them on accuracy and
reliability oI searched values.

KEYWORDS: geodetic 2D network, searched values, accuracy, reliability, hypothesis testing


UVOD

Osmatranje stanja i utvrdivanje ponasanja mostova geodetskim metodama svodi se na
aproksimaciju mosta odredenim brojem tacaka, odredivanje ovih koordinata u razlicitim vremenskim
trenucima i uporedenjem tih koordinata. Ukoliko se koordinate poklapaju u razlicitim serijama
merenja odnosno ukoliko nema pomeranja posmatranih tacaka onda se smatra da nema pomeranja
UDK: 528.482 : 624.21
Struni lanak
52
mosta u protivnom postoje pomeranja mosta. Medutim ukoliko se otkrije da postoje pomeranja tacaka
onda sam podatak o pomeranju tacaka ne daje inIormacije o smeru i karakteru tih pomeranja. Moze se
zakljuciti da pomeranja tacaka daju samo inIormaciju o stanju i ponasanju mosta u okolini posmatrane
tacke. Zakljucivanje o stanju i ponasanju mostova pa i drugih objekata uopste zahteva i dodatne
inIormacije odnosno inIormacije o medusobnim odnosima tacaka. Ove inIormacije mogu se dobiti ako
se posmatraju geometrijski odnosi tacaka i njihove promene kroz vreme. Ukoliko se zakljucuje o
geometrijskim odnosima tacaka na osnovu polozaja tacaka moze se napraviti greska jer se moze
dogoditi da su izravnate Iunkcije duzina ili pravaca (direkcionih uglova) osetljivije i da mogu da u
analizi mogu da promaknu vazne inIormacije o stanju i ponasanju objekta (ovaj slucaj zasluzuje
posebnu analizu i dokaz). Ne ulazeci detaljno u dokaze ove tvrdnje navesce se samo cinjenica da
elipse gresaka tacaka koje deIinisu krajeve jedne duzi i relativne elipse gresaka mogu imati razlicite
elemente (orijentacije i poluose) sto moze dovesti do razlicitih zakljucaka ako se posmatraju polozaji
tacaka i rastojanja izmedu njih (detaljno u literaturi: Ninkov, 1989). Takode, ukoliko se vrsi
istovremena analiza stabilnosti tacaka i geometrijskih velicina mogu se dobiti kompleksniji zakljucci o
stanju i ponasanju objekata. Otuda autori smatraju da je za osmatranje mostova neophodno adekvatno
deIinisati hipoteze kako o poklapanju polozaja tacaka tako i o jednakosti pojedinih geometrijskih
velicina u razlicitim serijama merenja.
Kada se deIinisu trazene velicine (tacke, rastojanja i direkcioni uglovi) potrebno je dizajnirati
geodetsku 2D mrezu koja ce moci da odgovori zahtevima u pogledu tacnosti i pouzdanosti trazenih
velicina. Tacnost i pouzdanost trazenih velicina deIinisane su u literaturi (Mihailovic, Aleksic, 1994) ,
(Ninkov,1989). U konkretnom slucaju treba minimizirati uticaj gresaka merenja na trazene velicine
odnosno postici sto visu spoljnu pouzdanost geodetske mreze. Problematika vezana za dizajn
geodetske 2D mreze uglavnom proistice iz polozaja tacaka na mostu i iz konIiguracije terena. Naime
ukoliko se tezi dobijanju rezultata visoke tacnosti i pouzdanosti potrebno je da postoji mogucnost
dogledanja trazenih tacaka sa sto veceg broja tacaka osnovne geodetske mreze, da se sa jedne tacke
osnovne mreze dogleda sto veci broj tacaka osnovne mreze, da se obezbedi odgovarajuci broj vizura i
merenih duzina u osnovnoj 2D mrezi i da se dogleda sto veci broj trazenih tacaka sa osnovne mreze.
Kako je skoro nemoguce obezbediti sve ove uslove moraju se kombinovati razlicite mogucnosti
geodetskih tehnologija za dobijanje rezultata zahtevanog nivoa kvaliteta.
U ovom radu ce se najpre ukratko razmotriti teoretska pitanja od znacaja za geodetske 2D mreze
za osmatranje mostova a zatim ce biti prikazan jedan primer geodetske 2D mreze za osmatranje mosta.


TACNOST I POUZDANOST

Projektni zadaci se, prema iskustvu autora, uglavnom baziraju na deIinisanju tacnosti polozaja
tacaka koje treba odrediti. Ovakav pristup posledica je uglavnom ustaljene prakse kod deIinisanja
projektnih zadataka. Medutim u odgovorima na projektni zadatak geodetski strucnjaci se moraju
bazirati i na pojmovima preciznosti i pouzdanosti rezultata merenja. Pojmovi tacnosti i preciznosti
vezani su sa pojmom greske merenja i stoje u obrnutoj proporciji sa greskom merenja (Perovic, 1989).
Pri tome je preciznost vezana za slucajne greske dok je tacnost vezana za apsolutne greske. Prema
drugim autorima (Mihailovic, Aleksic, 1994) tacnost omogucuje da se izvrsi objektivna ocena
dobijenih rezultata i ona ce biti realna ako su ostvarene pretpostavke o stohastickom modelu.
Pouzdanost ukazuje na mogucnost otkrivanja grubih gresaka ili na utvrdivanje njihovog uticaja na
ocenu tacnosti trazenih velicina ukoliko grube greske nisu otkrivene (Mihailovic, Aleksic, 1994). I
dalje isti autori navode da je unutrasnja pouzdanost moc (sposobnost) kontrole rezultata merenja u
procesu izravnanja, dok se spoljasnja pouzdanost bavi problemom posledica koje se maniIestuju kroz
nepoznate velicine (koordinate tacaka) zato sto nisu otkrivene grube greske. Takode se navodi da je
problematika veoma kompleksna. Koncept tacnosti i pouzdanosti je detaljno prikazan i u drugoj
literaturi (Ninkov, 1989).
53
Imajuci u vidu navedene cinjenice jasno je da su greske merenja neizbezne usled razlicitih i
nepredvidivih uzroka narocito kada je u pitanju problematika osmatranja mostova (recni tokovi mogu
uzrokovati nepovoljna opticka svojstva atmosIere za geodetska merenja uz istovremeni imperativ
realizacije tih merenja, u neposrednoj blizini recnih tokova moze biti veoma otezano rekognosciranje i
stabilizacija tacaka mreze, kao i obezbedeno dogledanje pravaca) pri projektovanju geodetskih mreza
za osmatranje mostova mora se teziti postizanju zahtevane tacnosti trazenih velicina uz istovremeno
postizanje zahtevanog nivoa spoljne i unutrasnje pouzdanosti merenih velicina koje imaju najveci
uticaj na trazene velicine.


FORMULISANJE I TESTIRANJE STATISTICKIH HIPOTEZA

Formulisanje i testiranje hipoteza je kritican deo procesa zakljucivanja o stanju i ponasanju
mostova i objekata uopste. Formulisanje hipoteza treba da odrazi realnost zahteva za tacnoscu i
pouzdanoscu zakljucaka o trazenim velicinama. To znaci da hipoteze treba Iormulisati na nacin koji
jasno i nedvosmisleno ukazuje na trazenu velicinu cije se stanje i ponasanje osmatra. Hipoteze je
moguce Iormulisati za pojedine velicine i one su onda lokalnog karaktera ili za ceo objekat i onda su
one globalnog karaktera.
U geodeziji je diIerencirano nekoliko opstih hipoteza koje se mogu primeniti na objekte razlicitog
tipa ukljucujuci i mostove. U opstem slucaju to su hipoteze o polozaju tacaka i hipoteze o jednakosti
Iigura (Perovic, 2005).
Hipoteze o jednakosti polozaja tacaka u razlicitim serijama merenja mogu da glase:
Ho: Posmatrana tacka nije promenila svoj polozaj u dve serije merenja, nasuprot
Ha: Posmatrana tacka je promenila svoj polozaj u dve serije merenja.
Hipoteze o promeni vrednosti posmatranih velicina u opstem slucaju mogu da glase:
Ho: Posmatrana velicina nije promenjena u dve serije merenja, nasuprot
Ha: Posmatrana velicina je promenjena u dve serije merenja.

Naravno moguce su i drugacije Iormulacije hipoteza prilagodene svakom objektu u zavisnosti od
znacaja posmatrane tacke ili velicine za stabilnost mosta. Moguce je Iormulisati i hipoteze u odnosu na
projektovane ili kriticne vrednosti pojedinih velicina.
Postoje brojne metode za donosenje odluka o prihvatanju nultih ili alternativnih hipoteza i
detaljno su opisane u literaturi (Mihailovic, Aleksic, 1994) i (Perovic, 2005). Moze se slobodno reci da
se radi o vrlo slozenoj problematici kada se tezi egzaktnom dokazivanju uticaja gresaka merenja na
zakljucke o jednakosti polozaja tacaka ili jednakosti odredenih velicina u dve serije merenja. Iz tog
razloga je neophodno vrlo pazljivo vrsiti obradu i analizu geodetskih podataka uz teznju da se ispune
pretpostavke o stohastickom modelu. To znaci da treba posebnu paznju posvetiti analizi rezultata
merenja kako bi se eliminisale grube greske pre dobijanja konacnih vrednosti koordinata trazenih
tacaka. Detaljan pregled metoda za analizu geodetskih mreza moze se naci u literaturi (Caspary,1987).
Ukoliko je geodetska 2D mreza dobro dizajnirana u pogledu pouzdanosti onda ce se grube greske sa
visokom sigurnoscu identiIikovati ili ce uticaj neotkrivenih grubih gresaka na izravnate koordinate
tacaka biti mali sto je dobra osnova za pouzdano zakljucivanje o polaznim hipotezama. Kako se radi o
kompleksnoj problematici i o odlukama koje povlace trosenje resursa ili nose odredeni nivo rizika
neophodno je da ovaj posao rade strucnjaci sa odgovarajucim kvaliIikacijama i iskustvom.


KRITERIJUMI ZA DONOSENJE ODLUKA

Kada se donose odluke o usvajanju ili odbacivanju nultih hipoteza o jednakosti polozaja tacaka ili
jednakosti pojedinih velicina u dve serije merenja treba imati u vidu nekoliko osnovnih cinjenica. Pre
54
svega svaki objekat je speciIican i mora se detaljno analizirati uticaj pogresnih odluka na stabilnost
objekta. Kako uvek postoji rizik donosenja pogresnih odluka (odbacivanje nulte hipoteze kada je tacna
ili usvajanje alternativne hipoteze kada je pogresna) (Perovic, 1989), kao i diskusije o pouzdanosti
pojedinih metoda (Mihailovic, Aleksic, 1994) potrebne su dodatne mere opreza pri donosenju
konacnih odluka o prihvatanju nultih hipoteza. Te mere opreza se maniIestuju kroz princip da je manje
stetno nepromenjeni polozaj tacke ili nepromenjenu velicinu usvojiti kao da je pomerena (promenjena)
nego obrnuto (da se promenjena velicina usvoji kao nepromenjena). U prvom slucaju, ako se odbaci
nulta hipoteza kada je tacna cini se greska prve vrste, dok u drugom slucaju kada se prihvati
alternativna hipoteza kada je netacna cini se greska druge vrste (Perovic, 1989).
Uopsteno se moze reci da su greske prve vrste opasnije po objekat zato sto mogu izazvati stete.
Naime, ako se zakljuci da se tacke na objektu nisu pomerile kada su se one zaista pomerile ili se
zakljuci da su neki geometrijski odnosi na objektu ostali isti kada oni to nisu moze doci do ostecenja
objekta zbog neblagovremenih preduzimanja odgovarajucih radova. Ukoliko se, u suprotnom slucaju,
usvoji zakljucak da su tacke na objektu pomerene ili da su neki geometrijski odnosi promenjeni kada
oni to zaista nisu mogu se doneti odluke o preduzimanju radova na sanaciji objekta kada one nisu
zaista potrebne. U tom slucaju steta ce se meriti velicinom nepotrebnih troskova. Iz tog razloga
neophodno je da se ucini sve sto je moguce da se izbegnu greske prve i druge vrste. Medutim i u ovom
slucaju treba postovati principe eIikasnosti i troskova jer zakljucke o stanju i ponasanju objekta treba
donositi u sto kracem vremenskom intervalu i uz razumne napore i angazovanje geodetskih resursa. U
tom smislu je dobra metodologija da se, u slucaju bilo kakvih sumnji u pouzdanost zakljucaka, izvrse
dodatna merenja koja treba da omoguce deIinitivan i pouzdan zakljucak o polaznim hipotezama.


STUDIJA SLUCAJA

Kao ilustracija prethodno iznetih razmatranja u daljem tekstu ce se dati prikaz jedne geodetske 2D
mreze za osmatranje stanja i ponasanja mosta.
Zbog konIiguracije terena, polozaja i dimenzija mosta bio je ogranicen izbor mesta za
rekognosciranje i stabilizaciju tacaka mreze. Izabrano je sest lokacija za tacke osnovne 2D geodetske
mreze. Most je aproksimiran sa 16 tacaka od toga 12 tacaka na nosecim stubovima i 4 tacke na
kolovoznoj konstrukciji. Zahteva se tacnost prikazivanja rezultata merenja od 0.5 mm sto je izuzetno
visok kriterijum pa je trebalo izvrsiti analizu da li je to moguce ostvariti sa standardnim geodetskim
priborima. Pored polozaja tacaka potrebno je utvrdivati i potencijalne promene rastojanja izmedu
tacaka na mostu. U tom smislu zakljuceno je da treba izvrsiti sto je moguce veci broj merenja a da
merenja ne traju duze od dva radna dana. Razmatran je slucaj za opazane pravce i merene duzine. Na
slici 1 prikazana je skica geodetske 2D mreze. Zbog velikog broja merenih velicina na skici je dat
redukovan prikaz. U mrezi se opaza 98 pravaca i meri 33 duzine. Predvideno je prisilno centrisanje
instrumenta i pribora. Pribor je totalna stanica sa mernom nesigurnoscu za opazane pravce i
za merene duzine.
Rezultati analize su sledeci:
- Elipse gresaka polozaja tacaka imaju maksimalne vrednosti 0.5 mm za poluosu a, i 0.2 mm za
poluosu b;
- Elipse gresaka polozaja tacaka imaju minimalne vrednosti 0.1 mm za poluosu a, i 0.1 mm za
poluosu b;
- Elipse gresaka polozaja tacaka imaju srednje vrednosti 0.2 mm za poluosu a, i 0.1 mm za
poluosu b;
- Parametri spoljne pouzdanosti za opazane pravce imaju maksimalnu vrednost 0.92, minimalnu
vrednost 0.08 i srednju vrednost 0.35;
- Parametri unutrasnje pouzdanosti za opazane pravce imaju maksimalnu vrednost 0.92,
minimalnu vrednost 0.08 i srednju vrednost 0.65;
55
- Parametri spoljne pouzdanosti za merene duzine imaju maksimalnu vrednost 0.58, minimalnu
vrednost 0.12 i srednju vrednost 0.27;
- Parametri unutrasnje pouzdanosti za merene duzine imaju maksimalnu vrednost 0.88,
minimalnu vrednost 0.42 i srednju vrednost 0.72;
- Za posmatranih 12 raspona srednje greske izravnatih velicina pravaca imaju maksimalne,
minimalne i srednje vrednosti , i i
- Za posmatranih 12 raspona srednje greske izravnatih velicina duzina imaju maksimalne,
minimalne i srednje vrednosti , i




Sl.1. skica geodetske 2D mreze za osmatranje mosta

Kao sto se vidi u idealnom slucaju je moguce postici zahtevanu tacnost i standardnim priborom pa cak
i priborom sa vecom mernom nesigurnoscu. Medutim zbog kratkih vizura i drugih ocekivanih
otezavajucih okolnosti tesko je ocekivati da se i u realizaciji ostvari navedena tacnost. Narocito iz
razloga sto kod kratkih vizura greske centrisanja imaju dominantni znacaj a greske pravaca manje
uticu na trazene velicine od gresaka duzina. Medutim parametri spoljne pouzdanosti su takvi da
eventualne neotkrivene grube greske nece imati znacajan uticaj na trazene velicine a sa druge strane
parametri unutrasnje pouzdanosti su takvi da ce omoguciti otkrivanje grubih gresaka u rezultatima
merenja. To omogucava zakljucak da ce promene trazenih velicina vec reda nekoliko milimetara biti
sa sigurnoscu otkrivene sto za mostove predstavlja vrlo visok kriterijum za pouzdano zakljucivanje o
njihovom stanju i ponasanju i pri standardnoj Iormulaciji hipoteza.


ZAKLJUCAK

Pristup projektovanju i realizaciji geodetskih 2D mreza za osmatranje mostova mora biti zasnovan
na principima tacnosti i pouzdanosti. Neophodno je da se pre pristupanja realizaciji geodetskih
merenja izvrse sve neophodne analize pouzdanosti rezultata merenja kako bi se sto objektivnije
procenile mogucnosti odgovora na projektni zadatak u pogledu pouzdanog zakljucivanja o stanju i
ponasanju mosta. Na konkretnom primeru pokazano je da je moguce i u izuzetno nepovoljnim
uslovima postici visoke kriterijume tacnosti i pouzdanosti trazenih velicina. Pri ovakvim radovima
treba biti oprezan jer je za uspesnu realizaciju neophodno da na ovim poslovima rade strucnjaci
56
odgovarajuce kvaliIikacije, znanja i odgovarajuceg iskustva. Pri tome stalno treba imati u vidu da,
ukoliko dode do neslaganja zakljucaka gradevinske i geodetske struke treba izvrsiti dodatna merenja
kako bi se otklonile sve neusaglasenosti u zakljuccima.



LITERATURA

Mihailovic, K., Aleksic,I.R.: DeIormaciona analiza geodetskih mreza, Gradevinski Iakultet Univerziteta u
Beogradu, Beograd, 1994
Ninkov, T.: Optimizacija projektovanja geodetskih mreza, Naucna knjiga, Beograd, 1989
Perovic, G.: Racun izravnanja, teorija gresaka merenja, drugo izmenjeno i dopunjeno izdanje, Naucna knjiga,
Beograd, 1989
Perovic, G: Metod najmanjih kvadrata, Gradevinski Iakultet, Univerzitet u Beogradu, 2005
Caspary, W.F.: Concepts oI network and deIormation analysis, School oI surveying, The University oI New
South Wales, Kensington, N.S.W., Australia,1987


57



BAZA PODATAKA I ODRZAVANJE OBJEKATA

Dukic Dijana*,Trivunic Milan**, Starcev-Curcin Anka**

*Merkuride, Novi Sad, Rakovacka 54, di:o30gmail.com
**Fakultet tehnickih nauka u Novom Sadu, Trg Dositefa Obradovica 6


REZIME

U okviru ovog rada sagledani su osnovni koncepti upravljanja odrzavanjem gradevinskih
objekata visokogradnje uz koriscenje baze podataka objekata. Model upravljanja odrzavanjem
predstavljen u radu zasniva se na evidenciji svih aktivnosti na predmetnom objektu, odnosno, na
svim njegovim elementima. U cilju kvalitetnog odrzavanja objekata potrebno je u digitalnom
obliku sacuvati sve podatke o objektu, kako one vezane za samu izgradnju, tako i one nastale
tokom upotrebe objekta. Sortiranjem i analizom ovih podataka mogu se predvidati buduce
aktivnosti na odrzavanju objekta. Osnova predstavljenog modela upravljanja odrzavanjem je da
se preventivnim odrzavanjem moze smanjiti broj nepredvidivih intervencija, a samim tim i
troskovi odrzavanja i Iunkcionisanja objekta.

KLJUCNE RECI: Baza podataka, evidencija, sortiranje, upravljanje odrzavanjem, preventivno
odrzavanje

DATABASE AND BUILDING MAINTENANCE

ABSTRACT

This paper is revealing the basic concepts oI building maintenance management by means oI
database. Maintenance management model presented in this paper is based on records oI all
activities at the concerned building and on all its elements. In order to provide quality building
maintenance, it is needed to preserve in digital Iorm all the inIormation about the building, as
those related to actual construction, as well as those incurred during the use oI the Iacility.
Sorting and analysing oI these datas can make predictable Iuture activities Ior the Iacility in
maintenance. The principle oI this maintenance management model is that preventive
maintenance can reduce a number oI unpredictable interventions as well as the costs oI the
building maintenance and Iunctioning.

KEY WORDS: Database, recording, sorting, maintenance management, preventive maintenance


UVOD
Svaki objekat ima svoja ogranicenja u vremenu, troskovima i resursima kojima raspolaze i zbog toga
je neophodno njime upravljati. Upravljanje se sastopji od tri segmenta, medusobno povezana:
planiranje, realizacija i kontrola. Upravo je kontrola i planiranje odrzavanja gotovog objekta ono sto je
predmet rada upravljanja odrzavanjem objekata. Cilj upravljanja odrzavanjem je da se planiranjem
preventivnog odrzavanja nepredvidive intervencije svedu na najmanju meru. Ovakav pristup
predstavlja imperativ racionalnog poslovanja. Vlasnicima objekata se na vreme upucuje signal za veca
UDK: 69.059 : 004.65
Izvorni nauni lanak
58
i ozbiljnija ulaganja u objekte, te se Iinansijska sredstva mogu na vreme obezbediti, sto cesto sprecava
obustavljanje upotrebe objekta.
Savremeni procesi poslovanja namecu standardizaciju radi povecanja kvaliteta u svim oblastima. Tako
se postavljaju standardi i za upravljanje projektima. Pri tome se ne radi samo na upravljanju
izgradnjom objekta, nego i na upravljanju njegovim odrzavanjem. Da bi se odrzavanjem objekta
uspesno upravljalo potrebno je raspolagati tacnim podacima o stanju objekta u svakom trenutku. To
znaci da podaci moraju biti dostupni, jednoznacni i sortirani, odnosno da mora postojati baza podataka
u digitalnom obliku. Pregledom inIormacija o objektu moguce je kontrolisati i usmeriti njegovo
Iunkcionisanje. Zbog toga je neophodno da postoji inIormacioni sistem u oblasti odrzavanja.
Kvalitetna baza podataka treba da sadrzi svu dokumentaciju vezanu za izgradnju objekta, ali i za sve
intervencije i aktivnosti koje su se sprovodile na objektu u proslosti u cilju njegovog odrzavanja.

Upravljanje odrzavanjem u oblasti stambenih, poslovnih i industrijskih objekata podrazumeva
konsultacije, pregled instalacija, konstrukcije, zavrsnih radova i opreme i uredaja, preuzimanje
tehnicke dokumentacije, nadzor nad poslovima redovnog odrzavanja koje obavljaju ovlascene
ustanove i specijalizovani servisi, kontinualno pracenje i analizu podataka neophodnih za smanjenje
troskova odrzavanja, vrsenje uporedne analize sa slicnim objektima u cilju smanjenja, optimizacije i
kontrole troskova kao i povecanja investicione vrednosti objekta. Sa visokim kvalitetom ovih usluga
rezultati postaju ocigledni u veoma kratkom roku. Osim navedenog, u sirem smislu, upravljanje
odrzavanjem zahteva i nastajanje inicijative za unapredivanje prakse, organizaciju obuka i
usavrsavanje kadrova koji se bave odrzavanjem.

ULAZNI PODACI

Polazna osnova za Iormiranje baze podataka je pribavljanje postojece projektne dokumentacije. Ta
dokumentacija se evidentira u bazi podataka u digitalnom obliku, ili ako nije drugacije moguce,
dokumenti se skeniraju i cuvaju prema svojoj Iunkciji. U slucaju nedostatka projektne dokumentacije
potrebno je uraditi i evidentirati projekat postojeceg stanja. Jasno je da su osnov preventivnog
odrzavanja, ne samo elemenata konstrukcije, nego i svih ostalih elemenata koji cine jedan objekat,
upravo redovni pregledi. Intervencije koje potom mogu uslediti moraju biti jednoznacno koordinirane i
bazirane na ekspertskom misljenju. O odrzavanju objekta treba da postoji dokumentacija, u ovom
slucaju u digitalnom obliku, koja ce svedociti o svim aktivnostima sprovodenim na objektu.
Naknadnim pregledom evidencije lako se mogu donositi zakljucci o pravcima daljih delovanja na
upravljanju odrzavanjem objekata. Upravo ovaj koncept rezultirao je Iormiranjem globalne blok seme
toka podataka za bazu programa, prikazane na slici 1.
SIFARNICI
OSNOVNI PODACI
PREGLEDI/MERENJA
INTERVENCIJE
IZVESTAJI


Slika 1: Sema baze podataka za upravljanje odrzavanjem objekata
Figure 1. Diagram oI the building maintenance management database
59
U predlozenom modelu baze podataka svi elementi na objektu su podeljeni na konstrukciju,
instalacije, zavrsne radove i opremu. Unutar svakog tipa elemenata deIinise se vrste elemenata, a
unutar svake vrste, elementi su deIinisani imenom i siIrom. Ulazni podaci koji se koriste u radu sa
bazom podataka se najpre preciziraju kroz siIarnike. U siIrarnicima se deIinisu opcije za tipove
objekata, vrste pregleda, vrste elemenata na objektima, vrste gresaka na elementima objekta i vrste
merenja koja se mogu sprovoditi na objektu. Dozvoljena je mogucnost korekcije baze podataka tako
sto ce se uneti nove opcije u siIarnicima koje ce poboljsati kvalitet rada i prilagoditi bazu novim
potrebama. DeIinisanjem novih mogucnosti baza se stalno dopunjuje i osavremenjuje, tako da uvek
odgovara svakom novonastalom stanju, npr. u slucaju nadogradnje objekta. U semi su te opcije
povratka i redeIinisanja ulaznih podataka prikazane isprekidanom linijom. Potom je potrebno
okarakterisati objekte za koje se vrsi odrzavanje, uz unos podataka o projektantima, izvodacima
radova, nadzornim organima, kontrolorima, odnosno, licima koja vrse pregled elemenata objekta.
Njihov rad se brzo evaluise na osnovu zajednickog angazovanja na vecem broju objekata, pa je lako
izdvojiti kvalitetnije saradnike. Upisivanjem osnovnih kontakt podataka uvek se moze lako stupiti u
kontakt sa svim ucesnicima u izvodenju i Iunkcionisanju objekta. U nastavku se upisuju pregledi i
merenja vrseni na elementima, za kojima, logicno, slede intervencije, prema potrebi. Svi uneti podaci
mogu se prezentovati i sortirati kroz izvestaje, koji direktno doprinose kontroli procesa upravljanja
odrzavanjem i njegovom planiranju. Prikaz potrebnih ulaznih podataka dat je u tabeli broj 1.

Tabela 1. Podaci koje je potrebno evidentirati u cilju kvalitetnog odrzavanja objekta
Table 1. Datas that should be recorded in order to provide quality building maintenance

OBJEKAT
OPSTI PODACI DODATNI PODACI
ELEMENTI
ZA PREGLED
PROJEKTANTI IZVODACI NADZOR
konstruktivni sistem,
mesto i adresa
objekta,
datum pocetka i
zavrsetka gradnje,
datum tehnickog
prijema objekta,
datum dobijanja
upotrebne dozvole,
naziv investitora
naziv korisnika,
tip kojem objekat
pripada,
namena,
projektovani vek,
spratnost,
gabariti objekta i
bruto i neto
gradevinska povrsina
objekta.

konstruktivni sistem i
materijal konstrukcije,
period za koji se vrsi glavni
pregled objekta,
podaci o nacinu koriscenja
objekta,
agresivnost sredine u kojoj
se nalazi objekat,
da li postoji projekat
odrzavanja objekta i projekat
rusenja i uklanjanja,
da li postoji projekat
izvedenog stanja,
da li je izvrseno ispitivanje
konstrukcije,
da li postoje posebne
primedbe koje se odnose na
period izgradnje objekta i
da li postoje specijalni
zahtevi odrzavanja.

tip vrste
elementa,
vrsta
elementa,
naziv
elementa,
reper/mesto
ugradnje i
rezultati
nultog
merenja.

ime
projektanta,
vrsta projekta
i
datum izrade
projekta

ime
izvodaca
radova,
vrsta
radova,
datum
pocetka
radova i
datum
zavrsetka
radova.

ime
nadzorno
g organa
i
vrsta
radova
nad
kojom je
vrsen
nadzor.

DOKUMENTACIJA
PROJEKTANTI IZVODACI NADZOR KONTROLORI KOMISIJE
CLANOVI
KOMISIJA
O
S
N
O
V
N
I

P
O
D
A
C
I

siIra, prezime i ime
projektanta,
JMBG i broj licence,
tip projektanta,
kontakt teleIon i
adresa

siIra, prezime i ime
odgovornog
izvodaca radova,
naziv Iirme,
broj licence,
kontakt teleIon i
adresa
siIra, prezime i
ime nadzora,
JMBG i broj
licence,
zanimanje
kontakt teleIon i
adresa
siIra, prezime i
ime lica,
JMBG,
zanimanje
kontakt teleIon
i adresa

siIra i
naziv
komisije i
datum
Iormiranja
siIra clana
komisije,
prezimena i
imena
clanova
komisije

60
PREGLEDI
OPSTI PODACI DETALJI PREGLEDA DOKUMENTACIJA
siIra pregleda,
vrsta pregleda,
datum pregleda,
komisija koja je vrsila
pregled,
da li je bilo potrebe za
intervencijom i
da li je intervencija u
postupku.

tip, vrsta i naziv elementa objekta
kontrolor, odnosno, ime lica koje je vrsilo pregled,
koja vrsta greske je kontrolisana,
da li je nedostatak uocen i da li je potrebna
intervencija,
mesto i numericka vrednost greske,
koriscena metoda provere i moguci uzrok nedostatka,
primedba i datum dostavljanja primedbe i
predlog resenja.

pohranjivanje bilo kakve
doumentacije u digitalnom
obliku vezane za predemetni
pregled:
IotograIije,
zapisnici,
vestacenja,
merenja,
izjave,
odluke....
MERENJA
P
R
E
G
L
E
D
I
/
M
E
R
E
N
J
A

siIra i vrsta merenja,
tip, vrsta i naziv elementa na kojem je sprovedeno merenje,
datum merenja,
ime i prezime kontrolora, odnosno, lica koje je izvrsilo merenja
izmerena vrednost,
da li je izmerena vrednost izvan dozvoljenih granica,
da li je popravka u postupk i
da li je nedostatak po merenju uklonjen.
INTERVENCIJE
OPSTI PODACI DETALJI PREGLEDA DOKUMENTACIJA
I
N
T
E
R
V
E
N
C
I
J
E

siIra intervencije,
naziv pregleda nakon kojeg
je usledila intervencija i
ukupna vrednost radova po
predmetnoj intervenciji.

tip, vrsta i naziv elementa objekta
na kojem je vrsena intervencija,
ime lica koje je eventualno, izvrsilo
projektovanje radova za predmetnu
intervenciju,
naziv izvodaca radova,
ime nadzorng organa nad radovima,
datum pocetka i zavrsetka radova i
kratak opis intervencije.
pohranjivanje bilo kakve doumentacije u
digitalnom obliku vezane za predemetnu
intervenciju:
IotograIije,
gradevinski dnevnici skenirani,
merenja,
obracunski listovi gradevinske knjige,
situacije,
projekti...

Jedna od najvecih prednosti digitalne baze podataka je ta sto omogucava cuvanje svih vrsta
dokumenata koje se skeniranjem mogu prevesti u digitalni oblik. Na taj nacin svi digitalni podaci o
objektu se cuvaju na jednom mestu, sto olaksava i ubrzava njihovo koristenje. U ovoj bazi se mogu
cuvati npr. podaci vezani za samo ugovaranje izvodenja objekta, za njegovo Iinansiranje, ali i kasnije
se mogu dodavati dokumenti vezani za odrzavanje objekta. Umrezavanjem racunara postize se da ovi
podaci budu dostupni vecem broju korisnika, odnosno menadzera odrzavanja. Radna organizacija
moze imati znatne koristi od iskustva koje ostaje sacuvano upotrebom digitalnih baza podataka za
odrzavanje i koristiti ga kao jedan od najisplativijih resursa.


UPOTREBA BAZE PODATAKA

Formiranjem i primenom baze podataka o objektima moguce je poboljsati proces njihovog odrzavanja.
Ovaj model digitalne baze podataka Iavorizuje preventivno odrzavanje, gde se kroz redovne preglede i
belezenje podataka o njima mogu predvideti intervencije, te se nedostaci mogu sanirati jos u pocetnoj
Iazi, bez remecenja Iunkcionisanja kompletnog objekta. Koriscenjem izvestaja moguce je brzo
pregledati aktivnosti na odrzavanju objekata i usmeriti njihov tok, sto zapravo i jeste upravljanje
odrzavanjem. Izvestaji se mogu Iormirati po: objektu, pregledu, intervencijama, merenjima, vrsti
elemenata i po objektima u Iazi rektiIikacije Pregledom izvestaja dobija se uvid u podatak da li se
pregledi sprovode prema tehnickim normativima i u odgovarajucim vremenskim intervalima i na taj
61
nacin se moze kontrolisati rad pojedinih menadzera odrzavanja. Na izvestajima se moze videti datum
pregleda posle kojeg je usledila intervencija i ukupna novcana vrednost intervencije. Tako se moze
pratiti koliko brzo neki deIekti napreduju, odnosno, koliko je vremena potrebno da prode izmedu
pojave nekog nedostatka do potrebe za njegovom sanacijom. Zbrajanjem vrednosti intervencija uocava
se koliko su kostale sve intervencije na objektu u odredenom periodu. Dobija se uvid u dinamiku
izvodenja radova u cilju saniranja nedostataka na elementima pregleda, pa na vreme mogu da se
planiraju i obezbede Iinansijska sredstva za odrzavanje objekata.

Podaci o vrednostima odredenih merenja vrsenih na elementima objekta slazu se hronoloskim redom,
pa se dobija gotovo tabelarni prikaz vrednosti trazenog merenja sa datumima kada su izvrsena. Tako
se vrlo lako, kroz numericke podatke o odredenoj pojavi, moze pratiti ponasanje svakog pojedinog
elementa kroz vreme. Shodno tome mogu se vrsiti predvidanja ponasanja elemenata i buduce
aktivnosti u cilju njegovog odrzavanja. Takode je moguca komparacija slicnih ili istih elemenata na
objektima u cilju evaluacije kvalitetnijih i njihove zamene u buducnosti.

Evidencijom podataka Iormira se baza podataka koja sluzi kao banka svih potrebnih inIormacija o
nekom objektu. Pregledom izvestaja o pregledima i intervencijama moguce je uociti nedostatke koji se
najcesce ponavljaju na pojedinim tipovima elemenata i objekata. Posmatranjem nedostataka koji su se
u proslosti javljali na elementima, pracenjem njihovog razvoja ili sanacije, mogu se planirati aktivnosti
na njihovom odrzavanju u buducnosti, kao i Iinansijska sredstva potrebna za odrzavanje objekta i
njegovih elemenata. Izvestaji koji se mogu dobiti na osnovu ovog modela baze podataka pozitivno
uticu na proces upravljanja kroz:
1. poboljsanje komunikacije medu ucesnicima procesa (smanjuje se potreba za sastancima, video
konIerencijama ili teleIonskim razgovorima jer su sve inIormacije vezane za tehnicko
odrzavanje objekata dostupne u izvestajima);
2. olaksavnje kontrole rada pojedinih menadzera odrzavanja objekata (kontrolom izvestaja vidi
se koliko se azurno unose podaci o aktivnostima na objektu i kako se one sprovode);
3. smanjenje rizika u procesu upravljanja (sve aktivnosti su transparentne i lako se mogu uociti
nedostaci u sprovodenju procesa odrzavanja objekata kroz kontrolu sprovodenja procedure
pregleda i intervencija na pojedinim elementima objekta);
4. prevenciju gresaka na objektu (pregledom dosadasnjih nedostataka na pojedinim elementima
objekta mogu se uociti modusi njihovog ponasanja i eliminisati uzrocnici nedostataka);
5. olaksavanje nabavke materijala i opreme za sanaciju pojedinih nedostaka, kao i lakse
angazovanje spoljnih saradnika (pregledom intervencija mogu se konstatovati potrebe za
odredenim materijalom i izvodacima radova, pa se materijal moze obezbediti na lageru, a sa
potrebnim izvodacima mogu se sklopiti povoljniji ugovori o odrzavanju);
6. smanjenje potrosnje vremena u procesu upravljanja (olaksavanje procesa kontrole i
odlucivanja, smanjenje gubitka vremena na komunikaciji medu ucesnicima u procesu);
7. usteda materijalnih sredstava i sredstava za operativne troskove (kroz ustedu Iinansijskih
sredstava radi kontrole rada pojedinih menadzera odrzavanja objekata, ali i sredstava za
sanaciju iznenadnih havarija koje se pregledom izvestaja mogu spreciti).

Uloga prikazane baze podataka, u sistemu upravljanja odrzavanjem mogla bi se graIicki ilustovati kao
na slici 2. Kao sto se vidi sa slike, baza podataka direktno olaksava i ubrzava sprovodenje procesa
kontrole i planiranja. Indirektno, ona utice i na kvalitetniju realizacije odrzavanja objekata kroz
selektovanje kvalitetnih saradnika za izvodenje radova, projektovanje, nadzor nad radovima i vrsenje
pregleda na objektu. Kvalitetnji saradnici pozitivno uticu na brzu, uspesnu i kvalitetnu realizaciju
aktivnosti na odrzavanju objekata.
62
planiranje
kontrola realizacija
BAZA PODATAKA

Slika 2: Baza podataka u istemu upravljanja
Figure 2. Database in menagement system


ZAKLJUCAK

Prikazan model baze podataka je koncipiran tako da :
omogucava upravljanje odrzavanjem svih elemenata koji se mogu pojaviti na
objektima njihovom podelom na konstrukciju, instalacije, opremu i zavrsne radove;
omogucava istovremeno upravljanje odrzavanjem veceg broja objekata;
omogucava koriscenje i superviziju vecem broju lica;
uniIiciran je za sve tipove objekata;
dozvoljava modiIikaciju prema speciIicnim potrebama kroz prepravku siIarnika;
dozvoljava sirenje baze podataka i Iormiranje baze ekspertskog znanja.

Modeli korektivnog odrzavanja objekata su ekonomski neodrzivi pa je potrebno planiranjem
preventivnog odrzavanja intervencije koje je nemoguce predvideti svesti na najmanju mogucu meru.
To je moguce ostvariti uvodenjem savremene organizacije upravljanja odrzavanjem koja podrazumeva
pracenje statusa koriscenja i upravljanja objektima u cilju smanjenja troskova, kontrole i
transparentnost budzeta. Upravljanje odrzavanjem objekata je savremen proces poslovanja koji
zahteva postovanje standarda poslovanja, te su inIormacioni sistemi u ovoj oblasti neophodnost.
Formiranje baze podataka koja je predstavljena u ovom radu, kao podloge za upravljanje odrzavanjem,
povecava kvalitet odrzavanja objekta jer olaksava planiranje aktivnosti na odrzavanju i omogucava
bolju kontrolu procesa odrzavanja. Pregledom baze podataka mogu se uociti karakteristicni problemi
na odredenim tipovima objekata i njihovim elementima, koji ce se adekvatnim projektovanjem u
buducnosti izbegavati. Prikupljanjem i analizom podataka o realnom ponasanju konstrukcije, opreme,
instalacija i zavrsnih radova na objektu u toku vremena, mogu se Iormirati zakljucci koji ce doprineti
razvoji novih ideja i pristupa projektovanju objekata. Time se daju i smernice za inzenjersku praksu,
ali i za korisnike objekata.

LITERATURA

Dukic D. ,Upravljanje odrzavanjem gradevinskih objekata koriscenjem baze podataka', Magistarski rad, FTN
Novi Sad, 2010. str. 1-163
"Sistemi standarda za gradevinski menadzment"-drugo dopunjeno izdanje, Gradevinska knjiga, Beograd, 2006
63


METOOHOBKE OCHOBE 3A VHPABABE
HVTHOM MPEXOM V PEHVFHHHH CPFHJH

Heojma Paonnh
1
, Tophe Vsenan
2
, Fojan Marnh
3


123
4arv.mem mexuu:rux uavra, enapm+au sa epaheeuuapcmeo,
Hoeu Cao, Tpe ocumefa Oopaooeuha 6, radovicndrenik.net

PE3HME

Toxom nocnennx naecerax ronna cxopo cne ynpane sa nyrene cy ynene opehenn onnx
xomnjyrepnsonanor cncrema sa ynpanane nyrnom mpexom. Cnpxa raxnnx cncrema je a nomorne
nyrnoj ynpann y nnannpany nnnecrnnnja n opehnnany npnopnrera sa ynarane y opxanane n
pasnoj nyrne mpexe. ox cy nexn cncremn neoma ycnemno nmnnemenrnpann nocroje raxohe n
cncremn xojn nncy ycnenn y cnojoj nmnnemenrannjn. Haxo je uecro neoma naxo nenrn]nxonarn
cnmnrome neycnemne nmnnemenrannje cncrema sa ynpanane nyrnom mpexom, ysponn neycnexa
cy uecro xomnnexcnn n nnmeyspounn. V pay ce npnxasyjy meroonomxe ocnone sa ynpanane
nyrnom mpexom y Penynnnn Cpnjn.

KVuHE PEuH: Hyrna mpexa, ynpanane, meroonornja

METHODOLOGICAL BASIS FOR ROAD NETWORK
MANAGEMENT IN SERBIA

ABSTRACT

Over the last 20 years almost all road agencies have implemented some Iorm oI computerized road
management system. The purpose oI these systems is to assist the agency in the planning and
prioritization oI road investments. While some systems have been successIul, there have also been
many which have Iailed` in one or more areas. While it is oIten easy to identiIy the symptoms oI
Iailure, the causes are oIten complex and multi-layered. This paper presents methodological basis Ior
road network management in Serbia.

KEY WORDS: Road network, management, methodology

VBO

Toxom nocnennx naecerax ronna cxopo cne ynpane sa nyrene cy ynene opehenn onnx
xomnjyrepnsonanor cncrema sa ynpanane nyrnom mpexom. Cnpxa raxnnx cncrema je a nomorne
nyrnoj ynpann y nnannpany nnnecrnnnja n opehnnany npnopnrera sa ynarane y opxanane n
pasnoj nyrne mpexe. ox cy nexn cncremn npno ycnemno nmnnemenrnpann nocroje raxohe n
cncremn xojn nncy ycnenn y cnojoj nmnnemenrannjn. Haxo je uecro neoma naxo nenrn]nxonarn
cnmnrome neycnemne nmnnemenrannje cncrema sa ynpanane nyrnom mpexom ysponn neycnexa
cy uecro xomnnexcnn n nnmeyspounn. Vcnemna nmnnemenrannja xomnjyrepnsonanor cncrema sa
ynpanane nyrnom mpexom sanncn o nnrepaxnnje rpn ]ynamenranne xomnonenre: nponecn,
xaponn n rexnonornja ys oronapajyhe ]nnancnpane. Vxonnxo nno xoja o onnx xomnonenrn
saxaxe, cncrem nehe nrn ycneman. Hajoa rexnonornja na cnery he nemnnonno oxnnern
UDK: 004.65 : 656.11.012.2
Pregledni (nauni) lanak
64
neycnex yxonnxo nema oronapajyhnx xapona sa peannsannjy cncrema nnn nema jacno
e]nnncannx nponeca n nnena y nmnnemenrannjn cncrema sa ynpanane nyrnom mpexom |1|.

Cnnxa 1. Hponecn, xaponn, rexnonornja n ]nnancnpane |1|
Figure 1. Processes, people, technology and Iunding |1|


CHCTEMH 3A VHPABABE HVTHOM MPEXOM

Hyrenn npecranajy rnanne aprepnje npnnpee xoje snauajno yrnuy na noxperane n pasnoj
exonomnje unrane seme n crora ynpanane nyrnom mpexom je o nsysernor snauaja sa
exonomcxn pasnoj. Inanne ]ynxnnje ynpanana nyrnom mpexom ce mory xareropnsonarn na
cneehn naunn:
Hnannpane paona,
Hporpamnpane paona n
Hsnohene paona
Cncremn sa ynpanane nyrnom mpexom ce ane nperneom nyrne mpexe, nnannpanem n
nporpamnpanem paona na nyrnoj mpexn. Inanne axrnnnocrn cncrema sa ynpanane nyrnom
mpexom oyxnarajy:
Carneanane peannnx norpea nyrne mpexe,
Crparemxo nnannpane nyrne mpexe ys e]nnncane norpennx ]nnancnjcxnx cpecrana
(yuera) sa opxanane nocrojehe n pasnoj (nsrpany) none nyrne mpexe (5-40 ronna),
Hspay cpenopounnx nporpama paona (3-5 ronna) y ycnonnma yuercxnx orpannuena,
Hspay ronmnnx nnanona ynpana sa nyrene,
Hpnxynane noaraxa. Cne npexono nomenyre axrnnnocrn saxrenajy noarxe o nyrnoj
mpexn. Hpnmapnn noann oyxnajy nnnenrap nyra, crane xononosa, caopahajno onrepehene
n exonomcxn noann.
Cncrem sa ynpanane nyrnom mpexom npecrana nno xojn cncrem xojn npnxyna, cxnanmrn
n opahyje noaraxe o nnnenrapy, crany, caopahajnom onrepeheny n pyre noarxe o nyrnoj
mpexn y nny nnannpana n nporpamnpana paona na nyrnoj mpexn |1|.
Oronapajyhn nocnonnn nponecn cy nonesann ca cncremnma sa ynpanane nyrnom mpexom a n
ce peannsonane nocnonne norpee jene ynpane sa nyrene.
Ha cnnnn 2 je npnxasan xapaxrepncrnuan oxnnp xomnjyrepnsonanor cncrema sa ynpanane
nyrnom mpexom. Hncy ynex cnn enemenrn npnxasanor cncrema npncyrnn y nmnnemenrannjn
65
cncrema sa ynpanane nyrnom mpexom ann je ynex xao mnnnmym npncyrna nenrpanna asa
noaraxa ca opehennm ]opmama nsnemranana.

Cnnxa 2. Hpnmep cncrema sa ynpanane nyrnom mpexom |1|
Figure 2. Example oI road management systems |1|

66
VHPABABE HVTHOM MPEXOM PEHVFHHKE CPFHJE

Hvmua +pera Penvo.ure Cpoufe
pymcxn rpancnopr y Penynnnn Cpnjn npecrana omnnanran naunn rpancnopra, ca yuemhem
o 80 y yxynnom rpancnopry repera, r.j oxo 74 y yxynnom rpancnopry nyrnnxa. Caopahajna
nyrna mpexa Cpnje je y nponecy xapmonnsannje ca cranapnma EV. Cpnja pasnnja caopahajny
nyrny mpexy y cxnay ca norpaxnom sa mehynaponnm rpansnrom n y cxnay ca noxannom
norpaxnom sa rpancnoprom |2|.
Vnanpehene caopahajne nyrne mpexe crana axnenar na esenocr na nyrennma n ynanpehene
ynpanana pymcxnm rpancnoprom. Vxynna yxnna nyrne mpexe y Cpnjn npema noannma
Jannor npeyseha `Hyrenn Cpnje`` (JHHC) je 40,845 xm (http://www.putevi-srbije.rs)
Hyrna mpexa Penynnxe Cpnje ce cacrojn ns :
- 5,525 xm pxannnx nyrena I pea
- 11,540 xm pxannnx nyrena II pea
- 23,780 xm noxannnx nyrena
Ha mpexn nocrojn:
- 498 xm ayronyrena ca nyrapnnom
- 136 xm nony-ayronyrena ca nyrapnnom
Hpaeuu oreup
3axon o jannnm nyrennma |3| perynnme npannn craryc jannnx nyrena, crana n meroa ynpanana,
samrnre n opxanana jannnx nyrena, nsnopa n meroa ]nnancnpana jannnx nyrena, nocennx
ycnona sa pasnoj n pexannnrannjy jannnx nyrena n nncnexropara (unan 1 3axona).
Vnpanane pxannom nyrnom mpexom I n II pea je no nanexnomhy Jannor npeyseha
`Hyrenn Cpnje`` mro npecrana 40.1 o yxynne nyrne mpexe Penynnxe Cpnje. Cxopo cnn
nyrenn ns one xareropnje nmajy moepno ac]anrnpann xononos ann y pasnnunrom crany, xaxo je
npnxasano xacnnje. Hponenyje ce a je yxynna npenocr nyrena oxo 13 mnnnjapn onapa. pyrn
eo mpexe unne onmrnncxn nnn noxannn nyrenn (23,780 xm), xojn cy sajeno ca ynnunom mpexom
y nanexnocrn noxannnx oprana ynpanana.
Hope 3axona o jannnm nyrennma nocroje pyrn saxonn n nponncn y nesn ca pasnojem n
ynpananem nyrne mpexe xao mro cy:
- 3axon o esenocrn caopahaja na nyrennma
- 3axon o ocnonama esenocrn caopahaja
- 3axon o jannnm naanxama
- 3axon o nnannpany n nsrpann
- 3axon o samrnrn xnnorne cpenne
- 3axon o crparemxoj nponenn yrnnaja na xnnorny cpenny n p.
4uuaucupane faeuux nvmeea
Hsrpana, pexannnrannja, opxanane n samrnra jannor nyra yxyuyjyhn onmrnncxn nyr
]nnancnpa ce ns (unan 16 3axona):
1. naxnaa sa ynorpey jannor nyra,
2. naxnaa sa opxanane nyra y nncnnn o 20 o axnnse na epnnare na]re n reunor raca,
3. xpenra,
4. ynarana omahnx n crpannx nnna,
5. yuera Penynnxe Cpnje n
6. pyrnx nsnopa y cxnay ca 3axonom.
67
Oopraeane faeuux nvmeea
Opxanane jannnx nyrena, y cxnay ca unanom 57 3axona, nopasymena paone xojn omoryhanajy
neomerano n eseno onnjane caopahaja n eseno xopnmhene nyra. Vnpanau jannor nyra
oesehyje neomerano n eseno onnjane caopahaja n eseno xopnmhene nyra npn
onnjany paona. Opxanane jannnx nyrena yxyuyje onepannje peonnor, nepnonunor n
nnrepnenrnor opxanana.


HPOJEKAT FA3E HOATAKA O HVTEBHMA V PEHVFHHHH CPFHJH

Janno npeysehe ,Hyrenn Cpnje' je roxom nepnoa 2007-2009. ro., peannsonano npojexar ase
noaraxa o nyrennma |4|. Vronop je xoncynranrcxe ycnyre sa asy noaraxa o nyrennma je
cxnonen ca A Henrap sa nyrene Bojnonne n ]npmom Nievelt-Labor GmbH (JV CPV-Nievelt) a
unran npojexar je ]nnancnpan ns xpenra Cnercxe Fanxe.
Hpojexar ce cacrojao o cneehnx nennna:
1. axypnpane nyrnor pe]epenrnor cncrema (nocnenn nyr je axypnpan 1998. ro.)
2. npnxynane noaraxa o nyrnoj mpexn n caopahajy mynrn]ynxnnonannnm nosnnnma
ARAN (Automated Road Analv:er) n ROMDAS (Road Measurement Data Acquisition
Svstem)
3. nponena caopahaja n rpancnoprnnx rpomxona na nyrnoj mpexn
4. pasnoj cncrema sa ynpanane opxananem xononosa ys npnmeny moena HDM-4
(Highway Design and Management Model)
5. oyxa
Fasa Hoaraxa o Hyrennma capxn npene noarxe sa norpee nnannpana n ynpanana nyrnom
mpexom. V raenn 1 ce aje camo jean o mnoropojnnx npnxasa xapaxrepncrnxa nyrne mpexe
Penynnxe Cpnje xoje moryhe nsnecrn na ocnony noaraxa capxannx y asn noaraxa o
nyrennma.
Taena 1: Kapaxrepncrnune npoceune npenocrn sa nyrny mpexy Penynnxe Cpnje |4|
Table 1: Characteristic average values Ior road network oI the Republic oI Serbia |4|
npoceune npenocrn sa mpexy
xar.
nyra
rnn eonnne
poj
eonnna
yxynna
yxnna
|xm|
yxnna
eonnne
|xm|
HIC
|nos/an|
IRI
|m/xm|
xonorp.
|mm|
e]ne-
xcnja |m|
SRT
ayronyr 94 920,172 9,79 8.073 1,9 5,7 210,0 57,3
nonyayronyr 12 116,993 9,75 7.011 1,8 4,2 204,0 59,3
rpacxn ayronyr 12 56,426 4,70 40.665 2,8 2,8 215,0 59,9
rpacxa 150 221,711 1,48 5.893 4,0 11,7 418,5 59,1
npnrpacxa 61 188,870 3,06 5.528 3,2 6,5 384,5 58,4
m
a
r
n
c
r
p
a
n
n
n

nanrpacxa 427 4.035,830 9,45 4.410 3,5 8,8 635,6 60,8
rpacxa 126 189,941 1,51 1.620 4,5 6,3 409,8 60,8
npnrpacxa 77 230,470 2,99 1.244 4,9 17,6 700,4 60,8
p
e
r
n
o
-
n
a
n
n

nanrpacxa 733 9.034,970 12,32 1.317 4,7 13,1 648,0 60,8
rpacxa 3 4,210 1,4 2.023 3,4 4,3 310,9 59,8
npnrpacxa 7 3,772 3,772 969 4,6 3,0 712,7 61,6
o
c
r
a
n
n

nanrpacxa 17 228,510 7,88 1.821 2,4 20,4 388,6 60,8
VKVHHO 1.731 15.254,55
68
Hpojexar n JH `Hyrenn Cpnje`` cy onnn nncoxy oneny o crpyunaxa Cnercxe Fanxe xojn cy
nparnnn peannsannjy onor npojexra. Kao npnmep jene o ycnemnnje nmnnemenrannje cncrema sa
ynpanane nyrnom mpexom nsnemraj o npojexry ce nanasn na cajry nosnaror crpyunaxa Cnercxe
Fanxe y onoj onacrn, r-nna Cristopher R. Bennet-a. (http.//www.lpcb.org)
Axypnpana Fasa Hoaraxa o Hyrennma (y cnom panom nnn ]nnannom onnxy) y penarnnno
xparxom npemeny nocnyxnna je xao ocnona sa nspay neoma naxnnx oxymenara sa Penynnxy
Cpnjy n sa J.H. `Hyrenn Cpnje``:
Ienepannn Macrep nnan caopahaja y Cpnjn (05CEP01/04/016) xojn je ypahen y nepnoy jyn
2008. nonemap 2009. ro., o crpane Konsopnnjyma Koncynranara na npojexry: ItalIerr,
IIPP, NEA n Wit-teveenBoss. Hspay npojexra je ]nnancnpana EV a peannsannjom npojexra
je pyxononna enerannja Enponcxe Komncnje y Feorpay. Hannonannn Caner sa
nn]pacrpyxrypy Bnae Penynnxe Cpnje je y jyny 2010. ronne ycnojno Ienepannn Macrep
nnan caopahaja y Penynnnn Cpnjn.
Koopnoparnnnn Hnan JHHC xojn je ypahen y oxnnpy rexnnuxe nomohn JHHC (PERS
Corporate Plan, Final Report Vol I and II, ReIerence Framework - C17057 - TA to PERS, IRD
Engineering, maj 2009.).
`Crparemxa crynja ca npenorom cpenopounor nnana n nporpama nsrpane n pexoncrpy-
xnnje, opxanana n samrnre pxannnx nyrena 2010-2015 ronne'', Ipahennncxn ]axynrer
Vnnnepsnrera y Feorpa, oxroap 2010).


3AKVuAK

V Penynnnn Cpnje ce nnme o naecer ronna pan na ]opmnpany nn]opmannonor cncrema o
nyrnoj mpexn Penynnxe Cpnje. Hpnxynenn n nnonnpann noann o nyrnoj mpexn
marncrpannnx n pernonannnx nyrena (pxannnx nyrena I n II pea) xpos peannsonan npojexar Fase
Hoaraxa o Hyrennma npecranajy neoma opy ocnony sa an pasnoj n npnmeny cncrema sa
ynpanane nyrnom mpexom Penynnxe Cpnje. V pay cy npnxasane meroonomxe ocnone sa
ynpanane nyrnom mpexom y Penynnnn Cpnjn.

HHTEPATVPA


1. Kevin McPherson, Christopher R. Bennet, ''Success Factors Ior Road Management Systems'', East Asia
PaciIic Transport Unit The World Bank Washington, D.C, (2005).
2. Ienepannn macrep nnan caopahaja y Cpnjn (05SER01/04/016), Anexc I, pymcxn caopahaj,
Konsopnnjym xoncynranara: ItalIerr S.p.A. IIPP, NEA WitteveenBoss, (2009)
3. 3axon o jannnm nyrennma, Cnyxenn rnacnnx PC p. 101/2005 n 123/2007
4. Fasa Hoaraxa o Hyrennma, 3anpmnn nsnemraj JV CPV-Nievelt, (2010).
5. Paonnh H. Vsenan T.: ''Ocnone sa onrnmnsannjy ynpanana opxananem xononosa'', Ipahennncxn
xanenap 2009, CIHT, Feorpa, nonemap 2008.
6. Koopnoparnnnn Hnan JHHC, rexnnuxa nomoh JHHC (PERS Corporate Plan, Final Report Vol I and
II, ReIerence Framework - C17057 - TA to PERS, IRD Engineering, maj 2009.)
7. `Crparemxa crynja ca npenorom cpenopounor nnana n nporpama nsrpane n pexoncrpyxnnje,
opxanana n samrnre pxannnx nyrena 2010-2015 ronne'', Ipahennncxn ]axynrer Vnnnepsnrera
y Feorpa, oxroap 2010.
69




OCENA STANJA I MERE SANACIJE I ODRZAVANJA
AUTOPUTA BEOGRAD NOVI SAD

Dragan Lukic*, Aleksandar Prokic*

*Gradevinski fakultet Subotica, Ko:aracka 2/a, Subotica, drlukic.lukicGmail.com
*Gradevinski fakultet Subotica, Ko:aracka 2/a, Subotica,

REZIME

U prvom delu ovog rada prikazuje se stanje kolovoza autoputa Beograd Novi Sad, deonica od
Batajnice do Beske. Takode, analiziraju se uzroci koji su doveli do ovakvog stanja. Na osnovama
preciznog deIinisanja postojeceg stanja u drugom delu rada se predlazu moguce mere sanacije i
odrzavanja. U zakljucku ovog rada se predlaze nacin otklanjanja uzroka koji i na drugim delovima
putne mreze Srbije dovode do ovakvog stanja.

KLJUCNE RECI: stanje autoputa, rehabilitacija kolovoza, sanacione mere, odrzavanje puteva


ASSESSMENT AND MEASURES FOR REPAIR AND
MAINTENANCE HIGHWAY BELGRADE NOVI SAD

ABSTRACT

In the Iirst part oI this paper the status oI motorway Belgrade - Novi Sad, section Irom Batajnica to
Beska, is presented. The causes that led to this situation is also analysed. On the basis oI a precise
deIinition oI the current situation in the second part possible measures oI rehabilitation and
maintenance are proposed. In conclusion, this paper proposes a way oI removing the causes that in
other parts oI the Serbian road network leading to this situation.

KEYWORDS: motorway condition, pavement rehabilitation, sanation measures, road maintenance


UVOD

Stanje autoputa Begrad Novi Sad, deonica od Batajnice do Beske, moze se analizirati na sledeci
nacin: kao stanje postojece trake autoputa pravac Novi Sad Beograd i kao stanje novoizgradene trake
pravca Beograd Novi Sad. Novoizgradena traka je u Iunkciji od pre nekoliko godina.
Za traku koja je postojeca i delimicno rehabilitovana na nekoliko deonica moze se govoriti o
odrzavanju u skladu sa strategijom visokih pocetnih ulaganja jer se radi o vitalnoj saobracajnici
putne mreze Srbije. U odnosu na ocenu postojeceg stanja (deIinisanu na nivou poznavanja uzroka
problema na pojedinim homogenim potezima) kreiraju se alternativni scenariji odrzavanja i to prema
homogenim deonicama (Erjavec, 2007).
Medutim, za analizu stanja i preduzimanje mera za traku koja je novoizgradena i skoro pustena u
saobracaj ne moze se svrstati u odrzavanje, vec se mora okarakterisati kao sanacija. Ovde je potrebno
UDK: 625.76 (497.11)
Pregledni (struni) rad
70
jasno razgraniciti kada se radi o sanaciji i odrzavanju saobracajnice koja je duzi vremenski period u
eksploataciji i sanaciji tek izgradene saobracajnice. Za sanaciju tek izgradene saobracajnice treba
utvrditi odgovornost i to je sustinska razlika. Ukoliko se ovakva praksa nastavi, bez utvrdivanja
odgovornosti, svaka saobracajnica ce se sanirati vec posle izgradnje.
U radu se prikazuje stanje novoizgradene saobracajnice, ukazuju se uzroci takvog stanja i predlazu
mere za prevazilazenje ovakvog stanja. Ovo se ne odnosi samo na ovu saobracajnicu, vec i na ostale
saobracajnice na mrezi puteva Srbije.

UZROCI I OCENA STANJA POSTOJECE TRAKE: PRAVAC NOVI SAD BEOGRAD

Usled velikog saobracajnog opterecenja i dugotrajne eksploatacije, ova traka autoputa je u veoma
losem stanju ( poduzne linijske pukotine, poprecne linijske pukotine, mrezaste pukotine, kolotrazi, a
posebno popravke i zakrpe, Uzelac 1985). Pojedine deonice ove trake su rehabilitovane neke uspesno,
a neke manje uspesno. Ovaj deo autoputa je stabilizovana saobracajnica tako da problem nije vezan za
donji stroj, vec samo za kolovoznu konstrukciju. Imajuci to u vidu, uspesnost rehabilitacije i stanje
posle rehabilitacije vezano je samo za kvalitet organizacije i izvodenja. U nastavku se prikazuje kako
se u vecini slucajeva radilo na ovoj deonici (a veoma slicno se radi i na drugim delovima putne mreze
Srbije). Prvi korak je zatvaranje deonice za saobracaj i saobracaj se prebacuje na drugu traku (ili
alternativni pravac ako je u pitanju put nizeg ranga). Ovako zatvorena deonica najmanje mesec, a
ponekad i znatno duze. Nakon toga sledi uklanjanje kolovozne konstrukcije, prema projektu
rehabilitacije. Posle ove Iaze sledi takode pauza kao prethodna, a ponekad i duza. Sledeca Iaza
izvodenja kolovozne konstrukcije se izvodi hitno, po kisi, snegu, magli, danju, nocu. Posledica
toga je odmah po zavrsetku radova vidljivo. Koji su uzroci ovakvog nacina rada moze se samo
pretpostaviti (neorganizovanost drzave, neredovno Iinansiranje, tempiranje zavrsetka radova sa
politickim dogadajima i dr.). Sve ovo na kraju placaju gradani kroz poreze i putarinu.
Ovakvo stanje kolovoza prouzrokuje smanjenje bezbednosti saobracaja.

UZROCI I OCENA STANJA NOVOIZGRADENE SAOBRACAJNE TRAKE

Deonica puta Batajnica Beska je zavrsena pre samo nekoliko godina i od samog pustanja u saobracaj
pocele su deIormacije kolovoza. Ova deonica izgleda kao da je gradena pre nekoliko decenija.(slike 1
i 2)
















Slika 1. Zalivene pukotine novoizgradene trake Slika 2. Pukotine na novoizgradenoj traci
Figure 1. Sealed cracks newly built bar Figure 2. Cracks in the newly built bar
71

Na ovoj traci autoputa vidljive su pukotine svih vrsta (pojedine su vec zalivane u vise navrata). Koji su
uzroci da je saobracajnica u ovakvom stanju. Radovi na izgradnji donjeg stroja saobracajnice radeni su
pod velikim pritiscima nerealnih rokova odredenih od strane drzave, neredovnim Iinansiranjem, losom
organizacijom (slika 3) i radom u losim vremenskim uslovima (po kisi, snegu, mrazu, nocu i
dr..)(slika 4), ne postujuci ni minimum tehnickih kriterijuma (Lukic, Anagnosti, 2010)





















Slika 3. Organizacija izgradnje donjeg stroja Slika 4. Vremenski uslovi gradnje donjeg stroja
Figure 3.The organization oI construction oI the undercarriage Figure 4 Weather conditions oI construction oI
the undercarriage

Ukljucenje nadzora na izvodenju radova po pravilu kasni tako da se veliki deo radova na donjem
stroju zavrsi bez adekvatne kontrole (ovo je cest slucaj na izgradnji saobracajnica). Takode, pod
presijom drzave izvodena je i kolovozna konstrukcija takode po veoma losim vremenskim uslovima.
Ne moze se za ovakvo stanje okriviti samo drzava iako je ona glavni krivac. Nesumljivo je da i struka
snosi veliki deo odgovornosti, pre svega sto je prihvatila ovakve uslove rada, a znajuci pri tome da ce
se to odraziti na kvalitet.
Bez obzira kako je Iinansiranje ove izgradnje autoputa (iz budzeta ili iz kredita) naneta je velika steta
poreskim obveznicima koji sve ovo Iinansiraju. Druga, nematerijalna, ali mnogo veca steta naneta je
ugledu naseg gradevinarstva, ugledu struke. Ne moze se zaobici, a da se ne zapita, kada ne mozemo
sagraditi put u ravnici, po livadi, kako treba, a sta smo onda u stanju da sagradimo. Kako sa ovakvim
reIerencama da izademo na evropsko i svetsko trziste. O ovim pitanjima bi moralo da se pozabavi i
Inzenjerska Komora koju smo osnovali da sa jedne strane stiti struku, a sa druge strane stiti svoje
clanove od pritisaka drzave.

MERE ODRZAVANJA I SANACIJE

Mere odrzavanja mogu se u ovom slucaju odnositi samo na postojecu traku pravca Novi Sad
Beograd. Za novoizgradenu saobracajnicu ovaj termin ne odgovara, vec se mora jasno deIinisati da se
radi o sanaciji.
72
Mere odrzavanja potrebno je uraditi u skladu sa klasiIikacijom radova na putevima (po HDM-4,
Radovic, 2006). Pri tome je potrebno uraditi projektovanje na osnovu Metodologije (Andus, 2004,
2007) i sistematski pristupiti rehabilitaciji po deonicama (po strategiji visokih pocetnih ulaganja).
Ekonomska analiza troskova prema pojedinim scenarijima odrzavanja (ukupni troskovi odrzavanja i
eksploatacije) opredeljujuca je pri izboru optimalnog scenarija pa prema tome i optimalne strategije.
Sanaciju novoizgradene trake pravca Beograd Novi Sad potrebno je uraditi sistematski. Prvi korak je
da se izvrse potrebna istrazivanja i donjeg (gde je potrebno ) i gornjeg stroja tj. kolovozne
konstrukcije. Na osnovu toga uraditi projekat sanacije i izvrsiti sanaciju. Prikazane mere (slika 1)
zalivanja i krpljenja ne daju potreban rezultat, a time se gubi vreme, novac a posebno ugled jer se
radi o vitalnoj medunarodnoj saobracajnici.

ZAKLJUCAK

U radu je prikazano stanje jedne deonice autoputa, gde je jedna traka postojeca a druga
novosagradena. Ukazano je na uzroke ovakvog stanja . Moze se zakljuciti da se pri izgradnji i pri
odrzavanju mora pridrzavati strogo struke koja je jasno deIinisala principe i postupke. Upliv drzave je
potrebno svesti na najmanju mogucu meru, a pri tome zabraniti da se mesa u struku.
Da bi se u buducnosti svi ovi nedostaci otlonili potrebno je da se na nivou drzave promeni njen odnos
prema putnoj privredi u pogledu:
- poveravanja projektovanja i izgradnje
- Iinansiranja projektovanja i izgradnje
- obezbedenja nezavisne strucne kontrole
- odredivanja realnih rokova za projektovanje i izgradnju
Takode, i struka treba sa svoje strane da preduzme mere u pogledu:
- kvaliteta projektovanja
- kvaliteta izgradnje
- korektne i kvalitetne kontrole kvaliteta
Inzenjerska Komora kao strukovno udruzenje mora aktivno da se ukljuci u resavanje ovih problema
kako odnosa drzave prema struci tako i u okviru same struke. Neprihvatljivo je da predstavnik drzave
(koji je ujedno i predstavnik struke privremeno zaposlen u drzavnom organu) prioritet daje rokovima
a ne kvalitetu. Sve dok se ovakav odnos drzave prema struci, i potcinjeni odnos struke prema drzavi
ne promeni, stanje u putnoj privredi se nece poboljsati.

Zahvalnica:
Ovaj rad je rezultat projekta koji je Iinansiralo Ministarstvo za nauku i tehnoloski razvoj Republike Srbije,
Nemanjina 22-26 (Projekat TR 36043)

LITERATURA

1. Andus, V.: Metodologija projektovanja rehabilitacije vangradskih puteva, Savremena gradevinska praksa
2004, FTN - IG, Novi Sad, 2004, str. 131-138
2. Erjavec, S.: Uskladenost strategije odrzavanja, planiranja i projektovanja rehabilitacije kolovoza, Naucno
strucni skup Rehabilitacija i rekonstrukcija puteva, Zlatibor 2007.
3. Radovic, N.: Optimizacija upravljanja odrzavanjem autoputeva sa primenom autoputa E-75, deonica Novi
Sad Beograd, doktorska disertacija, FTN, Novi Sad 2006.
4. Uzelac, D.: Problem utvrdjivanja stanja kolovoznih konstrukcija i njihovog prilagodjavanja saobracaju, "Put i
saobracaj", 3-4/1985 (str. 10-15), Beograd.
5. Andus, V.: Osnove projektovanja rehabilitacije vangradskih puteva, Naucno strucni skup Rehabilitacija i
rekonstrukcija puteva, Zlatibor 2007.
6. Lukic, D., Anagnosti, P.: Geotehnika saobracajnica, Casopis izgradnja, Beograd, 2010

73



PRIMENA SMA PRI REHABILITACIJI KOLOVOZNIH
KONSTRUKCIJA U ZEMLJAMA REGIONA

Dragan Mihajlovic*, Igor Jokanovic*, Tatjana Grujanic**

* Arhitektonsko-gradevinski Iakultet Banja Luka, V.S.Stepanovica 77, Banja Luka
** Fortis grupa, Prijedor, 27.juna 17, Prijedor
draminecco.net

REZIME:
U radu su predstavljene osnovne karakteristike asIaltnih mesavina projektovanih kao sketeni mastiks
asIalt, pocetak njihove primene u zemljama regiona i medusobno poredenje. Granulometrijski sastav
primenjenih mesavina uporeden je sa vazecim evropskim normama, odnosno najnovijim austrijskim
standardima za ove vrste mesavina iz 2010.godine. Na kraju su data poredenja troskova u odnosu na
klasicne mesavine i preporuke za dalju primene i koristenja ove vrste mesavina.

KLJUCNE RIJECI: asIalt, SMA, troskovi
SMA APPLICATION ON PAVEMENT STRUCTURE
REHABILITATION IN REGION
ABSTRACT:
Base characteristic oI stone matrix asphalt, its implementation in region and comparison are given in
this paper. Through granulometric composition oI implemented mineral mixture comparison with EU
norms and Austrian norms Irom 2010 are presented. At the end costs comparison with classical
asphalt mixture, recommendation Ior Iuture implementation this type oI mixture are examined.
KEY WORDS: asphalt, SMA, costs

UVOD

Skeletni mastiks asIalt (SMA) upotrebljava se u evropskim zemljama vec skoro 50 godina (prvobitno
projektovan u Nemackoj 1961.godine) a u SAD je u upotrebi tek dvadesetak godina. Upotreba SMA
je zapocela u Evropi kao mesavina koja je dala kvalitetno resenje kolovozne povrsine nakon uvodenja
pneumatika sa celicnim ekserima, a kasnije se kao dodatni kvalitet utvrdila i povecana otpornost na
stvaranje kolotraga.
Tokom 1991.godine nekoliko agencija za puteve u SAD zapocele su svoja ispitivanja SMA
primenjujuci recepture i procedure koje su se upotrebljavale u Evropi. U radovima objavljenim
1994.godine, Tehnicka radna grupa za SMA |1| je preporucila maksimalnu velicinu zrna od 12,5
odnosno 19 mm. Tek pocetkom 2004.godine objavljena su istrazivanja |2| kojima se preporucuju
mesavine sa nominalnom velicinom maksimalnog zrna od 4,75 odnosno 9,5 mm.
UDK: 691.167
Struni lanak
74
U proteklom periodu tehnicke norme u evropskim zemljama su takode evoluirale, tako da se sada
preporucuju sitnozrne mesavine (maksimalnog zrna 4, 8 i 11 mm).
U republikama bivse SFRJ primena SMA je zapocela jos krajem devedesetih godina proslog veka u
Sloveniji i Hrvatskoj. Npr. u Sloveniji je 2009.godine ugradeno oko 145.000 t SMA, a u Hrvatskoj, na
preko 70 duzine autoputeva zavrsni sloj je uraden od SMA. Tehnicka uputstva, kojima je
preporucena granulometrijska kriva za SMA mesavine u Hrvatskoj su objavljena 2001.godine |3| dok
su 2004.godine uvedena posebna uputstva za asIaltne radove prilikom odrzavanja kolovoznih
konstrukcija |4|.
U Srbiji je prva primena SMA bila krajem 2001.godine u beogradskoj ulici Kralja Milana a do danas
je uradeno preko 100 km zastora sa SMA. Mesavine se projektuju prema Tehnickim speciIikacijama
JP 'Putevi Srbije' a osnova za izradu ovih uslova su bile njemackih uputstava: Empfehlungen fr die
Zusammenset:ung, die Herstellung und den Neubau von Splittmastixasphalt, FGSV 1996.
U Bosni i Hercegovini prvi kolovozi sa SMA uradeni na gradskim ulicama Sarajeva 1998.godine i
zatim na izgradnji autoputa Sarajevo Zenica, pocevsi od 2004.godine do sada. Od pocetka
2005.godine u BiH su u primeni ,Smjernice za projektovanje, gradenje i odrzavanje puteva' u kojima
su date granulometrijske krive mesavina SMA |5|.
U Makedoniji i Crnoj Gori do sada nije primenjivan SMA.
U zemljama Evropske unije prosjecno se, uzimajuci u obzir ukupnu godisnju proizvodnju, ugradi oko
8 asIaltne mase cija je struktura SMA.


STRUKTURA SKELETNOG MASTIKS ASFALTA

Habajuci sloj od skeletnog mastiks asIalta - SMA, (plit astix sphalt prema njemackom ili tone
atrix sphalt prema engleskom) je asIaltni sloj izraden od mesavine kamenog brasna, kamene
sitnezi, bitumena kao veziva i dodataka koji sprecavaju ocedivanje veziva sa zrna kamene sitnezi i gde
je granulometrijski sastav kamene mesavine diskontinuiran.
Osnovne tehnicke karakteristike SMA (razlike) su predstavljene kroz njen skeletni sastav u kome se
ostvaruje kontakt 'zrno na zrno, sto je znacajna razlika u odnosu na tradicionalne mesavine gdje
agregat 'pliva u mesavini i gde je relativno redak medusobni kontakt krupnih zrna u mesavini. Na
slici 1. ilustrativno su predstavljene klasicna mesavina i mesavina SMA.



Slika 1. Ilustracija krupnih zrna u asIaltnim mesavinama; levo SMA, desno klasicna mesavina


75
Na slici 2. prikazana je granulometrijska kriva klasicne asIaltne mesavine AB 11, SMA 11
projektovane po EN 13108 i mesavine projektovane od strane Dr.Zichnera (Nemacka) autora SMA
iz 1961.godine.
100
Crl gl nal na m[esavl na ur. Zl chner-a l z 1961.god.
Cranl ce za asfal L beLon A8 11s (8P sm[ernl ce)
Cranl ce za SMA 11 S2 (AusLrl [ske norme)
0
.
0
9
0
.
2
3
0
.
7
1
2
.
0
0
4
.
0
0
8
.
0
0
1
1
.
2
0
1
6
.
0
0
2
2
.
4
3
1
.
3
0
10
0
oLvorl na slLu d
0.43
(mm)
p
r
o
l
a
z

k
r
o
z

s
l
L
o

90
80
70
60
30
40
30
20


Slika 2. Poredenje originalne mjesavine SMA sa danasnjom SMA i asIalt betonom


Kameni agregat koji se primenjuje u SMA mesavinama mora biti cvrst, trajan i kubicastog
oblika zrna. Razlika u odnosu na klasicne mesavine se ogleda u tome da se sastoji iskljucivo od
krupnih zrna, odnosno zrna srednjih velicina nisu ukljucena u mesavinu jer bi sprecavala medusobne
kontakte krupnih zrna i time smanjivala nosivost mesavine. AsIaltni mastiks se sastoji od polimer
bitumena i mesavine sitnih zrna, ukljucujuci Iiler, koji povecavaju cvrstocu mastiksa. Uobicajeno je da
se u mesavinu dodaju i vlakna radi stabilizacije bitumena i specavanja njegovog ocedivanja tokom
transporta i ugradivanja. Visoki procenat mineralnog Iilera i veziva stvara gusto ,lepilo' koji cvrsto
drzi povezana zrna i popunjava supljine u asIaltnom skeletu te time sprecava prodiranje vode i
obezbeduje izuzetnu trajnost. Kolovozni zastor izgraden od SMA ima veoma malo supljina, njegova
zbijenost i raspodela zrna u mesavini se neznatno menjaju tokom upotrebe puta. Ukoliko su slojevi
ispod SMA izgradeni kvalitetno i dovoljne debljine, onda ce kolovoz eIikasno podnositi i najveca
saobracajna opterecenja. Zastor od SMA ne moze biti substitucija lose dimenzionisanoj, odnosno
izgradenoj kolovoznoj konstrukciji. Ako se SMA projektuje i gradi sa malom kolicinom bitumena tada
ce porasti kolicina vazdusnih supljina u mesavini i omogucice prodiranje vode u sloj. U tom slucaju
voda (i led) moze pokidati veze izmedu kamenih zrna i bitumena, te postoji opasnost od odlepljivanja
zrna iz mesavine. SMA je tako projektovan da obezbeduje veoma eIektivnu povrsinsku teksturu ciji je
osnovni zadatak da stvara visoki otpor klizanju pri vecim brzinama kretanja vozila, odnosno da
smanjuje debljinu vodenog sloja na povrsini. Otpor klizanju je u Iunkciji mikro teksture (neravnost
pojedinih zrna agregata) i makro teksture (kao proizvod sklopa zrna na povrsini kolovoza).
Uputstva za mesanje, transport, ugradnju i zbijanje su veoma bitni da bi na kraju dobili
asIaltni sloj visokog kvaliteta. Prema nemackim iskustvima |6|, minimalno preporuceno vrijeme
proizvodnje iznosi 53 sekundi dok prema Tehnickim speciIikacijama JP 'Putevi Srbije' |7|, ono iznosi
preko 70 sekundi. Primenom ovih uputstava kapaciteti asIaltnih baza bili bi znatno umanjeni. Veoma
76
su stroge temperaturne granice u kojima se proizvodi SMA, odnosno pri kojima se moze ugraditi.
Posebno je uocljiva razlika pri ugradnji SMA u odnosu na klasicne asIaltne mesavine; iskljucivo se
primenjuju teski, glatki celicni valjci sa ogranicenom primenom vibarcija dok primena valjaka sa
gumenim tockovima nije dopustena.


PRIMENJENE MESAVINE U REGIONU

Kako je vec ranije istaknuto primena SMA u zemljama regiona datira od pre dvadesetak godina. U
nastavku ce biti prikazani primeri koji su realizovani u protekloj godini. Posebno su uocljivi trendovi u
BiH da se SMA proizvodi sa strukturom slicnoj klasicnoj zatvorenoj mesavini, odnosno da su znatno
umanjene kolicine bitumena kao veziva. To ukazuje na nesigurnost projektanata i izvodaca u nove
tehnologije, materijale a verovatno i nedostatak tehnoloske discipline pri proizvodnji i ugradnji ove
vrste mesavine. Na slici 3. Prikazana je asIaltna mesavina SMA koju je proizvela asIaltna baza
,AsIaltgradnja' Visoko za potrebe preduzeca ,Fortis grupa' iz Prijedora za rehabilitaciju magistralnog
puta M 17, Sarajevo-Mostar, dionica Hadzici-Tarcin. Uprkos dobrim rezultatima mesavine, sledeci
tradicionalisticki pristup, po nalogu Investitora i nadzora, na terenu je izvedena mesavina SMA 16,
koja se po novim austrijskim normama, odnosno EN vise i ne primenjuje.


100
8l Lumen: m8 43/80-63, 3,8
Adl Ll v: 1opcel 0,3
0
.
0
9
0
.
2
3
0
.
7
1
2
.
0
0
4
.
0
0
8
.
0
0
1
1
.
2
0
1
6
.
0
0
2
2
.
4
3
1
.
3
0
4
3
.
0
0
oLvorl na slLu d
0.43
(mm)
20
10
CranulomeLrl[skl sasLav mlneralne mesavlne SMA 11 - M17, Sara[evo - MosLar (2010)
p
r
o
l
a
z

k
r
o
z

s
l
L
o

C1u za radove na cesLama 8P, 2001

AusLrl [ske norme 8vS 08.97.03/2010, S1
0
90
80
70
60
30
40
30


Slika 3. Granulometrijski sastav mesavine SMA , receptura ,Institut za puteve' Bijeljina

Na slici 4.prikazan je granulometrijski sastav mesavine SMA 11 primenjen na rehabilitaciji kolovoza
autoputa kroz Beograd u toku 2010.godine. Mesavinu je projektovala laboratorija Nievelet/CPL a
izvodac radova je Porr iz Austrije. Veoma rigoroznom kontrolom kvaliteta ulaznih materijala i
proizvedene mase dobijeni su zadovoljavajuci rezultati ispitivanja po svim trazenim kriterijima.
77
100
8l Lumen: m8 43/80-63, 6,20
Adl Ll v: vl aLop 0,3
0
.
0
9
0
.
2
3
0
.
7
1
2
.
0
0
4
.
0
0
8
.
0
0
1
1
.
2
0
1
6
.
0
0
2
2
.
4
3
1
.
3
0
4
3
.
0
0
oLvorl na slLu d
0.43
(mm)
CranulomeLrl[skl sasLav mlneralne mesavlne SMA 11 - AuLopuL kroz 8eograd (2010)
60
70
80
90
p
r
o
l
a
z

k
r
o
z

s
l
L
o

0
10
20
30
40
30
AusLrl [ske norme 8vS 08.97.03/2010, S2
1ehnl cke specl fl kacl [e !"uLevl Srbl [e", ver.3



Slika 4. Granulometrijski sastav mesavine SMA na rehabilitaciji autoputa kroz Beograd

Posebno je interesantan primer mesavine SMA koju je izvodac radova ,Integralinzenjering' iz Laktasa
predvideo za zavrsni sloj na autoputu Gradiska Banja Luka (slika 5).

100
8l Lumen: 8 30/70, 3,30
Adl Ll v: Cenl cel 0,4
0
.
0
9
0
.
2
3
0
.
7
1
2
.
0
0
4
.
0
0
8
.
0
0
1
1
.
2
0
1
6
.
0
0
2
2
.
4
3
1
.
3
0
4
3
.
0
0
oLvorl na slLu d
0.43
(mm)
CranulomeLrl[skl sasLav mlneralne mesavlne SMA 11 - M16, Cradlska - 8an[a Luka (2010)
p
r
o
l
a
z

k
r
o
z

s
l
L
o

90
80
70
60
30
40
30
20 Sm[ernl ce 8l P, 2003
10
AusLrl [ske norme 8vS 08.97.03/2010
0

Slika 5. Granulometrijski sastav mesavine SMA na izgradnji autoputa Gradiska Banja Luka

78
Ovu vrstu mesavina dopustaju vazeca tehnicka uputstva u BiH, ali je ona izvan onoga st se trenutno
primenjuje u Evropi. Laboratorijski proizvedena mesavina je sa vezivom od obicnog putnog bitumena
sa aditivima i celuloznim dodacima, uz primenu karbonatnog kamenog brasna i ostalih Irakcija
silikatnog porekla. Kolovoz izgraden sa ovakvom mesavinom veoma brzo ce imati problema sa
kolotrazima, a verovatno i sa ostalim strukturnim problemima.


ZAKLJUCAK

Zbog svojih povrsinskih karakteristika (tekstura) SMA saobracajna buka je znatno manja u odnosu na
klasicne mesavine. Moze se proizvesti u istima postrojenjima kao i klasicne mesavine i ugraditi sa
istom opremom uz postovanje odredenih tehnoloskih modiIikacija. Zbog svog sastava (mastiks)
veoma je otporna na prenosenje reIlektujucih pukotina iz donjih slojeva; tako je nezamenljiv zastor
kod polukrutih kolovoznih konstrukcija. Posebno je znacajna otpornost SMA na pojavu kolotraga kao
i njena produzena trajnost.
Zbog visih cena ulaznih sirovina (cena PmB je za oko 30 veca od cene obicnih putnih bitumena)
povecana je i pocetna vrednost investicije. Medutim, posmatrajuci rezultate dugogodisnjeg pracenja
ponasanja i potrebnih ulaganja, u SAD je utvrdeno da svedeni godisnji troskovi (za vreme zivotnog
veka zastora) kod SMA iznose 50.095 USD/milju a kod klasicnog asIalt betona 79.532 USD/milju |8|,
odnosno oko 37 su nizi. Osim produzenog vremena spravljanja mesavine u asIaltnoj bazi postoji jos
jedno tehnoloski zahtevna operacija a to je cekanje da se temperature kolovoza spusti ispod 60C
(odnosno prema americkim preporukama na 40C) prije pustanja puta u saobracaj. Jos jedna od mana
SMA je smanjenje povrsinskog trenja sve dok saobracaj ne ukloni sa povrsine tanak Iilm bitumena.
Nemackim uputstvima je predvideno posipanje silikatnim peskom povrsine kolovoza odmah nakon
prolaska zadnjeg valjka, da bi se sto pre ostvarile potrebne velicine trenja.
Ocito je da se u regionu jos luta sa opisima, merama i speciIikacijama predvidenim u tehnickim
uputstvima najvise iz straha od novoga. Prateci najnovija izdanja EN i ekvivalentnih propisa i
tehnickih uputstava razvijenih zemalja i osanjajuci se na veliko iskustvo nasih asIaltera moguce je
znacajno poboljsati kvalitet radova na zavrsnim slojevima kolovoznih konstrukcija, naravno uz
primenu odgovarajucih materijala i postujuci zahtevane tehnoloske mere. Primer preduzetih mera i
dobijenih rezultata u projektu rehabilitacije kolovozne konstrukcije na autoputu kroz Beograd o tome
najbolje govori.



LITERATURA

1. Guidelines for Materials, Production, and Placement of Stone Matrix Asphalt (SMA).
National Asphalt Pavement Association, InIormation Series 118. Lanham, USA, 1994.
2. Potential of Using Stone Matrix Asphalt (SMA) for Thin Overlavs; L.A.Cooley, E.R.Brown; NCAT Report
03-01, Auburn University, USA, 2003.
3. Opci tehnicki uvfeti :a adove na cestama, Knfiga III Kolnicka konstrukcifa, HC-HAC, Zagreb 2001.
4. Tehnicki uvfeti :a asfalterske radove odravanfa kolnickih konstrukcifa na autocestama, Ramtech-HAC,
Zagreb 2004.god.
5. Smfernice :a profektovanfe, gradenfe, odravanfe i nad:or na putevima, Knfiga II - Gradenfe, dio II -
Posebni tehnicki uslovi, DC FBiH/JP Putevi RS, Sarajevo/Banja Luka, 2005.godine
6. Stone Mastic Asphalt, L.Druschner, J.Schafer, Deutscher Asphaltverband e.J., Bonn, 2005
7. Tehnicke specifikacife :a kolovo:e, JPPutevi Srbije, ver 5, 2009. Beograd
8. Problems of SMA use in S.Queensland, G.K.Allen, Faculty oI Engineering, University oI S.Q.,USA
Disertation, 2006
79



METODA ZA OCENU PODUZNE RAVNOSTI
KOLOVOZA UPOTREBOM INERCIJALNOG
PROFILOMETRA

Goran Maletic*, Jelena Cirilovic*, Ana Dordevic*

*Institut IMS, Bulevar vofvode Misica 43, Beograd, Srbifa, goran.maleticinstitutims.rs

REZIME
Pracenje i ocena stanja kolovoza su vazne aktivnosti u procesu upravljanja kolovozima. Ovaj rad
opisuje proceduru za ocenu poduzne ravnosti kolovoza upotrebom inercijalnog proIilometra. Analizom
prikupljenih podataka dolazi se do vrednosti indikatora stanja kolovoza na osnovu kojih se donose
odluke da li je potrebno intervenisati na kolovozu. Na ovaj nacin, moguce je odrediti neophodnu visinu
budzeta za odrzavanje mreze u analiziranom periodu, na programskom nivou daje se mogucnost
utvrdivanja prioritetnih aktivnosti, dok se na nivou projekta moze precizno utvrditi nacin odrzavanja
puta.

KLJUCNE RECI: poduzni proIil, inercijalni proIilometar, ravnost kolovoza

LONGITUDINAL PROFILE EVALUATION WITH THE USE
OF THE INERTIAL PROFILOMETER

ABSTRACT
Monitoring pavement condition is one oI key aspects in Pavement management. This paper present the
procedure Ior longitudinal proIile evaluation with the use oI inertal proIilometer. Desisions wheather to
perIorm a treatment on the pavement is based on the pavement contidion indicators obtained aIter the
raw data prossesing. Based on the analysed data, it is possible to determine road agency cost on the
network level, to prioritize activities on the program level, and to deIine maintenance standards on the
project level.

KEY WORDS: longitudinal proIile, inertial proIilometer, pavement roughness


UVOD

Pracenje i ocena stanja kolovoza su vazne aktivnosti u procesu upravljanja kolovozima, pod kojima se
podrazumeva odrzavanje i unapredenje stanja putne mreze u cilju eIikasnog i bezbednog odvijanja
saobracaja. Vaznu ulogu u pracenju i oceni stanja kolovoza imaju metode ispitivanja bez razaranja u
koje se ubraja i merenje poduzne ravnosti (1). Ovaj rad opisuje proceduru za ocenu poduzne ravnosti
kolovoza upotrebom inercijalnog proIilometra. Analizom prikupljenih podataka dolazi se do vrednosti
indikatora stanja kolovoza na osnovu kojih se donose odluke da li je potrebno intervenisati na
kolovozu. Na ovaj nacin, na nivou mreze, moguce je odrediti neophodnu visinu budzeta za odrzavanje
u analiziranom periodu, na programskom nivou daje se mogucnost utvrdivanja prioritetnih aktivnosti,
dok se na nivou projekta moze precizno utvrditi nacin odrzavanja puta (2).
UDK: 625.723
Pregledni (struni) lanak
80
SAVREMENE METODE ZA MERENJE PODUZNE RAVNOSTI PUTA

Geometrija poprecnih i poduznih proIila moze se meriti razlicitim sredstvima, u opsegu od
jednostavnih, ali vremenski zahtevnih metoda, poput merenja letvom, do slozenih, automatizovanih
metoda, kao sto je inercijalni sistem sa laserskim uredajima za proIilisanje pri velikim brzinama. Cilj
vecine metoda je da se utvrde podaci o kotama kolovoza kojima se deIinisu poprecni i poduzni proIili.
U savremenim metodama za merenje ravnosti poduznog proIila na putnoj mrezi, obicno se koriste
proIilometri za velike brzine. ProIilometri koji se koriste tako sto korisnik hoda pored njih,
upotrebljavaju se za kalibraciju slozenijih uredaja.

Na osnovu nacina snimanja i karakteristika vertikalnog ubrzanja savremene metode merenja ravnosti
mogu se podeliti na:
sisteme tipa odgovor vozila i
sisteme tipa proIilometar.

SISTEM ZA MERENJE RAVNOSTI PUTA TIPA ODGOVOR VOZILA

U sistemu tipa odgovor, na putnicko vozilo ili na mernu prikolicu instaliran je bump integrator koji
meri vertikalna pomeranja vozila, koja se javljaju kao posledica neravnosti kolovoza. Vertikalna
pomeranja vozila se preko odgovarajuce opreme i racunarskog programa kvantiIikuje u parameter
poduzne ravnosti kolovoza. Izmerene vrednosti ravnosti sitemom tipa odgovor vozila u znacajnoj meri
zavise od parametara koji uticu na reakciju vozila (tezina i opterecenje vozila, stanje amortizera,
pneumatika itd).
Cinjenica da sistem reakcije vozila zavisi od dinamike vozila dovodi do dva nezeljena eIekta:
1. Metode merenja ravnosti nisu stabilne u vremenu. Utvrdeno je da izmerena vrednost ravnosti
kolovoza zavisi od dnevnih i sezonskih promena temperature vazduha (3). Osim toga, kolovoz
propada tokom vremena, usled starenja materijala, uticaja saobracajnog opterecenja i sredine. Iz tog
razloga, ukoliko se snimanje putnog proIila na istoj deonici ponovi posle odredenog vremena,
rezultati nece biti isti.
2. Merenje ravnosti kolovoza ovim sistemom nisu ponovljiva. Posto se snimanje vrsi po imaginarnoj
liniji duz puta kojom se krece tocak, rezultat merenja zavisi od vestine vozaca da se svaki put krece
po istoj zamisljenoj liniji. Snimanjem ravnosti sa vise prelazaka po istoj putanji smanjuje se velicina
moguce greske i osipanje rezultata merenja.

SISTEM ZA MERENJE RAVNOSTI PUTA TIPA PROFILOMETAR


Slika 1. Elementi inercijalnog proIilometra (Figure 1. Elements oI Inertial ProIiler)

81
Sezdesetih godina proslog veka, u cilju ocene stanja ravnosti mreze puteva tokom perioda
eksploatacije, u General Motors Research Laboratories (G.M.R.L.) razvijen je inercifalni profilometar,
kojim je moguce snimiti proIil vozne povrsine pri normalnim brzinama saobracajnog toka (Slika 1.).
Koriscenje proIilometra za merenje ravnosti kolovoza podrazumeva dva koraka. Prvi korak je merenje
poduznog proIila kolovoza. Drugi korak je primena matematickog modela kojim se na osnovu
snimljenog poduznog proIila, simulira reakcija tj odgovor vozila na postojeci kolovoz.
Na merno vozilo ugraden je akcelerometar koji belezi vertikalno ubrzanje vozila tokom merenja pri
normalnim brzinama saobracajnog toka. Iz podataka o ubrzanju vozila racunar dvostrukim
integraljenjem proracunava vertikalno pomeranje karoserije vozila u odnosu na reIerentnu ravan (d1).
Relativna visina (d2) je rastojanje izmedu reIerentne ravni i kolovozne povrsine proIila koji se meri.
Ocitavanje tacaka proIila (d2) ciji je medurazmak unapred deIinisan obavlja se optickim ili
ultrazvucnim laserom. Kote povrsine kolovoza dobijaju se sabiranjem d1 i d2 (4). Podatak o poduznoj
udaljenosti dobijamo direktno od odometra koji je pricvrscen na tocak mernog vozila.
Operativne brzine snimanja proIila inercijalnim proIilometrom nalaze se u opsegu od 30 do 150 km/h.
Rastojanje mernih tacaka krece u opsegu od 0.5 mm do 25 cm, u zavisnosti od Irekvencije senzora
lasera. Broj mernih proIila (jedan ili dva) zavisi od broja lasera koji su smesteni u liniji traga tocka (5).
Drugi tip inercijalnog proIilometra je uredaj s mernom gredom na kojoj se moze nalaziti i vise
desetina mernih laserskih jedinica. Ovaj uredaj ima mogucnost utvrdivanja poprecnog proIila vozne
povrsine jedne saobracajne trake jednovremenim merenjem vise poduznih proIila. U podrucju oba
tocka mernog vozila merni laseri su na manjem razmaku radi tacnijeg utvrdivanja oblika poprecne
deIormacije u obliku kolotraga (5). Svaki merni laser meri jedan poduzni proIil. Racunarski program
prema standardizovanom algoritmu proracunava po svakom poduznom proIilu poseban indeks
ravnosti, iz kojih se proracunava prosecan IRI merene saobracajne trake.
Za inzenjere koji se bave kolovozom vazno je znati koji raspon povrsinskih talasa najvise doprinosi
vrednosti IRI-a. Vrlo male talasne duzine ne doprinose nelagodnostima kod putnika, jer su pneumatici
presiroki da bi registrovali talasne duzine kao vibracije. Isto tako, velike duzine talasa ne registruju se
u potpunosti od strane vozila. Utvrden je opseg talasnih duzina koje doprinose vrednostima IRI-a, i on
se nalazi u rasponu od 0,1 do 100 metara (6). Maksimalna osetljivost vozila se javlja na talasnim
duzinama od 2,4 i 15,4 metra (8). (Slika 2).


Slika 2. Odnos izlaznih vrednosti IRI-a za razlicite duzine talasa (Figure 2.The ratio oI output value oI the IRI
and the diIIerent wavelengths



METODA ZA PRORACUN MEDUNARODNOG INDEKSA RAVNOSTI

Podatak o izmerenom poduznom proIilu je niz brojeva prikupljenih na odredenom mernom intervalu
koji prikazuju visinu tacaka proIila u odnosu na reIerentnu ravan. Kako bi se niz prikupljenih podataka
mogao prikazati u odgovarajucem obliku, npr. graIickom, upotrebljava se matematicka transIormacija
- Iiltriranje.
82

Nakon Iiltriranja snimljenih podataka proIila vozne povrsine sprovodi se proracun pokazatelja
poduzne ravnosti koji je izrazen medunarodnim indeksom ravnosti IRI. Za proracun IRI-a
upotrebljava se standardizovani matematicki model cetvrtine putnickog vozila (quarter-car model)
prema ASTM E 1926-98 (2003). Model cetvrtine standardizovanog vozila ukljucuje sve vazne
dinamicke elemente koji odreduju na koji nacin neravnine kolovoza uticu na vibracije vozila (slika 3).
Princip je da se simulira voznja jedne (cetvrtine) automobila, sa svojim speciIicnim karakteristikama
(guma, masa, amortizer, opruge itd.), po povrsini puta, brzinom od 80 km/h. Masa tocka i masa
karoserije se pomeraju razlicito u zavisnosti od neravnosti povrsine puta. Delovi cetvrtine automobila
su medusobno povezani preko sistema opruga i amortizera. Male neravnosti kolovoza doprinose
kretanju tocka, dok vece neravnosti proizvode pomeranje karoserije (7). Racunarski program sumulira
relativne pomake vesanja standardizovanog modela automobila u odnosu na karoseriju vozila, kao
odgovor na neravnine zbog simulirane voznje preko izmerenog (Iiltriranog) proIila vozne povrsine (5).


Slika 3. Model cetvrtine standardnog vozila (Figure 3. Quarter car model)

Poduzna ravnost mernog proIila, IRI (International Roughness Index), se izrazava u jedinici m/km i
racuna prema obrazcu:
pri cemu je:
L - duzina mernog proIila (km)
z1 -vertikalna brzina pripadajuce mase vozila | |
z2 -vertikalna brzina mase tocka sa osovinom | |
v- brzina kretanja vozila ( ).




Ukupni, simulirani vertikalni pomaci tipskog vesanja vozila podeljeni s duzinom mernog proIila daju
vrednost indeksa ravnosti u (m/km).

PARAMETRI ZA OCENU PODUZNE RAVNOSTI

Na osnovu vrednosti parametra IRI, dobijenih merenjem, vrsi se ocena stanja ravnosti koloza. Da bi se
postavile granice za pragove vrednosti IRI koja karakterisu odgovarajuce stanje puta, cesto se
83
parametar IRI poredi i sa drugim karakteristikama puta, poput Iukcionalne karakteristika puta (znacaja
puta u medudrzavnoj, drzavnoj ili lokalnoj mrezi), nivoa saobracajnog opterecenja, tipa puta (autoput,
poluautoput, dvotracni put i sl) itd.

Jedan od rasprostranjenih principa ocene parametra IRI, je ocena u zavisnosti od izmerenog
saobracaja na analiziranoj deonici (11), odnosno princip je da sto je veci nivo saobracajnog
opterecenja to su vrednosti IRI koji karakterisu pragove stanje kolovoza manje, i obrnuto (tabela 1.).

Tabela 1. Matrica pragova parametra IRI (Table 1. IRI treshold matrix)

Saobracaj IRI (m/km)
PGDS (vozila/dan) 0-2 2-4 4-6 6-8 8-10 10-12 12
0-4999
5000-9999
10000-19999


20000
Izvor: Svetska banka
Stanje puta
Vrlo dobro Dobro Srednje Lose Vrlo lose

U istrazivanjima u okviru COST Akcije 354 zavrsene 2008. godine deIinisani su uniIormni evropski
indikatori za ocenu stanja kolovoznih konstrukcija uzimajuci u obzir potrebe korisnika i direkcije za
puteve. DeIinisani su pojedinacni parametri stanja cijom kombinacijom se dolazi do slozenih
indikatra stanja, i na kraju do globalnog pokazatelja stanja analizirane mreze.

Tehnicki parametar IRI (International Roughness Index) se jednacinama konverzije (T1 i T2) prevodi
u pojedinacni parametar stanja, nazvan parametrom poduzne ravnosti, PIE:

PI E Max(0; Min(5; (0.1733 IRI`2 0.7142 IRI 0.0316))) |T1|
PI E Max(0; Min(5; 0.816 IRI )) |T2|

TransIormacija |T1| u odnosu na transIormaciju |T2| daje restriktivnije vrednosti indeksa, a izbor
jednacine konverzije se zasniva na tome koji raspon vrednosti indikatora vise odgovara analiziranoj
putnoj mrezi.

Vrednosti parametara poduzne ravnosti su klasiIikovane u pet kategorija (vrlo dobro, dobro,
prihvatljivo, lose i vrlo lose). Jednacinom konverzije IRI se preracunava u bezdimenzionalnu velicinu
koja uzima vrednosti od 0 do 5 (Tabela 2.), gde 0 odrazava kolovoz u vrlo dobrom, a 5 u vrlo losem
stanju (12).

Osim parametara poduzne ravnosti, u okviru COST 354 Akcije, deIinisani su pojedinacni indikatori
stanja i za ocenu poprecne ravnosti, makroteksture, trenja, nosivosti, buke, zagadenja vazduha,
84
pukotina i povrsinskih ostecenja. Na osnovu tih pojedinacnih parametara izvedenio je cetiri
kombinovana indeksa: indeks bezbednosti, indeks udobnosti, indeks strukture i indeks sredine.

Tabela 2. Raspon vrednosti i osetljivost Iunkcija prevodenja
Table 2. Range and Sensitivity oI TransIer Iunctions
Stanje kolovoza Vrlo dobro vrlo lose
Parametar poduzne ravnosti 0 - 1 1 - 2 2 - 3 3 - 4 4 - 5
IRI |mm/m| |T1| 0,0 - 1,1 1,1 - 1,9 1,9 - 2,6 2,6 - 3,2 3,2 - 3,7
IRI |mm/m| |T2| 0,0 - 1,2 1,2 - 2,5 2,5 - 3,7 3,7 - 4,9 4,9 - 6,1

Prilikom sakupljanja podataka i popunjavanja baze podataka o putevima, upotrebom inercijalnog
proIilometra moguce je istovremeno odrediti ulazne velicine za ocenu parametara poput poduzne i
porecne ravnosti kolovoza, makroteksure i dubine kolotraga za razliku drugih sistema, gde je
neophodno te podatke pojedinacno utvrdivati. Na ovaj nacin se istim sistemom dolazi do veceg broja i
vece detaljnosti podataka i samim tim i parametri za ocenu mogu biti slozeniji, preciznije deIinisani.
To je jos jedna od prednosti upotrebe ovog sistema za merenje i ocenu stanja puta.

ZAKLJUCAK

Za planiranje odrzavanja putne mreze uz uslov maksimalne eIikasnosti i Iinansijske isplativosti
neophodno je raspolagati sirokim spektrom podataka o putnoj mrezi i snimati stanje kolovoza
periodicno. Inercijalni proIilometar je uredaj koji omogucava snimanje razlicitih parametara za ocenu
stanja kolovoza i visekriterijumsko vrednovanje. Medutim, zbog velike nabavne cene ovog uredaja
neophodno je proveriti opravdanost takve investicije.

LITERATURA:

1. Loizos, A., C. Plati, P. Georgiou, and A. Armeni, A Practice towards Pavement Monitoring and Evaluation,
TRB 2011 Annual Meeting
2. Michael W. Sayers, "On the Calculation of IRI from Longitudinal Road Profile" Transportation
Research Record 150 I, Transportation Research Board, National Research Council, Washington D.C.,
1995.
3. http://training.ce.washington.edu/wsdot/Modules/09pavementevaluation/09-2body.htm
4. Myer Kutz, Handbook OI Transportation Engineering, McGraw-Hill Handbook, 2004
5. Miroslav Simun, Tatjana Rukavina, Kriteriji uzduzne ravnosti vozne povrsine asIaltnih kolnika,
GRADEVINAR 61 (2009) 12, 1143-1152
6. Awasthi G., Singh T. and Das A., 2003, On Pavement Roughness Indices, http://www.ieindia.org/
publish/cv/ 0503/may03cv6.pdI, (accessed on 11 May 2007).
7. Rambll RST, Road surIace parameters, April 2006
8. http://www.Ihwa.dot.gov/pavement/pccp/pubs/05068/02chapter2.cIm
9. Miroslav Simun, Mate Srsen, Ravnost kolnickih zastora na gradevinama cestovne inIrastructure,
GRADEVINAR 59 (2007) 5, 395-405
10. Steven M. Karamihas Thomas D. Gillespie, Starr D. Kohn Rohan W. Perera, Guidelines Ior Longitudinal
Pavement ProIile Measurement, FEBRUARY 1999, NCHRP Project 10.47
11. PerIormance Indicators Ior the Road Sector, Road Transport and Intermodal Research, Organisation Ior
economic co-operation and development, 2001
12. COST Action 354 'PerIormance Indicators Ior Road Pavements, The way Iorward Ior pavement
perIormance indicators across Europe, July 2008.
85




PROCENA STANJA PUTNOG PRAVCA TUTIN
NOVI PAZAR
Nazim Manic

Dravni Univer:itet U Novom Pa:aru, Republika Srbifa
E-mail. na:immanichotmail.com


REZIME

U ovom radu je opisano stanje putnog pravca R 118a, Tutin - Novi Pazar u duzini od 28413 km, a sve
u cilju dokazivanja potrebe za rekonstrukcijom putnog pravca kao osnovnog preduslova bezbednog
odvijanjanja saobracaja i smanjenja broja saobracajnih nezgoda. Zbog dogadjaja krajem XX veka doslo
je do naglog opadanja ulaganja u odrzavanje putne inIrastrukture a samim tim i do velikog propadanja
putne inIrastrukture. Analizirano je stanje putnog pravca pre svega u pogledu stanja kolovozne
konstrukcije i stanja sistema za odvodnjavanje. Kod stanja kolovozne konstrukcije prije svega se misli
na nivo ostecenosti i stanje povrsinskih karakteristika kolovoza.

K+v:ue pe:u. procena stanfa, putni pravac, ostecenfe,


ASSESSMENT OF THE ROUTE TUTIN-NOVI PAZAR


ABSTRACT

This paper describes the state oI routes R 118a, Tutin, Novi Pazar in order to point out the need Ior road
reconstruction as a precondition Ior saIe traIIic circulation and reduction oI the number oI traIIic
accidents. Because oI events in late twentieth century there was a signiIicant decline in investment in
the maintenance oI road inIrastructure and thus to a large deterioration oI road inIrastructure. Analyzes
the state oI road inIrastructure, primarily in terms oI pavement condition and the condition oI drainage
system. When pavement condition primarily reIers to the level oI damage and condition oI surIace
design Ieatures.


Key words: condition, roadway, damage,



UVOD

Pokusacu da na primeru putnog prvaca Tutin-Novi Pazar (R-118a), koji predstavlja osnovnu putnu
vezu opstine Tutin sa ostalim delovima republike Srbije prikazem stanje puta kao i moguce tretmane
odrzavanja i popravke kako bi se put doveo u kategoriju pouzdanih putnih pravaca. Da bi ovo mogao
sto bolje da prikazem najpre moram opisati nedostatke, ostecenja i probleme puta.

U uvodnom poglavlju osvrnuo bih se na same deIinicije pojmova: odrzavanje, popravke,
sanacija, adaptacija, rehabilitacija i rekonstrukcija.
UDK: 625.7/.8 (497.11)
Prethodno saoptenje
86
Odrzavanje je skup mera i postupaka kojima se obezbedjuju odgovarajuca svojstva objekata za
nesmetano Iunkcionisanje. Sa stanovista materijalnih ulaganja ovaj postupak je veoma ekonomican
ukoliko se dosledno i ispravno sprovodi.

Popravke su skup manjih intervencija, u sklopu odrzavanja, kojima se postize zadovoljavajuci nivo
Iunkcionisanja i uspostavljanje pocetnih mehanickih karakteristika. Karakter ovih opravki ne zadire
znacajnije u Iizicku strukturu objekata, ne remeti Iunkciju i prostornu organizaciju.

Sanacija podrazumeva vece intervencije na elementima objekata sa ciljem uklanjanja ostecenja
nastalih kao posedica gresaka u projektovanju, izvodjenju ili eksploataciji objekata ili dejstva
spoljasnjih Iakrora. Time se vraca ranija estetska vrednost i isti stepen nosivosti i/ili duktilnosti koji je
objekat imao ranije, tj. koji je deIinisan kao nominalno stanje koje odgovara tehickim normativima.

Rehabilitacija podrazumeva vracanje ostecenom objektu prvobitnu Iunkciju na nivou koji je imao pre
ostecenja. Rehabilitacija se odnosi na one putne pravce ili deonice na kojima ne postoji nedostatak
kapaciteta, tako da su aktivnosti na promenama geometrijskih elmenata svedene na minimum, a sve
gradjevinske aktivnosti se odvijaju na postojecem putnom zemljistu. Ovi radovi mogu biti radovi na
presvlacenju, radovi na obnovi kolovozne konstrukcije i radovi na obnovi puta ukljucujuci i obnovu
sistema za odvodnjavanje.

Adaptacija je prilagodavanje delova objekta novim Iunkcionalnim zahtevima. Pri tome se
podrazumevaju izmene u smislu uklanjanja ili dodavanja pojedinih gradevinskih elemenata.

Rekonstrukcija je radikalna intervencija gde se u punoj sirini i duzini, obnavljaju elementi puta u koje
su ukljuceni: zamene tesko ostecenih elemenata, dodavanja novih elemenata itd. Tu spadaju i
nadogradnja i dogradnja tj. promena geometrijskih elemenata puta, odnosno osovine, nivelete i
poprecnog proIila puta.

Prema navedenim deIinicijama, moze se zakljuciti da rehabilitacija, rekonstrukcija i adaptacija
predstavljaju pocetak novog zivotnog ciklusa kod puteva. Ova Iaza je tesno povezana sa Iazom
ekslpoatacije i odrzavanja posto od uslova eksploatacije i nacina odrzavanja zavisi zavisi trajnost
putne konstrukcije.

ANALIZA STANJA I OSTECENJA

Tokom eksploatacije svaka konstrukcija je podlozna promenama kao posledica interakcije objekata i
korisnika objekta i spoljasnjih Iaktora, cesto gubeci svoja osnovna prvobitna svojstva tj. vrednost i
govori se o njihovom Iizickom zastarevanju (amortizaciji). Sva ostecenja spadaju u tehnicke aspekte
amortizacije. Procenat dotrajalosti je srednja vrednost svih, za nesmetanu upotrebu bitnih elemenata i
sluzi kao indikator upotrebljivosti objekta. Zato je, radi zadrzavanja stabilnosti i Iunkcionalnosti
objekata, neophodno u toku eksploatacije ulagati odredjeni rad i materijalna sredstva tj. izvoditi
odgovarajuce aktivnosti u cilju obezbedjivanja pouzdanosti objekta.

Pouzdanost mozemo deIinisati kao svojstvo objekta da sacuva sve bitne karakteristike, u zadatim
granicama, neophodne za njegovu nesmetanu upotrebu saglasno utvrdenom rezimu koriscenja.
Pouzdanost je uslovljena sigurnoscu, trajnoscu i upotrebljivoscu. Svojstva pouzdanosti obezbeduju se
ne samo pri projektovanju i gradenju vec i adekvatnim odrzavanjem objekta.

Da bi se obezbedila pouzdana upotreba nuzno je pregledima i odrzavanjem obezbediti sigurnost i
nesmetanu upotrebu, prvenstveno otkrivajuci uzroke ostecenja koja uticu na smanjenje trajnosti. Od
87
znacaja su i povratne inIormacije za projektante/graditelje slicnih objekata i one koji upravljaju
objektima da bi se smanjili izdaci na popravkama.

Ostecenja Ileksibilne kolovozne konstrukcije su prikazana kroz:
- mrezaste pukotine
- blok pukotine
- depresije
- bankine,
- zakrpe,
- udarne rupe,
- stanje poprecnog proIila,
- stanje poduznog proIila,
- neadekvatan drenazni sistem i
- zatalasanost

Mrezaste pukotine nastaju kao posledica zamora usled saobracajnog opterecenja. Najduza strana
pukotine je manja od 0,5m.

Nivoi ostecenja:
Nizak nivo- Fine, poduzne vrlo tanke pukotine, povezane samo na nekoliko mesta, bez krunjenja ivica
Srednji nivo - Razvijene mrezaste pukotine sa malo krunjenja

Visok nivo - Mreza pukotina vrlo razvijena i delovi kolovoza jasno deIinisani i krune se na
krajevima. Pojedini komadi se odvajaju.



Slika 1. Mrezaste pukotine na putu Tutin - Novi Pazar (visok nivo ostecenja)

Gotovo da nema deonice puta na kojoj nema pukotina ovog oblika i to uglavnom pukotine koje se
mogu tretirati kao pukotine visokog nivoa. Ima veoma malo pukotina srednjeg nivoa ostecenosti.

Blok pukotine, priblizno pravougaoni blokovi, okvirne dimenzije blokova: 0.3 x 0.3 m 3 x3 m.
Prouzrokovane termickim uticajima skupljanjem usled hladjenja indikator znacajnog starenja
bitumena.

Nivoi ostecenja:
Nizak nivo- Nezalivene pukotine sirine do 10 mm ili zalivene pukotine
88
Srednji nivo - Nezalivene pukotine sirine 10 do 75 mm ili zalivene pukotine do 75 mm uz pukotine
niskog intenziteta sa strane.

Visok nivo - Nezalivene pukotine sirine vece od 75 mm ili pukotine bilo koje sirine gde je priblizno
100 mm sa bilo koje strane izlomljeno


Slika 2. Blok pukotine na putnom pravcu Tutin Novi Pazar (nizak nivo ostecenja)

Depresije su lokalizovane zone kolovoza koje su nize od okolnog kolovoza, najbolje se
uocavaju posle kise. Nastaju kao posledica sleganja podloge i posteljice.

Nivoi ostecenja:
Nizak nivo- 1,3 2,5 cm
Srednji nivo 2,5 5,0 cm
Visok nivo - ~ 5,0 cm




Slika 3. Depresije na putnom pravcu Tutin Novi Pazar (visok nivo ostecenja)

Bankina predstavlja ivicni element putnog proIila izmedju ivice puta i kosine u nasipu. Ona ima
visestruku Iunkciju: obezbeduje bocnu stabilnost kolovozne konstukcije, obezbedjuje prostor za
uklanjanje vozila u kvaru, doprinosi psihickoj sigurnosti vozaca, sluzi za kretanje pesaka i sluzi za
postavljanje elemenata putne opreme (signalizacije, ograde i dr.). Sirine bankina se krecu od 70-360
89
cm a zavise od njene namene, topograIije terena i tipa poprecnog proIila. Povrsina bankine moze biti
zatravnjena ili obradjena da bi imala vecu stabilnost. Bankina mora imati dovoljnu cvrstocu da bi
mogla primiti opterecenje tockova teretnog vozila bez deIormacija.

Berma je povrsina izmedju kosine useka i rigola. Moze sluziti kao bankina za uklanjanje vozila u
speciIicnim situacijama, kretanje pesaka, postavljanje znakova i zadrzavanje manjih kolicina
materijala koje se osipaju sa kosina useka. S obzirom da se kod savremenog projektovanja tezi
kontinuitetu puta u useku i nasipu, sirina berme je najcesce jednaka razlici sirine bankine i rigola (min
50 cm). Kod malih radijusa u krivinama, cesto se obavlja otvaranje useka, a samim tim dobija i veca
sirina berme. Bankina takodje sluzi i za otklanjanje neugodnog osecaja vozaca zbog blizine kosine.
Ostecenja se ogledaju u denivelaciji puta i bankine.

Nivoi ostecenja:
Nizak nivo- 2,5 5,0 cm
Srednji nivo 5,0-10,0 cm
Visok nivo - ~ 10,0 cm

Bankine i berme na ovom putnom pravcu su retkost. Postojanje bankina i bermi uglavnom je ,prirodna
pojava' a ne rezultat rada. Iako je celo podrucje izmedju Tutina i Novoga Pazara naseljeno (ruralno)
podrucje bankina je vrlo malo. Zbog nepostojanja bankina pesaci su prinudjeni da se krecu krajem
kolovoza, sto presdtavlja veliki rizik. Ovo predstavlja jos veci rizik ako uzmemo u obzir nedovoljnu
sirinu kolovoza, krivine sa malim radijusom kao i krivine sa kontra padom.

Zakrpe mozemo deIinisati kao ostecenje bez obzira na to kako je dobro uradjena, obicno je to slabo
mesto i brze propada. Utice na ravnost.

Nivoi ostecenja:
Nizak nivo- Zakrpa u dobrom stanju. Mali uticaj na kvalitet voznje.
Srednji nivo Zakrpa sa odrenenim ostecenjima. Srednji uticaj na kvalitet voznje.
Visok nivo - Zakrpa velikog ostecenja, potrebna njena zamena. Veliki uticaj na kvalitet voznje.

Slika 4. Zakrpe na putnom pravcu Tutin Novi Pazar (visok nivo ostecenja)

Sve slike prikazane u ovome radu na neki nacin mogu da posluze kao slike za prikaz zakrpa i vecina
njih su zakrpa na zakrpu. Po nivou ostecenosti spadaju u srednji i visoki nivo ostecenosti.

Udarne rupe su depresije na kolovozu. Obicno su manje od 75 cm u precniku.Brzo se povecavaju kad
pocne voda u njima da se skuplja. Tada se nastavlja razgradnja kolovoza usled gubljenja materijala iz
zastora oslabljenih tacaka u donjim slojevima.
90
Nivoi ostecenja:

Precnik (cm) Maksimalna
dubina (cm)
10,0 20,0 20,0 45,0 45,0 75,0
1,3 2,5 Nizak Nizak Srednji
2,5 5,0 Nizak Srednji Visok
~5,0 Srednji Srednji Visok





Slika 5. Udarne rupe na putnom pravcu Tutin Novi Pazar (visok nivo ostecenja)


Gotovo da ne postoji deo ovoga puta a da na njemu nema ostecenja u obliku udarnih rupa. Udarnih
rupa ima svih nivoa ostecenja.

Uzduzni proIil sluzi za deIinisanje tacaka duz puta u vertikalnoj ravni. Elementi uzduznog proIila su
nagib nivelete i poluprecnici za zaobljavanje vertikalnih krivina. Niveleta predstavlja liniju koja
iskazuje visinski odnos puta prema terenu, pa i nagibi nivelete posledicno zavise od terena.

Najbolji primer i dokaz ,nepostojanja nivelete' na ovom putnom pravcu jesu prikazani primeri
poduznih proIila dve krace deonice puta. Nepostojanje nivelete podrazumeva da poduzni proIil puta ne
zadovoljava nikakve potrebne geometrijske standarde.
91
Razmak profila
Kota osovine puta 1
0
0
.0
0
1
0
0
.0
8
1
0
0
.1
5
1
0
0
.1
7
1
0
0
.2
0
1
0
0
.1
2
1
0
0
.2
2
1
0
0
.3
9
1
0
0
.5
5
1
0
0
.8
2
1
0
1
.0
0
1
0
1
.0
0
10.00 10.00 10.00 10.00 10.00 10.00 10.00 10.00 10.00
1
Razmak profila
Kota osovine puta 1
0
0
.0
0
1
0
0
.0
6
1
0
0
.2
2
1
0
0
.0
0
1
0
0
.1
1
1
0
0
.2
2
1
0
0
.4
6
1
0
0
.8
7
1
0
1
.2
1
10.00 10.00 10.00 10.00 10.00 10.00 10.00
2
4.00
5.00 5.00
1
0
1
.3
0
1
0
1
.4
8
10.00 10.00
1
0
1
.6
4
10.00

Slika 6. Poduzni proIili dela puta Tutin Novi Pazar


Poprecni proIil obuhvata pojas od spoljne ivice bankine sa jedne strane, do spoljne ivice bankine sa
druge strane. Poprecni proIil puta sa Ileksibilnim zastorom treba treba da je sa dovoljnim bocnim
padovima prema bankinama, da bi voda sa povrsine mogla slobodno da otice bez zastoja. Poprecni
proIil, gledano sa ovoga aspekta je nepravilnog oblika kada voda ne moze slobodno da otice u jarak.

Nivoi ostecenosti:
Nizak nivo mali broj bara na povrsini kolovoza; ili kolovozna povrsina potpuno ravna.
Srednji nivo veci broj bara na kolovoznoj povrsini; ili kolovozna povrsina sa manje depresija.
Visok nivo veliki broj bara na kolovoznoj povrsini; ili kolovozna povrsina ima dosta depresija.

92
1
0
0
.
1
6
1
0
0
.
2
2
1
0
0
.
1
3
9
9
.
9
8
9
8
.
3
5
1.2 3.0 2.4 1.2
1
0
2
.
3
3
1
0
1
.
3
9
1
0
1
.
2
7
1
0
1
.
2
2
1
0
0
.
0
3
1.2 2,8 2,8 1.2
1
0
2
.
4
0
1
0
1
.
5
6
1
0
1
.
4
8
1
0
1
.
3
3
1
0
0
.
2
5
1.2 2,8 2,8 1.2

Slika 7. Karakteristicni poprecni provili putnog pravca Tutin Novi Pazar

Sirina kolovoza je promenljiva od 5-6 metara, ako ne uzmemo u obzir nekoliko odrona i suzenja. Ako
imamo u vidu i ne mali broj suzenja nastalih kao posledica nestabilnih kosina puta onda su neretka
mesta sa ukupnom sirinom puta od 4 m. Kao sto se vidi sa crteza poprecnih proIila ovome putu
nedostaje sirina samoga kolovoza, bankine, berme, odvodnjavanje.

Neadekvatan drenazni sistem u rovovima uzrokuje zadrzavanje vode. Taj problem nastaje kada voda
ne otice direktno kroz rovove i odvodne kanale usled nepravilnog i neredovnog odrzavanja.

Nivoi ostecenosti:

Nizak nivo male kolicine vode nzadrzane u kanalima; ili prebrzo punjenje kanala usled raznih
otpadaka ili krhotina u njemu.
Srednji nivo umerene kolicine vode na kolovoznoj konstrukciji; ili prebrzo punjenje kanala usled
raznih otpadaka i krhotina u njemu; ili zapunjenost kanala erotivnim materijalom sa bankina i
kolovoza.
Visok nivo velike kolicine vode na kolovoznoj povrsini; ili prebrzo punjenje kanala usled raznih
otpadaka i krhotina u njemu; ili zapunjenost kanala erotivnim materijalom sa bankina kolovoza.

93



Slika 8: Neadekvatno odvodnjavanje

Postojeci sistem za odvodnjavanje povrsinskih voda sastoji se delimicno od plitkog jarka (drugi deo
puta nema nikakv sistem odvodnjavanja) sa mestimicnim cevastim ili plocastim propustima. Kao sto
se vidi na IotograIijama i male kise se izlivaju iz postojecih jarkova jer se oni kao i propusti nalaze u
veoma losem stanju.

Zatalasanost kolovozne konstrukcije predstavlja veliki broj malih ulegnuca i depresija u priblizno
pravilnom ritmu. Ivice ovih ostecenja su upravne na pravac kretanja, a posledica su delovanje
saobracajnog opterecenja i gubitka zrna iz zastora. Ovaj tip ostecenja se Iormira u krivinama, u
zonama ubrzavanja i usporavanja ili gde je kolovozna povrsina mekana i ima rupa.
Nivoi ostecenja:
Nizak nivo nabori su manje dubine 2.5 cm

Srednji nivo nabori su izmedju 2.5 i 7.6 cm

Visok nivo nabori su dublji 7.6 cm.



Slika 9. Zatalasanost kolovozne konstrukcije na putu Tutin - Novi Pazar (visok nivo ostecenja)

Zadrzavanje vode na kolovozu dovoljno govori o zatalasanosti kolovozne povrsine.

Gubitak agregata tockovi vozila cupaju krupnija zrna agregata iz kolovozne konstrukcije usled
starosti veziva i lose kohezije u mesavini, dejstva vozila sa gusenicama i uklanjanja veziva i agregata.
To dovodi do gubitka zrna iz kolovozne konstrukcije i sa bankina.

94
Nivoi ostecenja:
Nizak nivo pocetak gubitka agregata sa kolovozne povrsine, odnosno Iormiranje udubljenja dubine
do 5,1 mm na bankinama odnosno manje voznim povrsinama
Srednji nivo gubitak agregata sa kolovozne povrsine, odnosno Iormiranje udubljenja dubine od 5,1
do 10,2 mm na bankinama i na kolovoznoj konstukciji. Veca kolicina sitnozrnih cestica se nalazi na
kolovoznoj povrsini.
Visok nivo agregat i vezivo su znatno uklonjeni, velika udubljenja, dublja od 10,2 mm na
bankinama i na kolovoznoj konstrukciji.



Slika 10: Primeri visokog gubitka agregata na putnom pravcu Tutin Novi Pazar (visok nivo ostecenja)


ZAKLJUCAK

Osnovni cilj ovog rada bio je da ukaze na znacaj permanentne rekonstrukcije putnog pravca, kao jedinog
pravog nacina za dovodenje puta na onaj nivo koji predstavlja pocetne uslove za bezbedno odvijanje
saobracaja na putnom pravcu. Gotovo da ne postoji deo puta bez ostecenja. Najveca ostecenja, kao sto se
vidi iz prilozenog jesu nedovoljna sirina puta, zakrpe, udarne rupe, lose odvodnjavanje, talasanja,
nepravilan poprecni proIil i nepravilan poduzni proIil. Mogu slobodno reci da je put u veoma losem
stanju. U svetlu navedenih cinjenica jasno je da se problemi nagomilavaju a da ulaganja uopste ne
ohrabraju. Opseg mogucih intervencija na ovom putu sve vise tezi obimnoj rekonstrukciji nego
periodicnom odrzavanju zastora. Mnoge krivine imaju kontra pad, zastor je totalnom raspadu, ukupna
debljina zastora je 3-6cm, ima horizontalnih krivina ciji je radijus 35 m. Ovome putu nedostaju
kapaciteti; sirina kolovoza, bankine, lose krivine, nestabilne kosine i jedini nacin ,obnove' jeste
rekonstrukcija.


LITERATURA

1. Hneranonnh, A., Ocuoeu nvmeea, Hayuna xnnra, Feorpa, 1989
2. Hneranonnh, A., i Banic B., Odrzavanje puteva bez zastora, naucno strucni skup Zlatibor, Srbija, 2007.
3. Folic.R., Odrzavanje i sanacija konstrukcija, materijali i konstrukcije 2002., UDK: 699.069.1/.3861
4. Savkovic, D., Rekonstrukcija putne mreze Srbije u Iunkciji povecanja sigurnosti na putevima, Put i
saobracaj, Srbija, 2006.
5. Jokanovic, I., Rehabilitacija ili rekonstrukcija? Mogucnost izbora ili prilagodjavanje mogucnostima, naucno
strucni skup Zlatibor, Srbija, 2007.
6. Miljkovic, M., UniIormni evropski indikatori stanja kolovoznih konstrukcija, Zbornik radova Gradjevinsko
arhitektonskog Iakulteta u Nisu broj 24, UDK: 625.83(045)
7. Mladenovic, G. Odrzavanje puteva, Gradjevinski Iakultet Beograd
95



PROCENA STANJA PUTNE INFRASTRUKTURE
POSLE ZEMLJOTRESA

Nazim Manic

Dravni Univer:itet U Novom Pa:aru, Republika Srbifa, E-mail. na:immanichotmail.com


REZIME

Posledice zemljotresa nisu samo ostecene i porusene zgrade vec cesto i potpuni prekidi saobracaja i
ostale inIrastrukture. Problemi se javljaju u svim vrstama saobracaja; u drumskom, zeleznickom,
vazdusnom i vodenom saobracaju. Zbog velikih guzvi i problema u saobracaju planirana pomoc
zemljotresom pogodjenom podrucju kasni. Kasnjenje pomoci dovodi do veceg gubitka ljudskih zivota.
Proizilazi da je uspostavljanje reda u zemljotresom pogodjenom podrucju moguce prvenstveno uz
normalnu saobracajnu cirkulaciju. Uspostavljanje normalnog saobracaja posle zemljotresa je jedan od
najbitnijih poslova koje treba odraditi u tom trenutku.

KLJUCNE RECI: zemljotres, ostecenja, saobracaj



ASSESSMENT OF THE STATE OF ROAD INFRASTRUCTURE
AFTER EARTHQUAKE


ABSTRACT

The consequences oI the earthquake not only damaged and destroyed buildings, but oIten the complete
disruption oI transport and other inIrastructure. Problems occur in all types oI traIIic; in road, rail, air
and sea transport. Due to crowd and traIIic problems in the planned assistance to the earthquake
aIIected area has been delayed. Delay aid leads to greater loss oI liIe. It Iollows that the establishment
oI order in the earthquake aIIected area can be primarily under normal traIIic circulation. A normal
traIIic aIter the earthquake is one oI the most important tasks to do at that point.

KEY WORDS: earthquake, damage, traIIic
UVOD
Propisi koji se odnose na zemljotres obicno se odnose na pravila kojih se moramo pridrzavati kod
izgradnje objektata. U tom smislu postoje seizmoloske karte, detalji karakteristika tla, merenje
kretanja tla i sve je to uglavnom sa osvrtom na novu gradnju. Medjutim, procena stanja tj. velicine
ostecenja objekata posle zemljotresa kao i njihova popravka ili odluka o celokupnom uklanjanju-
rusenju je veoma bitan proces. Dobro isprojektovan objekat ako se prilikom gradnje ne posveti
UDK: 614.82 : 550.34
Pregledni (struni) rad
96
dovoljno paznje mogucnost ostecenja objekata je velika u zavisnosti od jacine zemljotresa. Ali i pored
dobrog projektovanja i dobrog i kvalitenog izvodjenja radova kod velikih zemljotresa moguca su
ostecenja objekata. Iz ovih razloga procena ostecenja i sanacija objekata posle zemljotresa je veoma
vazna grana gradjevinskog inzinjerstva.


PROCENA I UTVRDJIVANJE OSTECENJA

Da bi se obezbedila nesmetana upotreba nuzno je pregledima obezbediti nesmetanu upotrebu,
prvenstveno otkrivajuci uzroke ostecenja. Potreba za procenom stanja proistice iz razlicitih zahteva:
sigurnost Iunkcionisanja, planiranje sanacije, rekonstrukcije i rehabilitacija putne inIrastrukture.
Utvrdjivanje ostecenja je posao koji se mora uraditi neposredno pesle zemljotresa. Mogucnosti su nam
ogranicene zato sto se radi u sredini gde se dogodio zemljotres. Ovaj se posao treba odraditi veoma
brzo, posebno kada su velika ostecenja i veoma je tesko naci dovoljno strucnog kadra. Iz navedenih
razloga brzu i kvalitenu ocenu stanja je tesko uraditi. Zato obrasci za prikupljanje podataka o
ostecenjima treba da budu laki za upotrebu i dobro sistematizovani. Analiza prikupljenih podataka u
cilju sanacije objekata je laksi posao ukoliko su prikupljeni podaci kvalitetni.

Postupci procene ostecenja mogu biti:

a) DeIinisati puteve sa velikim ostecenjima i saobracaj preusmeriti na alternativne pravce i na taj
nacin spreciti moguce ljudske zrtve. Desava se da i nekoliko meseci posle jakih zemljotresa koji
su oslabili putnu inIrastrukturu dodje do rusenja.
b) Analizirati prikupljene podatke i u skladu sa stepenom ostecenja odrediti puteve ili delove puteva
koji se mogu koristiti. Na taj nacin doprinijeti normalnijem zivotu ljudi.
c) Prikupljene podatke o ostecenjima sistematski poredjati i organizovati sanaciju.
d) Na taj nacin se mogu odrediti realne zone opasnosti. Uoceni nedostaci u buducim radovima treba
da budu otklonjeni.
e) Utvrdjivanje i sistematizacija ostecenja ima za cilj sitematizovani nacin sanacije.
I) Utvrdjivanje ostecenja na putnoj inIrastrukturi treba da nam posluzi da kod budeceg
projektovanja iskoristimo ovo iskustvo i smanjimo ostecenja od zemljotresa.
g) Mozemo doprineti poboljsanju postojecih propisa o zemljotresu.

Procena ostecenja mogla bi se ukratko sistematizovati na seledeci nacin.

h) Uraditi sve pripreme potrebne za sto bolju procenu ostecenja na terenu
i) Proceniti stepen ostecenja puteva i doneti odluku o upotrebljivosti,
j) Sistematizovati sve prikupljene podatke o stepenu ostecenja, odrediti uticaj ovih ostecenja na
ljudske i materijalne gubitke,
k) Sve prikupljene podatke u opste koristiti za smanjenje ostecenja od zemljotresa.

Da bi se izvrsila uspesna sancija ostecenja sabrcajnica i svih njenih delova potrebno je da znamo i
uzroke nastalih ostecenja.


VRSTE OSTECENJA OD ZEMLJOTRESA

Razlozi ostecenja od zemljotresa su razliciti. Najvazniji razlozi zbog kojih dolazi do ostecenja kod
zemljotresa su: rezultat potresa tla dolazi do preopterecenja nosecih sistema: nastaje potpuni ili
delimicni lom. Pored ovoga dolazi i do slabljenja nosecih elemenata sistema, kao takvi u slucaju
97
zemljotresa nisu izdrzljivi. Takodje, dolazi do poremecaja temeljnog tla i kao takvo je razlog loma na
objektu. Jedan od vidjenih dogadjaja jeste i tz. rastapanje tla koje se dogadja pored tekucih voda na
obalama i sl. kao rezultata pokreta tla dolazi do povecanja nivoa podzemnih voda i na taj nacin dolazi
do zasicenja pijeska i sitnozrnog tla. U toku zemljotresa dolazi do promene smera smicucih napona i
zemlja se ponasa kao tecno stanje. Posebno, u slucajevima potpuno zasicenog pijeska gotovo uvek
dolazi do likveIakcije tla. Ovu vrstu ostecenja je vrlo tesko spreciti. Jedina predostroznost moze biti
izrada detaljnih karti raseda i izbegavati izgradnju blizu njih.

Posledice zemljotresa na saobracajnu infrastrukturu

Posledice zemljotresa na saobracajnu inIrastrukturu mozemo svstati u 4 grupe. To su;

1. Posledice nastale od tla,
2. Posledice nastale direktno na linijama raseda,
3. Posledice nastala direktno od seizmoloskih talasa,
4. Posledice nastale od Cunamija a posebno na obalama i lukama

Posledice nastale od tla

a .LikveIakcija
b. Sleganje tla
c. Posledice od ojacanja tla
d. Klizista, odroni i sl.

Posledice nastale direktno od linija raseda

Uticaj raseda dovodi do povrsinskih pukotina tla. Ove pukotine mogu biti razlicitih sirina, dubina i
duzina. One mogu dostici duzine i do nekoliko km a sirina i dubina do nekoliko metara. Naravo da ove
pukotine dovode do ostecenja inIrastrukture i objekata na njima ili u neposrednoj blizini.

Posledice nastala direktno od seizmoloskih talasa,

a. DeIormacije na zastoru
b. Ostecenja na mostovima, vijaduktima i sl.
c. Ostecenja nastala na stanicama, lukama i dr.

Posledice nastale od Cunamija a posebno na obalama i lukama Cunami (od japanskih reci: tsu, luka i
nami, more) su vrlo dugacki talasi (preko stotinu kilometara) seizmickog porekla. Izazivaju ih
podmorski zemljotresi i vulkanske erupcije, narocito u PaciIiku. Krecu se ogromnom brzinom, na
dubinama od oko 4.000 metara cak 720 kilometara na sat. Visina ovakvih talasa na otvorenom okeanu
je mala - do jednog metra, tako da se cesto i ne uocavaju. Medutim, priblizavanjem kopnu, njihova
brzina se smanjuje a visina dramaticno povecava. Zbog toga imaju katastroIalno dejstvo na priobalje,
hiljadama kilometara daleko od mesta njihovog nastanka.

Pokreti koji izazivaju Cunami;

a). Vertikalni pokreti
b). Centar zemljotresa u moru
c). Formiranje velikog klizista (tonjenja) u moru
d). Vulkanska erupcija na ostrvima.

98

Ostecenja saobracajne infrastrukture dejtvom zemljotresa

Ove objekte mozemo svrstati u 5 grupa.

Ostecenja nastala na objektima drumskog saobracaja
-Zatvaranje puta
-Ostecenja putnih objekata
-Ostecenja na stanicama i slicnim objektima

Ostecenja nastala na objektima zeleznickog saobracaja
-Ostecenja na pruzi
-Ostecenja na stanicama i sl. objektima

Ostecenja nastala na objektima vazdusnog saobracaja
-Ostecenja piste i drugih zastora
-Ostecenja terminala i druge inIrastrukture

Ostecenja morskih puteva
-Cunami ostecenja
-Ostecanja inIrastrukture luka


USPOSTAVLJANJE SAOBRACAJA POSLE ZEMLJOTRESA

Post zemljotresne probleme saobracaja mozemo svrstati u dve osnovne kategorije.

Direktni uzroci

-Ostecenja (distorzija) puta
-Ostecenja mostova
-LikveIakcija tla
Indirektni uzroci
-Prekid puta izazvan rusenjem objekata u blizini puta
-Eksplozije gasovoda i pucanje vodovoda
-Pozari
-Zatvaranje puta od strana nadleznih organa iz bezbedonosnih razloga
-Drugo

Navedene moguce probleme u saobracaju posle zemljotresa treba u sto kracem roku prevazici. U tom
cilju:
Odrediti alternativne pravce za puteve koji nisu upotrebljivi.
Kontrolisati saobracaj radi sprecavanja ucesca u saobracaj nepotrebnih vozila
Za prevoz sluzbenih lica do radnih mesta koristiti najbrzi moguci prevoz
Posle evidentiranja i procene ostecenja na saobracajnicama, treba nacrtati skucu puteva. Na skici
treba poredjati puteve prema stepenu ostecenja.
Benzinske pumpe treba da toce gorivo samo za hitne slucajeve.
Prema vrsti i nameni vozila treba ograniciti ulaz u zemljotreseom pogodjeno podrucje.
Kako bi se smanjila guzva u saobracaju treba koristiti javni prevoz.
Uspostaviti koordinaciju izmedju svih vrsta saobracaja.
99

REZULTATI

Mozemo reci da su ostecenja prouzrokovana likveIakcijom, rasterima ostecanja zbog nepostovanja
pravilnika o gradnji u seizmoloskim zonama ili nepostojanje detalja podrucja. Saobracajnice ne treba
graditi na rasterima, jer je to uzrok velikih ostecenja.

Posle mnogih zemljotresa je uoceno da ne postoji potrebna kontrola gradnje.

Da bi se smanjila ostecenja od zemljotresa treba obratiti paznju na :

1. Treba razvijati tehnologiju gradnje da objekti budu otporni na zemljotres. Gradnju treba prilagoditi
uslovima kraja kako sa prirodnog tako i sa socijalnog aspekta. Pridrzavati se pravilnika gradnje u
seizmickoj zoni.
2. Priliko projektovanja sanacije putnih objekata ostecenih zemljotresom pod pretpostavkom da se
moze desiti jaci zemljotres ne treba stedeti na materijalu.
3. Obavezna kontrola prilikom projektovanja. Treba razmotriti potrebu za novim nacinom kontrole.
4. Obratiti paznju na odabir lokacije izgradnje saobracajnica kao i ostalih pratecih objekata.
5. U naseljenim mestima zona glavnih saobracajnica treba da bude dovoljno siroka da rusenjem
objekata ne bude zatvorena saobracajnica. Sve cevovode dobro obezbediti.
Iz svega navedenog sledi da buduce objekte treba graditi u skladu sa propisima, minimizirati uticaj
zemljotresa i na taj nacin ce se ljudski gubici i materijalna steta svesti na minimum. Obezbedice se
brze Iunkcionisanje institucija- brzim dolaskom do radnih mesta i da pomoc sa raznih strana stigne
u najkracem roku.














100

LITERATURA

Folic.R., Odrzavanje i sanacija konstrukcija, materijali i konstrukcije 2002., UDK: 699.069.1/.3861
Saobracaj i sigurnost puteva, Institut za prirodno-tehnicke nauke Univerziteta ,Gazi' i Ministarstvo
Unutrasnjih poslova odsek za saobracaj Ankara
Ergnay, O., Sanacija objekata ostecenih zemljotresom, Seizmoloski zavod, Ankara, 2010.
Yalinkaya, E., Uticaj karakteristika tla na dejstvo zemljotresa, Institut za prirodno-tehnicke nauke Univerziteta
,Istanbul' doktorska disertacija, 2002.
Nedeljkovic, S., Popovic, M. Neki apekti primene evrokoda 8 pri projektovanju savremenih saobracajnica,
Tehnicki institut Bijeljina. Arhiv za tehnicke nauke, Godina II br. 3

101
METODOLOSKI PRINCIPI OCJENE USLOVA I
IZBORA ZASTITNIH MJERA NA PROJEKTOVANOJ
KOSINI USJEKA I ZASJEKA PUTA

Adnan Ibrahimovic*, Kenan Mandzic**

*Univer:itet u Tu:li, Rudarsko-geolosko-gradevinski fakultet, Univer:itetska 2, 75000 Tu:la,
BiH, email. adnan.ibrahimovicunt:.ba
**Univer:itet u Tu:li, Rudarsko-geolosko-gradevinski fakultet, Univer:itetska 2, 75000 Tu:la,
BiH, email.


REZIME

Izbor optimalnog rjesenja geotehnickih zastitnih mjera na kosinama usjeka i zasjeka kod
saobracajnica zahtijeva prethodnu analizu i ocjenu uslova koji vladaju na kosini. Ove uslove
cini skup relevantnih Iaktora, sa manjim ili vecim stepenom uticaja na trenutnu nestabilnost ili
nestabilnost koja se javlja kroz vrijeme. U radu je prikazan metodoloski pristup za deIinisanje
odnosno ocjenu uslova na kosini i izbora geotehnicke zastitne mjere na osnovu tih uslova i
njihovog uticaja na stabilnost kosine.

KLJUCNE RIJECI: Metodologija, Kosina usjeka puta, Zastita kosine, Kategorije uslova, Optimalno
rjesenje


METHODOLOGICAL PRINCIPLES OF ASSESSMENT OF
CONDITIONS AND THE CHOICE OF PROTECTIVE
MEASURES ON THE SLOPE OF ROAD CUTTING

ABSTRACT

Selection oI the optimal solution oI geotechnical protective measures on the slope oI cutting
Ior roads requires preliminary analysis and assessment oI conditions at the slope. These
conditions consist oI a set oI relevant Iactors, with smaller or larger degree oI inIluence on the
current instability and the instability that occurs over time. This paper presents a
methodological approach Ior deIining and devaluating conditions on the slope and the choice
oI geotechnical saIety measures on the basis oI these conditions and their eIIects on slope
stability.

KEYWORDS: Methodology, The Slope oI Road Cutting, Slope Protection, Categories oI Conditions,
The Optimal Solution
UDK: 625.736
Pregledni (nauni) rad
102
UVOD

Izgradnja saobracajnica i njihova eksploatacija, u koju spada i odrzavanje saobracajnica, neminovno
znaci i suocavanje sa razlicitim geotehnickim problemima i izazovima. Jedan od najprisutnijih
geotehnickih problema, posebno u dijelu Iaze eksploatacije saobracajnice, je obezbjedenje stabilnosti
kosine na dijelovima usjeka i zasjeka, zatim kosina nasipa te pojave klizista na padinama koje se
nalaze na ruti projektovane i koristene saobracajnice.

Obezbjedenje stabilnosti kosina znaci i obezbjedenje sigurne eksploatacije saobracajnice. Stabilnost
kosina moguce je ostvariti primjenom razlicitih geotehnickih mjera zastite i sanacije, sto zavisi od
vrste i intenziteta procesa koji uticu na tu nestabilnost, kao i Iaze u kojoj se konkretni slucaj
nestabilnosti nalazi.

S obzirom na cinjenicu, da postoji vise Iaktora i uslova koji izazivaju nestabilnost kosina usjeka i
zasjeka na putevima, i uticu na karakter tih nestabilnosti, izbor optimalnih metoda zastite i sanacije
predstavlja zahtijevan i odgovoran zadatak. Ispunjenje tog zadatka i izbor optimalnog rjesenja ovog
geotehnickog problema, kod saobracajnica, pretpostavlja istrazivanje veze izmedu uslova i Iaktora koji
uzrokuju Ienomen nestabilnosti kosine, deIinisuci njegov karakter i posebnosti, i odabranih sanacionih
odnosno zastitnih geotehnickih mjera.

Konkretna istrazivanja, koja treba da pokazu korelacije uslova i Iaktora, koji dovode do nestabilnosti
kosina na putnim pravcima, sa izborom optimalnih zastitnih i sanacionih mjera, bit ce realizovana kroz
naucno-istrazivacki projekat ,Metodologija izbora optimalnih geotehnickih mjera sanacije i zastite
kosine usjeka i zasjeka kod saobracajnica u zavisnosti od uticajnih Iaktora i uslova koji vladaju na
kosini', planiranog da se realizuje u periodu 2011. 2012., i Iinansiranog od Federalnog ministarstva
nauke i obrazovanja. Istrazivanja ce se izvrsiti na magistralnom putu M-18, Sarajevo Tuzla, kao
jednom od najIrekventnijih i najznacajnijih putnih pravaca u FBiH. Istrazivanje obuhvata
najkarakteristicnije dionice ove rute, prema broju i znacaju kosina usjeka i zasjeka, stanju kosina u
pogledu stabilnosti i ranjivosti putnog pravca u pogledu akcidentnih situacija izazvanih nestabilnoscu
kosina.

DOSADASNJI PRISTUP RJESAVANJU PROBLEMA

Opsta ocjena dosadasnjeg pristupa rjesavanja ovih geotehnickih problema je, najblaze receno potpuno
nepovoljna. Takav zakljucak moze se izvesti na osnovi realnog stanja inzenjerske prakse, koje se
ogleda u njegovoj kvantitativnoj i kvalitativnoj dimenziji (Slika 1.).
Zajednicki rezultat ovih dviju dimenzija za posljedicu ima:
Nezasticene kosine u pogledu narusavanja stabilnosti u Iunkciji od vremena,
Nesigurnu eksploataciju saobracajnica u toku ekploatacionog vijeka saobracajnice.

To mozda ne bi ni bio neki problem, jer bi se mogao deIinisati kao losa praksa, koja sama po sebi
moze da bude i prevazidena i odbacena.

Znacajniji problem se nalazi u cinjenici nerazumijevanja osnovnih, uslovno receno, kljucnih postulata
koji omogucuju ispravan pristup rjesavanju geotehnickog problema kosina usjeka i zasjeka kod
saobracajnica. Pravilan pristup podrazumijeva jasnu razliku izmedu:
Zastite kosine,
Zastite saobracajnice.


103
































Slika 1. Primjena iste geotehnicke zastitne mjere za razlicite uslove koji vladaju na kosini (Foto: A. Ibrahimovic)
Figure 1. Applying the same geotechnical protective measures Ior the diIIerent conditions prevailing on the slope

Zastita kosine, u opstem smislu, predstavlja primjenu geotehnickih mjera zastite koje sprjecavaju
nastanak, ili razvoj postojecih, inzenjersko geoloskih procesa, koji stvaraju uslove za nastanak nekog
od vidova nestabilnosti na kosini kod saobracajnice
1
.
Zastita saobracajnice, generalno, obezbjeduje se izvodenjem geotehnickih mjera zastite koje ne
sprjecavaju nastanak i razvoj savremenih inzenjersko geoloskih procesa, ali svojim prisustvom u
potpunosti eliminisu ili umanjuju negativne eIekte tih procesa na sigurno koristenje saobracajnog
pravca.
S toga, dosadasnji pristup rjesavanju tih problema ne moze, ni po jednoj sigurnosnoj kategoriji, da
odgovori postavljenim zahtjevima tih kategorija. Ta cinjenica cine ovaj pristup i rjesenja koja iz njega

1
Jako bitna stvar je poznavati sustinsku razliku izmedu sanacionih i zastitnih mjera. Sanacija kosine predstavlja
geotehnicke inzenjerske zahvate na kosini koja je dozivjela lom, u manjem ili vecem obimu, usljed narusavanja
uslova granicne ravnoteze, kako bi se povratila njena Iuncionalnost i uspostavila narusena Iunkcionalna veza sa
drugim gradevinskim objektima, sa kojima se nalazi u toj vezi. Izuzetno, u uslovima kada se kod samog
projektovanja kosine, stabilnost kosine ocjenila kao nezadovoljavajucom, projektuju se istovremeno i sanacione
mjere, i izvode istovremeno sa izvodenjem projektovane kosine.

104
proizilaze neoptimalnim u tehnickom i u ekonomskom smislu. Jedini eIekat, diskutabilno da li se
moze ocijeniti kao pozitivan, je psiholoski eIekat, koji te geotehicke mjere pruzaju korisnicima
saobracajnih ruta.

PRINCIPI OCJENE USLOVA KOJI VLADAJU NA KOSINI

Odrediti sve moguce hazarde gubitaka mase na kosinama je moguc zadatak, a svakako i neophodan
kako bi izbor geotehnickih rjesenje zastite imao karakter optimalnog. Nacini na koji ce se doci do toga
mogu da budu razliciti i obicno dolaze u vidu rezultata razlicitih analiza.

Hazard gubitka mase na kosinama usjeka ili zasjeka kod saobracajnica nalazi se u Iunkcionalnoj
zavisnosti od uslova koji vladaju na kosini. Zbog toga, u nekim slucajevima ovaj hazard je ocigledan,
dok u nekim slucajevima imamo potpuno skriven hazard ovog tipa. Takva cinjenica ukazuje na
potrebu sistematicne analize i ocjene uslova koji vladaju na kosini i oko kosine.

Ovakve analize susrecu se kod ekonomski razvijenih zemalja, ili se, kao pozitivna praksa, ove analize
rade u blizini ljudskih naselja, gdje je vjerovatnoca od visokog stepena rizika veca. Sistematican
pristup ocjene uslova podrazumjeva postojanje tzv. rejting sistema hazarda ili klasiIikacionih sema.
Ove seme sadrze odredene kategorije, cije pojedinacne ocjene deIinise ukupni rezultat koji deIinise
kosinu u pogledu hazarda gubitka mase.

U slucajevima kada ovakvi klasiIikacioni sistemi ne postoje, kao sto je slucaj kod nas, pristupa se
jednom ustaljenom nacinu rjesavanja ovih problema, tako sto se jednostavno na osnovu elementarne
geomehanicke analize. Nekada se veca paznja posveti u slucajevima lokacija sa ociglednim
mogucnostima gubitka mase na kosini. Ta paznja i dalje ne znaci ozbiljna i odgovorna analiza svih
uslovi, koji na kosini vladaju, i u odnosu na rezultate analize izaberu odgovarajuce mjere zastite ili
sanacije, vec se na tim lokacijama cesce vrse kontrole na postojecim zastitnim mjerama, njihova
revitalizacija i po pravilu nikada se ne razmislja o izvodenju neke druge geotehnicke zastitne mjere,
ma koliko postojeca pokazivala karakteristike i tehnicki nezadovoljavajuceg rjesenja kao i ekonomski
neisplativog zahvata.
















Slika 2. NeeIikasnost primijenjenih mjera zastite na kosinama (Foto: A. Ibrahimovic)
Figure 2. The ineIIiciency oI measures oI protection on the slopes

Ocjena uslova koji vladaju na kosini usjeka ili zasjeka saobracajnice moguca je kroz analizu
relevantnih kategorija, koje uticu na razvoj nestabilnosti, bez obzira o kojem obliku nestabilnosti se
105
radilo. Svaka od kategorija, nakon provedene analize, ima sopstveni rang ili rejting, koji predstavlja
ocjenu povoljnosti ali istovremeno i ocjenu znacaja te kategorije na ukupnu ocjenu uslova koji vladaju
na kosini. Suma svih ocjena po kategorijama cini konacnu ocjenu hazarda gubitka mase sa kosine i
deIinise najvjerovatnije pojavne oblike tih gubitaka.

Ovako deIinisana i zaokruzena ocjena uslova, u kvantitativnom i u kvalitativnom smislu, u sebi sadrzi
odgovore koji dovode do optimalnih geotehnickih rjesenja zastite na kosini ili neophodnih sanacionih
zahvata na njoj.

KATEGORIJE KOJE DEFINISU USLOVE NA KOSINAMA

Ne postoji strogo pravilo za odredivanje kategorija, koje bi cinile rejting sistem ili klasiIikacionu
semu, na osnovu kojih se dolazi do ocjene uslova na kosinama. Njih svakako odreduju geograIski i
opsti geoloski uslovi odredenog podrucja ili podneblja, ukoliko se stvar posmatra u sirem kontekstu.
Takoder, klasiIikacione seme mogu da trpe i odredene modiIikacije, bilo njihovim prosirenjima ili
smanjenjima po kategorijama, u zavisnosti od ambijentalnih okolnosti u kojima se kosina nalazi i vrsi
ocjena uslova na njoj.

Na osnovu iskustva i na osnovu priprema provedenih za realizaciju pomenutog naucno-istrazivackog
projekta, deIinisane su sljedece kategorije, koje bi cinile klasiIikacionu semu, i na osnovu cijih analiza
bi bila data ocjena uslova koji vladaju na kosinama usjeka i zasjeka na saobracajnici:

Geometrijske i orijentacione karakteristike kosine,
Hidrogeoloske karakteristike na kosini,
Inzenjersko geoloske karakteristike,
Vegetacijske karakteristike,
Klimatski uslovi,
Prostorni odnos kosine sa saobracajnicom,
Lokalitet kosine i odnos sa ostalim gradevinskim objektima,
Saobracajne karakteristike.















Slika 3. Znacaj hidrogeoloskih karakteristika i inzenjersko geoloskih procesa na kosinama a u Iunkciji od
klimatskih i orijentacionih karakteristika (Foto: A. Ibrahimovic)
Figure 3. The importance oI hydrogeological, engineering geological, climate and orientation characteristics on
slope


106















Slika 4. Uticaj vegetacije na pojave nestabilnosti na kosini i na prikrivanje potencijalnih dogadaja nestabilnosti
(Foto: A. Ibrahimovic)
Figure 4. The inIluence oI vegetation on the occurrence oI instability on the slope

Posebno treba imati na umu da navedene karakteristike (pojedinacni uslovi) nisu izolovane kategorije,
bez medusobnog uticaja i Iunkcionalnih zavisnosti, vec da njihovi korelacioni odnosi uticu na njihovu
pojedinacnu procjenu, kao povoljan ili nepovoljan uslov odnosno pojava.
Veoma vazna cinjenica kod ovakvog metodoloskog pristupa je monitoring kosine, prije odabira tipa
zastite, koja ce se izvesti na kosini, ali i nakon njenog izvodenja. Monitoring prije odabira metode
zastite kosine daje nuzno potrebne podatke o Irekvenciji savremenih inzenjersko geoloskih procesa
kao i njihovoj magnitudi. Ti podaci predstavljaju sastavni dio ukupnih inzenjersko geoloskih
karakteristika. Monitoring nakon provedene zastitne mjere omogucuje ocjenu uspjesnosti izvodenja te
zastitne mjere.


















Slika 5. Monitoring kosine u Iunkciji odabira optimalnih geotehnickih zastitnih mjera (Foto: A. Ibrahimovic)
Figure 5. Monitoring oI slope in the Iunction oI selection the optimal geotechnical protective measures

Prema tome, ocjena uslova i izbor optimalnog rjesenja geotehnicke zastitne mjere na kosini
saobracajnice nije proces trenutka vec perioda, tj. u Iunkciji je od vremena.

107
Kada su u pitanju saobracajne karakteristike, tada se procjena ove kategorije mora obaviti sa
strucnjacima iz podrucja saobracaja, jer su ovom kategorijom obuhvacene sigurnosne karakteristike
saobracajne eksploatacije (npr. prosjecan automobilski rizik, sirina puta, procenat vidne distance
odluke i td.)

IZBOR ZASTITNE MJERE NA KOSINI USJEKA ILI ZASJEKA SAOBRACAJNICE

Ranije je spomenuto da su pristupi rjesavanju ovih problema veoma razliciti i da su u mnogome
uslovljeni i opstom drustveno-ekonomskom razvijenoscu, odnosno mogucnoscu zajednice, u kojoj se
ovi problemi desavaju, da ih rijesi. Prikaz odnosa za jedan i drugi koncept pristupa u rjesavanju ovih
problema prikazan je na sljedecoj shemi (Slika 6.)
Prema prvom pristupu, sveobuhvatnijem
2
, izbor zastitnih mjera na kosini pociva na dva stuba. Jedan
cini procjena Iaktora sigurnosti, koja ukljucuje elementarnu geomehanicku analizu i klasiIikaciju
prema rejting sistemu hazarda gubitka mase. Drugi cini procjena rizika gubitka mase sa kosine i
deIinisanje te procjene kao prihvatljive ili neprihvatljive velicine, kako je to zakonom regulisano.






















Slika 6. Shema odnosa medu konceptima rjesavanja problema nestabilnosti primjenom geotehnickih mjera
zastite (Shema: A. Ibrahimovic)
Figure 6. Sheme oI relationships between concepts to solve the problem oI instability by applying geotechnical
protection measures

Drugi pristup, onaj koji bi se trebao primjenjivati kod nas, zbog nedostataka objektivne prirode,
oslonjen je na jednom stubu. Taj stub, da bi ostvario odrzivost kvalitetnog izbora geotehnickih mjera
zastite, mora da bude prosiren, upravo detaljnom procjenom uslova na kosini usjeka odnosno zasjeka
saobracajnice, prema usvojenoj klasiIikacionoj semi. Jedino takav princip omogucava nadoknadu
njegovih nedostataka u odnosu na pomenuti sveobuhvatni pristup, postavljen i koristen u ekonomski
razvijenim zemljama.

2
Tice se koncepta koje primjenjuju ekonomski visoko razvijene zemlje, sa deIinisanim rejting sistemima
hazarda, sistemom procjene rizika kao i legislativom deIinisanog tzv. prihvatljivog rizika.
lzbor opLlmalnog
geoLehnlckog r[esen[a
zasLlLe koslne
ueflnlsan[e
hazarda
gublLka
mase na
koslnl l
oc[ena
fakLora
slgurnosLl
roc[ena
rlzlka od
loma
odnosno
gublLka
mase na
koslnl
ueflnlsan[e uslova
odnosno proc[ena
uslova na koslnl prema
kaLegorl[ama posLo[ece
klaslflkaclone seme
(re[Llng slsLema) l
oc[ena fakLora
slgurnosLl kod loma
koslne
lzbor opLlmalnog
geoLehnlckog r[esen[a
zasLlLe koslne
Za nase uslove
108
Na osnovu iznesenog prosudivanja, izbor optimalnog resenja zastite kosine usjeka i zasjeka kod
saobracajnica moze se prikazati u sljedecoj Iunkcionalnoj zavisnosti:

Optimalno rfesenfe :astite na kosini f(Stabilnosti kosine) g(Kategorife procfene uslova na kosini)

Drugim rijecima, optimalno rjesenje zastite moze biti dobijeno direktno iz ocjene pojedinacnih
kategorija koje deIinisu ukupne uslove, bez potrebe da se na neki eksplicitan nacin deIinise vrijednost
ili procjena stabilnosti kosine. Cak sta vise, kvantitativna ocjena stabilnosti, ukoliko je negativna, sa
sobom nikada ne nosi i odgovor na koji nacin se ta nestabilnost moze i treba izvesti iz tog podrucja u
podrucje stabilnosti. Te odgovore uvjek daju mehanizmi koji tu pojavu Iizicki opisuju, a objasnjenja
tih mehanizama upravo se nalaze kroz deskripciju i determinisanje kategorija procjene uslova na
kosini.
Odluka o preduzimanje zastitnim mjera na kosinama podrazumjeva jasnu predstavu o dvije cinjenice:
DeIinisanje nacina i stepena gubitaka mase sa kosine, odnosno ambijenta u kome se taj proces
odvija,
DeIinisanje prihvatljivog stepena nestabilnosti.

Ovaj medukorak,takoder je znacajan i upotpunjuje ovakav metodoloski pristup, a moze se posmatrati,
uslovno receno, kao svojevrsna zamjena za nedostatak procedure procjene rizika i utvrdivanje
prihvatljivog rizika.
Prema tome, izbor i izvodenje geotehnickih mjera zastite na kosinama usjeka i zasjeka na
saobracajnicama moze se posmatrati kao jedan troIazni proces, koji je, bar u nasim uslovima,
deIinisan:
Okolnostima,
Zahtjevima,
Mogucnostima.

Uskladivanje ovih Iaza jedinstvenog procesa vode ka izboru optimalnog rjesenja geotehnicke zastitne
mjere. Preciznije, smanjenje uticaja druge Iaze, koja se tice zahtijeva, a posebno uticaja Iaze koja se
tice mogucnosti, cija snaga uticaja je u potpunosti u rukama investitora (mogucnosti projektanata i
izvodaca u pravilu nisu nikada dovedena u pitanje), povecavaju vjerovatnocu da konacno geotehnicko
rjesenje zastite kosine usjeka ili zasjeka saobracajnice bude ocijenjeno kao optimalno.

UMJESTO ZAKLJUCKA

Rezultati ovog istrazivanja postigli bi, uslovno receno, visedimenzionalan cilj. Osnovni cilj je
postizanje metodologije analize kosina usjeka i zasjeka kod saobracajnica, koja bi mogla da zamjeni
nedostajuci rejting sistem hazarda i rizika kosina, koji omogucuje procjenu akcidentnog dogadaja i
ocjenu posljedica tog dogadaja. Postavljena metodologija analize kosine usjeka i zasjeka saobracajnica
predstavljala bi alat koji omogucuje istovremeno determinisanje kosina u pogledu njihove stabilnosti i
determinisanje saobracajnice u pogledu eksploatacione sigurnosti. Na osnovu dobijenih rezultata
provedene analize, po postavljenoj proceduri, omogucuje se izbor optimalnog geotehnickog rjesenja
zastite odnosno sanacije kosine usjeka i zasjeka na saobracajnici. Time je postignut i drugi dio
osnovnog cilja ovog istrazivanja.

Ostvarenje svakog od pomenutih ciljeva pretpostavlja primjenu sistemskih istrazivanja i analiza, koje
ukljucuju savremene metode i kojima se dolazi do isto tako dragocjenih baza podataka ili katastara, po
razlicitim kategorijama, koje mogu posluziti za daljnja istrazivanja u ovom pravcu kao i za neka druga
istrazivanja. Te baze podataka i katastri predstavljaju dodatni ostvareni cilj ovog istrazivanja. Jedan od
109
ciljeva ovog istrazivanja je i ocjena dosadasnjeg pristupa ovom problemu kroz evaluaciju stanja kosina
usjeka i zasjeka saobracajnica u ovom smislu.

Ono sto bi se moglo smatrati konacnim zakljuckom moze da se deIinise iz postavljene radne hipoteze.
Kvalitetna geotehnicka zastita i sanacija kosina, odnosno odabir optimalnog rjesenja, moguce je
ostvariti i u uslovima nepostojanja rejting sistema hazarda i rizika kosina saobracajnica. U takvim
uslovima optimalno geotehnicko rjesenje sanacije odnosno zastite kosine ostvarivo je ukoliko postoji
sveobuhvatna analiza stanja na kosinama usjeka i zasjeka kod saobracajnica, i koja je metodoloski
jasno i precizno deIinisana. Izbor geotehnickog rjesenja zastite i sanacije kosine ne moze biti
iskljucivo stvar iskustva, uobicajene prakse ili ekonomskog opravdanja i neprovjerene po sigurnosto-
tehnickom aspektu, vec rjesenje koje stoji u korelativnoj vezi sa uslovima i uticajnim Iaktorima, koji
uticu na nestabilnost kosina i time eksploatacionu nesigurnost saobracajnica, i koje umanjuje ili
potpuno eliminise nedostatke tih uslova i uticajnih Iaktora.

Slika 7. pokazuje primjer izvodenja geotehnickih mjera zastite na kosini predusjeka tunela Bradina,
kako je to bilo ranije, bez bilo kakve kvalitetne analize i procjena uslova na kosini zasjeka u smislu
dobijanja optimalnih rjesenja u tehnickom i ekonomskom pogledu, i rekonstrukcije geotehnickih
zastitnih mjera, iste kosine, sa evidentno novim i kvalitetnijim pristupom, koji obezbjeduje
optimalnost provedenog geotehnickog zahvata.





















Slika 7. Primjer ranijeg i sadasnjeg koncepta
geotehnicke zastite kosine predusjeka tunela
Bradina (Foto: A. Ibrahimovic)
Figure 7. An example oI the Iormer and current
concept oI geotechnical slope protection cutting oI
tunnel Bradina





110

LITERATURA

Basagic, M.: ,Geolosko-geotehnicki kriterifi rangiranfa prioriteta ulaganfa na primferu magistralnih cesta F
BiH', Zbornik radova Drugog BiH kongresa o cestama , Sarajevo, 24.-25. septembar 2009., str. 26.
Bunce, C.M.: ,Risk Analvsis for Rock Fall on Highwavs', MSc thesis submitted to the Department oI Civil
Engineering, University oI Alberta, Canada, 1994.
Fell, R.: ,Landslide Risk Assessment and Accepteble Risk', Canadian Geotechnical Journal, 31., 1994., str. 261
271.
Giani, G. P.: Rock Slope Stabilitv Analisis, A.A. Balkema, Rotterdam, 1992.
Hoek, E.: ,Practical Rock Engineering', Available HTTP:
http://www.rocscience.com/roc/Hoec/Hoeknotes2000.htm
Ibrahimovic, A., Gutic, K., Alic, N.: ,Relevantni faktori definisanfa uslova sanacife kosina u stifenama sa
klinastim lomom', Zbornik radova Prvog naucno-strucnog skupa GTZ 2009, Tuzla, oktobar 2009., str.
251 264.
Ibrahimovic, A., Gutic, K.: ,Stabilnost klinastog bloka na stijenskoj kosini u Iunkciji od mehanickih
karakteristika diskontinuiteta i inzenjersko geoloskih uslova', Zbornik radova sa III naucno-strucnog
savjetovanja: Geotehnicki aspekti gradevinarstva, Zlatibor, oktobar 2009., str. 255 266.
Ibrahimovic, A., Zekan, S.: ,Dinstinct Element Method (DEM) alat :a sei:micku anali:u stabilnosti kosina u
stifeni', Zbornik radova Drugog naucno strucnog savjetovanja: Zemljotresno inzenjerstvo i
inzenjerska seizmologija, Divcibare, april 2010., str. 69 76.
Ibrahimovic, A., Zekan, S.: ,Uticaf inenfersko geoloskih specificnosti stifenske mase na fenomen klinastog loma
kosine', Zbornik radova XI nacionalnog i V medunarodnog naucnog skupa iNDiS 2009, Novi Sad,
novembar 2009., str. 207 214.
Ibrahimovic, A., Zenunovic, D.: ,Ha:ard i ri:ik stifenskih kosina', Zbornik radova VI naucno-strucnog
savjetovanja: Ocjena stanja, odrzavanje i sanacija gradevinskih objekata i naselja, Divcibare, maj 2009.,
str. 141 150.
Ibrahimovic, A.: ,Mogucnost utvrdivanfa korelacife :a vrifednosti faktora sigurnosti kosina formiranih u
ra:licitim stifenama', Zbornik radova Prvog nacionalnog simpozija sa medunarodnim ucescem TEIK
2010, Teorijska i eksperimentalna istrazivanja konstrukcija i njihova primjena u gradevinarstvu, Nis,
mart 2010., str. D-71 D-80.
Ibrahimovic, A.: ,Stabilnost kosina u stifenama sa klinastim lomom i uslovi sanacife', Doktorska disertacija,
Rudarsko-geolosko-gradevinski Iakultet Univerziteta u Tuzli, 2008.
Morgan, G.C.: ,Qualification of Risks from Slope Ha:ards', Landslide Hazards in the Canadian Cordillera,
Geological Association oI Canada, Special Publication, 1991.
Morgan, G.C.: Rawlings, G.E.; Sobkowicz, J.C.: ,Evaluation of Total Risk to Communities from Large Debris
Flows', Geotechical and Natural Hazards, Vancuver Geotechnical Society and Canadian Geotechnical
Society, Vancuver, BC, May 6-9, 1992, str. 225 236.
ROCSCIENCE INC.: ,RocIall. Risk analysis oI Failling Rocks on Step Slopes', Toronto, 2002.
Stojkovic, B., Gutic, K., Ibrahimovic, A.: ,Methodologv of The Integrated Geotechnical Profecting at The
Tunneling', TTEM (Technics, Technologies, Education, Managment), Journal oI Society Ior
Development oI Teaching and Business Processes in New Net Enviroment in B&H, Vol. 5, No. 1,
Sarajevo, 2010., str. 26 31.
Whitman, R.V.: ,Evaluating Calculated Risk in Geotechnical Engineering', Journal Geotechnical Engineering,
ASCE 110(2), 1984., str. 145 186.
Wittke, W.: ,Rock Mechanics, Theorv and Apllications with Case Histories', Springer Verlag,
Berlin/Heidelberg, 1990.
111



GENERALISANJE OPSTIH USLOVA KOSINA ZA
REKONSTRUKCIJU CESTE U SLOZENIM
INZENJERSKOGEOLOSKIM I GEOMEHANICKIM
USLOVIMA

Kenan Mandzic*, Denari Cerimagic**, Adnan Ibrahimovic***,
Enver Mandzic****

* RGGF, Univer:itetska 2, 75000 Tu:la, BiH, kmand:ichotmail.com
** Unive:itet u Sarafevu
*** RGGF Tu:la
**** Akademifa nauka i umfetnosti BiH

REZIME

Za potrebe rekonstrukcije puteva jedan od glavnih problema predstavlja utvrdivanje uslova kosina koje
se mogu Iormirati u radnoj sredini, da bi se postigao zadovoljavajuci Iaktor sigurnosti. Problem je veci
ukoliko se kosine Iormiraju u slozenim inzenjerskogeoloskim i geomehanickim uslovima gdje se u vrlo
kratkim intervalima mjenjuju materijali razlicitih karakteristika. Jedan od takvih primjera je i cesta R-
418b Prozor-Konjic, dionica Herenska krivina-Milasevica u duzini 22 km.

KLJUCNE RIJECI: cesta, inzenjerskogeoloski uslovi, geomehanicki uslovi, projektovanje


GENERALIZATION OF THE GENERAL CONDITIONS OF
SLOPES FOR THE RECONSTRUCTION OF ROAD IN
COMPLEX GEOLOGICAL AND GEOMECHANICAL
CONDITION

SUMMARY

For reconstruction oI roads is one oI the problems is determining the conditions oI slopes that can be
Iormed in the working environment, to achieve a satisIactory saIety Iactor. The problem is exacerbated
iI the slope Iormed in the complex engineering geological and geomechanical conditions where it is in
very short intervals alternate materials with diIIerent characteristics. One such example is the Road R-
418b window-Konjic section Herenska camber Milasevica in length oI 22 km.

KEY WORDS: road, engineering geological conditions, geo-mechanical conditions, design


UVOD

Za potrebe rekonstrukcije puteva jedan od problema predstavlja utvrdivanje uslova kosina koje se
mogu Iormirati u radnoj sredini, da bi se postigao zadovoljavajuci Iaktor sigurnosti. Problem je veci
UDK: 625.736
Struni lanak
112
ukoliko se kosine Iormiraju u slozenim inzenjerskogeoloskim i geomehanickim uslovima gdje se u
vrlo kratkim intervalima mjenjuju materijali razlicitih karakteristika. Za potrebe rekonstrukcije ceste
R-418b Prozor-Konjic, dionica Herenska krivina-Milasevica u duzini 22 km izvrsena su terenska i
laboratorijska istrazivanja. Terenski radovi obuhvatili su obilazak trase postojeceg puta, sa potrebnim
kartiranjem i utvrdivanjem stanja na terenu kao i odredivanjem osnovnih parametara koje treba
propisati za projektovanje rekonstrukcije i modernizacije tog puta. Laboratorijski radovi obuhvatili su
ispitivanja karakteristicnih uzoraka materijala tla i stijena i utvrdivanje parametara koji ce se koristiti
za projektovanje rekonstrukcije i modernizacije puta. Sa aspekta geoloskih uslova na terenu,
evidentirani su stijenski materijali koji grade terene u zoni uticaja puta na okolinu-putni pojas (usjeci,
zasjeci, nasipi). Posto trasa nije ucrtana na postojecim kartama, to je i orijentacija prema kartama
odgovarajuce razmjere bila relativno teska, pa je interpretacija izvedena prema onome sto je
evidentirano na terenu. Postojeci put je izgraden dijelom u skriljcima, dijelom u krecnjacima. Skriljci
su razlicitog stadija metamorIizma, razlicite mineralosko-petroloske grade, pa je i njhova razlicita
podloznost eroziji evidentna na cijeloj duzini trase. Duz dijela trase javljaju se masivni krecnjaci sa
razlicitim karakteristikama diskontinuiteta.

INZENJERSKOGEOLOSKI USLOVI U ZONI POSTOJECE TRASE PUTA

Inzenjerskogeoloski uslovi u zoni trase puta, vezani su za savremene procese i pojave nastale tokom
vremena od izgradnje puta do danas. Usljed raspadanja stijenskog materijala stvoreno je manje ili vise
osulinskog materijala u nozici kosina, a cesto je kompletna stijena u zasjeku pokrivena materijalom
nastalim osipanjem zbog temperaturnih i klimatskih promijena. Zbog slabe vodopropusnosti maticne
stijene, skriljca, prisutna je i pojava ispiranja kosine pod djelovanjem povrsinskih voda u uslovima
topljenja snijega. Ova pojava je znacajna za dalji proces osipanja jer se glinoviti materijal iz tanke
prekrivke mijesa sa osulinskim materijalom same stijene i Iormira osulinu koja je cesto potpuno
obrasla travom i tako sprecava dalje osipanje. U zoni postojece trase puta evidentirane su rijetke
pojave klizanja i javljaju se uglavnom u osulinskom materijalu.

Duz trase puta je prisutno ispadanje i obrusavanje vecih komada stijene koje je vezano za oslobadanje
blokova duz postojecih diskontinuteta.

Ravnine skriljavosti su uglavnom orjentisane povoljno u odnosu na postojecu trasu.

Zbog djelovanja sunca, na kosinama sa juznom orijentacijom, dolazi do Iormiranja znacajnih kolicina
materijala osutog sa kosine. Velicina individualnih komada osutog materijala varira, kako po velicini,
tako i po obliku (tablicasti, iverasti, nepravilni komadi).

Slika 2. Intenzivno raspadanje skriljaca sa nepravilnim komadima.
Figure 2. Intensive decomposition shale with irregular pieces.

113
Debljina humusnog pokrivaca je voma mala pa su uglavnom zastupljene padine na kojima je trava. U
zoni skriljaca, sumska podrucja su zastupljena slabom (zakrzljalom) sumom dok se u zoni krecnjaka
javlja visoka suma.




Slika 4. Raspadnuti material krecnjaka u porsinskom dijelu sa visokom sumom koja se javlja ovom podrucju
Figure 4. Decomposed material in surIace part oI limestone whith high Iorest, which occurs in this area

Na terenu nije utvrdena lokacija koja znacajnije ugrozava put zbog prisustva vode u kosini, osim na
jednom mjestu, na kome nije bilo moguce, na terenu, pronaci karakteristicne znakove preko kojih bi to
kliziste bilo okontureno. Kod skriljaca koji se javljaju duz trase dolazi do postepenog prelaska u
masivnu vezanu stijenu. U pojedinim zonama skriljci se javljaju kao slojevi razlicitih debljina sa
sekundarnim pukotinama klivaza i drugim setovima pukotina koje mogu da daju blokovsku gradu
osnovne stijene. Pukotine su obicno malog zijeva a sama osnovna stijena je slabo porozna tako da
nema akumulacije vode. Cvrstoca osnovnog materijala je velika, sto utice na nacin buduceg iskopa
materijala (busenje i miniranje). Kod jace ispucale stijene iskop se moze vrsiti pomocu pneumatskog
cekica na bageru.


Slika 2. Kosine u masivnim skriljcima i krecnjacima
Figure 5. Slopes in the massive shales and limestones

Flisoliki kompleks mezozoika, koji gradi ovo podrucje, veoma je boran, sto je dovelo do velike
ispucalosti stijenske mase, sa nizom setova pukotina razlicitog porijekla. Ugao nagiba prirodnih
padina je veoma razlicit, od padina veoma malog nagiba do strmih padina, zavisno u kakvom odnosu
je orjentacija i nagib glavnih diskontinuiteta osnovne stijenske mase.

114
Sve navedeno ukazuje na veoma slozene geoloske, inzenjerskogeoloske i geomehanicke uslove koji se
mijenjaju duz trase projektovane ceste, zbog cega je potrebno veoma pazljivo pristupiti utvrdivanju
optimalnih uslova za zasijecanje kosina.


TERENSKA ISPITIVANJA MATERIJALA TLA I STIJENA

Terenska ispitivanja karakteristika tla i stijena izvedena su mjerenjima ugla nasipa osulinskog
materijala na vise od 150 mjesta, za razlicite uslove Iormiranog osipanja. Tacnost mjerenja
nagibomjerom je 1/6 stepena, a za prakticna prikazivanja nagib je zaokruzivan na stepena. Ova
mjerenja daju nam dovoljnu tacnu vrijednost ugla trenja materijala, kao i sliku mogucih uslova
Iormiranja nasipa od iskopanog materijala u toku gradnje. Iz osulinskog materijala uzeti su uzorci za
laboratorijska ispitivanja. Mjerenja u stijeni su izvedena na terenu koristenjem Smitovog cekica a sa
lokacija gdje su mjerenja izvedena uzeti su i nepravilni uzorci za laboratorijska ispitivanja cvrstoce na
pritisak tackastom metodom. Dobiveni rezultati sluze za utvrdivanje svojstava stijene u pogledu njene
otpornosti kopanju uz koristenje pneumatskog cekica ili potrebe za izvodenjem busacko-minerskih
radova. Kategorisanje stijene na osnovu cvrstoce izvedeno je prema ,Smjernicama za gradenje
puteva', knjiga 2. Najcesce je stijena svrstavana u kategoriju 4 ili 5. Zavisno od toga da li postoje
diskontinuiteti, njihova orijentacija, broj i raspored, tvrdoca i druge karakteristike.


LABORATORIJSKA ISPITIVANJA

Laboratorijska ispitivanja izvedena su za tlo na uzorcima uzetim iz osuline. Za ispitani materijal su
odredeni ugao trenja i kohezija, kao i zapreminska tezina i vlaznost, sto moze biti od koristi za
upotrebi iskopanog materijala za izgradnju nasipa. Obzirom da je materijal u laboratoriji zbijan rucno,
drvenim tuckom, kao orjentacija za uticaj vlage na uslove zbijanja mogu posluziti i dobivene
vrijednosti zapreminske tezine. Ovaj parametar je bitan kod odredivanja uslova zbijanja nasipa koje
ce se graditi na pojedinim dionicama trase puta.

Ispitivanja cvrstoce stijena izvedena su na nepravilnim komadima stijenskog materijala u aparaturi za
odredivanje tackaste cvrstoce po metodi Franklina ili po standardizovanom tackastom opitu PL.
Dobivena vrijednost cvrstoce sluzi za kategorije stijene u pogledu iskopa (4 ili 5 kategorija) po
Smjernicama za gradenje puteva, knjiga 2.


PRIKAZ REZULTATA ISTRAZIVANJA

Za potrebe prikazivanja rezultata istrazivanja napravljen je posebni Iormular koji omogucava sumarno
sagledavanje karakteristika istrazivanog tla i stijenskog materijala na odredenoj dionici. Formular
sadrzi osnovne podatke o namjeni istrazivanja za odredeni projekat, geolosku gradu terena, nacin
istrazivanja, inzenjerskogeoloske i hidrogeoloske uslove u kosini postojeceg puta, kao i vrijednosti
jedoosne cvrstoce na pritisak na mjestima gdje je vrseno ispitivanje (navedeno u napomeni).
115


Slika 6. Formular koji je posebno izraden za potrebe projektovanja trase puta
Figure 6. The Iorm specialy produced Ior the design oI the route


U svim uslovima je kartirana uzbrijezna kosina jer se zasjek puta uvijek radio na uzbrijeznoj kosini.
Na samoj trasi ceste nije registrovan niti jedan usjek a nasipa ima veoma malo, tako da se iskustvo sa
nasipom moze zanemariti. Trasa puta za posteljicu ima stijenski materijal, tako da je debljina
kolovozne konstrukcije makadamskog puta veoma mala. Zbog opstih uslova povrsinske
vodopropusnosti materijala trupa puta, niske Irekvencije saobracaja, nagiba puta i drugih Iaktora, na
postojecoj trasi nisu registrovane udarne rupe i makadamski put je u veoma dobrom stanju.

Veliku ulogu u davanju preporuka za projektovanje igra i ranije iskustvo na slicnim projektima. Dati
Iormular, napravljen posebno za ovo istrazivanje, omogucio je sumarni pregled karakteristika svake od
lokacija za bezbijedno projektovanje u datoj sredini.



116

ZAKLJUCAK

Na osnovu obimnog iskustva u rjesavanju slicnih problema i rezultata provedenog istrazivanja date su
preporuke za projektovanje regionalne ceste:
- Gdje god je to moguce i trazeni elementi puta dozvoljavaju, potrebno se drzati postojece trase
puta.
- Put treba, gdje god je moguce, raditi u zasjeku, posebno kada je nagib padine ispod kote puta
veliki (veci od 25).
- Gdje je morIologija terena takva da postoje blage padine, dio puta se moze raditi i u nasipu.
- Prije Iormiranja nasipa, potrebno je odstraniti humus i sloj raspadnute stijene za onu debljinu
koja se moze odstraniti kasikom buldozera.
- Za kosinu koja se radi u stijenama nisu potrebni potporni zidovi, osim u uslovima vrlo
nepovoljne orjentacije glavnog diskontinuiteta stijenske mase, izrazenog kroz slojevitost ili
skriljavost.
- Strme kosine u stijeni nastale zasijecanjem (nagib1:3) visine vece od 5m potrebno je zastititi
mrezama.
- Za kosinu nasipa moze se koristiti materijal iz iskopa na bilo kojem dijelu trase puta
- Posteljica kolovozne konstrukcije je stijenski materijal velike nosivosti sa maksimalnom
vrijednosti CBR-a, osim u dijelovima gdje vrijednost CBR-a zavisi od vrste materijala koji se
koristi za nasip i ucescem glinovite komponente u tom materijalu.
- Maksimalni nagib kosina moze biti 37 .
- Preporuceni ugao nagiba kosina nasipa je od 33 do 35 .
- Nasip koji se Iormira mora se izvoditi u slojevima ne vecim od 70 cm i nabijati valjcima sa
vibratorom.
- Kosine zasjeka u stijeni mogu biti, generalno, 1:3, do visine 10 m.
- Kosine zasjeka u stijeni, visine preko 10 m mogu biti 1:2 do 1:2,5.
- Za iskop u stijeni, najcesce se moze koristiti teski pneumatski cekic na bageru, tamo gdje je
stijena ispucala i ispresjecana sa setovima diskontinuiteta, kategorija 4.
- U rijetkim slucajevima, masivna stijena sa velikom cvrstocom i manjom ispucalosti, mora se
koristiti busenje i miniranje kao metoda iskopa, kategorija 5.

Za svaki segment postojece trase puta dati su podaci putem, posebno za ovu namjenu napravljenog,
Iormulara na kojem se nalaze svi relevanni podaci potrebni za projektovanje. Parametri kohezije i ugla
trenja dati su na pojedinacnim listovima za svaku ispitanu lokaciju. Ovo omogucava brz pregled stanja
na terenu za svaki dio trase puta.
Sva provedena istrazivanja ukazuju na potrebu sistematskog pristupa rijesavanju problema u slozenim
inzenjerskogeoloskim i geomehanickim uslovima, gdje veliku ulogu igra i samo iskustvo istrazivaca.
Izradeni Iormular, u mnogome je pojednostavio nacin prikazivanja veceg broja relevantnih podataka
potrebnih za eIikasno projektovanje i moze koristiti kao podloga za istrazivanja u slozenim
inzenjerskogeoloskim i geomehanickim sredinama.

LITERATURA

TUMAC OGK (1980); Savezni geoloski zavod Beograd
Mandzic E., Mandzic K., (2008): Elaborat ,Terenska i laboratorijska geomehanicka istrazivanja za potrebe
rekonstrukcije puta R-418b Prozor-Konjic, dionica Herenska krivina-Milasevica, Interprojekt d.o.o., Mostar,
ne publikovano
117
PLANIRANJE ODRZAVANJA ZELEZNICKE
INFRASTRUKTURE PREMA EVROPSKIM
NORMAMA

Zdenka Popovic, Leposava Puzavac,

Luka Lazarevic

Gradevinski fakultet, Bulevar kralfa Aleksandra 73, 11000 Beograd, :denkagrf.rs


REZIME

"Tehnicke speciIikacije interoperabilnosti za trans-evropski zeleznicki sistem - podsistem
inIrastruktura" zahevaju sastavljanje plana odrzavanja. Upravljac inIrastrukture treba da propise
odgovarajuci plan odrzavanja za svaku prugu konvencionalnog sistema i prugu za velike brzine. Ovaj
plan odreduje neophodne inspekcije, njihovu ucestalost, strucnu osposobljenost osoblja, metode
merenja i aktivnosti koje treba preduzeti. Ovaj rad prikazuje granicne vrednosti za parametre geometrije
koloseka u skladu sa EN 13848-5. Cilj rada je priprema tehnickih uslova za integraciju zeleznice Srbije
sa zeleznicom Evropske Unije.

KLJUCNE RECI: zeleznica, odrzavanje, inIrastruktura, interoperabilnost, harmonizacija.


THE MAINTENANCE PLANNING OF RAILWAY
INFRASTRUCTURE IN ACCORDANCE WITH EUROPEAN
STANDARDS


ABSTRACT

In "The Technical SpeciIication oI Interoperability relating to the trans-European conventional rail
system -subsystem inIrastructure" maintenance plan is required to be drawn up. The InIrastructure
Manager shall have, Ior each conventional and high-speed rail line, an appropriate maintenance plan.
This plan sets out the necessary inspections, their Irequency, the qualiIication oI the staII, the
measuring methods and the actions to be taken. This paper shows the limit values Ior track geometry
parameters, in accordance with EN 13848-5. The aim oI the paper is a preparation oI the technical
conditions Ior integration oI Serbian railways with railways oI European Union.

KEYWORDS: Railway, maintenance, track geometry, European standards, harmonization.



UVOD

TSI - Tehnicke speciIikacije interoperabilnosti (ERA, 2008) obuhvataju odrzavanje inIrastrukture
konvencionalnih pruga sa aspekta zastite zdravlja i bezbednosti, zastite zivotne sredine i tehnicke
kompatibilnosti postrojenja za odrzavanje konvencionalnih vozila. Tehnicka sredstva i postupci rada
UDK: 711.75 (4)
Prethodno saoptenje
118
koji se koriste tokom odrzavanja inIrastrukture, moraju da osiguraju bezbedno Iunkcionisanje
podsistema inIrastruktura i ne smeju biti opasnost za zdravlje i sigurnost angazovanog osoblja.
Takode, uticaj sredstava i postupaka rada na zivotnu sredinu, ne sme prekoraciti propisane dozvoljene
vrednosti.

Za svaku zeleznicku prugu konvencionalnog sistema upravljac inIrastrukture mora u skladu sa TSI da
sastavi plan odrzavanja. Planom se deIinisu neophodne vrste inspekcije, ucestalost, kvaliIikaciona
osposobljenost angazovanog personala, metode merenja i neophodne aktivnosti. Zbog toga plan mora
da obuhvati najmanje sledece:
- utvrdene granicne vrednosti parametara,
- izjavu o metodama, strucnoj kompetentnosti osoblja, kao i opremi za zastitu bezbednosti osoblja,
- procedure koje se moraju sprovoditi za zastitu osoblja koje radi na koloseku ili u njegovoj blizini,
- sredstva koja se koriste za proveru tekucih - radnih vrednosti parametara,
- mere (smanjenje brzine, deIinisanje roka za sprovodenje mere korektivnog odrzavanja) koje se
moraju preduzeti kada se prekoraci propisana vrednost.

Plan odrzavanja se odnosi na sledece elemente:
- zahteve za ekvivalentnu konicnost,
- geometriju skretnica i ukrstaja,
- kvalitet geometrije koloseka i granicne vrednosti za pojedinacne deIekte,
- ivicu perona u skladu sa zahtevima TSI "Osobe sa ogranicenom mobilnoscu",
- inspekciju stanja u tunelima u skladu sa zahtevima TSI "Bezbednost u zeleznickim
tunelima",
- strucnu kvaliIikaciju osoblja koje radi na odrzavanju.

Osnova za izradu plana odrzavanja su merni podaci sa zeleznicke mreze. Na taj nacin veliki znacaj
dobijaju podaci prikupljeni sa mreze pomocu mernih kola. Tokom merenja registruju se prekoracenja
propisanih granicnih vrednosti i po potrebi mogu da se preduzmu odgovarajuce mere za osiguranje
bezbednosti saobracaja. Nakon merne voznje podaci o kvalitetu geometrije koloseka sa dataljnim
uputstvima u vezi sa registrovanim nedostacima postavljaju se na intranet mrezu i postaju dostupni
svim operaterima.

Ovakva strategija odrzavanja zahteva, pored spovodenja uobicajenih ciklicnih mera redovnog
odrzavanja po ustaljenom programu, dodatne intervencije na uredenju nivelete i smera koloseka. Za
ovakve potrebe neophodna je odgovarajuca mehanizacija.


ZAKONSKA I PODZAKONSKA AKTA KAO OSNOV ZA IZRADU PLANA
ODRZAVANJA

Evropski komitet za standardizaciju CEN izradio je grupu standarda EN 13848, koja se sastoji iz pet
delova (CEN, 2003, 2006, 2009, 2010, 2008). Cilj donosenja ove grupe standarda je deIinisanje
jedinstvenog pristupa za ocenu stanja kvaliteta geometrije koloseka evropske zeleznicke
inIrastrukture. Ova grupa standarda je osnova za izradu plana odrzavanja evropske zeleznicke
inIrastrukture.

U Srbiji je do sada iz ove grupe standarda od strane Instituta za standardizaciju objavljen samo srpski
standard SRPS EN 13848-1:2010 Primene na zeleznici - Kolosek - Kvalitet geometrije koloseka - Deo
1: DeIinisanje parametara geometrije koloseka.

119
Na slici 1 prikazan je trenutni status harmonizacije podzakonskih akata za odrzavanje zeleznicke
inIrastrukture u Republici Srbiji. Jedna od znacajnih prepreka za harmonizaciju je ocekivanje novog
Zakona za bezbednost zeleznickog saobracaja u skladu sa Direktivom za bezbednost zeleznickog
saobracaja - The European Railway SaIety Directive (2004/49/EC).



Slika 1. Postupak harmonizacije podzakonskih akata za odrzavanje zeleznicke inIrastrukture u Republici Srbiji
Figure 1. The harmonization procedure Ior technical regulations Ior railway inIrastructure maintenance in the
Republic oI Serbia


NIVOI KVALITETA GEOMETRIJE KOLOSEKA PREMA EVROPSKIM
STANDARDIMA

Prema evropskim standardima kvalitet geometrije koloseka se deIinise kao ocena odstupanja od
srednjih ili projektovanih geometrijskih karakteristika odredenih parametara, u horizontalnim i
vertikalnim ravnima, koja je u vezi sa bezbednoscu ili sa mirnocom hoda vozila.

DeIinisanje nivoa kvaliteta je od narocitog znacaja za:
- optimizaciju odrzavanja geometrije koloseka,
- optimizaciju mirnoce hoda vozila i dinamickog opterecenja koloseka, i
- harmonizaciju procedura za prihvatanje vozila.

Kvalitet geometrije koloseka se opisuje pomocu sledecih pokazatelja:
- ekstremne vrednosti pojedinacnih gresaka u geometriji,
- standardne devijacije odredenog parametra geometrije na deIinisanoj duzini (obicno 200 m), i
- srednje vrednosti parametra geometrije.
120

DeIinisu se tri nivoa kvaliteta prema (CEN, 2008). Nazivi nivoa kvaliteta na srpskom jeziku i
parametara geometrije koloseka koristice se u skladu sa terminologijom iz (Puzavac, 2009).


U tabeli 1 dat je pregled deIinisanih granica osnovnih parametara koloseka za sva tri nivoa kvaliteta.

Tabela 1. Granicni nivoi parametara geometrije koloseka (Puzavac, 2009)
Table 1. Limit levels oI the track geometry parameters (Puzavac, 2009)

Odstupanje
maksimalne
vrednosti od
nominalne
Odstupanje srednje
vrednosti od
nominalne
Odstupanje
maksimalne
vrednosti od nulte*
Standardna
devijacija
IAL IL AL IAL IL AL IAL IL AL IAL IL AL
Sirina koloseka
Odstupanje po
proIilu

Odstupanje po
pravcu

Vitopernost

* - Prema (CEN, 2008), za odstupanja po proIilu i pravcu deIinisu se granice odstupanja maksimalnih od
srednjih vrednosti. U praksi, srednje vrednosti su bliske nuli i stoga se umesto njih mogu koristiti nulte vrednosti.

Prvi nivo je "Granica neodloznog dejstvovanja" (eng. 'Immediate Action Limit, u daljem tekstu IAL)
i odnosi se na vrednosti koje, ukoliko se prekorace, zahtevaju momentalno sprovodenje mera za
smanjenje rizika od iskliznuca vozila i dovodenje rizika na prihvatljiv nivo. To je moguce uciniti
zatvaranjem pruge, redukovanjem brzine, ili korigovanjem geometrije koloseka.

Drugi nivo je "Granica intervencije" (eng. 'Intervention Limit, u daljem tekstu IL) i odnosi se na
vrednosti koje, ukoliko se prekorace, zahtevaju mere korektivnog odrzavanja u cilju sprecavanja
dostizanja granice neodloznog dejstvovanja pre sledece inspekcije.

Treci nivo je "Granica upozorenja" (eng. 'Alert Limit, u daljem tekstu AL) i odnosi se na vrednosti
koje, ukoliko se prekorace, zahtevaju analizu stanja geometrije koloseka i njegovo uzimanje u obzir
pri redovnom odrzavanju.

IAL vrednosti su dobijene na osnovu iskustva i teorijske analize interakcije vozila i koloseka.

Za sirinu koloseka deIinisu se dozvoljene vrednosti maksimalnih odstupanja sirine koloseka od
nominalne sirine, kao i dozvoljena odstupanja srednje sirine koloseka (na duzini od 100 m) od
nominalne sirine.

Za odstupanja po proIilu i pravcu deIinisu se granice pojedinacnih odstupanja srednje do maksimalne
vrednosti. Srednje vrednosti se racunaju na duzini koja je najmanje dva puta veca od najvece talasne
duzine u opsezima D1: 3 m _ 25 m i D2: 25 m _ 70 m.

Za vitopernost se deIinisu dozvoljena odstupanja maksimalnih vrednosti od nultih vrednosti.

121
Standard ne daje IAL vrednosti za nadvisenje, jer je rizik od iskliznuca usled gresaka u nadvisenju u
direktnoj vezi sa vitopernoscu.

Za sirinu koloseka, IAL granice su date u Iunkciji maksimalnih brzina vozila koja saobracaju po pruzi,
dok su za odstupanja po proIilu i pravcu pored toga date i u Iunkciji talasnih opsega D1 i D2. Talasni
opseg D3: 70 m _ 200 m (opseg D3 se koristi samo na prugama za brzine vece od 250 km/h) se ne
uzima u obzir, jer ne utice na bezbednost, vec na mirnocu hoda vozila. Granice vitopernosti daju se u
Iunkciji duzine merne baze.

Granice IL i AL su uglavnom vezane za politiku odrzavanja, koja se rukovodi ili samo odrzavanjem
bezbednosti, ili jos i udobnoscu (vezanom za mirnocu hoda vozila), nizim troskovima tokom veka
trajanja i boljom uslugom.

Opisane granice se razlikuju od granicnih vrednosti za nivoe kvaliteta geometrije koloseka QN1, QN2
i QN3 koji su u vezi sa merenjem dinamickog ponasanja zeleznickih vozila i deIinisani su u (UIC,
2005). Narocito se vrednost QN3 razlikuje od IAL. Nivo QN3 predstavlja vrednost koja, ukoliko se
prekoraci, dovodi do izostavljanja deonice iz analize, jer takva deonica ne prikazuje uobicajen kvalitet
geometrije, odnosno nije reprezentativna. Za razliku od IAL, na nivou QN3 se dozvoljava redovan
saobracaj.


ZAKLJUCNA RAZMATRANJA

Ocigledna je nekompatibilnost postojece tehnicke regulative za oblast odrzavanja zeleznicke
inIrastrukture u Republici Srbiji sa regulativom EU. Resavanje ovog problema, koji predstavlja
sustinsku prepreku za integraciju zeleznica Srbije u evropsku zeleznicku mrezu, zahteva usvajanje
zakonskih i tehnickih okvira za primenu evropskih standarda.

Za sada, zakonska prepreka je neusaglasenost postojeceg Zakona o bezbednosti u zeleznickom
saobracaju (Sluzbeni glasnik Republike Srbije broj 101/05) sa Direktivom 2004/49/EC. Sa druge
strane, iako je Zakon o zeleznici (Sluzbeni glasnik Republike Srbije broj 18/2005) usaglasen sa
odgovarajucim Direktivama Europske Unije, u praksi se jos uvek ne sprovode njegove odredbe u
oblasti odrzavanja. Prema ovom Zakonu zeleznicka inIrastruktura se mora odrzavati u stanju koje
osigurava bezbedan i nesmetan zeleznicki saobracaj, kao i kvalitetan i uredan prevoz. U ovom cilju
moraju se vrsiti stalni nadzori i povremeni pregledi, kao i otklanjati utvrdeni nedostaci. Sastavljanje
godisnjeg plana odrzavanja vrsi se u skladu sa postojecom tehnickom regulativom za oblast
odrzavanja, koja je prilagodena primeni mernih kola EM 80L. Pomenutim mernim kolima ne mogu se
meriti parametri deIinisani prema (CEN, 2003). KvantiIikovanje kvaliteta geometrije koloseka na
osnovu lokalno deIinisanih parametara u Uputstvu 339 sustinski onemogucuje pristup i koriscenje
javne zeleznicke inIrastrukture svim zainteresovanim prevoznicima.

Tehnicka ogranicenja za primenu evropskih standarda u oblasti planiranja odrzavanja predstavljaju:
nedostatak baze podataka o reIerentnoj geometriji koloseka na postojecoj mrezi ZS, nedostatak
strategije i materijalnih sredstava za popunjavanje baze, strucna neobucenost osoblja za rad na
savremenim mernim kolima, nedostatak znanja u oblasti upravljanja odrzavanjem zeleznicke
inIrastrukture, nepracenje Direktiva, TSI i tehnickih standarda iz ove oblasti.
Tek nakon resavanja navedenih zakonskih i tehnickih ogranicenja, Direkcija za zeleznice bi mogla da
pristupi harmonizaciji tehnicke regulative u oblasti odrzavanja. U protivnom, harmonizovana
regulativa ne bi mogla prakticno da se primeni.

122
ZAHVALNICA

Ovaj rad je rezultat istrazivanja u okviru Tehnoloskog projekta 36012 ,Istrazivanje tehnicko-
tehnoloske, kadrovske i organizacione osposobljenosti Zleznica Srbije sa aspekta sadasnjih i buducih
zahteva Evropske Unije' Iinansiranog od strane Ministarstva za nauku i tehnoloski razvoj Republike
Srbije.


LITERATURA

CEN: EN 13848-1:2003 - Railway applications - Track - Track geometry quality - Part1: Characterization oI
track geometry
CEN: EN 13848-2:2006 - Railway applications - Track - Track geometry quality - Measuring systems - Track
recording vehicles
CEN: EN 13848-3:2009 - Railway applications - Track - Track geometry quality - Part 3: Measuring systems -
Track construction and maintenance machines
CEN: EN 13848-4:2010 - Railway applications - Track - Track geometry quality - Part 4: Measuring systems -
Manual and lightweight devices
CEN: EN 13848-5:2008 - Railway applications - Track - Track geometry quality - Part 5: Geometric quality
levels
ERA - Europische Eisenbahnagentur : ReIerat Interoperabilitt, Transeuropisches konventionelles
Eisenbahnsystem, Technische SpeziIikation Ir die Interoperabilitt - Teilsystem InIrastruktur, S. 1-106,
2008
Hanreich, W., Wogowitsch, M., Datler, M.: Umsetzunag des Instandhaltungsplanes bei BB InIrastuktur nach
internationalen normen, ETR, Nr. 9, 2008, S. 548-551
Pech, F., Lichtberger, B. : Automatische EinzelIehlerbehebung, ETR 49, H. 12, 2000, S. 809 - 815
Popovic, Z.: Interoperability and standardization oI railway inIrastructure oI Serbian railways, Railway
Technical Review, Hamburg, ISSUE 4/2007, Volume 47, pp. 6-9
Puzavac, L., Popovic, Z: Vertical track geometry deterioration modeling, Izgradnja, 2010, vol. 64, iss. 1-2, pp. 7-
20
Puzavac, L.: Modeliranje propadanja geometrije koloseka, Beograd: Gradevinski Iakultet, 2009, magistarska
teza
UIC Code 518: Testing and approval oI railway vehicles Irom the point oI view oI their dynamic behaviour
SaIety Track Iatigue Ride quality, 3rd edition, October 2005.
www.iss.rs (pristup Iebruar 2011.)


123
SINSKI DEFEKTI HEAD CHECK, SQUAT I
BELGROSPI

Zdenka Popovic, Leposava Puzavac
,
Luka Lazarevic

Gradevinski fakultet, Bulevar kralfa Aleksandra 73, 11000 Beograd, :denkagrf.rs


REZIME

Sa porastom brzina, osovinskog i saobracajnog opterecenja na savremenim zeleznickim prugama raste
dinamicko opterecenje sine. Zbog velikih kontaktnih napona u dodiru tocka i sine, pojava deIekta sine
usled zamora materijala postaje sve izrazenija. U ovom radu se sistematizuju iskustva zeleznickih
uprava u Evropi i daje pregled rezultata istrazivanja iz oblasti sinskih deIekta usled zamora materijala:
head check, squat i belgrospi.

KLJUCNE RECI: zeleznica, odrzavanje, sina, head check, squat, belgrospi.


HEAD CHECK, SQUAT AND BELGROSPI - RAIL DEFECTS


ABSTRACT

With the higher speeds, axle and traIIic loads on the modern railways the dynamic load increase.
Because oI the high rolling contact stress in wheel and rail, a phenomenon oI the rail deIects caused by
rolling contact Iatigue has become more distinctive. This paper systematizes the knowledge oI the rail
inIrastructural operators in Europe and summarizes the research results in the area oI the rail deIects
caused by the rolling contact Iatigue: head check, squat, and belgrospi.

KEYWORDS: Railway, maintenance, rail, head check, squat, belgrospi.


UVOD

Pojava deIekta sine usled zamora materijala u zonama velikih kontaktnih napona postala je problem,
koji u uslovima neodgovarajuce strategije odrzavanja moze da ugrozi bezbednost zeleznickog
saobracaja.

Najpre su deIekti ovog tipa uocavani samo na sinama u kolosecima pruga za tezak teretni saobracaj sa
velikim osovinskim opterecenjima (slika 1). Medutim, danas se ista pojava uocava i na
konvencionalnim prugama za mesoviti saobracaj, kao i na prugama za velike brzine, narocito za brzine
preko 200 km/h.

Dodirna povrsina tocka i sine je izuzetmo mala i iznosi svega 1,5 - 3,0 cm
2
. Velika opterecenja od
tocka prenose se preko male dodirne povrsine na sinu, sto stvara velike napone pritiska.
UDK: 625.143
Prethodno saoptenje
124
Prekoracenjem granicnog napona koji dovodi do elasticne deIormacije sinskog celika, celik se
istiskuje ka neopterecenoj okolini dodirne povrsine, remeti se njegova mikrostruktura i dolazi do
plasticne deIormacije sine.

Sa druge strane, na prugama za velike brzine, ukupno opterecenje od tocka koje deluje na sinu
povecava se zbog porasta udela dinamickog opterecenja.



Slika 1. Prenos velikog osovinskog opterecenja 250 kN sa tocka na sinu
Figure 1. Transmission oI high axle load 250 kN Irom wheel on rail


DEFEKTI USLED ZAMORA SINSKOG CELIKA

Zamor sinskog celika pod dejstvom promenljivog opterecenja od saobracaja, predstavlja proces
postepenog razaranja usled nastanka i razvoja inicijalne prsline, sve do loma sine u koloseku.

Povrsina loma usled zamora materijala, u opstem slucaju, ima karakteristican izgled. Na njoj se mogu
uociti dve vizuelno izrazito razlicite povrsine: zona zamora i zona nasilnog loma (slika 2).

Zona zamora ima glatku i tamnu povrsinu u kojoj se uocavaju linije porasta zamorne prsline, a nalazi
se na mestima povecane koncentracije napona usled: geometrijskog oblika i konstruktivnih
karakteristika, proIila sine (prelazna zaobljenja poprecnog proIila, rupe u vratu i sl.), povrsinskih
ostecenja (npr. od alata za obradu i odrzavanje), tehnoloskog postupka proizvodnje (mikroprsline,
gasni mehuri i sl.), ostecenja u eksploataciji (korodirana i udarena mesta) i drugih deIekta.

U ovom radu se predstavljaju karakteristicni deIekti sine poznati pod nazivima: head check, squat i
belgrospi. Ovi nazivi se koriste zvanicno na svim jezicima sveta u naucnoj i strucnoj literaturi bez
prevodenja.

Prirucnik za sinske deIekte "Handbook oI rail deIects - Code 712 Rail DeIects" obuhvata deIekte head
check i squat (International Union oI Railways, 2002). Pomenuti deIekti nisu obuhvaceni vazecim
Uputstvom 339 o jedinstvenim kriterijumima za kontrolu stanja pruga na mrezi JZ. Uskladivanjem
Uputstva 339 sa UIC Code 712 osiguralo bi se jedinstvo postupaka za utvrdivanje, prijavljivanje i
klasiIikaciju sinskih deIekta i izradu statistickih pokazatelja o sinskim deIektima u okviru jedinstvene
evropske baze podataka.
125


Slika 2. Karakteristicni izgled povrsine materijala nakon loma usled zamora sinskog celika
Figure 2. Characteristic look oI a steel surIace aIter break caused by rolling contact Iatigue


DEFEKT TIPA HEAD CHECK

Ovaj deIekt se javlja na spoljasnjoj sini u krivinama radijusa do 3000 m, ali najcesce pri radijusima
krivina do 1500m. Lociran je karakteristicno na prelazu iz kotrljajuce povrsi na glavi sine (povrsina po
kojoj se kotrlja tocak sinskog vozila) u unutrasnju bocnu stranu glave. DeIekt se uocava iskljucivo u
kolosecima sa deIinisanim smerom voznje (npr. dvokolosecna pruga) i sa velikim kvazi-statickim
opterecenjem po tocku vozila (slika 3). Orjentacija prslina iskljucivo zavisi od smera voznje.



Slika 3. Izraziti primer sinskog deIekta head check
Figure 3. Characteristic example oI head check rail deIect

DeIekt sina usled zamora materijala u sinama ugradenim u koloseke jednokolosecne pruge maniIestuje
se na sasvim drugaciji nacin. Usled promenljivog smera voznje zamor materijala se maniIestuje kao
bocno tecenje celika glave sine (slika 4).



Slika 4. Bocno tecenje usled zamora materijala u glavi sine na jednokolosecnoj pruzi
Figure 4. Lateral Ilow oI steel caused by rolling contact Iatigue on the single track line
126
Head check na sinama dvokolosecne pruge uocava se u vidu Iinih, kratkih, kosih, povrsinskih prslina
na pravilnom rastojanju, koje najcesce iznosi 1-7 mm. Sto je celik tvrdi, rastojanje prslina je manje.
Vizuelno uocavanje povrsinskih prslina ukazuje da ispod povrsine vec postoje prsline, koje se prostiru
do odredene dubine i odredenom smeru unutar glave sine. Ukoliko se deIekt ne detektuje i otkloni na
vreme, on napreduje dovodeci do odvajanja manjih ili vecih delova sinskog celika (slika 5, levo).
Razvijanjem prsline na dole, u krajnjem ishodu cesto dolazi do loma sine (slika 5, desno).



Slika 5. Levo: Head check sa odvajanjem materijala; Desno: Prelom usled head check-a
Figure 5. LeIt: Head check with the scaling (spalling); Right: The break caused by the head check

Ukoliko se ne primeni odgovarajuca strategija brusenja i reproIilisanje sine (tzv. anti-head check
proIil) u zoni zamora materijala (Schch, 2000), visestruko se povecavaju troskovi odrzavanja
gornjeg stroja (prerana zamena sine, progresivno propadanje geometrije koloseka), narusava se
pouzdanost i bezbednost zeleznickog saobracaja (Schch, 2008).

Nepoznavanje brzine razvoja prsline i nepouzdanost merenja dubine prsline uobicajenim postupkom
ultrazvucnog ispitivanja (International Union oI Railways, 2005) su problemi koji se u prakticnim
uslovima resavaju periodicnim ciklusima brusenja sine, u skladu sa iskustvima svake zeleznicke
uprave. Za sada se paznja usmerava na kriticna podrucja (spoljna sina u krivini, narocito ukoliko se
bok sine podmazuje), koja su iskustveno prepoznatljiva po mogucim koncentracijama naprezanja i u
njima na kriticna mesta (prelaz kotrljajuce povrsine na glavi sine u unutrasnju bocnu stranu glave sine)
gde se prema iskustvu mogu ocekivati prsline usled zamora.


DEFEKT TIPA SQUAT

DeIekt nastaje na sinama koloseka u pravcu, ili u krivinama velikih radijusa preko 3000 m. Javlja se
usled delovanja dinamickog opterecenja od saobracaja, narocito u zonama izrazitog kocenja i/ili
ubrzavanja vozila. Uocava se na kotrljajucoj povrsini kao prosirenje i lokalno ulegnuce dodirne
povrsine tocak-sina. Praceno je tamnim mrljama i lucnim prslinama ili prslinama u obliku latinicnog
slova "V" (slika 6). Tokom vremena prslina se siri ka unutrasnjoj strani glave sine. Napredovanje
prsline se najpre ostvaruje pod malim uglom prema kotrljajucoj povrsini. Nakon sto prslina dostigne
dubinu 3 do 5 mm, povija se u poprecnom pravcu na dole i moze da prouzrokuje lom (slika 6).

Ukoliko se deIekt uoci u pocetnom stadijumu, uklanja se brusenjem. Na taj nacin se moze odloziti
zamena sine. Samo u pojedinim slucajevima ovaj deIekt se moze sanirati navarivanjem. Ipak, najcesce
se problem resava zamenom sine.

127


Slika 6. Tipicni izrazeni squat (izgled i presek) (Krull i sar., 2000)
Figure 6. A typical severe squat (view and cross section) (Krull , 2000)


DEFEKT TIPA BELGROSPI

Ovaj deIekt se javlja iskljucivo na prugama za velike brzine, kao eIekat zamora sinskog celika. DeIekt
je dobio ime prema prezimenima trojice ljudi, koji su prvi uocili ovaj Ienomen na prugama za velike
brzine u Nemackoj: Belz (Belc), Grosmann (Grosman) i Spiegel (Spigel). Javlja se na naboranoj
sinskoj glavi u vidu prslina akumuliranih na vrsnim delovima naborane povrsi glave sine. DeIekt se
moze opisati i kao mesavina nepravilno rasporedenih head check deIekta i minijaturnih deIekta squat
(slika 7). UIC CODE 712 ne obuhvata ovaj deIekt (International Union oI Railways, 2002).



Slika 7. DeIekt belgrospi
Figure 7. DeIect belgrospi

S obzirom na to da naboranost sine dubine 0.03 mm znacajno povecava dinamicke sile koje deluju na
sinu, upravo ova vrednost se propisuje kao granicna za preduzimanje brusenja sine na prugama za
velike brzine (Dollevoet, 2010).


ZAKLJUCNA RAZMATRANJA

DeIekti sine nastali usled zamora materijala su Ienomen koji se uporno ponavlja tokom ekspolatacije i
predstavljaju ozbiljnu opasnost za zeleznicki saobracaj sirom sveta. Zbog toga nega sine u koloseku
obuhvata sprovodenje ciklicnih aktivnosti tokom njenog veka trajanja. Ciklicno se brusenjem uklanja
celik u ostecenim zonama, uz ocuvanje poprecnog proIila sine u uskim granicama tolerancije.
Uklanjanjem materijala brusenjem mora se odrzati poprecni proIil sine, kako bi se naponi u dodiru
tocak-sina odrzali u dozvoljenim granicama i osigurao stabilan tok voznje.

Primena sine sa tvrdom glavom ima za posledicu duze prilagodavanje geometriji tocka (International
Union oI Railways, 2005). Zato je brusenje novih sina u koloseku standardna procedura na
savremenim zeleznicama Evrope i sveta. Cilj je da se vec na pocetku ekspoatacije osiguraju optimalni
uslovi i uklone uobicajene nepravilnosti nastale polaganjem koloseka.
128

Postojeca tehnicka regulativa u oblasti odrzavanja zeleznicke inIrastrukture u Srbiji je zastarela i ne
odgovara zahtevima bezbednosti savremenih konvencionalnih pruga za mesoviti saobracaj.
Postojecom tehnickom regulativom nisu obuhvaceni deIekti prikazani u ovom radu, metode detekcije,
procedure za odredivanje i sprovedenje optimalne periodicnosti inspekcije i upravljanje odrzavanjem
sine u koloseku.


ZAHVALNICA

Ovaj rad je rezultat istrazivanja u okviru Tehnoloskog projekta 36012 ,Istrazivanje tehnicko-
tehnoloske, kadrovske i organizacione osposobljenosti Zleznica Srbije sa aspekta sadasnjih i buducih
zahteva Evropske Unije' Iinansiranog od strane Ministarstva za nauku i tehnoloski razvoj Republike
Srbije.


LITERATURA

Dollevoet, R., P., B., J.: Design oI an Anti Head Check proIile based on stress relieI, PhD Thesis, University oI
Twente, 2010, p.p. 151
International Union oI Railways: "UIC Code 712 Rail DeIects", 2002
International Union oI Railways: "UIC Code 721 Recommendation Ior the use oI rail steel grades", 2005
International Union oI Railways: "UIC Code 725 Treatment oI rail deIects", 2007
Krull, R., Hintze, H., Thomas, H. : "Moderne Methoden der zerstrungsIreien WerkstoIIprIung im Oberbau",
Internationales Symposium SchienenIehler, Brandenburg, 2000, S. 39-54
Schch, W.: "SchienenschleiIen zur Verminderung von OberIlchenschden", Internationales Symposium
SchienenIehler, Brandenburg, 2000, S. 63-71
Schch, W.: "Entwicklung von SchleiIstrategien gegen Rollkontaktermdung - Ein internationaler berblick",
ZEVrail Glasers Annalen 132, 2008, S. 2-10



129




REKONSTRUKCIJA TRAMVAJSKIH PRUGA U
BULEVARU KRALJA ALEKSANDRA


Jokanovic Dragana*, Stanisic Zorana*, Dzudovic Mirjana

Saobracafni institut CIP, Beograd , fokanovicdsicip.co.rs stanisic:sicip.co.rs
Direkcifa :a Zele:nice, Beograd , md:udovicvahoo.com



REZIME

Ovim radom je prezentovana rekonstrukcija tramvajskih pruga u Beogradu u Bulevaru kralja
Aleksandra od Vukovog spomenika do ulice Gospodara Vucica. Rekonstrukcija obuhvata zamenu
konstrukcije donjeg i gornjeg stroja koloseka, obnovu i zamenu sistema odvodnjavanja i tramvajske
kontaktne mreze. Teziste rada je na projektu i tehnologiji izvodenja rekonstrukcije donjeg i gornjeg
stroja tramvajskih koloseka. Cilj projekta je da se izvodenjem optimalnog tipa tramvajske konstrukcije i
primenjenim tehnickim resenjima postigne trajnije, eIikasnije i bezbednije Iunkcionisanje saobracaja.

KLJUCNE RECI: rekonstrukcija, tramvajske sine


RECONSTRUCTION OF TRAM RAILS IN KRALJA
ALEKSANDRA BOULEVARD

ABSTRACT

This paper presents reconstruction oI tramway lines in Belgrade in Bulevar kralja Aleksandra Irom Vuk
Karadzic monument to Gospodara Vucica street.The reconstruction includes replacement oI track
substructure and superstructure, reconstruction and replacement oI drainage system and tramway
overhead catenary system. The paper is Iocused on design and technology Ior reconstruction oI tram
track substructure and superstructure. The project objective is to enable long-term, eIIicient and saIe
traIIic operations using optimum type oI tram track structure and adequate technical solutions.

KEYWORDS: reconstruction, tram rails



UVOD

Grad Beograd je 2003.god. na osnovu dobijenog kredita Evropske Investicione Banke zapoceo
sveobuhvatni program rekonstrukcije tramvajskih koloseka i pripadajuce ulicne inIrastrukture.

Aktuelno stanje tramvajskih pruga, maniIestovano ishabanoscu sina, narusenom kolosecnom
geometrijom, deIormacijama kolosecne ispune tramvajske bastice i nezadovoljavajucem stanju
(kvalitetom) donjeg stroja, zahteva urgentne mere rekonstrukcije. Do danas je izvedeno nekoliko
UDK: 625.46 : 625.1 (497.11)
Struni lanak
130
glavnih saobracajnih pravaca: Nemanjina ulica, Savska Ulica, Bulevar vojvode Misica... U toku
protekle godine izvedena je rekonstrukcija Bulevara kralja Aleksandra, na osnovu koje su u ovom radu
prezentovani principi projektovanja i tehnologije izvodenja rekonstrukcije donjeg i gornjeg stroja
tramvajskih koloseka.


OPIS POSTOJECEG STANJA

Postojeci proIil ulice sastoji se od cetiri saobracajne trake sirine 3.5m, sa izdvojenim tramvajskim
basticama lociranim obostrano uz kolovoz sirine 3.5-4.0m i obostranim pesackim stazama promenljive
sirine.Postojeci tramvajski koloseci su gradeni na podlivci od livenog asIalta i manjim delom na
drvenim pragovima u zastoru od drobljenog kamenog agregata. Stanje sina i narusena geometrija
koloseka sa vidljivim deIormacijama kolosecne konstrukcije zahtevala je hitnu intervenciju.


OPIS TEHNICKOG RESENJA

Pocetak rekonstrukcije saobracajnice je na pocetku postojece tramvajske skretnice za desno skretanje
iz Bulevara kralja Aleksandra u Ruzveltovu ulicu, neposredno ispred Vukovog spomenika. Kraj
radova na rekonstrukciji je neposredno iza raskrsnice sa Ulicom gospodara Vucica, kod Cvetkove
pijace. Duzina rekonstruisane saobracajnice je oko 2500 m.

Rekonstruisani poprecni proIil ulice sastoji se od tramvajske bastice sirine 7.50m locirane u sredini
saobracajnice, obostrane saobracajne trake sirine 6.50m, obostranih trotoara promenljive sirine i u
delu saobracajnice parking mesta (koso i poduzno parkiranje) duz spoljne ivice kolovoza.

Nivelacija saobracajnice je deIinisana iz uslova da odstupanja od postojece nivelacije budu sto manja
kao i da se zadovolje potrebni visinski odnosi izmedu tramvajske bastice, ulice, parkinga i uklapanja
trotoara u postojece stanje. Izvrseno je uklapanje u nivelaciju bocnih prikljucaka.

Na predmetnoj deonici projektovane su i raskrsnice sa poprecnim saobracajnicama.

Tramvajska pruga je standardne sirine koloseka od 1000mm , projektovana u tramvajskoj bastici sirine
7.50m, izdvojenoj i izdignutoj u odnosu na kolovoz saobracajnice. Razmak koloseka je 3.80m.
Tramvajska stajalista su duzine 60m, sirine 3m. Na predmetnoj deonici predvideno je 12 stajalista.

Kolovoz saobracajnice se sastoji od dve saobracajne trake, ukupne sirine 6.50m za svaki smer. Duz
spoljne ivice kolovoza projektovane su parking povrsine .Dimenzije parking mesta su 2.3x5.0m za
koso, odn. 2.0x6.0m za poduzno parkiranje.

131



Slika 1. Normalni poprecni proIil
Figure 1. Typical cross section


NOVA TRAMVAJSKA KONSTRUKCIJA

Rekonstrukcijom je predvidena kompletna zamena postojece tramvajske konstrukcije novom. To
podrazumeva: uklanjanje postojece kolosecne ispune, demontazu postojeceg koloseka, iskop
zemljanog materijala, obrada posteljice uz eventualno potrebno ojacanje i Iormiranje nove tramvajske
konstrukcije.

Tramvajska pruga je standardne sirine koloseka od 1000mm.Nova tramvajska konstrukcija se Iormira
sa kolosecnom resetkom, kontinualno elasticno oslonjenom preko elastomerne trake na nosecu
mikroarmiranu betonsku plocu d30cm, izgradenu preko sloja drobljenog agregata, d30 cm.

Nosece mikroarmirane betonske ploce, sirine 2,40 m i debljine 30 cm, grade se nezavisno ispod
svakog koloseka u poljima duzine 4,0 m.

Preko izgradenih nosecih betonskih ploca postavlja se konstrukcija gornjeg stroja sa sinama Ri 60.


TEHNOLOGIJA IZVODENJA

Izrada posteljice

Obrada posteljice odnosno temeljnog tla podrazumeva njegovo Iino planiranje i zbijanje do zahtevane
zbijenosti, kao i eventualno razrivanje radi susenja ili kvasenja u debljini od priblizno 30 cm, a prema
kotama i nagibima datim u projektu. Tehnologija izvodenja radova na obradi posteljice se zasniva na
podacima o sastavu i geomehanickim svojstvima materijala u temeljnom tlu.

132



Slika 2. Detalj gornjeg stroja tramvajske konstrukcije sa novom betonskom plocom
a) na mestu pricvrscenja b) na delu koloseka izmedu pricvrsnih tacaka
Figure 2. Detail oI tram track superstructure with new concrete slab
a) at Iixing point b) at track section between Iixing points


Izrada podloge od drobljenog agregata 0/31,5 mm

Materijal treba razastrti za sloj projektovane debljine. Materijal se mora razastrti u poduznom pravcu u
nagibu jednakom nagibu nivelete. Debljina sloja pri razastiranju mora biti takva da se nakon zbijanja
postigne projektovana debljina sloja i odgovarajuca ravnost. Sloj se mora zbijati u punoj sirini
tramvajske bastice. Zbijanje drobljenog kamenog agregata 0/31,5 mm treba vrsiti od nize ivice ka
visoj u poprecnom proIilu i do zahtevanih karakteristika u skladu sa kotama i dimenzijama datim u
projektu. Preko zavrsenog sloja postavlja se zilava hartija u punoj sirini jednostavnim razmotavnjem
rolne materijala.

Izrada mikroarmirane cementno betonske ploce MB30

Izrada mikroarmirane cementnobetonske ploce debljine 30 cm i sirine 240cm je predvidena ispod
svakog koloseka. Betoniranje betonskih ploca vrsi se u dvostranoj oplati. Da bi se izbeglo ostecenje
denivelacije ploce usled naprezanja izazvanih temperaturnim promenama i opterecenjem od vozila,
betonska kolovozna konstrukcija deli se spojnicama u ploce duzine 4,0m.Ekspanzione spojnice
133
postavljaju se na svakih 52 m a izmedu njih se na razmaku od 4,0m Iormiraju kontrakcione spojnice.
Veza izmedu ploca ostvaruje se celicnim mozdanicima O 22. Spojnice sirine 5mm, ispunjavaju se
stiroporom, sa zavrsnim delom dubine 2cm zatvorenim masom za zalivanje spojnica od
jednokomponentnog trajnoelasticnog poliuretanskog kita otpornog na soli i naItne derivate,
postavljenog preko proIila od penaste gume. Polipropilenska mikroarmatura dodaje se betonskoj masi
u kolicini od 0.9kg/m
3
betonske mase tokom njenog spravljanja radi pojacanja radne cvrstoce betona,
redukcije plasticnog skupljanja i sleganja tokom ocvrscavanja, odnosno povecanja otpornosti na mraz,
udar, abraziju, penetraciju vode i hemikalija i redukciju prslina zrelog betona.


Polaganje tramvajskog koloseka sa olucastim sinama i kotinualnim elasticnim oslonackim sistemom
sa elastomernom trakom ispod nozice sina, na betonsku podlogu

Polaganju koloseka pristupa se posle zavrsene izrade nosece betonske ploce. Kolosecna resetka se
Iormira povezivanjem sina celicnim traverzama. Pomocu privremenih oslonaca vezanih za nozicu sine
koji se sastoje od privremene podlozne ploce koja nosi pricvrsni anker sa pricvrsnom plocicom kao i
metalne bolcne za stelovanje, vrsi se dovodenje koloseka na osovinu i niveletu i njegovo zavarivanje u
odseke. Na nozicu sine se postavlja kontinualna elastomerna traka. Zatim se vrsi obelezavanje i
busenje rupa O28 mm u koje se postavlja staklena ampula sa dvokomponentnim punjenjem. Ugraduju
se ankeri i na njih postavljaju pricvrsne plocice. Posle toga se postavlja oplata (po 2 cm levo i desno
od nozice sine koja obuhvata i pricvrsnu plocicu) u koju se vrsi podlivanje visokovrednim cementnim
malterom prostora izmedu nozice sine sa montiranom elastomernom trakom i nosece betonske ploce u
sloju debljine 2-5 cm. Nakon ocvrscivanja cementne podlivke, montiraju se gumeni elementi uz
bokove sine a gumeni omotac na traverze, demontiraju se privremeni oslonci i kolosek deIinitivno
Iiksira pritezanjem pricvrsnih plocica propisanom silom.


Ispuna prostora izmedu nozice sine sa montiranom elastomernom trakom i nosece betonske ploce
visokovrednim cementnim malterom MM50

Sloj se izvodi radi eliminisanja neizbeznih nepreciznosti kod izrade nosece betonske ploce, a njegova
debljina se krece izmedu 15-50 mm. Masa se sastoji od materijala na bazi cementa koji je otporan na
pritisak, mraz i skupljanje i po ugradnji daje krut oslonac kontinualnoj elastomernoj traci postavljenoj
ispod nozice svake sine. Pre nego sto se pristupi podlivanju, kolosek mora da bude postavljen u
projektovan polozaj u situacionom i visinskom smislu i stabilno Iiksiran.


Izrada kolosecne ispune od mikroarmiranog betona MB30

Izradi betonske ispune pristupa se posto je zavrsena noseca betonska podloga, na njoj Iormirani
koloseci, odnosno Iiksiran pribor, gumeni izolacioni elementi uz bokove sina, kontinualna elastomerna
traka ispod nozice i izvedena cementna podlivka ispod sine a gornja povrsina nosecih ploca premazana
bitumenskom emulzijom.


Izrada zavrsnog sloja kolosecne bastice

Zavrsni (habajuci) sloj uradjen je od asIalta po tehnologiji i kontroli kvaliteta kako je predvidjeno
projektom.

134

Zalivanje sastava izmedu kolovozne ispune i glave sine smesom za zalivanje Iuga

Prilikom Iormiranja zavrsnog sloja ispune koloseka uz glavu sine se postavlja oplata za Iormiranje
prostora za Iugovanje. Pre nanosenja mase za Iugovanje neophodno je izvsiti ciscenje i usisavanje
prostora za Iugovanje i njegovih kontinualnih povrsina, kao i ciscenje zardalih delova glave sine
peskarenjem ili drugom pogodnom metodom. Gornja povrsina zalivene spojnice treba da je 3 mm niza
od gornje povrsine sine (GIS-a).


Glacanje sina

Po zavrsetku radova na polaganju i zavarivanju koloseka kao i na izradi zavrsnih slojeva kolosecne
ispune vrsi se glacanje sina.


ZAKLJUCAK

Na izvedenoj deonici povecana je, zastita od buke, kao i eIikasnije i bezbednije Iunkcionisanje
saobracaja.
135
PRIKAZ PROJEKTA I IZVODENJA SANACIJE
POSTOJECEG MOSTA PREKO DUNAVA KOD BESKE
Slobodan Mitrovic, Aleksandar Ilic, Milan Peric
Alpine d.o.o., Beograd, 27. marta 17, alpinebkalpine.rs
REZIME
U radu su prikazani projekat i izvodenje radova na sanaciji i ojacanju postojeceg 2205 metara dugog
mosta preko Dunava kod Beske. Projektom i ugovorom je obuhvacen samo gornji stroj mosta, bez
stubova. Sami radovi na ojacanju i sanaciji se sastoje od injektiranja prslina i lepljenja karbonskih traka
i tkanina epoksidnim lepkom na nosecu konstrukciju. Rad prikazuje samo do sad izvedene pozicije i ne
bavi se sanacijom gornje ploce koja ce biti radena tek po zatvaranju mosta za saobracaj.
KLJUCNE RECI: Sanacija, ojacanje, karbonske trake i tkanine
AN OVERVIEW OF THE DESIGN AND EXECUTION OF THE
REHABILITATION OF THE EXISTING BRIDGE OVER THE
DANUBE NEAR BESKA
ABSTRACT
The paper presents the design and the execution oI the works on the rehabilitation and strengthening oI
the existing 2205 metre long bridge over the Danube near Beska. The Design and the Contract
encompassed only the superstructure works (excluding piers). The works themselves consisted oI the
injection oI cracks and the application oI the carbon strips and wraps by using epoxy resin glue, on the
load bearing concrete. The paper presents only the works executed to date and not the Iuture works on
the top slab as those will have to be done aIter the closing oI the existing bridge Ior traIIic.
KEYWORDS: Rehabilitation, strengthening, carbon strips and wraps
OPSTE NAPOMENE

U okviru otpocinjanja radova na zavrsetku putnog koridora 10, odn. autoputa E-75, Javno preduzece
Putevi Srbije (JPPS) je raspisalo tender 2005. godine za dva tzv. lota, Lot 3.0 i Lot 5.0. Prvi se odnosio
na projektovanje i izgradnju novog mosta preko Dunava kod Beske (na nizvodnoj, levoj traci
autoputa) a drugi na sanaciju postojeceg mosta. Tenderom je bilo predvideno da oba lota radi jedan
izvodac iako su lotovi ugovarani po dva razlicita modela FIDIC-a, novi most po ,zutom' a postojeci
po ,crvenom', oba po verzijama iz 1999. godine.

Dve osnovne karakteristike crvenog FIDIC-a su: a) ugovor je meren, sa Iiksnim jedinicnim cenama i
b) projekat obezbeduje investitor. S toga je razumljivo sto je JPPS uzeo ovaj model ugovora, jer
stvarne kolicine radova na sanaciji nije moguce odrediti unapred a i period utvrdivanja obima i nacina
sanacije je previse dug da bi mogao da se dozvoli u tenderu a i najcesce mu, kao i u ovom slucaju,
prethode obimna terenska istrazivanja na samom objektu.
UDK: 624.21.012.45.059.2/.3 (497.11)
Pregledni (struni) lanak
136
U slucaju mosta kod Beske, projekat sanacije je uradio nas poznati institut IMS, koji je bio i originalni
projektant mosta.

PRIKAZ PROJEKTNOG RESENJA

Najvaznija napomena kod ove sanacije je da je njome predvidena samo sanacija i ojacanje gornjeg
stroja mosta dok stubovi, temelji i kegle nisu razmatrani niti ugovoreni. Pretpostavlja se da je njihovo
stanje zadovoljavajuce.

Sto se tice gornje ploce i njene sanacije, ona u ovom radu nece biti detaljno prikazana jer jos nije ni
zapoceta, odn. njena sanacija je projektom predvidena da zapocne tek nakon pustanja u saobracaj
novog mosta i zatvaranja postojeceg za saobracaj. Napomenucemo da je, nakon naknadnih ispitivanja
od strane IMS-a, odluceno da se izvrsi njena potpuna sanacija i to popravka gornje povrsine
konstruktivnog betona i armature, zamena hidroizolacije i kolovoza, zamena pesackih staza i na kraju,
odbojne i pesacke ograde.

Projektno resenje diktirano je samom mogucom tehnologijom sanacije i ima dva glavna pravca
pruzanja i rada: a) horizontalni prilazne konstrukcije i glavni most i b) vertikalni donja ploca i
rebra (odn. montazni nosaci kod prilaznih konstrukcija) pa onda i gornja ploca po celoj duzini mosta.

Po vrsti posla takode su bila predvidene dve glavne vrste i to : a) injektiranje prslina specijalnom
masom i postupkom i b) ojacanje i sanacija karbonskim (ugljenickim) trakama sirine 120mm, debljine
1,4mm i tkaninama sirine 300mm i debljine 0,13mm a koje je trebalo da budu lepljene direktno na
konstrukciju epoksidnim lepkom. Na slikama 1, 2, 3 i 4 prikazani su nacini sanacije i ojacanja mosta i
po vertikali i horizontalno za prilazne konstrukcije i za glavni most.




Slika 1. Projekat ojacanja glavnog raspona
Figure 1. Design oI the strengthening oI the main span
137

Slika 2. Projekat ojacanja prilaznih konstrukcija, tipicni poduzni presek i dispozicija
Figure 2. Design oI the strengthening oI the approach structures, typical longitudinal section and layout


Slika 3. Projekat ojacanja prilaznih konstrukcija, tipicni poprecni presek
Figure 3. Design oI the strengthening oI the approach structures, typical cross section
138


Slika 4. Projekat ojacanja prilaznih konstrukcija, detalj
Figure 4. Design oI the strengthening oI the approach structures, detail

PRIKAZ IZVODENJA SANACIJE

Bez obzira na obim radova i znacaj jednog tako kapitalnog objekta kao sto je most Beska, predvidena
sanacija nije sadrzavala nikakve tehnicki i tehnoloski preterane zahteve a koje jednoj tako iskusnoj
Iirmi kao sto je Mostogradnja (koja je Alpinin podizvodac za ove radove) nisu vec, kroz praksu, bili
poznati. Projektom je bilo odredeno potpuno zatvaranje mosta za saobracaj i onda, nakon toga,
sanacija i ojacanja svih onih delova konstrukcije koji su za to bili predvideni. Medutim, obzirom na
situaciju na izgradnji novog mosta kao i na potpuno nerealan rok od cetiri meseca nakon zavrsetka
novog mosta za sanaciju postojeceg, potrebu za inoviranjem utvrdivanja stanja postojeceg mosta
(uradio IMS), laksom organizacijom radova na gornjoj ploci bez kacenja visece skele za nju, potrebne
za sanaciju rebara i donje ploce, Alpine je predlozila da se rad na sanaciji i ojacanju svih delova sem
gornje ploce, obavi pod saobracajem.

Buduci da se ovo direktno razlikovalo od tehnologije zahtevane u projektu, Alpine je, cvrsto verujuci
u realnost i izvodljivost svog predloga, angazovala Gradevinski Iakultet iz Beograda, Institut za
materijale i konstrukcije, kao pomoc u iznalazenju mogucnosti za rad pod saobracajem, ne dovodeci ni
jednog trenutka u pitanje sigurnost, kvalitet i trajnost izvedenih radova. Tim IMK, predvoden proI. M.
Muravljovom je najpre napravio program izrade uzoraka na terenu, pod saobracajem, kao i
laboratorijskih ispitivanja i testiranja i interpretacije rezultata. Citavo jedno polje raspona 45m na
prilaznoj konstrukciji bilo je test poligon. Sa potpunom sigurnoscu je utvrdeno da se lepljenje traka i
tkanina moze vrsiti pod saobracajem i tako je i uradeno i to vrlo uspesno i bez ikakvih problema.

Glavnina ovih radova izvedena je sa pokretne celicne skele, za koju je dao vrlo duhovito resenje inz.
Vukan Njagulj i koja je napravljena u Mostogradnji (Slika 5). Rad sa ove skele je omogucio
neometano lepljenje traka a pri tom je minimalno remecen saobracaj na mostu sa maksimalnim
zatvaranjem od, prosecno, nekoliko sati mesecno. Deo radova na nizim rasponima je raden i sa
klasicnom skelom a u cilju postizanja trazene dinamike. Dinamiku kod ovakve vrste radova, inace,
139
bitno odreduju temperatura vazduha i podloge na koju se lepe trake kao i vlaznost oba pomenuta
medijuma, te je svako moguce ubrzanje dobro doslo obzirom na mali godisnji ,prozor' kad su ovi
radovi moguci a na sta se malo obraca paznje kada se daje ponuda.


Slika 5. Lepljenje karbonskih traka koristejuci pokretnu skelu
Figure 5. Gluing oI carbon strips using the movable scaIIolding

Sledeci elemenat od znacaja tokom izvodenja radova bio je vezan za ugradnju karbonskih ("wrap")
tkanina unutar sanduka glavnog mosta. Naime, iako se pokazalo da je kvalitet samog betona na mostu
izvanredan kako u pogledu marke tako i u pogledu segregacije, izgleda itd., iz razloga stednje na
troskovima unutrasnje oplate (jer to nije uticalo na nosivost preseka ukoliko se postigne zahtevana
debljina zida rebra), unutrasnje povrsine su bile preterano velike rapavosti da bi se karbonske tkanine
mogle lepiti direktno na njih, odnosno proces njihovog izravnavanja brusenjem bio bi suvise
nepraktican ako ne i nemoguc obzirom na obim predvidenih popravki. Zbog toga je ubacen jos jedan
sloj od maltera razmere 4:1 (lepak i pesak) na beton i to prosecene debljine oko 0,8cm a sama povrsina
betona je ipak dozivela odredenu pripremu. PerIormanse ovakvog paketa slojeva, odnosno mogucnost
prenosenja smicucih naprezanja sa sloja na sloj su dokazane ispitivanjem opet na Gradevinskom
Iakultetu u Beogradu.

Konacno, sto se tice sanacije prslina, ona je radena u potpunosti prema projektu i sto se tice tehnike
njihove obrade i sto se tice njihove ispune. Prsline su obelezene, ostemovane, ociscene vazduhom pod
pritiskom i zaptivane epoksidnim lepkom (Slika 6).

Vazno je napomenuti da su sve do jedne prsline snimljene specijalnom napravom za merenje sirine i
veriIikovane od strane nadzora. Svaka prslina je pojedinacno snimljena i izmerena, nacrtana, oznacena
i sacuvana u dokumentaciji a njihova ukupna duzina se meri u kilometrima. U tom smislu, buducim
generacijama koje budu vodile racuna o mostu, zivot je u mnogome olaksan.

140

Slika 6. Priprema za injektiranje prsline
Figure 6. Preparation Ior the injection oI a crack

ZAKLJUCAK

Nakon iskustva stecenog tokom dvogodisnjih radova na pregledu, ispitivanju, sanaciji i ojacanju
postojeceg mosta, mogu se doneti tri zakljucka:
1. Uz odredene inzenjerske mere predostroznosti i ispitivanja, moguce je uspesno lepiti karbonske
trake pod saobracajem. Ovo ne treba prihvatiti zdravo za gotovo, jer je ono dokazano samo za ovaj
most i njegove karakteristike. Za svaki drugi slucaj rad pod saobracajem mora se podrobno dokazati.
2. Odrzavanje mostova, bilo da su celicni, betonski ili spregnuti mora postati apsolutni prioritet u
javnim preduzecima u cijoj su oni nadleznosti. Svaka zakasnela popravka je per se inIeriorna u
odnosu na onu pravovremenu. Odrzavanje treba da obuhvata: katalogizaciju svih mostova i
njihovog stanja, redovne preglede, inspekcije, merenja, snimanja i prikupljanje podataka, redovne i
vanredne popravke.
3. U novoj evropskoj konstruktorskoj praksi kriterijum nosivosti odavno nije jedini i najvazniji. On je
samo neophodno potreban ali ni izdaleka nije dovoljan. DeIinisana su jos mnoga granicna stanja:
upotrebljivosti, vibracija, otpornosti na pozar, atmosIerske uticaje i mnoge druge. Sa postojeceg
mosta Beska, koji je bio i ostao svetsko dostignuce u gradevinarstvu treba izvuci sve ono dobro i
pozitivno (a toga ima veoma mnogo), uciti se na inzenjerskoj vestini najviseg nivoa, ali on isto tako
treba da nam bude podsticaj da stalno usvajamo nesto novo i bolje, kao sto je to za zivota radio i
sam projektant postojeceg mosta, akademik Zezelj. Uostalom Evrokodovi ce nas na to ubrzo i
naterati.
141





PROJEKAT REHABILITACIJE DVA MOSTA NA
PUTU M-21 KOKIN BROD - NOVA VAROS

Branislav Vojinovic
*
, Dusko Salopek
**

*
JIA PROJEKT d.o.o.,Ustanicka 128a, Beograd, e-mail. braslavvubc.net
**
Institut IMS, Bulevar vofvode Misica 43, Beograd,


REZIME:
U radu su prikazani projekti za izvodenje gradevinskih radova na rehabilitaciji dva manja mosta na
magistralnom putu M-21, Kokin brod - Nova Varos (deonica Zlosnica - Nova Varos). Elementi
kolovoza na mostovima usaglaseni su sa elementima puta prema projektu rehabilitacije. Mostovi su
osposobljeni za prijem saobracajnog opterecenja prema vazecim propisima. Kako nisu postojali nikakvi
podaci o gradenju mostova projektom je predvideno izvodenje dopunskih istraznih radova radi provere
projektantskih pretpostavki.

KLJUCNE RECI: Most, rehabilitacija, dopunski istrazni radovi, projektantski nadzor


PROJECT REPAIR OF TWO BRIDGES ON THE MAIN ROAD
M-21, KOKIN BROD - NOVA VAROS

ABSTRACT:
The paper presents projects Ior execution oI construction works during repair oI two smal bridges on
road M-21, Kokin brod - Nova Varos (section Zlosnica - Nova Varos). Carriage way elements are
harmonized with current regulations. As there were no data oI bridges construction, the project includes
additional research works in order to check project assumption.

KEY WORDS: Bridges, repair, aditional research work, supervision oI project
UDK: 624.2.059.7 (497.11)
Struni lanak
142
UVOD

U okviru projekta revitalizacije magistralnog puta M-21 Kokin brod - Nova varos (deonica
Zlostica - Nova varos) neophodno je bilo izraditi glavni gradevinski projekat radova na rehabilitaciji
dva mosta:

preko reke Zlostice na km 282 359,60 magistralnog puta M-21,
preko reke Zlostice na km 282 648,56 magistralnog puta M-21.

Projektnim zadatkom za izradu glavnog projekta gradevinskih radova na revitalizaciji
predmetnih mostova predvideno je:

usaglasavanje elemenata saobracajnice na mostovima sa novoprojektovanim elementima
magistralnog puta M-21 prema glavnom projektu rehabilitacije istog,
osposobljavanje mostova za prijem saobracajnog opterecenja prema vazecem "Pravilniku za
odredivanje velicine opterecenja mostova" ("Sl. list SFRJ br. 1/1991),

Kako prilikom izrade projekta rehabilitacije predmetnih mostova nisu postojali nikakvi podaci
o njihovoj izgradnji (godina izgradnje, projektant, izvodac, primenjeni propisi za racunsko
opterecenje, kvalitet ugradenog materijala i sl.), moralo se pristupiti terenskim snimanjima, izradi
projekta postojeceg stanja mostova, kao i propisati vrstu i obim dopunskih istraznih radova. Ovi radovi
se izvode u toku realizacije radova, a sluze za potvrdu projektantskih pretpostavki ili eventualnu
korekciju tehnickih resenja predvidenih projektom rehabilitacije.

POSTOJECE STANJE MOSTOVA

Na osnovu situacije puta, terenskih merenja i vizuelnog pregleda utvrdeni su osnovni podaci
za predmetne mostove i dati u Tabeli 1.

Tabela 1.Osnovni podaci:a predmetne mostove
Snimljeni podatak Most na km 282 359,60 Most na km 282 648,56
Staticki sistem Ukljesteni svod Ukljesteni svod
Niveleta Jednostrani pad ~ 1 Jednostrani pad ~ 2
Sirina mosta |m| 5,85 2*1,53 5,70 2*1,30
Ugao zakosenja ~46

~46

Otvor |m| 14,05 9,90 (8,80)
Debljina svoda |m| 1,10/0,60 0,90/0,50
Ukupna duzina |m| 35,65 37,00
Osovina U pravcu Zakrivljena

Svod mosta na km 282 359,60 je nearmiran a mosta na km 282 648,56 armiran glatkom
armaturom. Na mostovima su uocene prsline svodova, tragovi karbonatizacije, segregacije betona,
korozije armature, ispiranja vezivnog materijala, ozbiljna ostecenja ograde i nepravilnosti na
kolovozu. Fundiranje je plitko, u stenovitom, delimicno raspadnutom materijalu. dubina Iundiranja,
kao ni dimenzije temeljnih stopa oporaca nisu poznati. Dilatacione sprave kao ni slivnici za
odvodnjavanje atmosIerske vode nisu postojali. Izgledi mostova, snimljeni prilikom terenskog
obilaska i prikupljanja neophodnih podataka, dati su na slikama 1 i 2.


143

Slika 1. I:gled mosta na km 282 359,60 puta M-21

Slika 2. I:gled mosta na km 282 648,56
144
NOVOPROJEKTOVANI PUTNI ELEMENTI NA MOSTOVIMA
Novoprojektovani geometrijski putni elementi na predmetnim mostovima u potpunosti su
prilagodeni putnim elementima magistralnog puta M-21 prema projektu njegove rehabilitacije i datri
su u tabeli 2.

Tabela 2. Novoprofektovani putni elementi saobracafnice na mostovima
Geometrijski element Most na km 282 359,60 Most na km 282 648,56
Osovina mosta U pravcu Prelazna krivina/kruzna krivina
R75m
Niveleta Poduzni nagib 0,97 Poduzni nagib 2,16/Vertikalna
krivina
Ugao zakosenja 46,125 46,533
Sirina kolovoza |m| 6,60 2*1,45 6,625-4,42 2*1,45
Poprecni pad kolovoza Jednostran 2,5 Jednostran 2,5-4

GRADEVINSKI RADOVI PREDVIDENI PROJEKTOM REHABILITACIJE MOSTOVA

Tehnicko resenje rehabilitacije predmetnih mostova proisteklo je iz projektnog zadatka,
snimljenog stanja mostova i uslova da se ne menja proticajni proIil reke Zlostice i da ne postoji
mogucnost ostecenja neposredne okoline. Radovi predvideni projektom rehabilitacije obuhvataju:

rasciscavanje i uklanjanje siblja i korova u zoni izvodenja radova;
rusenje i uklanjanje postojece celicne ograde, rusenje i uklanjanje postojecih konzola
armiranobetonskih pesackih staza i delimicmno rusenje postojecih paralelnih krilnih
zidova do naznacenih kota;
privremeno izmestanje elektricnih instalacija;
iskop temelja za nove krilne zidove (samo za most na km 282648,56);
grebanje postojeceg asIaltnog zastora;
busenje rupa O/h14/180 i 16/250mm za ugradivanje ankera RO10mm i RO12mm (RA
400/500) u ceone i krilne zidove;
planiranje i zbijanje terena ispod pesackih staza i trouglastih rigola;
privremeni iskop radnih jarkova pored postojecih ceonih i krilnih zidova, sa ponovnim
nasipanjem i zbijanjem;
betoniranje armiranobetonskih serklaza, pesackih staza, rampi i zatega betonom MB 30,
MS 100;
ugradivanje plasticnih cevi O90mm u levu pesacku stazu i ponovno provlacenje
elektroinstalacija;
izvodenje armirackih radova prema detaljima ioz projekta;
izradu pesackih staza sa montaznim armiranobetonskim elementima, elasticnim odbojnim
ogradama sa rukohvatima, polimerom modiIikovanim slojem abajuceg betona MB 40 i
kamenim ivicnjacima sa vertikalnim licem, dimenzija 18/24cm;
zastitu segregiranih zona betona reparaturnim malterom;
izradu kolovoznog zastora od asIalt betona AB 11, debljine 5cm;
delimicno nasipanje i zbijanje rizle (DKA) i izradu bituminiziranog noseceg sloja (BNS) -
samo za most na km 282 648,56.
145
Predvideno je Iazno izvodenje radova uz preusmeravanje saobracaja i odgovarajucu
signalizaciju. U okviru posebnih priloga uz projekte uzradeni su (u skladu sa vazecim Zakonom i
Uredbom) i planovi bezbednosti i zastite zdravlja na gradilistima.
Sigurnost nosecih konstrukcija mostova i sposobnost za prijem saobracajnog opterecenja
prema vazecim propisima dokazana je statickim proracunima. Zbog nepoznavanja vrste i kvaliteta
materijala, kao i debljine ceonih i krilnih zidova prevideno je njihovo medusobno povezivanje i
sidrenje u nasipu armiranobetonskom zategama (slike 3. i 4.). Tipski poprecni presek mosta na km 282
648,56 prikazan je na sl. 5.







Slika 3. Most na km 282 359,60, poprecni
presek (2-2) na km 282348,96

Slika 4. Most na km 282 648,56, poprecni
presek u sredini mosta








Slika 5. Tipski poprecni presek mosta na km 282 648,56
146
DOPUNSKI ISTRAZNI RADOVI

U nedostatku projekata postojeceg stanja mostova ni izvestaja o ekspertnim pregledima
predmetnih mostova, projektom njihove rehabilitacije predvideno je (opisom i predracunom radova)
izvodenje dopunskih istranih radova kojima se proveraju prpojektantske pretpostavke. Na osnovu
rezultata ovih istraznih radova projektant donosi odluku o eventualnom izvodenmju posebnih -
specijalistickih radova, sa ciljem ostarivanja potrebne bezbednosti i trajnosti mostova. Ovi istrazni
radovi obuhvataju:

utvrdivanje debljine ceonih zidova;
utvrdivanje cvrstoce pri pritisku postojeceg betona;
utvrdivanje dubine karbonatizacije postojeceg betona;
identiIikaciju armature u betonskom svodu (samo za most na km 282 648,56)

Iz tih razloga je istaknuta potreba angazovanja projektantskog nadzora pri rehabilitaciji
predmetnih mostova, sto je takode obuhvaceno predracunom radova.

ZAKLJUCAK

Glavnim gradevinskim projektom radova na rehabilitaciji mostova preko reke Zlosnice na km
282 359,60 i km 282 648,56 ukazano je na mogucnost izrade validnih projekata rehabilitacije
postojecih mostova i bez neophodne tehnicke dokumentacije o postojecem stanju i izvodenju mostova.
Za takve slucajeve potrebno je veliko projektantsko i istrazivacko iskustvo u oblasti projektovanja i
istrazivanja takvih mostova.

LITERATURA

|1| Glavni gradevinski profekat radova na rehabilitacifi mosta preke reke Zlosnice na km 282
359,60 magistralnog puta M - 21 (deonica Zlosnica - Nova Jaros), Via Projekt, Beograd,
2007.
|2| Glavni gradevinski profekat radova na rehabilitacifi mosta preke reke Zlosniice na km 282
648,56 magistralnog puta M - 21 (deonica Zlosnica - Nova Jaros), Via Projekt, Beograd,
2007.
147
MOIVTHOCT VHAHPETEBA METOOHOIHJE 3A
OHEHV CTABA MOCTOBA V CPFHJH V3
HPHMEHV EHEMEHATA uPAHHVCKE HPAKCE
Fojan Marnh
1
, Tophe Vsenan
2
, Heojma Paonnh
3
, Hnan Hyxnh
4

1234
4arv.mem mexuu:rux uavra, enapm+au sa epaheeuuapcmeo,
Hoeu Cao, Tpe ocumefa Oopaooeuha 6, [email protected]
PE3HME
V roxy xnnornor nexa mocronn cy nsnoxenn pasnnunrnm yrnnajnma xojn y manoj nnn nehoj mepn
yrnuy na nnxony nocnnocr, crannnocr n ynorpennocr. a n ce meroonomxn carneann onn
nponemn npexnnja sa nyrene Cpnje je ]opmnpana meroonornjy sa oneny crana mocrona. V
nny ynanpehena meroonornje nanpanen je npojexar nsmehy JH Hyrenn Cpnje n ]pannycxe
xomnannje Advitam xoja ce ann nponenom crana mocrona y upannycxoj n pyrnm semama y
cnery. uopmnpane cy rpyne ns pannunrnx nncrnryra, ]axynrera n ]npmn xoje cy npmnne nponeny
crana mocrona npema enemenrnma ]pannycxe meroonornje. Hn paa je a ce npnxaxy ocnonne
pasnnxe y npncrynnma cpncxe n ]pannycxe meroonornje, moryhnocrn ynanpehena onene crana
mocrona y Cpnjn xao n a ce npnxaxe nona asa noaraxa sa mocrone - Scan Print.
KVuHE PEuH: Mocronn, meroonornja, crane, nponena
POSSIBILITY OF IMPROVING THE METHODOLOGY FOR
ASSESESSING THE CONDITION OF BRIDGES IN SERBIA
WITH THE USE OF ELEMENTS OF THE FRANCH
METHODOLOGY
ABSTRACT
During the life cycle, bridges are exposed to various influences with more or less significant impact on
bearing capacity, stability and usability. In order to comprehend these methodological problems Road
Directorate of Serbia has established a methodology for assessing the condition of bridges. In order to
improve the methodology the project is made between the Public Roads of Serbia and the French
company Advitam that is engaged in evaluating the condition of bridges all over the world. Groups
were formed from different institutes, universities and companies in order to evaluate the condition of
bridges by elements of the French methodology. The aim of this paper is to present differences in
approaches of the Serbian and French methodologies and present possibilities for improvement as well
as to present a new database for bridges - Scan Print.
KEY WORDS: Bridges, methodology, condition, assessment
VBO

Oanno ce y nayunnm n crpyunnm xpyronnma mnpom cnera ynnena norpea oprannsonanor
npncryna opxanany mocrona. Cnaxaxo, cnnuna norpea nocrojn n sa xoncrpyxnnje pyre namene,
ann xo mocrona je ona najnspaxennja. C jene crpane, mocronn cy nonoxnn erpaannjn, a ca
UDK: 625.2/.8
Pregledni (struni) lanak
148
pyre crpane, nnxono yxe ncxyunnane ns ]ynxnnje, pan canannje nnn samene, moxe a
nsasone neoma nenpnjarne nopemehaje caopahaja na nyrennma n npyrama. Onrnmnsannja
rexnnuxnx n oprannsannonnx pemena cnennjannsonannx oprannsannja sa ynpanane mocronnma,
nnannpane ]nnancnjcxnx cpecrana y namencxnm ]ononnma, oesehena nenpexnnor n
esenor onnjana pymcxor n xenesnnuxor caopahaja nncy moryhn es nayunor npncryna y
pemanany one neoma xomnnexcne nponemarnxe. [2]
METOOHOIHJA VHPABABA MOCTOBHMA V CPFHJH
3a norpee xnannrernor ynpanana mocronnma na repnropnjn Cpnje ]opmnpana je meroonornja
n asa noaraxa o mocronnma (BMS) xoja moxe a npyxn y cnaxom rpenyrxy cne norpene
nn]opmannje o rpaxenom mocry. a n asa nmana cnojy nornyny ]ynxnnjy mopa a ce na
aexnaran naunn axypnpa n a ce npme npernen npema meroonornjn xoja je ycnojena.
Bennxn poj pxana ynaxe nennxa nonuana cpecrna sa ynpanane, nponeny crana, peonno n
npenenrnnno opxanane rpahennncxnx ojexara. Ca exonomcxor acnexra ro je mnoro
exonomnunnje o xacnnjnx nonpanxn n pexoncrpyxnnja. Horpeno je openrn xpnrepnjyme sa
canannjy n e]nxacno ynarane cpecrana y ny. [12]
Ocnona xonnennnja npernea mocra ce ornea y rome a ce mocr nocmarpa xao cxyn enemenara
napamerapa o xojnx nexn penpesenryjy xoncrpyxnnjy n crarnuxn cncrem, nexn caopahajne
enemenre nnn nparehe capxaje, a nexn cy onyncxn. Hocmarpa ce yxynno 28 napamerapa. Hpn
rome, xo nexnx mocrona nsnecran poj napamerapa nnje sacrynen jep nnxon crarnuxn cncrem n
xoncrpyxrnnno pemene ne nopasymenajy nsnecne enemenre. Cnaxn napamerap nma cnoj ]axrop
snauaja. Hpnnnxom npernea ce yrnphyjy nonoxaj mocra y mpexn, reomerpnja, nocrojana n crenen
omrehena na oronapajyhnm cacrannnm enemenrnma mocra nnn nparehnm capxajnma. Hpn rome
ce aje onena crana y onncnom n pojnom onnxy.

Cnnxa 1. Hsrne ase noaraxa sa mocrone BPM npema crapoj meroonornjn
Figure 1. Database for bridges the old methodology
Hapamerpn na ocnony xojnx ce npmn onena crana npema meroonornjn sa nponeny crana n oneny
enemenara mocroncxnx xoncrpyxnnja y Cpnjn noeenn cy y cneehe rpyne:
napamerpn xoncrpyxnnje;
napamerpn caopahajnor npo]nna;
napamerpn nese nyra n mocra n napamerpn oxonnne mocra;
napamerpn caopahajnnx xapaxrepncrnxa n oxonnocrn;
onyncxn napamerpn. [3]
Crane ce onenyje npema cxann xoja nma ner, mecr nnn ceam rpaannja. Haxnnom anannsom
enemenara youana ce a no npannny nnje nperepano remxo arn oneny OFPO, xao n onene
149
HEHOTPEFHO nnn HE HOCTOJH. Temxohe n nneme mory nacrarn xo onena
HPHXBATHBO, HEHOBOHO n HOBE. Ono ce onocn yrnannom na enemenre xoncrpyxnnje
n snauajne nparehe enemenre xao mro cy, na npnmep, nnarannone cnpane, cncrem sa
ononanane n cnnuno. Pesynrar nperepano crpore nnn cynnme nare onene moxe nrn nepeanno
mecro mocra na panr nncrn npnopnrera. Taxny moryhnocr rpea cnecrn na mnnnmym. [5]
Cnaxn enemenr je npnnnxom npernea onncno n pojno onjenen. Ha ocnony nspasa:
, ,
1 =
=

k
i i j i j
j
R a b (1)
re cy:
R
i
- pejrnnr mocra
a
i,j
- ]axrop snauaja enemenra
b
i,j
- onena crana enemenra
moryhe je onrn rsn. Pejrnnr mocra, onocno xapaxrepncrnunn poj o unje nennunne sanncn
npnopnrer y opxanany aror mocra na panr nncrn opxanana sa saarn (nocmarpann) cxyn
mocrona. [3]
VHAHPETEHA METOOHOIHJA VHPABABA MOCTOBHMA - HPEMA
uPAHHVCKHM HPEHOPVKAMA
Janno npeysehe Hyrenn Cpnje n ]pannycxa xomnannje Advitam ]opmnpann cy npojexar
ynanpehena meroonornje sa oneny crana n ]opmnpane ase noaraxa sa mocrone y Cpnjn.
Hpojexar ce cacrojn o cneehnx nennna:
1. e]nnncane none meroonornje npema ]pannycxnm npenopyxama
2. ynosnanane ca co]rnepom ScanPrint nona asa sa mocrone y Cpnjn
3. nmnopronane crape ase noaraxa BPM y nony asy ScanPrint
4. npnnarohanane none ase (yrnphnnane neocraraxa, ynanpehene, pa na repeny-npernen
na nnny mecra)
Ocnonne pasnnxe crape cpncxe meroonornje n ynanpehene npema ]pannycxnm npenopyxama cy:
1. ]opmnpane nnnenrapcxnx noaraxa
2. exomnosnnnja mocroncxnx xoncrpyxnnja (nornyno nono)
3. opehnnane crana n onena enemenara mocroncxnx xoncrpyxnnja.
Hpema nonoj meroonornjn nnnenrapcxn noann cy noeenn y uernpn rpyne noaraxa:
ocnonnn noann (generalities): nme mocra, rnn mocra, poj nyra, eran y nesn ca
noxannjom, unoponnma, yxnna mocra, poj pacnona, nr.
oxymenrannja: cnnxe, nprexn n cxnne, npojexrn, mane noxannje, nr.
crapn noann (ns nocrojehe ase noaraxa), na ocnony xoje ce moxe ennmnuno nonynnrn
nona asa npema nonoj meroonornjn
nonn nnnenrapcxn noann xojn ce mopajy na nnny mecra openrn n xojn cy nonesann ca
nponecom exomnosnnnje, jep ce nexn o rnx noaraxa ynoce npnnnxom exomnononana
mocrona (cnnxa 2).
150
Cnnxa 2. Hperne nnnenrapcxnx noaraxa nona meroonornja [14]
Figure 2. Review of inventory data new methodology
Hpema nonoj meroonornjn oanesna je exomnosnnnja mocroncxnx xoncrpyxnnja. 3a pasnnxy o
crape meroonornje, enemenrn ce nocmarpajy npema marepnjany o xora cy nanpanenn (eron,
uennx, pno...).
exomnosnnnja mocra je nesanncna o crarnuxor cncrema. Hocmarpa ce poj pacnona mocra n
cnaxn pacnon ce nocmarpa noceno. exomnosnnnja ce npmn o mane xa nehoj crannonaxn. a n
exomnosnja nna nornyna norpeno je nonynnrn nns npexono ynernx nnnenrapcxnx noaraxa
(yxnny enemenra, mnpnny, nncnny, enny, nr. sa cnaxn enemenar xojn je e]nnncan
exomnosnnnjom). Ko mocrona, xojn na npnmep nmajy rpn pacnona, nocroje na crya y cpennn
no yxnnn. Hocnenn pacnon nema cryone (npn exomnosnnnjn, cnnxa 3,4)!
Cnnxa 3. Cranapna exomnosnnnja mocra [14]
Figure 3. Standard Bridge Decoposition Span (Deck&Pier)
Cnnxa 4. Cranapna exomnosnnnja mocra - npnmep [14]
Figure 4. Standard Bridge Decoposition - example
Hpema nonoj meroonornjn nncnexnnja mocra ce npmn y rpn xopaxa:
nponena crana enemenara mocra (npno ce npmn nponena crana enemenara npema crapoj
meroonornjn n asn, a norom npema nonoj meroonornjn xoja ce asnpa na exomnosnnnjn
mocra)
151
nocranane sacrannne (flag) sa one enemenre sa xoje ce nponenn npn nncnexnnjn a je
neonxona xnrna nonpanxa nnn samena (y cnyuajy yrpoxene esenocrn nnn nocnnocrn)
]opmnpane cxyna ]ororpa]nja xojnma ce naxme npnxasyje crane enemenara
Hpnnnxom nponene crana oronapa ce na 27 nnrana npema crapoj meroonornjn n nocrojn
moryhnocr nonesnnana nnrana ca cnnxama. Oronopn cy e]nnncann jenom o cneehnx
ecxpnnrnnnnx onena: onacno, nesaonoanajyhe, nome, nenonono, npnxnarnno, opo,
nenosnaro, ne nocrojn.
Hpnnnxom ]opmnpana ase cnnxa, npenocr n nonnna y onocy na crapy asy je a nocrojn
moryhnocr nonnpana cnnxe, raxo a ce nseranajy cnyuajenn nejacnnx n nenosnarnx ]ororpa]nja
(cnnxa 5).
Hpema nonoj meroonornjn oronapa ce na nnrana sa one enemenre xojn cy e]nnncann
exomnosnnnjom n nnrana nmajy xapaxrep xnannrarnnnor (nnp. mano, cpene...) n
xnanrnrarnnnor (nnp. o 25%, 25%-50%,...) snauaja (cnnxa 6, 7). a n ce naxme oronapano na
nnrana nocrojn n npnpyunnx y xome cy npecranenn enemenrn mocra, nnxona omrehena xao n
npenosn onena.
Cnnxa 5. Honnpane cnnxe [14]
Figure 5. Locating image
Cnnxa 6. Onena crana enemenara mocra [14]
Figure 6. Bridge elements evoluation
Cnnxa 7. Hpnmep onene crana enemenara mocra
ScanPrint [14]
Figure 7. Example of bridge elements evoluation -
ScanPrint
152
3AKVuAK
V pay cy npnxasane ocnonne pasnnxe cpncxe n ]pannycxe meroonornje sa oneny crana mocrona
xao n moryhnocrn ynanpehena cpncxe meroonornje xpos opo oprannsonan npncryn caxynana
nnnenrapcxnx noaraxa, exomnosnnnjy mocrona xao nornyno nonom eny meroonornje n
erannjn npncryn onenn crana enemenara nomohy xnanrnrarnnnnx n xnannrarnnnnx onena.
Hpnmenom ynanpehene meroonornje je moryhe snarno npennsnnje onncarn n onennrn crane
enemenara mocra, xao n crane onocno pejrnnr mocra. Hapanno, npnxasano ynanpehene nnje
xonauno n nonoxno je oarnnm npomenama o xojnx he roxom ynorpee cnaxaxo ohn.
HHTEPATVPA
1. Konauennh X., Haxnop A., uonnh P..: Moryhnocr npnmene crpannx ncxycrana y ynpanany
mocronnma y namoj semn, Caneronane "Onena crana, opxanane n canannja ojexara y
rpahennnapcrny", Tapa, 1999.
2. Marnh F..: Knacn]nxannja omrehena apmnpano-eroncxnx mocrona, Caneronane Onena crana,
opxanane n canannja rpahennncxnx ojexara n nacea, Canes rpahennncxnx nnxenepa Cpnje,
nnunape, 2009, crp. 103-110.
3. Marnh F..: Cncrem ynpanana mocronnma y Cpnjn, Hpnn Cnmnosnjym cryenara oxropcxnx
crynja rpahennne n apxnrexrype, PHIDAC 2009 (Hayxa+Hpaxca), Ipahennncxo-apxnrexroncxn
]axynrer, Hnm. ISSN: 1451-8341, crp. 105-109, 2009.
4. Vsenan T., Marnh F.: ''Hpnmena penannonor moena xo nonesnnana enemenara rpahennncxnx
ojexara, xaranora omrehena n cnenn]nxannja paona'', Hayuno-crpyuno caneronane Onena
crana, opxanane n canannja rpahennncxnx ojexara n nacea, 19.-22. anpnn 2009, nnunape,
Vnonn pe]epar crp. 9-16.
5. Vsenan T. n capannnn: Fasa noaraxa o mocronnma, Vnyrcrno sa pa, uaxynrer rexnnuxnx nayxa,
Honn Ca n npexnnja sa nyrene Penynnxe Cpnje, Feorpa, oxroap 2003.
6. Uzelac D.: Structures and Buildings maintenance management concept with example of bridges on
national road network. 9
TH
National and 3
RD
International scientific meeting ''INDIS 2003'',
Proceedings, University of Novi Sad in cooperation with Yugoslav Engineering Academy, Novi Sad,
Novembar 2003, str. 395-406.
7. Vsenan T.: ''Pasnoj onrnmannor cncrema sa ]opmnpane ase noaraxa o mpexn nyrena'', oxropcxa
nceprannja, Ipahennncxn ]axynrer y Feorpay, 1993.
8. Vsenan T.: ''Fase noaraxa o nyrennma, mocronnma n caopahajy y oxnnpy nnrerpncanor
nn]opmannonor cncrema o nyrnoj mpexn'', Ipahennncxn xanenap 1999, CIHT, Feorpa, nonemap
1998.
9. Vsenan T.: Pasnoj n npnmena nn]opmannonnx n excneprnnx cncrema sa ynpanane
excnnoarannjom nocennx rpyna ojexara'', Hayuno-crpyuno caneronane Onena crana,
opxanane n canannja rpahennncxnx ojexara n nacea, Canes rpahennncxnx nnxenepa n
rexnnuapa Cpnje n Hpne Iope, 3narnop, 25 - 28. anpnn 2005. Vnonn pe]epar, crp. 1-12.
10. Vsenan T.: ''Fase noaraxa o nyrennma, mocronnma n caopahajy y oxnnpy nnrerpncanor
nn]opmannonor cncrema o nyrnoj mpexn'', Ipahennncxn xanenap 1999, CIHT, Feorpa, nonemap
1998.
11. uonnh P.: ''Caopahajna onrepehena n crane nocrojehnx pymcxnx mocrona'', Hyr n caopahaj,
3/2003 crp. 15-28.
12. uonnh P., Tomnn M.: ''O opxanany n canannjn eroncxnx mocrona-meroonornja n perynarnna'',
Caneronane "Onena crana, opxanane n canannje ojexara y rpahennnapcrny", 3narnop 2007.
13. ''Fasa noaraxa o nyrennma, mocronnma, caopahajy, rynennma n xnnsnmrnma'' npexnnje sa nyrene
Cpnje: (1991 2008.)
14. Marepnjan xomnannje Advitam - sa ]opmnpane ynanpehene cpncxe meroonornje
npema ]pannycxnm npenopyxama, Feorpa, enemap 2010.
153
PROCENA EFEKTIVNOSTI RADOVA NA
REHABILITACIJI I SANACIJI MOSTOVSKE
KONSTRUKCIJE PREKO REKE ARNAUTE

Zeljko Flajs
*
, Nebojsa Milovanovic
*
, Bojan Ivankovic
*

*
Institut IMS, Bulevar vofvode Misica br. 43, 11000 Beograd, :elfko.flafsinstitutims.rs

REZIME

Glavni projekat rehabilitacije/sanacije mostovskih konstrukcija na magistralnom putu M-5, deonica
Paracin Zajecar zapocet je krajem 2007. god od strane JP Puteva Srbije. Projektom je bilo
obuhvaceno 25 mostovskih konstrukcija na toj deonici. Projektni zadatak zahtevao je rehabilitaciju i
sanaciju mostovskih konstrukcija kako bi bile u stanju da prihvate saobracajno opterecenje prema
vazecem Pravilniku o tehnickim normativima za odredivanje velicine opterecenja mostova iz 1990.
god. Kao procena eIektivnosti primenjenih radova, u ovom radu ce se razmatrati izmerene vrednosti
vertikalnih pomeranja dobijenih prilikom ispitivanja mostovske konstrukcije probnim opterecenjem,
pre i nakon izvrsenih radova.

KLJUCNE RECI: Mostovska konstrukcija, ispitivanje probnim opterecenjem


ASSESSING THE EFFECTIVENESS OF REHABILITATION
AND RECONSTRUCTION WORKS ON BRIDGE
OVER RIVER ARNAUTA

ABSTRACT

Detailed design Ior rehabilitation / reconstruction oI bridge structures on the main road M-5, section
Paracin - Zajecar started in late 2007, by the Public Enterprise Roads oI Serbia. The project included 25
bridge structures in this section. Terms oI ReIerence require the rehabilitation and reconstruction oI
bridge structures in order to be able to accept the traIIic load to the current 'Regulation on technical
standards Ior determining the load oI bridges Irom 1990. As assessment oI the eIIectiveness oI the
applied work, this paper will discuss the measured values oI vertical displacement obtained during the
load testing oI bridge construction, beIore and aIter upgrading.

KEY WORDS: bridge structure, prooI load testing


UVOD

U sklopu I Iaze, Glavnog projekta rehabilitacije/sanacije izveden je glavni pregled konstrukcije od
strane strucnog osoblja INSTITUTA IMS u novembru 2007 god. Pregled je obavljen u skladu sa
'Uputstvom za pregled mostova JP Puteva Srbije. Na osnovu obavljenog pregleda i uocenih
ostecenja konstrukciji je dodeljen rang ('Rating Iactor), cija velicina je ukazivala na neophodnost
izvodenja radova rehabilitacije i sanacije. Razvoju ostecenja u najvecoj meri doprinelo je odsustvo
UDK: 624.21.012.45.059.2/.3 (497.11)
Izvorni nauni lanak
154
redovnog odrzavanja, kao i nedostatak ugradene hidroizolacije, sto je za period projektovanja ove
konstrukcije bilo uobicajeno.

Konstrukciji koja se razmatra je most preko reke Arnaute ID 2127. Most je statickog sistema
kontinualne armiranobetonske ploce sa osovinskim rasponima 8.05m10.10m8.05m26.20m.
Armiranobetonska ploca je izvedena klasicnim postupkom, izlivanjem na licu mesta u oplati, sa
konstantnom visinom od d
p
40 cm. Veza ploce i stubova u srednjem rasponu je izvedena kao kruta,
dok je oslanjanje na obalne stubove u prvobitnom projektu bilo direktno, bez primene lezista. Glavni
projekat izradio je Institut za Puteve 1965 god., a konstrukcija je izvedena u periodu od 1965 1967.
god.

Izrada Glavnog projekta rehabilitacije/sanacije poverena je projektnoj organizaciji MOSTPROJEKT
A.D. iz Beograda, dok je izvodenje radova obavio STRABAG A.G. Glavni projekat
rehabilitacije/sanacije izraden je u potpunosti sa zahtevanim povecanjem nosivosti konstrukcije, tj.
usvojene su projektovane vrednosti saobracajnog opterecenja u svemu prema Pravilniku iz 1990 god.
Kao mera povecanja nosivosti, glavnim projektom predvideno je povecanje visine preseka postojece
armiranobetonske ploce u iznosu od 10 cm, kao i postavljanje karbonskih traka (CFRP - Carbon Fiber
ReinIorced Polymer) u svemu prema sprovedenom statickom proracunu, uz uvazavanje postojece
ugradene i nove, dodate armature.

Kao procena eIektivnosti izvedenih radova na rehabilitacji/sanaciji konstrukcije mosta preko reke
Arnaute, bice prikazani i analizirani rezultati vertikalnih pomeranja koji su izmereni prilikom
ispitivanja mosta probnim statickim opterecenjem, pre i posle izvrsenih sanacionih radova.

PROGRAM ISPITIVANJA

Ispitivanje probnim opterecenjem mostovske konstrukcije izvrsila je akreditovana Laboratorija za
ispitivanje konstrukcija INSTITUTA IMS po vazecem standardu SRPS U.M1.046:1984, u skladu sa
prethodno deIinisanim programom ispitivanja. Zbog ostvarivanja sledljivosti rezultata ispitivanja pre i
posle izvrsenih radova, kao sredstvo opterecenja korisceni su kamioni sa teretom istog rasporeda i
dimenzija osovina, i koliko je to bilo moguce priblizno istih tezina.


Slika 1. Shema sredstva probnog opterecenja
Figure 1. Load testing vehicle scheme


Pre obavljanja ispitivanja, izvrseno je merenje kamiona sa teretom i to na sledeci nacin: merenje tezine
prednje osovine, merenje tezine zadnjih osovina i merenje ukupne tezine kamiona. Vrednosti
izmerenih tezina sredstava probnog opterecenja, primenjenih prilikom izvodenja ispitivanja probnim
opterecenjem pre i posle izvedenih radova prikazani su, respektivno, u tabelama 1. i 2.

155
Tabela 1. Tezine probnog opterecenja pre
sanacionih radova.
Tabel 1. Testing load weight beIore rehabilitation
works.
Tabela 2. Tezine probnog opterecenja posle
sanacionih radova.
Tabel 2. Testing load weight aIter rehabilitation
works.
Izmerene vrednosti tezina
O
z
n
a
k
a

k
a
m
i
o
n
a

Prednja
osovina
(kN)
Zadnje
osovine
(kN)
Ukupno
(kN)
1 79.8 2x104.0 287.8
2 83.8 2x118.2 320.2
_ 608.0
Izmerene vrednosti tezina
O
z
n
a
k
a

k
a
m
i
o
n
a

Prednja
osovina
(kN)
Zadnje
osovine
(kN)
Ukupno
(kN)
1 64.0 2x118.0 300.0
2 58.0 2x122.0 302.0
_ 602.0

Razlika u ukupnim tezinama sredstava probnog opterecenja (kamiona sa teretom) pre i posle
sanacionih radova procentualno iznosi 0.98 , pa se moze reci da je sto se tice velicine nanetog
probnog opterecenja ostvarena sledljivost merenih velicina.

DISPOZICIJA MERNIH MESTA

Raspored instrumenata za merenje vertikalnih pomeranja koji je bio primenjen pre izvrsenih
sanacionih radova, zadrzan je i prilikom ispitivanja posle izvrsenih radova, cime se moze reci i da je u
tom segmentu ispitivanja ostvarena sledljivost merenih velicina. Za izvrsenje merenja primenjeni su
etalonirani instrumenti za merenje vertikalnih pomeranja, i to :

Mehanicki ugibomer-satovi proizvodaca "Huggenberger", sa podatkom ocitavanja 0.01 mm
Induktivni ugibomeri proizvodaca 'HBM sa podatkom ocitavanja 0.01 mm.


Slika 2. Dispozicija mernih preseka.
Figure 2. Instrumentation plan.


Slika 3. Raspored mernih mesta Presek 1 Slika 4. Raspored mernih mesta Presek 2
Figure 3. Instrumentation planCross-section 1 Figure 4. Instrumentation planCross-section 2
156

Slika 5. Raspored mernih mesta Presek 3 Slika 6. Raspored mernih mesta Presek 4
Figure 5. Instrumentation planCross-section 3 Figure 6. Instrumentation planCross-section 4


ANALIZA REZULTATA ISPITIVANJA
Staticko probno opterecenje je nanoseno postupno i postavljano u polozaje duz ose mosta tako da
izazove maksimalne uticaje u posmatranim presecima. Prvi nivo opterecenja izveden je sa jednim
sredstvom probnog opterecenja, a drugi nivo sa dva sredstva. Polozaji probnog opterecenja dati su po
Iazama:

Slika 7. Faza I- pozicija probnog opterecenja Slika 8. Faza II- pozicija probnog opterecenja
Figure 7. Phase I test load position Figure 8. Phase II test load position

Slika 9. Faza III- pozicija probnog opterecenja Slika 10. Faza IV- pozicija probnog opterecenja
Figure 9. Phase III test load position Figure 10. Phase IV test load position

Ostvarena eIikasnost probnog opterecenja koriscenog za izvodenje ispitivanja konstrukcije, pre i posle
izvedenih sanacionih radova, prikazana je u tabelarno.

S obzirom na kategoriju probnog opterecenja, velicina normalnog probnog opterecenja u merodavnom
karakteristicnom poprecnom preseku je takva da je postignuto: 0,5 U 1,0.
Rezultati izmerenih vrednosti vertikalnih pomeranja pre i posle izvedenih radova, kao i procentualni
odnos izmerenih vrednosti prikazane su tabelarno.


157

Tabela 3. EIikasnost probnog opterecenja pre
izvedenih radova
Tabela 4. EIikasnost probnog opterecenja Posle
izvedenih radova
Tabel 3. Test load eIIiciency beIore rehabilitation
works.
Tabel 4. Test load eIIiciency aIter rehabilitation works.
Projekto
vano
opterec.
Probno
opterec.
Ostvareni
eIekat
M
p
M
pr
U
F
a
z
a


O
p
t
e
r
e
c
e
n
j
a

P
r
e
s
e
k

(kNm) (kNm) ()
II 2 87.5 48.5 55.4
IV 2 87.5 82.6 94.4
Projekto
vano
opterec.
Probno
opterec.
Ostvareni
eIekat
M
p
M
pr
U
F
a
z
a


O
p
t
e
r
e
c
e
n
j
a

P
r
e
s
e
k

(kNm) (kNm) ()
II 2 135.8 41.8 30.8
IV 2 135.8 89.2 65.7

Tabela 5. Vrednosti vertikalnih pomeranja (presek 1)
Tabel 5. Vertical displacement values (cross-section 1)

PRESEK 1
Pre radova
(BeIore rehab. works)
Posle radova
(AIter rehab. works)
Odnos rezultata
(Results ratio)
U
1
U
2
U
3
U
1
U
2
U
3
U
1
U
2
U
3
F
a
z
a

o
p
t
e
r
e
c
.

(mm) (mm) (mm) (mm) (mm) (mm) () () ()
I 0.70 0.80 0.60 0.60 0.70 0.55 14.3 12.5 8.3
III 1.30 1.55 1.35 1.10 1.15 1.15 15.4 25.8 14.8


Tabela 6. Vrednosti vertikalnih pomeranja (presek 2)
Tabel 6. Vertical displacement values (cross-section 2)

PRESEK 2
Pre radova
(BeIore rehab. works)
Posle radova
(AIter rehab. works)
Odnos rezultata
(Results ratio)
U
4
U
5
U
6
U
4
U
5
U
6
U
4
U
5
U
6
F
a
z
a

o
p
t
e
r
e
c
.

(mm) (mm) (mm) (mm) (mm) (mm) () () ()
II
1.30 1.55 1.15 1.15 1.35 1.10 11.5 12.9 4.3
IV
2.65 2.95 2.65 2.10 2.20 2.05 20.8 25.4 22.6

ZAKLJUCAK
Vrednosti izmerenih vertikalnih pomeranja pri obavljenim ispitivanjima mostovske konstrukcije preko
reke Arnaute probnim opterecenjem, pre i posle izvrsenih radova u skladu sa Glavnim projektom
rehabilitacije/sanacije, pokazuju da je ostvareno povecanje nosivosti konstrukcije. Vrednosti
vertikalnih pomeranja na mernim mestima U
2
i U
5
, koje su postavljene na ocekivanim mestima
najvecih uticaja u konstrukciji, pokazuju povecanje nosivosti od 25 . Na osnovu prikazanih
izmerenih rezultata moze se doneti zakljucak da je izvedenim radovima ostvarena povecana nosivost
konstrukcije mosta preko reke Arnaute. Pokazano je da je moguce izvrsiti ojacanja konstrukcija
mostova koja su projektovana pre 40 godina prema tada vazecim PTP propisima (Privremenim
tehnickim propisima) iz 1949 god., i bila u eksploataciji dugi niz godina bez adekvatnog odrzavanja, i
da se mogu osposobiti za prihvatanje saobracajnog opterecenja u skladu sa ,novim' propisima iz 1990
god.

158

LITERATURA

Glavni projekat mosta preko reke Arnaute na putu Paracin Zajecar, GraIicka dokumentacija, INSTITUT ZA
PUTEVE, 1965 god.
Izvestaj o ispitivanju mosta preko reke Arnaute probnim opterecenjem, INSTITUT IMS, 2009 god.
Izvestaj o ispitivanju mosta preko reke Arnaute probnim opterecenjem, INSTITUT IMS, 2010 god.
Glavni projekat rehabilitacije/sanacije mosta preko reke Arnaute, ID 2127, MOSTPROJEKT A.D. BEOGRAD,
2010 god.
Standard SRPS U.M1.046:1984, Ispitivanje mostova probnim opterecenjem, Pravilnik br. 50-14233/1 od 1984-
10-05; Sluzbeni list SFRJ, br. 60/84, SAVEZNI ZAVOD ZA STANDARDIZACIJU BEOGRAD.


159


HOBH PVMCKH MOCT HPEKO PEKE HHM V
HPHJEHOV - H3BOTEBE H HCHHTHBABE HO
VTHHAJEM HPOFHOI OHTEPETEBA


Fpanncnan Xnnornh
*
, Mnpocnan Inosenonnh
**
,

Caoopahafuu uucmumvm HHH, Beoepao


PE3HME

V pay je ar xparax npnxas xoncrpyxnnje mocra xao n npnxas nponemarnxe xoja je nparnna
nerony nsrpany. unran ojexar xojn je nmao n nocene ecrercxe saxrene c osnpom a ce nanasn y
camom nenrpy rpaa,nsneen je camo sa 6 (mecr) mecenn. V pay cy raxohe npnxasann n
xapaxrepncrnunn pesynrarn onjenn no yrnnajem crarnuxor n nnamnuxor nponor onrepehena.

KVuHE PEuH: pymcxn mocr,npenanpernyra xoncrpyxnnja ,nsnohene,ncnnrnnane,crarnuxo
n nnamnuxo npono onrepehene


NEW ROADBRIDGE ACROSS THE LIM RIVER IN
PRIJEPOLJE - CONSTRUCTION AND EXAMINATION
UNDER INFLUENCE OF TEST LOAD

ABSTRACT

In this project is given a brieI review oI bridge construction as problem review which Iollow his
eraction. This object was built in six months and had special aesthtic requirement due to it's location to
the center oI the city. Project consist characteristic calculations obtained under inIluence oI static and
dynamic test load.

KEY WORD: Road bridge, prestressed structure, construction, examination, static and dynamic test
load.


OHBTE

Honn rpacxn mocr npexo pexe Hnm y Hpnjenoy nanasn ce na yyhoj caopahajnnnn n rpea a
nonexe rpacxo jesrpo ca marncrpannnm nyrem onocno ca xenesnnuxom n ayroycxom crannnom.
Mocr ce nanasn ce y nenocpenoj nnsnnn ocnonne n cpene mxone, oma xynrype n ynpanne
srpae onmrnne Hpnjenoe. Taxohe crornnax merapa nnsnono ynnna ce pexa Mnnemenxa y pexy
Hnm.
UDK: 624.21.046 (497.11)
Izvorni nauni lanak
160
3a nsrpany ojexra yrpomeno je 1600 m
3
erona (pasnnunre unpcrohe o m50 o m30 npema
npcrn enemenara xoncrpyxnnje).Hope rora yrpaheno je n 147t eroncxor uennxa RA 400/500 2,
n 37,5t xanona ]opmnpannx o nncoxonpennx yxan CHF Cynep 16 S19/16 xnace A Y1770S7.
V cnaxom o na canyuacra nocaua yrpaheno je no 8 xanona S19/16 a yxynna cnna penanpesana
sa cnnx 16 xanona nsnocn oxo 60500,0 kN onocno nemro mano nnme o 6000t, ox yxynna maca
rnanne xoncrpyxnnje nsnocn rex nemro nnme o 2150t.

Kparax onnc xoncrpyxnnje mocra:

Honocarpahenn pymcxn mocr npexo pexe Hnm y Hpnjenoy y crarnuxom cmncny je xoncrpyxnnja
rnna xonrnnyannor nocaua na rpn noa yxynne yxnne L101,0 m n mnpnne o 13,04 m. Vxynna
yxnna xoncrpyxnnje noeena je y rpn ornopa n ro 30,0m41,0m30,0m.
V nonpeunom npecexy mocra nanase ce na rnanna npenanpernyra canyuacra nocaua
npomennne nncnne. 3or orpannuena y nncnnn rnannor nocaua ycnojeno je pemene ca ne
xonrnnyanne rpee canyuacror nonpeunor npecexa.
Inannn nocau mena nncnny no xnaparnoj napaonn raxo a ropna nnnna mocra nparn nnnenery
caopahajnnne na mocry, a ona ce nomepa nannme o cpennx ocnonana xa nonma
xoncrpyxnnje. Pepa canyxa sapxanajy xoncranran yrao ca onom nnouom. Bncnna nonpeunor
npecexa na cpennm cryonnma nsnocn 185nm, ox je na xpajnnm n y cpennn cpener noa
115nm. 3or npnjema cmnuyhnx n nopmannnx cnna pepa n ona ]nanma nonpeunor npecexa ce
noeanajy na ocnonnnma na je raxo pepo na cpenmnnm ocnonnnma 70nm ox je y cpennn
pacnona 45nm.
ona ]nanma nonpeunor npecexa je 35nm na cpennm ocnonnnma a y cpennn pacnona 20nm.
Kononosna nnoua je xoncranrne enne 30nm. Tpaca xanona nohena je ynyrap eroncxor
npecexa peapa canyxa ,ynyrpamne npenanpesane'.

Cpenmnn cryonn C2 n C3 cy AF nnarna yxemrena y remeny crony,a cryonn na nnnnama cy
crnnnsonann nonyxpyrom sor crpyjana noe y penn Hnm. Temene crone ]ynnpane cy na crenn
na ynnn o3.5m n nmensnja cy 4.0x12.2x1.5m.
Oannn cryonn cy ]ynnpann na ynnn o3.7m n ]opmnpann cy xao snna nnarna enne
1.35m yxemrena y remene crone.
Ko crya C1 ]ynxnnjy xpnna npmn nornopnn sn xojn npnpxana nacnn n crenennmre sa
nemaxe, ox nsa crya C4 nacnn npnpxanajy na nornopna sna nesanncno ]ynnpana.
Onrepehene ca xononosne xoncrpyxnnje npenocn ce na cryone npexo oronapajyhnx nexnmra.
Ha cryonnma C1, C3 n C4 npojexronana cy noxperna nexnmra ox ce na cryy C2 nanasn
nenoxperno nexnmre.
Inanna mocroncxa xoncrpyxnnja je o erona MF 50, a cnn ocrann enemenrn o erona MF 30.
Kanonn sa npenanpesane cy 15.7mm, a apmarypa PA 400/500-2.

161
H3BOTEBE KOHCTPVKHHJE MOCTA

uynnpane:
3a nsnohene remennx crona cryona (cnnxa 1) ]opmnpan je sarar n y cxnay ca npojexrom,
npnnnxom ncxona, ymno ce oxo 40-rax nm y crencxy macy. Haxon nspae nonoxnor erona
nonoxenn cy ynanpe npnnpemenn xomenn apmarype, namonrnpana onnara n yrpahen eron
npennhene mapxe. Onom npnnnxom neonxoan je no nenpecrann pa jaxnx nymnn sa noy pan
enaxyannje noe xoja je nponpana y remeny jamy. Ho nsnoheny remennx crona nsrpana
jacryxa, snnnx nnarna n nexnmnnx rpea nna je penarnnno pyrnncxa.

Hpnnnxom nsrpane remene crone crya C2 naxon ncxona remene jame o norpene xore n
nsnpmena cnnx npnnpemnnx paona na nsrpann crya, ycne onnnnx naannna n narnor
oronanana cnera nnno Hnma y roxy jene nohn nopacrao je sa oxo 1 merap n roxom cneehnx
nexonnxo ana nnno noe nacranno je a ce nonxe. Onaxne npemencxe npnnnxe saycrannne cy
nsrpany ojexra sa 20- rax ana.


cnnxa 1

cnnxa 2

Iopnn crpoj :
Hocranane remxe cxene onouero je o crya C1 n o crya C4. Kaxo je monraxa cxene
omnnana npncrynnno ce napnnjannoj monraxn onnare n eronnpany rnanne mocroncxe
xoncrpyxnnje (eronnpane canyxa mocra npmeno je y ne ]ase. V npnoj nsneena cy ona nnoua
n pepa, ox y pyroj xononosna nnoua) .
Hemro nnme o na mecena nno je norpeno sa nsrpany cynepcrpyxrype ojexra, a naxon
caspenana erona npncrynnno ce oocrpanom yresany xanona sa npenanpesane (yxynno nnx
16). Hpenanpesane xoncrpyxnnje (cnnxa 2) nsnpmno je crpyunn rnm HMC-a. Mepena npnnnxom
yresana noxasana cy rpenyrne rynrxe cnne npenanpesana o oxo 10 .
Ho sanpmenom yresany xoncrpyxnnje npncrynnno ce emonraxn cxene n nsnoheny sanpmnnx
paona na mocry.

- Crarnuxn npopauyn :
Crarnuxn npopauyn yrnnaja ypahen je y co]rnep-y sa crarnuxn npopauyn Tower 3.
3a npopauyn yrnnaja ycne enonana nponor onrepehena xopnmhen je pauyncxn moen xojn ce
cacrojn o ne canyuacre rpee xoje cy mehycono nonesane nnouom.

- Hcnnrnnane xoncrpyxnnje mocra (2) no yrnnajem crarnuxor n nnamnuxor nponor
onrepehena :
Hcnnrnnane xoncrpyxnnje mocra no yrnnajem nponor onrepehena (cnnxa 3) y nornynocrn je
nsnpmeno npema ycnojenom n ycarnamenom Hporpamy ncnnrnnana.
162
Hporpam ncnnrnnana cacrannnn n ncnnrnnanem pyxononnn npo].p.yomnp Bnajnh n Ayropn
onora paa a cne y cxnay ca cranapom SRPS U.M1.046.
Hcnnrnnanem mocra yrnphen je n xonrponncan e]opmannjcxn oronop xoncrpyxnnje na 22
(naecerna) mepna mecra, pacnopehena yx mocra ca ysnone n nnsnone crpane. Hope rora
perncrponane cy n npenocrn cnenn]nunnx e]opmannja n opehnnane nanona y rpn
xapaxrepncrnuna mepna npecexa. Honoxaj mepnnx npecexa opehen je raxo a ce, no yrnnajem
nponor onrepehena, nojanyjy excrpemn nanoncxor crana .
V cnaxom o naneennx npecexa nocranenn cy enexrpoornopnn excrensomepn - mepne rpaxe, no
npnnnnny "onacnnana nonpeunor npecexa".
Hope rora nsnpmeno je n ncnnrnnane nnamnuxor oronopa xoncrpyxnnje mocra na noyy
nsasnany xperanem nojennaunnx nosnna yx mocra, cepnjom pasnnunrnx psnna, ca n es
nemrauxn nsasnanor e]exra yapa na xononosy.
Toxom nnamnuxor ncnnrnnana nsnpmeno je cnnmane neprnxannnx nnpannja xoncrpyxnnje, na
ocnony uera cy opehene npenocrn: nnamnuxor xoe]nnnjenra,concrnennx yuecranocrn
nnpannja n xoe]nnnjenra npnrymena.

- Hpono onrepehene :
Hpono onrepehene xoncrpyxnnje mocra nsnpmeno je nomohy 4 (uernpn) remxa reperna nosnna,
unja je npoceuna maca nsnocnna 28,93 rone no nosnny, onocno 115,72 rone yxynno. Ono npono
onrepehene nocranano je y xapaxrepncrnunnm nonoxajnma, nsapannm raxo a ce y
xapaxrepncrnunnm npecennma n mepnnm mecrnma nojane excrpemn ncnnrnnannx yrnnaja, sa
crarnuxo npono onrepehene.

- Pesynrarn ncnnrnnana n nnxona anannsa :
V oxnnpy onor nornana nhe npnxasann camo xapaxrepncrnunn pesynrarn ncnnrnnana
xoncrpyxnnje n ynopehene rnx pesynrara ca oronapajyhnm reopnjcxnm npenocrnma. Cnn
pesynrarn ncnnrnnana arn cy y oxnnpy Enaopara o ncnnrnnany re cy raenapno n rpa]nuxn
cpehenn.
One ce noceno nanomnne a je ncnnrnnane xoncrpyxnnje mocra nsnpmeno sa 4 (uernpn)
xapaxrepncrnuna nonoxaja nponor onrepehena y xojnma ce nojanyjy npnnnxno maxcnmanne
npenocrn nanona n e]opmannja.
V oxnnpy onor paa ara je ynopena reopnjcxo-excnepnmenranna anannsa, xoja ce onocn camo na
npnxas xapaxrepncrnunnx pesynrara ncnnrnnana xoncrpyxnnje no ejcrnom crarnuxor n
nnamnuxor nponor onrepehena.

- Crarnuxo ncnnrnnane :
- Onmre e]opmannje - yrnn (3) :
Ho yrnnajem nponor crarnuxor onrepehena najnehn perncrponann yrn xoncrpyxnnje nojanno
ce y cpennn najneher pacnona xoncrpyxnnje (L41,0m) y npnoj ]asn ncnnrnnana n on nsnocn:

mer
o
max
12.5mm, onocno L/3280 oronapajyher pacnona

Oronapajyha pauyncxa npenocr re e]opmannje nsnocn:
rac
o
max
14.58mm
Ocrynana mepnnx n pauyncxnx npenocrn e]opmannja xpehy ce y rpannnama o 14.
- Cnenn]nune e]opmannje - nanonn (3) :
Maxcnmanna npenocr nsmepenor nanona nojannna ce y npecexy MM1 y ]asn I nponor
onrepehena n nsnocn:
mer
o
max
0.362kN/cm
2
Oronpajyha pauyncxa npenocr rora nanona nsnocn:
rac
o
max
0.366kN/cm
2
Onoc npenocrn mepnnx n pauyncxnx nanona yxasyje na nsyserno opo nonamane
xoncrpyxnnje onocno na unnennny a ycnojenn pauyncxn moen oronapa nsneenom crany.
Honoxaj neyrpanne oce no npecennma npaxrnuno ce nanasn y nnnoy one nonpmnne xononosne
nnoue mro yxasyje na snarny xpyrocr cncrema.
163
Hanme xo onaxne npcre xoncrpyxnnja anannsa crana nanona y npecexy cnponeena je no
npernocranxom a on npnma yrnnaje xao xomoren, c osnpom a ce pan o xoncrpyxnnjn o
nperxono nanpernyror erona.
MM1
MM2
MM3
N 2;13 N 1;12
N 4;15 N 5;16 N 6;17 N 7;18 N 8;19 N 9;20 N 10;21 N 11;22
N 3;14
0
.
0
0
(
0
.
0
0
)
-
7
.0
0
(
-
8
.7
5
)
2
.
0
0
(
4
.6
1
)
4
.
5
0
(
5
.0
2
)
0
.
0
0
(
0
.
0
0
)
0
.
0
0
(
0
.
0
0
)
4
.
0
0
(
5
.0
2
)
5
.
5
0
.
(
4
.
6
1
)
0
.
0
0
(
0
.
0
0
)
0
.
0
0
(
0
.
0
0
)
5
.0
0
(
4
.
6
1
)
4
.0
0
(
5
.0
1
)
0
.
0
0
(
0
.
0
0
)
0
.
0
0
(
0
.
0
0
)
4
.0
0
(
5
.
0
0
)
5
.0
0
(
4
.
6
0
)
0
.
0
0
(
0
.
0
0
)
-
1
2
.5
0
(
-
1
4
.5
8
)
-
8
.0
0
(
-
8
.7
4
)
-
9
.
0
0
(
-
8
.7
2
)
-
1
2
.
5
0
(
-
1
4
.
5
2
)
-
7
.
0
0
(
-
8
.7
0
)

Pauyncxn n mepenn nanonn ycne nponor onrepehena y I ]asn (MM3)


- nnamnuxo ncnnrnnane

Kaxo je nanpe naneeno nnamnuxo ncnnrnnane xoncrpyxnnje mocra nsnpmeno je raxo, mro cy
roxom xperana nojennaunnx nosnna (xojnma je nsnpmeno n crarnuxo ncnnrnnane) y oxnnpy
cnexrpa pasnnunrnx psnna, nsnpmena cnnmana njarpama nnamnuxnx yrnnaja canpemenom
enexrponcxom onpemom (cnnxa 4).


cnnxa 3

cnnxa 4

164
Ha ocnony npernea rnx njarpama xoncraryje ce cneehe:
njarpamn nnamnuxnx yrnnaja y nornynocrn oronapajy yrnnajnnm nnnnjama onocno
"njarpamnma snpnnx yrnnaja";
Cnnmenn njarpamn ca nnamnuxor ncnnrnnana noxasyjy a ce ncnnrnnana xoncrpyxnnja
nonama nornyno enacrnuno;
Maxcnmanna cnnmena npenocr nnamnuxor xoe]nnnjenra npn xperany repernor nosnna
psnnom o 30km/h nsnocn:
mer max
1.08
Maxcnmanna cnnmena npenocr nnamnuxor xoe]nnnjenra npn xperany jenor repernor
nosnna psnnom o 30km/h npexo nemrauxn nocranene npenpexe h5cm:
mer max
1.27
Ona unnennna yxasyje na norpey ncnpannor opxanana xononosa na mocry, xaxo ne n omno o
nenorpenor nonehana yrnnaja xojn n, enenryanno, mornn a oney o omrehena
xoncrpyxrnnnnx enemenara.
Mepenem yrnphena npenocr concrnennx yuecranocrn nnpannja xoncrpyxnnje y npnom
ocnonnom rony nsnocn:
mer
I
0
2,93 - 3,56Hz
Perncrponana npenocr yuecranocrn na nemauxoj crasn nsnocn:
mer
I 10.0 - 11.0Hz
Ona npenocr nocnenna je amnnn]nxannje ocnnnonana xoncrpyxnnje n ocnnnonana nemauxe
crase n yxasyje na unnennny a ce nemann na nemauxnm crasama mocra, npnnnxom nopmannor
onnjana caopahaja nosnnnma no xononosy nehe oceharn nenpnjarno. Bpenocrn xoje cy
perncrponane (I10,0-11,0Hz) snarno cy nehe o 5,5 Hz (xoje cy are y naxehnm nponncnma sa
nemauxe mocrone).


3AKVuHH :

Koe]nnnjenr e]nxacnocrn npnmenenor nponor onrepehena (uernpn remxa reperna xamnona
yxynne pyro rexnne oxo 116 t) carnacno SRPS U.M1.046 nsnocn: x 0.66
3a npnmeneno npono onrepehene xoncrpyxnnja mocra nonama ce nornyno enacrnuno n y cnemy
carnacno crarnuxom cncremy rpernpanom y Inannom npojexry. e]opmannje cy mane, a no
xapaxrepy penepsnnnne.Onmre n cnenn]nune e]opmannje xoje cy perncrponane roxom nponor
onrepehena xoncrpyxnnje noxasyjy a xoncrpyxnnja mocra noceyje snarny nanoncxy n
e]opmannjcxy pesepny.
Ha ocnony nsnpmenor ncnnrnnana n nanpe npnxasane anannse saxyuyje ce a je nonocarpahenn
pymcxn mocr npexo pexe Hnm y Hpnjenoy, cnocoan a npnmn caopahajno onrepehene, y
cnemy carnacno rnannom npojexry ca psnnama xperana nosnna xoje ce, ca rnenmra nocnnocrn
xoncrpyxnnje ne orpannuanajy.


HHTEPATVPA

( 1 ) Inannn npojexar xoncrpyxnnje mocra npexo pexe Hnm y Hpnjenoy, Caopahajnn nncrnryr HHH,
Feorpa, 2008.
( 2 ) Enaopar o ncnnrnnany - pymcxn mocr npexo pexe Hnm y Hpnjenoy, Caopahajnn nncrnryr HHH,
Feorpa, 2010.
( 3 ) Hcnnrnnane xoncrpyxnnja, Hpo] M. Paojxonnh, Feorpa, 1975.
165



HOCETA KOHCTPVKHHJA HPHBPEMEHHX
CAOFPATAJHHHA HA HAHuEBAuKOM MOCTV
HPEKO VHABA V FEOIPAV


Fpanncnan Xnnornh, ejan Cpejnh

Caoopahafuu Hucmumvm "HHH", He+anuua 6/IJ Beoepao
:ivoticbsicip.co.rs , sreficdsicip.co.rs


PE3HME

V pay je onncana noceha xoncrpyxnnja npnnpemennx caopahajnnna na Hanuenauxom mocry.
Koncrpyxnnja ce cacrojn o apnpanoeroncxnx monraxnnx nnoua xoje ce ocnanajy na na
nnsnona xenesnnuxa noyxna nocaua, (npexo xojnx nnje nn nsrpahen xonocex) n npexo rpeher,
nononpojexronanor npnnpemenor noyxnor nocaua y ocn mocra. Toxom nspae onyncxor npojexra
canannje mocra, npomenena je namena nonor noyxnor nocaua, na je on xao mepa canannje nocrao
rpajnn eo xoncrpyxnnje.

KVuHE PEuH: npnnpemene caopahajnnne, AF monraxne nnoue, noyxnn nocau, canannja


TEMPORARY ROADS SUPPORTING STRUCTURE ON THE
PANCEVO BRIDGE OVER DANUBE IN BELGRADE

ABSTRACT

The paper describes the supporting structure oI temporary roads in Pancevo bridge. The structure
consists oI reinIorced concrete preIabricated slabs that rely on two downstream rail longitudinal girders,
(through which the track was not built) and over a third, newly designed temporary longitudinal girder
in axis oI the bridge. During the preparation oI the Additional Bridge Reconstruction Project, changed
the purpose oI the new longitudinal beams, and he is as a measure oI recovery has become a permanent
part oI the structure.

KEY WORDS: temporary roads, reinIorced concrete preIabricated slabs, longitudinal girders, repairing


VBO
V oxnnpy nspae npojexara canannje Hanuenauxor mocra nno je neonxono ypanrn npojexre
oprannsannje n nsmemrana caopahaja, xaxo n nno moryhe ycnemno nsnecrn canannjy
xonsonnnx enona xoncrpyxnnje mocra npexo xoje npenasn pymcxn caopahaj. Hpojexrom
oprannsannje caopahaja npennheno je a ce pymcxn caopahaj ca xonsona Hanuenauxor mocra
sa npeme canannje, ynee ynyrap xoncrpyxnnje na mecry pyror, nensrpahenor xonocexa.
Hpennhena je caopahajnnna ca ne rpaxe, yxynne mnpnne 5.5 b m .
UDK: 624.21.073.059.2/.3 (497.11)
Struni lanak
166

Oprannsannja caopahaja na mocry roxom paona na canannjn pymcxnx caopahajnnna
Ha ocnony onaxnor caopahajnor pemena nno je norpeno ncnpojexronarn npnnpemeny
caopahajny xoncrpyxnnjy xoja je y crany a npnmn nponncano caopahajno onrepehene. Kaxo
npojexrom oprannsannje caopahaja nnje npennhena sapana xperana remxnx nosnna, nnrn je
yneeno orpannuene xperana nosnna y onocy na onrepehene no jenoj caopahajnoj rpann, nno
je norpeno ncnpojexronarn npnnpemeny caopahajnnny cnocony a nonece onrepehene aro
memom V600. Carneanajyhn ony unnennny xao n nocrojehe crane uennune xoncrpyxnnje na
mocry, onyueno je a ce caopahaj onnja npexo monraxnnx apmnpanoeroncxnx nnoua xoje n
nne nocranene npexo noyxnnx xenesnnuxnx nocaua, npexo xojnx nnje nn nsrpahen xonocex. C
osnpom a cy rn nocaun nnn nenonono nocranenn ca cranonnmra pannomepnor ocnanana
eroncxnx nnoua, onyueno je a ce ncnpojexryje n jean nonn, noyxnn nocau, raxo a eroncxe
nnoue yy nocranene npexo rpn ocnonna.















Honpeunn npecex xpos rnanny xoncrpyxnnjy Honpeunn npecex xpos nnynannony xoncrp.
167
APMHPAHOFETOHCKE IPEE HPEKO HOVXHHX HOCAuA
era cnpesana AF rpee
Homro cy nocrojehn noyxnn nocaun ynymrenn y onocy na
nonpeunn nocau, npexo nnx je, nocne cxnana yraonnxa xojn
cy cnyxnnn sa npnunpmhnnane nparona, nsnnnena apmnpano
eroncxa rpea. Ipea je nsnnnena n npexo
nononpojexronanor nocaua. Tnme cy nocrojehn noyxnn
nocaun, nononpojexronann noyxnn nocau n nonpeunn nocau
oneenn na ncrn nncnncxn nnno, mro je omoryhnno
necmerano nocranane monraxnnx apmnpanoeroncxnx
nnoua. a n ce oesenna crannnocr n oe npnjanane
erona sa ropny ]nanmy uennunor nocaua,
apmnpanoeroncxa rpea je cnpernyra ca no na VV sanprna
M22 na cnaxnx 60 0
o
e . cm . Ko nocrojehnx nocaua npennhena je moryhnocr a ce xopncre
nocrojehe pyne nacrane nocne cxnana npnopa sa npnunpmhnnane nparona (nrno je a pasmax
ne ye nehn o 60 0
o
e . cm ), ox ce xo nononpojexronanor yme none pyne. Ocrnapeno
cnpesane nnje nno neonxono, nomro je noxasano a cy nocaun camn cnoconn a nonecy
npojexronano onrepehene. Hpnencrnena ynora VV sanprnena je a oarno nonexy apmnpano
eroncxy rpey n ropny ]nanmy noyxnnx nocaua xaxo n cnpeunnn enenryanny nonpeuny
norannjy apmnpanoeroncxe rpee. E]exar cnpesana xojn ce jana je o cexynapnor snauaja.

APMHPAHOFETOHCKE MOHTAXHE HHOuE

Kao ocnonnn enemenar caopahajne xoncrpyxnnje ycnojene cy apmnpano-eroncxe monraxne
nnoue nmensnja 150 580 20 b l d cm ca oronapajyhnm nyrama na mecrnma ocnanana.
Hnoue rpea a ce nsney o erona mapxe MB45 n apmnpane cy pepacrom apmarypom
RA400/500. Hpennheno je a ce nnoue nocne onpemana na mocr nocranajy npexo nocrojehnx
xenesnnuxnx nocaua n nononsrpahenor noyxnor nocaua ys nonnnane na mecrnma nnxonor
ocnanana. One y crarnuxom cmncny npecranajy xonrnnyannn nocau na na noa ca na
npenycra 0.95 2.08 1.5 1.27 l m . Vxynna yxnna nnoue 5.8 l m nponcrexna je ns ycnona
saxrenane mnpnne sa ne caopahajne rpaxe ( 5.5 m ). Pacnone nnoue openo je nonoxaj na
nocrojeha xenesnnuxa nocaua, xao n nonoxaj nononpojexronanor, rpeher, noyxnor nocaua xojn
je nocranen y ocn mocra. 3a ycnojenn nonoxaj nn y jenom rpenyrxy npnnnxom enonana
noxpernor onrepehena V600 ne onasn o nerarnnne peaxnnje onocno o onsana ocnonana.
275 275
4
8
50
9 9
33 24 33 118 33 24 33 60 24 33 82 33
50 90 118 90 60 90 82
2
8
4
8
2
0
2
2
2
2
7
0
95 208 150 127
563 9 9
580
??? ????? ??? 60
3
2
1
1
2
2
6 6
50 33 24 33 118
50 90
979 7
6
7 7 7
66
3
2
3
2
3
2
1
1
1
3
1
16
16.5 16.5 16.5 16.5 16.5 16.5
2
8
2
0
??? 33,7 mm
Honp. npecex apm.eroncxe monraxne nnoue
Heonxona crannnocr monraxnnx nnoua oesehena je na na naunna:
- npeouanpesane+
- aurepoeane+
Zavrtanj ? 22 ?.?.
44
33
Polimag HK-04 ?? d<5cm
Polimag HK-08 ?? d>5cm
2 3R16
3 4R14
1 RU12/15
2
0
2
0
2
2
2
2
Arm. bet. ploce 01-09
77
66
Cev 33,7 mm
1
5
1
5
Klin
Armatura R22
3
6
3
6
Zaptivka epoksidom
44 88 44 44 ????
2
0
2
0
44
11 10 11 11
Nosac
23 23
12 12 44
33
1
4
1
4
33
16 16 12 12 16 16
12 12 12 12
44 44
168
Vresane nnoua ce npmn ca no rpn xana 16 0 . n cnnom npeannpesana
3 0 75 3 209 627
k
. F kN . Ha rnannoj xoncrpyxnnjn mocra, nocne nonarana nnoua, yrexy ce
npno nnoue y jenom noy, nsmehy nonpeunnx nocaua ( 13.512 L m , 9 nnoua ). Haxon yresana
nnoua n y cycenom noy, nsna ropne ]name nonpeunor nocaua, nsmehy ra na noa, nsnnna ce
eroncxa rpea. Hsnnnanem eroncxe rpee npexo xornn sa yresane xanona n apmarype xoja je
npenymrena ns nnoua xoje ce nanase nenocrpno ys nonpeunn nocau, onasn o nnxonor
]nxcnpana n oesehena oune crannnocrn nennx noa. Mehycono, nnoue nanexy jena na
pyry n ocrnapyjy xonraxr npexo sya (onocno xea) enne 5.0 d cm , xojn je no
nonpmnnn ojauan uennunnm nnmom xaxo n ce cnpeunno omrehene nnnna erona. Hsmehy ropnnx
nnnna cycennx nnoua ocranen je sasop o 2.0 : cm xojn ce ncnynana nrymencxom
sanrnnxom, mro omoryhana necmerany nesanncny porannjy cycennx nnoua na nnxonom cnojy, a
xoja nacraje ycne yrna noyxnnx nocaua.
Zastitna cev 60 116 Vuta
Parapet
7 7
6
40 70 40
1
1
2
8
2
0
2
2
7
0
150


Vresane monraxnnx nnoua Anxeponane monraxnnx nnoua

Haxon yresana nnoua jenor noa npmn ce anxeponane nnoua sa apmnpanoeroncxe rpee na
noyxnnm nocaunma. Anxeponane ce npmn anxepnma nanpanennm o pepacre apmarype
22 R Hpnnnxom nspae y nnoue cy yeronnpane nenn ynyrpamner npeunnxa 27mm na
mecrnma na xojnma he ce npmnrn anxeponane. Pyna sa eo anxepa xojn ynasn y eroncxy rpey
ymn ce na nnny mecra n ona je npeunnxa 25mm . Cnaxa nnoua nma 6 pyna (anxepa).

Ha nnynannonnm xoncrpyxnnjama ycnojene cy nnoue ncrnx nmensnja
150 580 20 b l d cm n crarnuxor cncrema, ca nemro nsmenennm npenocrnma pacnona n
npenycra ( 1.17 1.75 1.7 1.17 l m ). Ono je nacrano xao nocnenna npomenenor pasmaxa
nocrojehnx xenesnnuxnx noyxnnx nocaua. Honoxaj nononpojexronanor noyxnor nocaua je xao
n xo rnanne mocroncxe xoncrpyxnnje ycnojen y ocn mocra, ys ycnon a ne ohe o nojane onsana
ocnonana. Ko nnynannonnx xoncrpyxnnja yrexy ce nnoue nenor noa ( 32.0 L m , 22 nnoue).
Haxon yresana npmn ce anxeponane nnoua na ncrn naunn xao n xo nnoua na rnannoj
xoncrpyxnnjn.
Cne monraxne apmnpano-eroncxe nnoue cy nmensnonncane na ocnony yrnnaja onjennx y
nnnnjcxom pauyncxom moeny, nanpanenom y nporpamy sa crarnuxy n nnamnuxy anannsy
xoncrpyxnnja SAP2000.

Zavrtanj ? 22 ?.?.
44
33
Polimag HK-04 ?? d<5cm
Polimag HK-08 ?? d>5cm
2 3R16
3 4R14
1 RU12/15
2
0
2
0
2
2
2
2
Arm. bet. ploce 01-09
77
66
Cev 33,7 mm
1
5
1
5
Klin
Armatura R22
3
6
3
6
Zaptivka epoksidom
44 88 44 44 ????
2
0
2
0
44
11 10 11 11
Nosac
23 23
12 12 44
33
1
4
1
4
33
16 16 12 12 16 16
12 12 12 12
44 44
169
HOVXHH uEHHuHH HOCAuH
-I.aeua roucmpvrufa

uenomen nojane axcnjannnx cnna saresana y noyxnnm nocaunma pemerxacrnx mocroncxnx
xoncrpyxnnja oanno je nosnar. Ono mro npecrana nponem y onaxnnm cnyuajennma je
opehnnane nennunne cnne xoja pacrepehyje onn nojac rnannor nocaua n onrepehyje noyxne
nocaue.Ko Hanuenauxor mocra, noyxnn nocaun sa xenesnnuxn caopahaj cy y nnsnnn
ocnonauxnx unopona xoncrpyxrnnno nesann sa jaxe cnperone npornn xouena, raxo a y crarnuxom
cmncny caejcrnyjy ca rnannnm nocaunma. 3a raxne rpannune ycnone, Inannn npojexranr Hpojexra
canannje Hanuenauxor mocra, Hpo] p yomnp Bnajnh, nnn.rpah.nnx. nspauynao je nyrem
pauyncxor moena n oxasao npnnnxom ncnnrnnana xoncrpyxnnje npenocrn cnna y noyxnnm
nocaunma. Bpenocrn cy nponenryanno nsnocnne oxo 20 o yxynne sarexyhe cnne.
(Hcnnrnnane xoncrpyxnnje mocra no yrnnajem nponor onrepehena:1960. r., 1964 r. n 2006 r.)
Hponepom nocrojehnx noyxnnx nocaua na yxynna onrepehena, ycranoneno je a onn nemajy
norpeny nocnnocr n a ce mopajy cannparn. Hpexopauene onrepehena je npnencrneno nocnenna
npenpemenor saxnnana cnperona sa xouene roxom nsrpane mocra, na cy nocaun nnn
anraxonann n sa snaran eo crannor onrepehena mro nnje nno npennheno oprnnannnm
npojexrom. (Hpo] . Jenronnh, nnn. rpah. nnx.)
Mehyrnm, naxon yrnphnnana onnx unnennna nnje ce npncrynnno nspan npojexra xnacnune
canannje ca nonehanem npecexa, neh je xao mepa canannje ycnojeno a ce nope nocrojeha uerpn
noyxna nocaua ncnpojexryje jom jean nern, xaxo n on cnojom axcnjannom xpyromhy npnmno
eo cnne saresana ns rnannor nocaua n rnme pacreperno cna uernpn nocrojeha noyxna nocaua.
Onaj naunn canannje noxasao ce xao onpanan, jep je yxyunnanem nonor nocaua omno o
cmanena cnne y nocrojehnm sa oxo 25, mro je nno onono a ce nserne nnxono npexrno
cannpane.
V rpenyrxy xaa je onaxan naunn canannje pauyncxn oxasan, npomennna ce ynora monraxno-
emonraxnor noyxnor nocaua npojexronanor y cxnony npnnpemennx caopahajnnna.
Hpnonrna ynora nonor noyxnor nocaua nna je npnnpemena, a npnmn yrnnaje o concrnene
rexnne eroncxnx nnoua n caopahajnor onrepehena (mema V600) sa npeme rpajana paona na
canannjn mocra. Ho sanpmerxy paona yxnonnna n ce npnnpemena caopahajnnna n
nononpojexronann noyxnn nocau. Mehyrnm, naxon nspae onyne npojexra canannje
nononpojexronann noyxnn nocau je ono nony ynory. Hocau rpajno nocraje cacrannn eo
xoncrpyxnnje n yuecrnyje ca nocrojehnm noyxnnm nocaunma y npnjemy nopmannnx cnna
saresana. (Hpo] p yomnp Bnajnh, nnn. rpah. nnx.)
Hononpojexronann noyxnn nocau nparn crarnuxn cncrem nocrojehnx nocaua na je npojexronan
xao xonrnnyannn nocau na 12 noa 12.668 11 13.512 161.3 L m . Konrnnynrer je ocrnapen
xonrnnynrer namenama xoje nponase xpos pepo nonpeunor nocaua, ox je nesa ca nonpeunnm
nocaunma nsna cryona II, III, IV n V ocrnapena npexo ranrennnjannor nexnmra.

-Huvuoauoue roucmpvrufe
Ha nnynannonnm xoncrpyxnnjama, nononpojexronann noyxnn nocau sapxao je cnojy
npnonrny ]ynxnnjy, a sajeno ca na nocrojeha xenesnnuxa noyxna nocaua ye ocnonan
apmnpanoeroncxnm nnouama npnnpemene caopahajnnne. Haxon sanpmerxa paona na canannjn,
npennheno je nerono yxnanane.

170
-Onuc uoca:a
3a nonn noyxnn nocau na eny rnanne mocroncxe xoncrpyxnnje ycnojen je sanapenn nocau
nncnne 1650 h mm unje cy nmensnje ]nanmn 300 25 b t mm . 3a nonn noyxnn nocau na
nnynannonom eny xoncrpyxnnje ycnojen je raxohe sanapenn nocau nncnne 1000 h mm unje
cy nmensnje ]nanmn 250 25 b t mm . Cnn nocaun cy ypahenn o uennxa S235 J2G3.
Ha mecrnma nocrojehnx cnperona sa xouene na rnannoj xoncrpyxnnjn, npennheno je nnxono
npnnpemeno pacxnnane n nonesnnane ca onom ]nanmom nononpojexronanor noyxnor nocaua.
Tnme je y naneennm nonma nsnpmeno nonesnnane cnnx 5 noyxnnx nocaua (uernpn nocrojeha
n jean nononpojexronann ), mro je oesenno nnxon sajennuxo caejcrno.
Hoyxnn nocaun ca nonpeunnm na nenoj xoncrpyxnnjn mocra ocrnapyjy rpn rnna nese: xpyry
(ocrnapeny npexo xonrnnynrer namene), srnony (ocrnpeny npnxyunnm yraonnnnma) n srnony
(ocrnapeny npexo ranrennnjannor nexnmra). Pacnope nesa je raxan a nparn pacnope nesnnana
neh nocrojehnx noyxnnx nocaua sa nonpeune, unme je oesehen necmeran pa xoncrpyxnnje xao
nennne. Kao cpecrno nese xopncre ce VV sanprnenn M22 n M24. 3or nemoryhnocrn monraxe
noyxnnx nocaua na rnannoj xoncrpyxnnjn y jenom xomay, yxnne 13512 L mm ypahen je
monraxnn nacranax na ce nocau monrnpa ns na ena
1
10617 L mm n
2
2895 L mm .

3AKVuAK
Paehn na na onojena npojexra xoja ce mehycono onynyjy, oarnor npojexra canannje
Hanuenauxor mocra n Hpojexra npnnpemennx caopahajnnna, npojexranrn cy nocrnrnn nexonnxo
nosnrnnnnx e]exara. Hpexopauene yrnnaja y nocrojehnm xenesnnuxnm noyxnnm nocaunma
cannpano je na opnrnnannn n rexnnuxn najncnpannnjn naunn, carnacno n yspoxy npexopauena
nanona. (Honehane axcnjane cnne ycne anraxonana nocaua sa crannn reper.). Tpajno ynohene
nonor noyxnor nocaua y nocehy xoncrpyxnnjy Hanuenauxor mocra, nponsneno je e]exar
cmannnana nanona y nocrojehnm nocaunma ncno osnoennx npenocrn.
Hcronpemeno, npomenom namene nonor nocaua, nonehana ce onpananocr nspae npnnpemene
caopahajnnne. Hocau je ocnm npnnpemene ynore nocehe xoncrpyxnnje caopahajnnne ono n
naxny ynory y cannpany mocra. Onnm he ce noneharn n exonomcxa onpananocr nsrpane
npnnpemennx caopahajnnna.
HHTEPATVPA:
|1|. "Inannn npojexar canannje pymcxo-xenesnnuxor mocra npexo ynana - ''Hanuenauxn mocr''ca
npnnasnnm xoncrpyxnnjama-Inannn npojexar canannje uennune pemerxacre xoncrpyxnnje"; Hpo] p
yomnp Bnajnh, nnn. rpah. nnx., Caopahajnn nncrnryr "HHH", Feorpa 2007.r.
|2|. "Inannn npojexar canannje pymcxo-xenesnnuxor mocra npexo ynana - ''Hanuenauxn mocr''ca
npnnasnnm xoncrpyxnnjama-onyna npojexra canannje xenesnnuxnx noyxnnx nocaua; Hpo] p
yomnp Bnajnh, nnn. rpah. nnx., Caopahajnn nncrnryr "HHH", Feorpa 2007.r.
|3|. "Hcnnrnnane uennune xoncrpyxnnje "Hanuenauxor mocra' npexo ynana y Feorpay y nny
nepn]nxannje pauyncxor moena"; Hpo] p yomnp Bnajnh, nnn. rpah. nnx., CHTC, Feorpa 2009.r.
|4|. "Inannn npojexar oprannsannje n rexnonornje rpahena sa canannjy pymcxo-xenesnnuxor mocra npexo
ynana -''Hanuenauxn mocr''. Ipahennncxn npojexar npnnpemennx caopahajnnna na mocroncxoj
xoncrpyxnnjn", Fpanncnan Xnnornh, nnn. rpah. nnx.
171
HCHHTHBABE HOBOCAIPATEHOI PVMCKOI
MOCTA HPEKO PEKE CABE KO CPEMCKE PAuE

- HPHKA3 KAPAKTEPHCTHuHHX PE3VHTATA -

yomnp Bnajnh*, Bnaan Bpanenan**

*Hav:uu caeemuur v Caoopahafuo+ uucmumvmv HHH o.o.o.
**Booehu npofermaum v Caoopahafuo+ uucmumvmv HHH o.o.o.


PE3HME

V pay cy npnxasann najsnauajnnjn pesynrarn ncnnrnnana nonocarpahene uennune xoncrpyxnnje
pymcxor mocra npexo Cane xo Cpemcxe Paue no yrnnajem crarnuxor n nnamnuxor nponor
onrepehena. Mocr je xonrnnyannn nocau pacnona 125,0150,0125,0m canyuacror nonpeunor
npecexa, a nmajyhn y nny a ce nerona nnsnona crpana nanasn ys nocrojehn pemerxacrn
xenesnnuxo-pymcxn mocr, on je naro acnmerpnuan y onocy na nerony noyxny ocy. Pa capxn
reopnjcxo-excnepnmenranny anannsy najnrnnjnx pesynrara ncnnrnnana perncrponannx no
yrnnajem crarnuxor n nnamnuxor nponor onrepehena.

KVuHE PEuH: uennunn pymcxn mocr, canyuacrn npecex, ncnnrnnane, reopnjcxo-
excnepnmenranna anannsa



TESTING PERFORMED ON THE NEWLY
CONSTRUCTURE OF THE ROAD BRIDGE OVER THE
SAVA RIVER AT SREMSKA RACA

ABSTRACT

The paper herein shows the most signiIicant results obtained through testing perIormed on the newly
constructed steel structure oI the road bridge over the Sava River at Sremska Raca. Static and dynamic
test loadings have been applied. The bridge is continuous box girder having 125.0150.0125.0m in
span. Concerning the Iact that the downstream side oI the bridge is positioned next to the existing truss
railway-road bridge, it is slightly asymmetrical in relation to its longitudinal center line. The paper also
includes theoretical and experimental analyses oI the most important test results obtained as a result oI
static and dynamic test loadings.

KEY WORDS: steel road bridge, box section, testing, theoretical and experimental analyses
UDK: 624.21.046 (497.11)
Izvorni nauni lanak
172
KPATAK OHHC KOHCTPVKHHJE MOCTA

Inanna uennuna xoncrpyxnnja pymcxor mocra npexo pexe Cane xo Cpemcxe Paue npojexronana
je n nsneena xao xonrnnyannn nocau pacnona 125,0150,0125,0m canyuacror nonpeunor
npecexa. Ona je nonnpana nenoceno ys crapy nocrojehy pemerxacry xoncrpyxnnjy pymcxo-
xenesnnuxor mocra ca nerone ysnone crpane.



Canyuacrn nonpeunn npecex uennune xoncrpyxnnje mocra nma mnpnny 6,00m, a nncnny 4,50m,
xoncranrny unranom yxnnom mocra. Iopna nnoua canyxa je oproronanno-annsorponna, ca
rpanesnnm xyrnjacrnm pepnma. Honpeunn pamonn T-npecexa ncnymrenn cy xonsonno nan
canyxa n ro nnsnono sa 2,30m (ys nocrojehy crapy xoncrpyxnnjy xenesnnuxo-pymcxor mocra)
n ysnono sa 3,05m. Tn nonpeunn pamonn nanase ce na mehyconom parojany o 3,125m, a cnaxn
rpehn pam nma jom n na xoca yxpyhena.
Ha nnsnonoj crpann mocra, ys crapn pemerxacrn xenesnnuxo-pymcxn mocr, nanasn ce
pennsnona crasa mnpnne 0,50m, npexo xoje je nocranen ac]anr ncre enne (t4,00mm) xao n
na ysnonoj nemuapcxoj crasn xoja nma mnpnny 1,5m. Hsmehy nene n ecne caopahajne rpaxe
mnpnne 3,30m n nemauxe onocno pennsnone crase (xoje cy ]opmnpane na uennunoj oprorponnoj
nnoun ca xnponsonannjom t10mm n ac]anrnnm sacropom t70mm) nanase ce samrnrnn nojacenn
mnpnne 0,50mm ca enacrnunom orpaom. Ha xpajennma nemauxe onocno pennnsone crase
nanasn ce orpaa nncnne h1,20m. Marepnjan uennune xoncrpyxnnje mocra je S355J2G3 npema EN
10025.
Hejnn n Inannn npojexar mocra nspahenn cy y Caopahajnom nncrnryry HHH .o.o. - Feorpa, a
Hsnohauxn npojexar y "Hnrepmocry" - raxohe ns Feorpaa.
Onaj xparax onnc xoncrpyxnnje ar je camo y onmy neonxono norpnom sa e]nnncane cnpxe,
onma n nna ncnnrnnana xoncrpyxnnje mocra, no yrnnajem crarnuxor n nnamnuxor nponor
onrepehena.

HOAHH O HPOFHOM OHTEPETEBV

Crarnuxo ncnnrnnane

Hpono onrepehene xoncrpyxnnje mocra cacrojano ce o 6 (mecr) remxnx repernnx nosnna
nojennaune pyro rexnne o 29,00t o 30,58t. Maca rnx repernnx nosnna yrnphena je mepenem
npe onacxa na xoncrpyxnnjy mocra. Hope rora, nsnpmeno je n cnnmane nnxonnx ocnonnnx
reomerpnjcxnx xapaxrepncrnxa xoje cy neonxone sa npopauyn crarnuxnx yrnnaja xoje ra nosnna
nsasnnajy na xoncrpyxnnjn mocra. Toxom ncnnrnnana ra reperna nosnna nocranena cy y
nonoxaje - ]ase, raxo a ajy excrpeme ncnnrnnannx yrnnaja y xapaxrepncrnunnm npecennma n
xapaxrepncrnunnm mepnnm mecrnma.
173


Hpnnnxom crarnuxor ncnnrnnana "Koe]nnnjenr e]nxacnocrn" nponor onrepehena y xpajnnm
nonma nsnocno je x0,54, a y cpenem noy x0,53.
Baxehn cranap CPHC V.M1.046 nponncyje 0,50 x 1,00.

nnamnuxo ncnnrnnane

Hcnnrnnane xoncrpyxnnje mocra no yrnnajem nnamnuxor nponor onrepehena nsnpmeno je
xperanem nojennaunnx repernnx nosnna, y oxnnpy cnexrpa psnna o V20km/h o
Vmax50km/h, c osnpom na nosnarn e]exar npnrymena nnpannja npn xperany nnme nosnna
nnn xonone nosnna. Hope rora, y cpennn cpener ornopa mocra nocranena je npenpexa nncnne
h5cm, a n ce nsasnann nemrauxn e]exrn yapa xojn ce nojanyjy npn xperany jenor
nojennaunor nosnna najnehom moryhom psnnom y xonxpernnm ycnonnma (Vmax50km/h).
Ocnonne nnamnuxe xapaxrepncrnxe xoje cy ncnnrnnanem yrnphene cy: rnapna npenocr
nnamnuxor xoe]nnnjenra, npenocr concrnene yuecranocrn xoncrpyxnnje sa ocnnnonane y I-om
ocnonnom rony n npenocr xoe]nnnjenra npnrymena.

HCHHTHBABE KOHCTPVKHHJE MOCTA

Carnacno naxehem cranapy CPHC V.M1.046 npe nymrana mocra y caopahaj nsnpmeno je
nerono ncnnrnnane no yrnnajem crarnuxor n nnamnuxor nponor onrepehena.
Tom npnnnxom perncrponane cy onmre n noxanne e]opmannje.

Onmre e]opmannje - yrnn xoncrpyxnnja

a n ce openne nennunne neprnxannnx nomepana n xoncrpyxnnje n noysano nanprana
e]opmannona nnnja, sa cnaxy ]asy onrepehena nsnpmena je nnnenmancxa ocxynrannja. Mepna
mecra - reoercxn penepn, nonnpana cy ca ysnone n nnsnone crpane mocra (y sonn samrnrnnx
rpaxa).

174
Hoxanne (cnenn]nune) e]opmannje - nanonn

Ha xoncrpyxnnjn mocra (nmajyhn y nny a je ro, y crarnuxom cmncny, xonrnnyannn nocau na rpn
noa), no yrnnajem nponor onrepehena, nsnpmeno je perncrponane cnenn]nunnx e]opmannja
n opehnnane nanona. Tn xapaxrepncrnunn mepnn npecenn nanase ce:
- na 54,25m o oannor crya na peunom cryy (npecex 1-1), y sonn maxcnmannnx
nosnrnnnnx momenara (y xpajnnm nonma mocra);
- ys camn peunn cry na 5,0m, npema xpajnem noy mocra (npecex 2-2), y sonn
maxcnmannnx nerarnnnnx momenara n
- y cpennn najneher pacnona mocra (npecex 3-3), y sonn najneher nosnrnnnor
momenra cannjana.
Cnaxn o rnx npecexa je onpemen ononnm pojem enexrpoornopnnx censopa - mepnnx rpaxa
no npnnnnny "onacnnana nonpeunor npecexa".

AHAHH3A PE3VHTATA HCHHTHBABA H 3AKVuHH

Crarnuxo ncnnrnnane

Cneuqu:ue oeqop+aufe - uanouu

Koncrpyxnnja mocra ncnnrana je sa nonoxaje nponor onrepehena npnxasane y ]asama
ncnnrnnana. Hpema pacnopey nosnna ca nosnarnm oconnncxnm npnrncnnma, ]opmnpane cy
pauyncxe meme onrepehena sa cnaxy o ]asa ncnnrnnana. Hsmepenn yrnnajn ynopehenn cy ca
oronapajyhn pauyncxn yrnnajnma, onjennm na ocnony nanpe naneennx mema. Vnopehene
mepnnx n pauyncxnx yrnnaja nsnpmena je n sa onmre n sa noxanne e]opmannje (nanone).
Maxcnmanan nanon saresana perncrponan je y mepnom npecexy 1-1 y uernproj ]asn nponor
onrepehena n nsnocn
mer

max
5,26 kN/cm
2
. Oronpajyha pauyncxa npenocr nanona na rom mecry
n sa ry ]asy ncnnrnnana je
rac

max
5,19 kN/cm
2
. Maxcnmannn nsmepenn nanon npnrncxa nojanno
ce y npecexy 3-3 y necnmerpnunoj rpehoj ]asn ncnnrnnana na xononosnoj nnoun nsnocn
mer

max
-
3,93 kN/cm
2
, a nerona oronpajyha pauyncxa npenocr je
rac

max
-4,01 kN/cm
2
.
v29
60
24 64
70
47
v05
v28
65
76 85
46
33
68 22
B JEQ NA SREMSKA RA^ A
-
2
.
6
5
(
-
2
.
7
8
)
-
3
.
5
8
(
-
3
.
8
7
)
-
3
.
9
3
(
-
4
.
0
1
)
-
3
.
1
1
(
-
3
.
0
4
)
5
.
1
1
(
5
.
0
4
)
5
.
0
1
(
5
.
0
4
)
5
.
0
0
(
5
.
0
4
)
4
.
9
7
(
5
.
0
4
)
-3.32
(-3.43)
4.90
(5.04)
-2.57
(-2.86)
4.48
(4.47)

Onmra xapaxrepncrnxa ynopehena mepennx n pauyncxnx nanona je nnxono nsyserno cnarane y
cnnm mepnnm npecennma, cnnm mepnnm mecrnma n sa cne ]ase ncnnrnnana. Hope rora
perncrponane onmre n cnenn]nune e]ompannje (nnarannje) noxasyjy anconyrno enacrnuno
nonamane xoncrpyxnnje. Hcro raxo one ce noceno yxasyje na nennxy ropsnony xpyrocr
xoncrpyxnnje. Mepenn yrnn n nanonn noxasyjy neny npaxrnuno nornyny nneprnocr sa yrnnaje
noyxno necnmerpnunor onrepehena.
175
Onume oeqop+aufe - veuou (oeqop+auoue .uuufe)

e]opmannone nnnnje xoncrpyxnnje nsnoxene yrnnajy nponor onrepehena y cnnm ]asama
ncnnrnnana noxasyjy raxohe nsyserno opo noxnanane mepnnx n pauyncxnx npenocrn.
Maxcnmanna nsmepena npenocr yrna nojannna ce na nnsnonoj crpann canyuacror nonpeunor
npecexa y cpennn cpener noa xoncrpyxnnje pacnona 150,0m. Ta nsmepena npenocr
perncrponana je y rpehoj ]asn ncnnrnnana n nsnocn:
-2
.6
0
(-2
.6
4
)
7
.7
0
(7
.6
0
)
1
4
.0
0
(1
4
.0
6
)
1
4
.9
0
(1
5
.0
5
)
1
3
.3
0
(1
3
.8
8
)
7
.3
0
(7
.3
9
)
0
.0
0
(0
.0
0
)
0
.0
0
(0
.0
0
)
0
.0
0
(0
.0
0
)
0
.0
0
(0
.0
0
)
-2
.6
0
(-2
.7
3
)
-4
.4
0
(-4
.7
6
)
-4
.9
0
(-5
.3
3
)
-5
.0
5
(-5
.4
7
)
-3
.7
5
(-4
.0
7
)
-3
.6
5
(-3
.9
4
)
-5
.5
5
(-5
.1
7
)
-4
.7
5
(-4
.6
2
)
-2
.8
0
(-2
.6
4
)
7
.5
5
(7
.6
0
)
1
3
.6
5
(1
4
.0
6
)
1
4
.6
0
(1
5
.0
5
)
1
3
.5
5
(1
3
.8
8
)
6
.9
0
(7
.3
9
)
-5
.5
5
(-5
.3
8
)
N38 N37 N36 N35 N34 N32 N31 N30 N28 N27 N26 N24 N23 N22 N21 N20
N25
N29
N33
1
2 3
MM3 (L/2) MM2
MM1 (0.4 L)
0
.0
0
(0
.0
0
)
0
.0
0
(0
.0
0
)
N ZVODNA STRANA
UZVODNA STRANA
0
.0
0
(0
.0
0
)
0
.0
0
(0
.0
0
)
-2
.7
5
(-2
.7
3
)
-4
.5
5
(-4
.7
6
)
-5
.0
5
(-5
.3
3
)
-5
.2
0
(-5
.4
7
)
-3
.8
5
(-4
.0
7
)
-3
.7
0
(-3
.9
4
)
-5
.2
0
(-5
.3
8
)
-5
.3
0
(-5
.1
7
)
-4
.6
5
(-4
.6
2
)
r eka Sava
4


mer

max
14,90cm onocno L/1007 oronapajyher pacnona xoncrpyxnnje.

Bpno cnnuno xao mepenn n pauyncxn nanonn, njarpamn mepnnx n pauyncxnx yrna, nope rora
mro ce nsyserno opo cnaxy, noxasyjy nneprnocr xoncrpyxnnje sa yrnnaje xoje nsasnna noyxno
necnmerpnuno onrepehene.

pyrnm peunma yrn xoncrpyxnnje npaxrnuno je ncrn n na ysnonoj n na nnsnonoj crpann
canyuacror nonpeunor npecexa, es osnpa a nn je onrepehene y ocn mocra nnn ancmerpnuno
neno nnn ecno o noyxne oce mocra.

nnamnuxo ncnnrnnane

Hmajyhn y nny a pacrojane o npne o sane oconnne repernnx nosnna, xojnma je nsnpmeno
nnamnuxo ncnnrnnane xoncrpyxnnje mocra, nsnocn 4,65m, a a cy pacnonn xoncrpyxnnje 125,0m
onocno 150,0m, njarpamn snpnnx yrnnaja npaxrnuno oronapajy yrnnajnnm nnnnjama sa
momenre cannjana onocno nanone y oronapajyhnm npecennma.


176


Hcro raxo njarpamn nnamnuxnx yrnnaja noxasyjy a je neoma ynyrno a ce xononos na mocry
ncnpanno opxana, jep nepannnne na nemy snarno ynehanajy nennunne nanona n crnapajy
npeycnone sa nojany e]exra samopa.
Maxcnmanna perncrponana npenocr nnamnuxor xoe]nnnjenra nsnocn 1,08, a npenocr
concrnennx yuecranocrn cnoonnx nnpannja sa ocnnnonane y neprnxannoj pannn y npnom
ocnonnom rony je
mer
I
0
1,5Hz.
Hcnpanno moynnpane ocnnnannja n pso npnrymene nnpannja noxasyje nopmanno nonamane
xoncrpyxnnje nsnoxene ejcrny nnamnuxor nponor onrepehena na cy pesonanrne nojane y
nopmannoj excnnoarannjn ncxyuene.

3AKVuHH

3a npnmeneno npono onrepehene xoncrpyxnnja mocra nonama ce anconyrno enacrnuno. Onmre
n noxanne e]opmannje cy penepsnnnnor xapaxrepa.

Bpencor mepnnx nanona n e]opmannja cy nornyno carnacne ca oronpajyhnm pauyncxnm
nennunnama.

nnamnuxo ncnnrnnane noxasyje nopmanno nonamane ncnnrnnane xoncrpyxnnje ca penarnnno
nncxnm nnamnuxnm xoe]nnnjenrom. Mehyrnm, ro nnamnuxo ncnnrnnane yxasyje na norpey
ncnpannor opxanana xononosa (noceno ca rnenmra nerone pannocrn) roxom excnnoarannje
ojexra.

Ha ocnony noaraxa nsnpmenor ncnnrnnana, anannse crarnuxnx n e]opmannjcxnx nennunna, xao
n onnx saxyuaxa xoncraryje ce a je uennuna xoncrpyxnnja nonocarpahenor pymcxor mocra
npexo pexe Cane xo Cpemcxe Paue cnocona a npnmn n npenece npojexronano onrepehene n a
ce moxe nycrnrn y nopmanny excnnoarannjy. psnne xperana nosnna npexo xoncrpyxnnje mocra
ce ne orpannuanajy. nnx rpea openrn na ocnony caopahajnnx ycnona n pyrnx napamerapa.

HHTEPATVPA

(1) Inannn npojexar mocra npexo pexe Cane xo Cpemcxe paue, Caopahajnn nncrnryr HHH, Feorpa, 2006.
(2) Enaopar o ncnnrnnany - pymcxn mocr pexe Cane xo Cpemcxe paue, Caopahajnn nncrnryr HHH,
Feorpa, 2010.
(3) Hcnnrnnane xoncrpyxnnja, Hpo] M. Paojxonnh, Feorpa, 1975.
177



REHABILITACIJA BETONSKIH MOSTOVA

Dejan Cerovac*,Tatjana Stankovic*

*Institut :a puteve a.d., Kumodraska 257, Beograd, defancerovacvahoo.com


REZIME

Kod mostova,najspeciIicnijih delova puta,izgradjenih na lokacijama kod kojih su druga resenja bila
nemoguca ili neekonomicna,moraju se primeniti ostri zahtevi u pogledu garantovanja stalnog protoka
saobracaja.Sistem upravljanja mostovima je skup organizacionih elemenata, propisa, odluka, aktivnosti,
standarda, postupaka i metoda,kojima se omogucuje putnoj upravi,da u oblasti upravljanja mostovima
mreze za koju je nadlezna,ostvari optimalne rezultate u tehnickom i ekonomskom pogledu,u skladu sa
unapred usvojenim opterecenjima i budzetskim ogranicenjima.Kao poseban deo konIiguracije Sistema
upravljanja mostovima,na koji cemo posebno obratiti paznju jesu odrzavanje I saniranje objekata.

KLJUCNE RECI: sanacija mostova ,materijali i postupci


CONCRETE BRIDGE REHABILAITATION

ABSTRACT

As the most speciIic parts oI the road constructed at locations where the other solutions would be
impossible or uneconomical are the bridges, where we must implement the general requirements in
terms oI guaranteeing the constant Ilow oI traIIic.Bridge management system is a set oI organizational
elements, regulations, decisions, activities, standards, procedures and methods, which allows the road
authority, that in the Iield oI bridge management, a network Ior which it is competent, realize optimal
results in the technical and economic aspects in accordance with pre-adopted commitments and
budgetary constraints.As a special part oI the conIiguration oI the bridge management system on which
one we are going to Iocus is the maintenance and repair oI the Iacility.

KEY WORDS: Bridge rehabilitation, matirials and methods



UVOD

Mostovi predstavljaju najskuplji deo transportnog sistema.Neodgovornost,nemarnost i nedostatak
sredstava kod odrzavanja,odnosno opravke mostova,za razliku od kolovoznih konstrukcija se ne
tolerisu jer posledice mogu biti velike tj. potpuni prekid saobracaja i duzi rok potreban za
popravku.Ukupan broj mostovskih konstrukcija na putevima u nadleznosti javnog preduzeca 'Putevi
Srbije procenjuje se na oko 3000.
Mostovi su razlicite starosti i nosivosti,izgradjeni od razlicitih materijala i izlozeni razlicitom
saobracajnom opterecenju,tako da se javlja potreba primene savremenog pristupa svim aktivnostima
UDK: 624.21.012.45.059
Pregledni (struni) rad
178
nadleznih organa u podrucjima njihove aktivnosti u oblasti mostovskog inzinjerstva,a narocito u
oblasti upravljanja postojecim mostovima.Savermeno resenje pitanja upravljanja mostovima
podrazumeva uvodjenje Sistema upravljanja mostovima.Sistem upravljanja mostovima je skup
organizacionih elemenata,propisa,odluka,aktivnosti,standarda,postupaka i metoda,kojima se
omogucuje putnoj upravi,da u oblasti upravljanja mostovima mreze za koju je nadlezna,ostvari
optimalne rezultate u tehnickom i ekonomskom pogledu,u skladu sa unapred usvojenim opterecenjima
i budzetskim ogranicenjima.

Sistem upravljanja mostovima BMS (Bridge Management System) kroz organizovano pracenje stanja
mostova i objekata,troskova odrzavanja, saobracaja i drugih znacajnih podataka,omogucuje
optimalizaciju celokupnog sistema odrzavanja kroz racionalno kratkorocno,srednjerocno i dugorocno
planiranje.Da bi sistem mogao da Iunkcionise neophodno je postojanje baze podataka o mostovima i
objektima koje treba azurirati na osnovu redovnih periodicnih pregleda.Sistem upravljanja mostovima
odnosi se na sve aktivnosti povezane sa svakim mostom od momenta kada se ukaze potreba za
njegovim projektovanjem i gradjenjem,pa do njegovog napustanja zbog neupotrebljivosti,
neekonomicnosti, daljih popravki,saobracajne neadekvatnosti ili nekih drugih razloga.Pojednostavljen
analiticki proces sistema upravljanja otpocinje usvajanjem jedne merodavne i obavezujuce rang liste
prioriteta izvrsenja radova na poboljsanju mostova,koja je dobijena iz baze podataka,sa pribliznim
vrstama i kolicinama radova.U sledecem koraku Iormira se plan i program,a zatim se obavlja
poredjenje sa raspolozivim sredstvima. Ukoliko su sredstva dovoljna,pristupa se realizaciji po
prioritetima,ukoliko nisu,vrse se redukcije.

Kod mostova,najspeciIicnijih delova puta,izgradjenih na lokacijama kod kojih su druga resenja bila
nemoguca ili neekonomicna,moraju se primeniti ostri zahtevi u pogledu garantovanja stalnog protoka
saobracaja. Betonski mostovi,pored sigurnosti i potrebne upotrebljivosti,treba da poseduju i zahtevanu
trajnost,koja se obezbedjuje posebnim merama pri projektovanju,gradjenju,eksploataciji i odrzavanju.
Trajnost betonskih mostova moze biti veoma razlicita i zavisice od projektnih resenja, kvaliteta
materijala i konstrukcije,zastite,prirodnih uslova u okruzenju i kvalitetu odrzavanja.Mere se odnose na
sprecavanje,smanjivanje ili usporavanje procesa degradacije betonskih mostova, prouzrokovanih
prisustvom vode i vlage,agresivnoscu okoline (hemijska-soli,Iizicka-temperature i bioloska-
vegetacija),poroznoscu,nedovoljnom debljinom zastitnog sloja betona i pojavom prslina u betonu
nedopustive sirine. Skup radova cijim se obavljanjem stvaraju uslovi za bezbedno i udobno odvijanje
saobracaja na postojecem mostu tokom sto duzeg vremena,naziva se redovnim odrzavanjem.Svrha
redovnog odrzavanja jeste da se otklone uslovi za nastanak steta,a sve manje stete nastale tokom
eksploatacije,sto pre otklone.

Osnovni uzrocnici ostecenja na mostu prema mestu pojavljivanja su:
Iznad terena: vetar,atmosIerske padavine,temperaturne promene,smog,vazdusni elektricitet,
radijacija i bioloski uticaji,
Na terenu: kisnica,sneg i led,poplave,strujanja vode i taloga,morska voda,zivotinje i
mikroorganizmi,
U terenu: zemljani materijal,podzemna voda sa njenim sastojcima,klizista,korenje drveca,
zemljotresi.





179
LS - nivo usluge
T vreme

P
1
- bez ikakvog odrzavanja
P
2
- samo preventivno odrzavanje
P
3
- preventivno i redovno
odrzavanje, uz popravke i
ojacanja





Dijagram 1. Nivo usluge u Iunkciji vremena i odrzavanja
Diagram 1. The level oI services in Iunction oI maintaning

Na dijagramu 1,vidi se da izostanak odrzavanja skracuje vreme koriscenja mosta,dok povremene vece
popravke i ojacanja omogucavaju da se ostvari najduzi moguci vek trajanja mosta.

Zavod za gradjevnske materijale,Instituta za puteve u okviru akreditovanih laboratorija, obavlja
ispitivanja po SRPS i do sad usvojenim EN standardima kao i kontrolna ispitivanja relativno novih
materijala koji se primenjuju pri sanaciji mostova.


MIKROARMIRANJE BETONA

Mikroarmirani malteri i betoni predstavljaju kompozitne materijale dobijene ojacanjem cementne
matrice pomocu ravnomerno rasporedjenih vlakana.Najcesce korisceni tipovi su celicna,
polipropilenska,karbonska,sinteticka,staklena,najlonska,poliester,polietilenska vlakana i dr. Armiranje
cementne matrice celicnim vlaknima doprinelo je povecanju zilavosti i duktilnosti,kao i porastu
cvrstoce pri savijanju predmetnih kompozita.Veliku grupu vestackih materijala koji se koriste u ove
svrhe cine sinteticki materijali tipa polimera.Prednosti ovih vlakana u odnosu na celicna ogledaju se u
znacajnom smanjenju dilatacija skupljanja,redukciji izdvajanja vode na povrsini betona,odnosno
maltera,laksoj ugradljivosti i obradljivosti svezih mesavina i nizoj ceni.S` druge strane,celicna vlakna
imaju znatno bolje mehanicke karakteristike,a narocito modul elasticnosti,u poredjenju sa vecinom
vrsta polimernih vlakana.Prednosti armiranja betonskih elemenata celicnim vlaknima su svakako
krace vreme izvodjenja radova u odnosu na radove koji se izvode klasicnom armaturom,ne postoji
potreba za klasicnom armaturom,povecana nosivost zbog preraspodele opterecenja,povecana otpornost
na dinamicka opetercenja,poboljsana kontrola pojave prslina,cime se omogucava izrada ploca manjih
debljina.

U laboratoriji za beton i veziva,prema ASTM standardu,izvrsena su ispitivanja betona armiranog sa
razlicitim kolicinama celicnih vlakana.Betonske prizme,dimenzija 15 x 15 x 60 mm,opterecene su sa
dve koncenticne sile u trecinama raspona.Za razliku od uobicajenog postupka ispitivanja cvrstoce
betona pri savijanju,prirastaj kontrolisanog ugiba diktirao je prirastaj sile.

180


Dijagram 2. F - c dijagram betona spravljenih na bazi celicnih vlakana (20 i 30 kg)
Diagram 2. F - c diagram oI steel Iibre concrete (20 and 30 kg)

Obicna betonska struktura,puca na dva dela kada se dostigne maksimalno opterecenje pri zatezanju i
nakon toga ne moze vise da izdrzi dalje opterecenje kao ni deIormacije. Kod betona na bazi vlakana,za
razliku od obicnih betona, struktura se ne odvaja i moze da odrzava opterecenje do veoma velikih
deIormacija.Dalje deIormacije se mogu nastaviti daljim opeterecivanjem tj. unosom energije.

Betoni na bazi polipropilenskih vlakana zbog svojih karakteristika brzo su nasli primenu u
sanacijama,kada su neophodne vece vrednosti ranih pritisnih cvrstoca a narocito prilikom betoniranja
u zimskim uslovima.Primenom vlakana mikroarmiraju se betoni i na taj nacin vrsi se precizna i laka
ugradnja,ne postoji opasnost od korozije i probijanja povrsine armaturom i povecava se otpornost na
abraziju i udar.Ispitivanja su pokazala da polipropilenska vlakana zadrzavaju svoja svojstva cak i
nakon 6 meseci izlaganja razlicitim agresivnim uticajima (visokim i niskim temperaturama,uticaju
slane vode itd.). Eksperimentalno je dokazano da u zavisnosti od kolicine primenjenih vlakana
(uglavnom se dozira od 600 900 g/m
3
) kao i njihove duzine u velikoj meri zavise i mehanicka
svojstva. Dodatak polipropienskih vlakana u odredjenoj meri doprinosi povecanju cvrstoce maltera pri
pritisku,pri cemu je ovaj eIekat izrazeniji pri ispitivanju uzoraka manje starosti (nakon 3,odnosno 7
dana). Primenom ovih vlakana prirastaj cvrstoce u prva tri dana moze biti cak i 20 veci u odnosu na
obican beton dok konacne vrednosti mogu biti vece za oko 8.Malteri sa vecom kolicinom vlakana
imaju brzi prirastaj cvrstoca pri ranim starostima i najvece konacne vrednosti cvrstoce pri pritisku.Sto
se duzine samih vlakana tice,kraca vlakna (do 5 mm) poboljsavaju cvrstoce pri pritisku dok upotrebom
duzih vlakana (preko 20 mm) poboljsavaju se deIormacijske karakteristike.Kada smo vec kod
deIormacija,moramo spomenuti da betoni spravljeni na bazi vlakana trpe 10-20 vise udaraca pre
pojave prvih pukotina i do 2 puta vise udaraca nakon pojave prvih pukotina do konacnog loma.Ista
svojstva pokazuju i betoni u kojima su dodata celicna vlakna kod kojih je merena deIormacija (ugib)
jednaka kao kod ploce sa dvostrukom armaturnom mrezom.Cvrstoce pri savijanju nemaju toliko
izrazene rane cvrstoce ali zato konacne cvrstoce dostizu cak i 30 vece vrednosti u odnosu na obicne
betone.Cvrstoce pri smicanju pokazuju do 20 vece vrednosti u odnosu na etalone.Ova pojava se
moze objasniti cinjenicom da u pocetnoj Iazi ocvrscavanja cementna matrica nema dovoljnu
cvrstocu,tako da i sasvim mala kolicina polipropilenskih vlakana (0,1 od ukupne zapremine) u
velikoj meri doprinosi poboljsanju ove mehanicke karakteristike.Pri vecim starostima (nakon
7,odnosno 28 dana),cementna matrica ima znatno visi stepen hidratacije i srazmerno vecu cvrstocu,pa
je doprinos vlakana prirastaju cvrstoce kompozita u velikoj meri smanjen.Uzimajuci u obzir sve
pozitivne strane mikroarmirajucih betona,lako se dolazi do zakljucka da je njihova primena idealna za
potrebe sanacija betona.Polipropilenska vlakna primenjena su pri izradi kolovozne ploce na mostu
Razanj,na autoputu E-75,deonica Beograd-Nis,gde je bilo neophodno rekonstruisati plocu mosta,male
debljine i zahtevanih visokih mehanickih karakteristika.
181



Slika 1. Priprema kolovozne ploce za sanaciju Slika 2. Obrada povrsine betonske ploce
Figure 1. Preparing Ior the rehabilitation oI slabs Figure 2.SurIace treatment oI concrete slabs


KARBONSKE TRAKE I PLATNA

Pored vlakana koja se dodaju kao dodatak betonu,postoje vlakna koja se koriste kao ojacanja na samoj
betonskoj povrsini tzv. FRP vlakna ( Fibre ReinIorced Polymer).FRP materijal sadrzi veliki broj Iinih
vlakana,izrazenih mehanickih karakteristika,unutar matrice od epoksi smole.U zavisnosti od vrste
vlakana,postoje aramidna(AFRP),karbonska(CFRP) i staklena(GFRP).




Dijagram 3. o - c dijagram razlicitih tipova vlakana Slika 3.Tipovi karbonskih traka - tkanina
Diagram 3. o - c diagram oI diIIerent tips oI Iibres Figure 3.DiIIrent tips oI carbon strips

Ojacanje konstrukcija karbonskim trakama se primenjuje u slucajevima
Kada se zbog nekih potreba povecava opterecenje objekta,
Kada nastane ostecenje,udar vozila,pozar ili eksplozija,
Kada se traze veci koeIicijenti sigurnosti u eksploataciji,
Kada se izbacivanjem zidova ili ubacivanjem otvora u ploci menja konstruktivni sistem,
Kada se zbog greske u projektovanju ili u izvodjenju u poprecnom preseku nosaca pojavi
manja visina ili ustanovi manja povrsina armature i dr.

182
Karbonske trake se izradjuju od vlakana precnika 0.01 do 0.1 mm,i mogu se javiti u vidu traka-
laminata u kojima su vlakna medjusobno slepljena odgovarajucim epoksidnim vezivom-matricom i u
vidu traka-tkanina dobijene tkanjem 'konaca Iormiranih od karbonskih vlakana.

Trake-laminati mogu da prihvate samo opterecenja (sile) u poduznom pravcu tj. u pravcu svog
pruzanja.Debljine su do 2 mm i sirine do 20 cm.Trake-tkanine mogu da budu nosive u vise pravaca u
zavisnosti od nacina tkanja 'vlakana:
Monoaksijalne trake tkanine trake koje imaju 'vlakna samo u jednom pravcu,
Biaksijalne trake imaju 'vlakna(tkanje) u dva medjusobno upravna pravca,
Trake sa diajgonalnim tkanjem,gde 'vlakna sa osom trake zaklapaju uglove od 45.
Debljine su do nekoliko desetih delova milimetra dok su im sirine najcesce od 20 do 100 cm.U
poredjenju sa celicnim lamelama,karbonske trake imaju znacajan broj prednosti od kojih su
najznacajnije: manja sopstvena tezina,vrlo visoka zatezna cvrstoca(cak i do 8 puta veca zatezna
cvrstoca od celika),mala debljina,ne postoji mogucnost korozije,laka obrada i montaza,Ileksibilno
ponasanje,niza cena ugradjivanja.

Lepljenje karbonskih traka za konstrukcijske elemente od betona izvodi se primenom odgovarajucih
epoksidnih lepkova koje zajedno sa trakama isporucuje proizvodjac.Lepljenje traka za povrsine
betonskih elemenata podrazumeva prethodnu pripremu tih povrsina tj. moraju da budu ravne ili blago
talasaste orapavljene peskarenjem ili brusenjem.Zavod za gradjevinske materijale,Instituta za puteve
vrsio je ispitivanja dvokomponentalnog epoksidnog lepka koriscenog u pomenute svrhe u pogledu
cvrstoce pri pritisku i savijanju prema standardu SRPS EN 196-1(2008).Dobijene vrednosti nakon 28
dana dostizale su cvrstoce pri savijanju vece od 50 MPa dok su pritisne cvrstoce priblizno iznosile 70
MPa. Primenom karbonskih traka moguce je izbeci rusenje objekta i izvrsiti opravku i ojacanje.To
donosi i dobre ekonomske eIekte jer se radovi izvode za kratko vreme,po svim mogucim vremenskim
uslovima,ne prekida se saobracaj u gradovima i na autoputevima a izvodjenje je povereno malom
broju dobro obucenih radnika.Ako je potrebno izvrsiti sanaciju neke ranije izvedene konstrukcije onda
je neophodno prvo utvrditi dijagnostiku takvog preseka.U tu svrhu se uzimaju uzorci za zategnute
ivice betona 'pull-oII metodom.Ovi uzorci se ispituju na kidanje i ako se utvrdi da su naponi
prionljivosti veci od 1,5 MPa,odnosno cvrstoca betonskog elementa veca od 30 MPa,moze se
primeniti ojacanje FRP trakama.Proizvodjaci uz katalog proizvoda daju sertiIikate sa probnih
ispitivanja i detaljno uputstvo o nacinu ugradnje.Pored toga za armiranobetonske konstrukcije koje se
ojacavaju,projektantima se nudi program na racunaru koji dimenzionise poprecne preseke nosaca
dodajuci uz postojecu,celicnu armature i karbonske trake odredjenih preseka.Ispitivanje adhezije
lamelnih traka od karbonskih vlakana sa podlogom (prionljivost) -'pull-oII metoda,izvrsena je na
osnovu standarda SRPS U.M8.002(1997) i tehnicke speciIikacije proizvodjaca aparata, lepljenjem
pecatnika pomocu standardnog lepka i brzoocvrscavajuce mase (bez zasecanja oko pecatnika) na
poprecnom nosacu mosta.U oba slucaja dobijena su priblizno iste srednje vrednosti napona cupanja
(~6,5 N/mm
2
) uz napomenu da je brzoocvrscavajuca masa ispitana istog dana dok je lepak koji se
standardno primenjuje ispitan nakon 7 dana.Nakon 'pull-oII ispitivanja, kucanjem je izvrsena
provera promene zvuka u zoni ispitivanja i po nepromenjenom zvuku na mestu pecatnika i okolnog
prostora zakljuceno je da nije doslo do odvajanja karbanskih traka od betona.


183


Slike 4. Karboska trake i platna na nosacu Slika 5. 'pull-oII test na karbonskoj traci
Figure 4. Carbon strips and panel on beam Figure 5. 'pull-oII test on carbon strips

Pored pomenutih lamelnih traka na sanaciji mostova na magistralnom putu M5 u istocnoj Srbiji
koriscena je i pletena tkanina od karbonskih vlakana,lepljena sa SikaDur 330 za povrsinu betona.
Ispitivanje prionljivosti sa podlogom izvrseno je lepljenjem pecatnika kao i kod lamelnih traka.


REPARATURNI MALTERI


Jednokomponentni reparaturni malter vezan cementom koriscen je na sanaciji mosta preko reke Crni
Timok,oplemenjen plasticnom masom,koji se koristi prilikom sanacije betona za povrsinsko
popravljanje i reproIilisanje ostecenih gradjevinskih delova u visoko i niskogradnji.Karakterise ga
gipko ponasanje i moze se preradjivati masinski i rucno,odlicna stabilnost prilikom nanosenja
vertikalno i iznad glave,visoka postojanost na soli usled mraza.Pomenuti materijal izlozen je
ispitivanju prema standardu SRPS EN 196-1(2008), pritisne cvrstoce i cvrstoce pri savijanju kako bi
se utvrdio kvalitet sanacionog maltera. Dobijene su znacajno vece vrednosti cvrstoce pri savijanju
reparaturnog maltera u odnosu na beton (nakon 28 dana priblizno 14 MPa),dok su vrednosti cvrstoca
pri pritisku dostigle i 80 MPa. Na osnovu rezultata dobijenih prethodnim ispitivanjem sanacionog
maltera,kao i ispitivanja 'pull-oII testa na probnom polju,odobreni su dalji radovi na objektu.




Slika 6. Reparaturni malter Slika 7.Dobijena vrednost na osnovu 'pull-oII testa
Figure 6. Repair mortar Figure 7.The obtained value Ior 'pull-oII test
184
ZAVRSNI RADOVI

Nakon izvrsenih radova na sanaciji betonskih povrsina pristupa se premazivanju istih.Grupa EN
standarda od 1504-1 do 1504-10 (Proizvodi i sistemi za zastitu i popravke betonskih konstrukcija-
deIinicije,speciIikacije, kontrola kvaliteta i ocenjivanje uskladjenosti) deIinise tehnicke uslove za
premaze koji ce na komisiji za beton uskoro biti usvojeni i obavezujuci.Betoni koji su izlozeni
direktno karbonitizaciji,stetnim uticajima hlorida,habanju povrsine, dejstvu mraza i drugih hemijskih
agenasa mogu se zastititi sredstvima za hidroIobnu impregnaciju i premazima najcesce na bazi metal-
metakrilata i poliuretana.Prednosti premaza betona su jednostavno i brzo ugradjivanje po hladnom
postupku,jednostavno odrzavanje,visoka elasticnost i sposobnost premoscavanja pukotina,visoka
prionljivost i potpuno povezivanje sa betonskom podlogom, odlicna hemijska otpornost,visoka
mehanicka cvrstoca,kratko vreme ocvrscavanja, odlicna otpornost na habanje i
klizanje,vodonepropustljivost i dugotrajnost zastite.Betonska podloga mora biti pravilno
pripremljena,ravna,moraju se postovati vremenski uslovi prilikom ugradjivanja i cena je veca u
odnosu na hidroIobnu impregnaciju.Trajnost povrsinske zastite betona zavisi od svojstva
upotrebljenog zastitnog sredstva, stanja i kvaliteta pripreme betonske povrsine,kvaliteta izvodjenja
radova,vremenskih uslova pri izvodjenju radova,kao i od uslova kojima ce tretirana povrsina biti
izlozena u toku eksploatacije.


LITERATURA

Bebic,D.: Osnove sistema upravljanja mostovima, Stanje i sanacije mostova na putevima u S. R.
Jugoslaviji,Novi Sad 1997.god.
Vukelic,N.,Latinovic,R.: Redovno odrzavanje mostova,Stanje i sanacije mostova na putevima u S. R.
Jugoslaviji,Novi Sad 1997.god.
Jevtic,D.,Zakic,D.: Uticaj vrste i kolicine polipropilenskih vlakana na mehanicka svojstva kompozita
tipa maltera i betona
Solarov,R.: Primena Iiber-karbonskih traka,AG magazin
Sanacije,rekonstrukcije i odrzavanje betonskih konstrukcija u visokogradnji, Predavanja na
gradjevinskom Iakultetu
Hwang Shin,Pey-Shiuan Song,Bor-Chiou Sheu: Impact resistance oI polypropilene Iiber-reinIorced
concrete

185




SANACIJA NADVOZNJAKA PREKO ZELEZNICKE
PRUGE KOD STALACA, MAGISTRALNI PUT M-5,
DEONICA POJATE KRUSEVAC

Nebojsa Milovanovic*, Goran Tadic**

*A.D.'Putevi'Uice, ul.Nikole Pasica br.38., nebofsa.milovanovicputeviu:ice.com
**'DB Inenfering', Beograd

REZIME

U radu su predstavljene aktivnosti na realizaciji projekta po uslovima ugovora za opremanje i projektuj
- izgradi (,Zuti FIDIC'), za predmetni objekat, pocev od potrebnog monitoringa i istraznih radova za
ocenu stanja objekta, izrade projektne dokumentacije, opisa usvojenih resenja i tehnologije izvodenja
radova.

KLJUCNE RECI: nadvoznjak, sanacija, karbonske trake, zastitni premazi


REHABILITATION OF OVERPASS OVER THE RAILWAY AT
STALAC, ARTERIAL ROAD M-5, SECTION POJATE-
KRUSEVAC

SUMMARY

Activities on realization oI the project are presented in the paper, pursuant to conditions oI contract Ior
plant and design-build ('Yellow FIDIC'), Ior the works, starting with required monitoring and research
works Ior the purpose oI structure condition evaluation, preparation oI project documentation,
description oI approved solutions and technology oI works execution.

KEY WORDS: overpass, rehabilitation, carboniIerous bays, protective coats



UVOD

Firma A.D.'Putevi' Uzice kao jedan od svojih pravaca razvoja u smislu unapredenja tehnologija
izvodenja znacajno investira u opremu i obuku kadrova za izvodenje sanacionih radova u svim
oblastima gradevinarstva. Predmetni projekat opisan u ovom radu je deo ugovora na sanaciji pet
mostova nadvoznjaka na magistralnom putu M-5 deonica Pojate Kraljevo. Ugovor sa Investitorom
JP'Putevi Srbije' je po modelu ,projektuj izgradi' (Zuti Fidic). Model ovakvog ugovaranja
obuhvata sve vrste istraznih radova i ispitivanja za dijagnozu stanja objekta, izradu glavnog projekta i
pribavljanje svih potrebnih saglasnosti i odobrenja za izvodenje radova. Investitor je kao osnovu
projektnog zadatka dao produzenje veka trajanja objekta trideset godina. Projekat je realizovan u
UDK: 625.745 : 625.76 (497.11)
Struni lanak
186
periodu avgust 2009. decembar 2010. godine. Ucesnici u projektu su A.D.'Putevi' Uzice kao
nosilac projekta i ,DB Inzenjering' Beograd kao projektant.


OPIS KONSTRUKCIJE

Nadvoznjak u okviru Magistralnog puta M-5, deonica Pojate Krusevac, prelazi dvokolosecnu prugu
Beograd Nis, deonicu Lapovo Stalac, industrijski kolosek za Iabriku betonskih montaznih
elemenata u Stalacu i put Pojate Stalac. Ukrstaj izmedu trase puta i zeleznicke pruge iznosi cca 53.
Postojeca sirina rasponske konstrukcije je 11,32 m, a novoprojektovana sirina rasponske konstrukcije
od 12,22 m. Nadvoznjak prelazi dolinu sa dvokolosecnom prugom Lapovo Stalac, industrijskim
kolosekom i put Pojate Stalac. Nosaci su niz prostih greda od prethodno armiranog betona ukupne
duzine L 20,0 1,8 20,0 1,8 20,0 1,8 23,0 1,8 23,0 1,8 20,0 1,8 20,0 1,8
20,0 1,8 20,0 178,6 m. Izmedu montaznih nosaca se nalaze konzole naglavne grede srednjih
stubova i, zbog toga, po dve dilatacije. U poprecnom preseku gredni nosac cine 5 prethodno
napregnutih montaznih elemenata visine 1,05 m na razmaku po 2,0 m, povezanih montaznim armirano
betonskom plocom debljine 20 cm, sa stanjenjem na 12 cm na konzolnom delu. Krajnji stubovi i pet
srednjih stubova nadvoznjaka Iundirani su plitko, a dva srednja stuba pored pruge na po tri HW sipa O
1000 mm.


DIJAGNOSTIKA STANJA

Izvodac je na raspolaganju imao podloge iz baze podataka o mostovima iz decembra 2007. godine, pa
je strucna komisija izvodaca izvrsila ponovni pregled objekta i potrebna ispitivanja pa su podloge za
projektovanje bile:
- Izvestaj o pregledu mosta prema obrascu iz baze podataka o mostovima (BMP)
- Izvestaj o ispitivanju kvaliteta betona u konstrukciji
- Izvestaj o ispitivanju probnim opterecenjem
Rezultati pregleda ispitivanja su utvrdili sledece:
- glavni nosaci su osteceni pri montazi i ugrozeni delovanjem vode (FotograIija 2)
- temelj stuba S1 je nedovoljnih dimenzija i stabilnost stuba je ugrozena
- temelji srednjih stubova su od nearmiranog betona i nemaju armaturu ispustenu u naglavnu
gredu
- srednji stubovi su znatno osteceni, posebno u podrucju lezisne grede, krajnjih konzola i maski
(FotograIija 1)
- pokretna lezista su korodirala i ne obavljaju svoju Iunkciju
- nepokretna lezista su u dobrom stanju
- dilatacije propustaju vodu sto dovodi do degradiranja ostalih elemenata nadvoznjaka
(FotograIija 3)
- slivnici su zapusteni i van Iunkcije
- asIalt i hidroizolacija na kolovoznoj ploci i pesackim stazama su osteceni i podlozni zameni
(FotograIija 4)
Ocena stanja konstrukcije mosta, u skladu sa BMP je nepovoljna. Sracunati broj R1 rs 492. Ova
vrednost, koja je rezultat stanja elemenata konstrukcije (obalni i srednji stubovi, lezista, glavni nosaci i
ploca / konzole, koji zajedno daju r 169,5 od 492), zahteva popravku / rehabilitaciju objekta.
Izvestaj o ispitivanju kvaliteta betona u konstrukciji je dao zadovoljavajuce rezultate u smislu cvrstoce
betona.
187
Izvestaj o ispitivanju probnim opterecenjem je dao zakljucak da se konstrukcija ponasa elasticno i
saglasno pretpostavkama i rezultatima dobijenim proracunom.


FotograIija 1 FotograIija 2
Figure 1 Figure 2


FotograIija 3 FotograIija 4
Figure 3 Figure 4


SANACIONE MERE

Na osnovu podataka iz ispitivanja i pregleda mosta uraden je glavni projekat rehabilitacije sanacije
nadvoznjaka, koji predvida sledece mere sanacije:
- sanacija ostecenih zastitnih slojeva gornje povrsine betona ploce i naglavnih greda stubova
- ciscenje armature do nivoa Sa 2
1/2
i premazivanje zastitnim premazom sa cvrstocom
prijanjanja na beton i celik min 2kN/mm
2

- konstrukcijsko lepljenje postojeceg betona ploce sa sanacionim polimernim betonom
upotrebom dvokomponentne epoksidne smole
- nanosenje sloja sanacionog polimer betona
- ojacanje glavnih nosaca karbonskim trakama
- stabilnost krajnjeg stuba S1 treba obezbediti sidrenjem u stensku masu geotehnickim sidrima
sa silom 140 kN
- temelje srednjih stubova nadograditi kvadratnim presekom, vezu ostvariti ankerima R 22
- srednji stubovi se ojacavaju prstenastim obrucima od armiranog betona u donjem delu stuba,
ostale povrsine stuba se saniraju reparaturnim malterima
188
- krajnji stub S9 je nedovoljno armiran, pa ce se, zalivanjem prostora za dilatiranje izmedu
glavnih i poprecnih nosaca sa jedne strane i parapeta sa druge strane, omoguciti zajednicki rad
u nekoj vrsti rama sa srednjim stubom S8
- Ograde su ostecene i korodirale (pesacka i elasticna odbojna ograda) i nisu pogodne za
repariranje i ponovno koriscenje. Umesto stare ograde za pesake i stare elasticne odbojne
ograde, stavlja se nova kombinovana elasticna odbojna ograda otpornosti na udar vozila
N2/B/W4 prema EN 1317. Nad tri koloseka koji se nalaze ispod nadvoznjaka postavlja se
zastitna ograda od pocinkovane mreze visine 2 m u ravni kombinovane ograde.
- AsIalt i hidroizolaciju ukloniti i zameniti novom, preko izbetoniranog ojacanja kolovozne
ploce izvesti hidroizolaciju na bazi bitumenskih traka d5 mm i novi sloj asIalta AB11 d3
cm i habajuci AB11s d4 cm
- Postaviti nove slivnike i kamene ivicnjake 13/20 cm
- Postojece dilatacije zameniti asIaltnim elastobitumenskim dilatacijama od polimerizovanog
bitumena sa povecanim elasticnim osobinama, tj. otpornoscu na kolotrage, koji se ugraduju u
zazor od nominalno 50 mm asIaltnog kolovoza tako da postanu sastavni dio kolovoza.
- Zameniti sva pokretna lezista, lezistima NAL 1 300x300x30 mm


IZVODENJE RADOVA

Firma A.D.'Putevi' Uzice je radove na pripremi ispitivanjima i projektovanju izvela u periodu avgust
2009. januar 2010. godine. Nakon saglasnosti na glavni projekat pristupilo se izvodenju radova na
oslonackoj konstrukciji nadvoznjaka. Paralelno su izvodeni radovi na kvadratnim ojacanjima temelja i
prstenastim ojacanjima stubova srednjih polja (FotograIija 5). Za busenje rupa 32 mm, L210 cm je
koriscena tunelska busilica ROCKET BOOMER L2C sa dijamantskim krunama. Ugradnja
geotehnickih sidara na krajnjem stubu S1 je radena primenom SDA (samobusecih) ankera R32N
duzine 12 14 m. Ankeri su injektirani cementnom emulzijom cca. 250 350 kg po ankeru
(FotograIija 5). Ciscenje svih a posebno ostecenih i degradiranih povrsina betona je izvedeno
postupcima suvog i vodenog peskarenja sa pritiscima do 500 bara. Armatura je peskarena do kvaliteta
Sa 2
1/2 .
Tako otvoreni delovi konstrukcije su obradeni premazima za zastitu armature i vezu sa novim
betonom i sanacionim malterima na bazi polimernih veziva. Povrsine su zatim obradene zastitnim
premazom koji ima svojstva vodonepropusnosti, otpornosti na UV zracenje CO2 i hloride kao i
mogucnost premoscavanja pukotina do 1 mm (FotograIija 6).



FotograIija 5 FotograIija 6
Figure 5 Figure 6

189
Ugradnju karbonskih traka izvodac je izvodio sam sa obucenom grupom radnika uz potrebnu opremu,
sredstva i alat za ovu vrstu radova. Obuku je sprovela kompanija ,SIKA' u aprilu 2010. godine.
Izvodenje ovih radova podrazumeva strogo postovanje rezima temparature, vlaznosti, tacke rose,
sredine i podloge. Lepljenje se izvodi lepkovima na bazi epoksida sa kratkim periodom ugradnje sto
zahteva vrhunsku sinhronizaciju i organizaciju postupka. Pocetna Iaza je ciscenje i brusenje povrsine
na koju se apliciraju karbonske trake, sprovodenje pull oII testa za utvrdivanje cvrstoce podloge na
cupanje. Nakon veriIikacije rezultata se pristupa procesu lepljenja trake, gde se lepak simultano nanosi
na podlogu i samu traku pomocu prilagodenih alata. Vreme za ugradnju trake pri temparaturi od 20C
je 10 15 minuta. Obzirom na duzinu traka i do 20 m i rad sa Iiksne i pokretne skele potreban je visok
stepen obucenosti i organizacije osoblja. Nakon ugradnje trake se stite zastitnim premazima
(FotograIije 7 i 8).


FotograIija 7 FotograIija 8
Figure 7 Figure 8


Zamena svih pokretnih lezista je obavljena sukcesivnim i simultanim podizanjem konstrukcije na
lezisnoj gredi. Prethodno su pripremljena mesta za oslanjanje hidraulicnih dizalica u nivou lezisne
grede sa osloncem na poprecni nosac (FotograIije 9 i 10).


FotograIija 9 FotograIija 10
Figure 9 Figure 10

190
Za zamenu lezista koristi se hidraulicni komplet koji se sastoji od sledeceg:
1. hidraulicna dizalica 230x81mm, nosivosti 100 t, sa loptastom slavinom, kom. 4
2. rucna hidraulicna pumpa p600 bar
3. razvodnik sa jednim ulazom i 4 izlaza sa manometrom za kontrolu velicine sile podizanja
4. hidraulicna creva duzine L5m, p600 bar

Oprema je obezbedena odgovarajucim rucnim loptastim ventilima i manometrima za svako crevo
posebno i sa centralnim manometrom na pumpi.

Nakon sanacije i ojacanja oslonacke i rasponske konstrukcije sa donje strane, zapoceli su radovi na
sanaciji rasponske konstrukcije sa gornje strane koji obuhvataju:
- skidanje postojeceg asIalta i betona do armature
- obijanje postojecih pesackih staza
- betoniranje kolovozne ploce d8 16 cm
- betoniranje pesacke staze (FotograIija 11)
- izradu bitumenske izolacije
- ugradnju ivicnjaka, slivnika, odbojnih i zastitnih ograda
- asIaltiranje mosta




FotograIija 11 FotograIija 12
Figure 11 Figure 12


ZAKLJUCAK

Izvodenje radova na predmetnom projektu po modelu ugovora o opremanju i projektuj izgradi
postupku ukljucujuci kompleksnu sanaciju objekta zahteva od izvodaca visok stepen unutrasnje
organizacije, raspolaganje sa obucenim kadrovima, tehnologijim i opremom za ovu vrstu radova.


LITERATURA

Glavni projekat rehabilitacije / sanacije nadvoznjaka preko zeleznicke pruge kod Stalaca ,DB Inzenjering'
Beograd



191


SANACIJA, POJACAVANJE KONSTRUKCIJE I
PROSIRENJE BETONSKOG DRUMSKOG MOSTA

Slobodan Grkovic*, Danijel Kukaras*, Milan Romanic*,
Aleksandar Landovic*

*Gradevinski fakultet Subotica, 24000 Subotica, Ko:aracka 2/a, mostgf.uns.ac.rs


REZIME

U radu se opisuje sanacija i pojacavanje ostecene konstrukcije betonskog drumskog mosta u cilju
dovodenja objekta u stanje pouzdanog koriscenja. SpeciIicnost intervencije na ovom objektu ogleda se
i u povecanju korisne sirine mosta. Sanacija, pojacavanje konstrukcije i povecanje korisne povrsine
ovog, ostecenog mosta, opravdale su znacaj metodologije, pravilnog redosleda aktivnosti i postupaka
tokom dijagnosticiranja stanja i izvodenja radova na sanaciji mostova. Iskustva stecena i na ovom
objektu mogu se primeniti i kod drugih, slicnih mostova.

KLJUCNE RECI: most, konstrukcija, ostecenja, sanacija, pojacavanje,

REPAIR, STRENGTHENING AND WIDENING OF THE
CONCRETE ROAD BRIDGE

ABSTRACT

This paper describes repair and strengthening oI the structure oI concrete road bridge Ior the purpose oI
upgrading its condition to a state oI reliable usage. SpeciIic nature oI the intervention on this structure is
also observed through the demand Ior widening oI usable width oI the bridge. Repair, strengthening oI
the structure and widening oI the usable width oI this, damaged, bridge justiIied the importance oI the
methodology, appropriate sequence oI activities and procedures during condition assessment and repair
construction works. Experience gathered on this structure can be used on other, similar, bridges.

KEY WORDS: bridge, structure, damages, repair, strengthening


UVOD

Sve slozeniji sistemi i veci troskovi odrzavanja u prvi plan isticu znacaj pouzdanosti, bitnog Iaktora
ukupnog kvaliteta zivota. Ovo se odnosi i na saobracajne sisteme i njegove komponente od kojih
zavisi njihovo Iunkcionisanje. Vazno je da se saobracaj odvija bez otkaza pa je povecanje pouzdanosti
saobracajnih sistema tokom zivotnog veka imperativ. To se posebno odnosi na mostove i njihove
komponente koji zbog uslova primene, slozenosti i cene, zahtevaju pouzdan rad tokom eksploatacije.
Visi parametri pouzdanosti smanjuju troskove odrzavanja sto je sa aspekta racionalnosti od posebne
vaznosti. Cena nepouzdanosti pored cene sistema koji je otkazao sadrzi i pratece troskove i moguce
ljudske zrtve, jer otkaz sistema podrazumeva i utroseno vreme za dijagnozu, otklanjanje uzroka i
UDK: 625.745.059.7
Struni lanak
192
intervencije, sto je velika stavka u ukupnim troskovima. Tipican primer je drumski most koji se
obraduje u ovom radu.

KRATAK OPIS OBJEKTA

Betonski drumski most sa rasponskom konstrukcijom od prednapregnutog betona izgraden je
sedamdesetih godina XX veka. Duzina mosta je 78, sirina kolovoza 6 i pesackih staza 2x1,5m. Staticki
sistem mosta je okvir sa ,V stubovima. Veza sa navozima je bez masivnih oporaca.


Slika 1. Izgled mosta sa nizvodne strane. Oktobar 2008g.
Figure 1. View oI the bridge Irom the downstream side. October 2008th

Fundiranje je izvedeno na gotovim sipovima. Srednji raspon je 44 a dva krajnja su po 16m i ispod njih
je moguc prolaz ulica sa pesackim stazama sirine 621,5m. Rasponska konstrukcija je sanducastog
poprecnog preseka, trapezastog oblika. U poduznom pravcu, gledajuci od sredine mosta, sirina rebara
raste ka osloncima dok se sirina donje ploce smanjuje i najveca je u sredini raspona a najmanja iznad
stubova, cime je Iormiran isti otvor sanduka.

8 7 6 5 4 3 2 1 0
rebro d=20cm
rebro d=25cm
rebro d=25cm rebro d=20cm rebro d=20cm
2484
1
9
3
1
6
1
0
4
7
3
14
1
3
050 60
50 220 30
100 400 400 400 400 440 440 440 440 440
6
0
80
20
20
20 60
1
1
0
1
5
60 60 60 100 100 60
320 433 120
4
0
3
0
8
0
42 96 182
1
5
0
150 600 150
20
60
14 14
2
5
2
5
300
6
0
3
6
5
60
h
=
1
3
0
.0
c
m
h
=
1
3
2
.0
c
m
h
=
1
3
4
.0
c
m
h
=
1
4
2
.8
c
m
h
=
1
9
3
.0
c
m
h
=
1
8
0
.5
c
m
h
=
1
6
5
.8
c
m
h
=
1
4
8
.9
c
m
h
=
1
3
0
.0
c
m
h
=
1
2
8
.0
c
m
45


Slika 2. Poduzni presek (pola mosta)
Figure 2. Longitudinal cross-section oI the bridge (1/2 oI the bridge)

Most je izveden bez hidroizolacije sa zastorom od asIalta. Preko mosta su prevedene instalacije (TT,
PTT, SBB, gas, vodovod, kanalizacija, i dr.). Most je tokom eksploatacije lose odrzavan i bio je
ostecen. Strucna lica Gradevinskog Iakulteta iz Subotice, tokom 2009.g., izvrsila su dijagnostiku
stanja i ustanovili da je pouzdanost mosta nezadovoljavajuca pa je preporucena sanacija i pojacavanje
mosta.
193

220
100
300
900
100
100
100 56 6 80 8
89
150
10 5
5 13.5
26
2%
5
20 15
90
35 65
2
5
100
2
4
4
1
1
1
5
150
1
0
1
2
80
89
6
3
90
300
1
0
3
65
100
O60
1
9
3
1
0
4
100
7
3
2
5
100
0.00
1
6
5
-0.01
35 100
100
-0.03
2
4
-0.05
2
6
1
2
5
2
0
15 20
1
0
1
8 6 56
2%
4
3
2
8
1
2
3
26
2
4
6
0
2
0

Slika 3. Poprecni presek mosta (oslonacka zona), pre sanacije i prosirenja
Figure 3. Cross-section oI the bridge (support zone) prior to repair and widening

SANACIJA, POJACAVANJE KONSTRUKCIJE I PROSIRENJE MOSTA

Investitor je putem projektnog zadatka, pored sanacije i pojacavanja ostecene konstrukcije mosta,
projektantu postavio i zadatak za prosirenje mosta, Iormiranjem sirih pesackih staza, odvojenih
zastitnom ogradom od kolovoza. Ovim se korisna sirina mosta uvecala sa 9 na 10m. Projektanti su
analizirali vise varijantnih resenja sanacije i pojacavanja ostecene konstrukcije mosta (kol. ploca,
konzole pesackih staza i zatege) uz moguce povecanje sirine mosta, ispravno vodenje postojecih i
novih instalacija, i opremanje mosta. Izabrano resenje prikazano je na slici 4. Pre pocetka izvodenja
radova na sanaciji uklonjeni su ivicnjaci, asIaltni zastor sa kolovoza i pesackih staza, montazne
betonske ploce, gredice i venci. Uklonjeni su osteceni, nevezani i delovi betona zasiceni sa
necistocama i solima za odmrzavanje a zatim je izvrseno peskarenje gornje povrsine AB ploce (kol.
ploca i konzola) do 'zdravog betona.

5
7
600
60 56 80
1
1
0
160
496
992
3
0 2%
60 56 80
496
6
0
D1
Kanalizaciona cev
1
2
0
Novi slivnik Novi slivnik
2%
2%
8
5
7
1
1
0
160
2%
6
0


Slika 4. Poprecni presek mosta, nakon sanacije, pojacavanja konstrukcije i prosirenja mosta
Figure 4. Cross-section oI the bridge aIter repair, strengthening and widening

Za novu AB plocu, debljine 8cm, koriscen je beton posebnih svojstava uz koriscenje dodataka u
posebnoj tehnologiji. Pre betoniranja nove ploce, kontaktna povrsna 'stari-'novi beton je tretirana
epoksidnom SN vezom. Istom tehnologijom su betonirane, nove, AB kozolne ploce pesakih staza, AB
gredice-oslonci montaznih ploca i montazne AB ploce. Preko betonske povrsine kolovozne ploce
izvedena je podloga za hidroizolaciju-Universal 2K4060, razreden sa 5 ksilola. Nakon susenja
prajmera izvrseno je nalivanje dilatacija trajnoelasticnom masom pomesanom sa kvarcnim peskom i
preko njih poliesterska mrezica-130gr, kao ojacanje. Zavrsni sloj je hidroizolacija-Hyperdesmo PB-
194
2K, koja podnosi temperature od -40 do 80C i izdrzava temperaturni 'sok do 200C. Preko ovog
sloja nanet je asIaltni zastor.



Slika 5. Izgled kolovoza tokom i po zavrsetku izvodenja radova
Figure 5. View oI the road deck during and aIter the repair works

Radovi na sanaciji i pojacavanju zatega izvodeni su pre betoniranja ploce na mostu. Prsline su
injektirane a deIektne povrsine reproIilisane primenom reparaturnih maltera. Pojacavanje je izvrseno
celikom (limovi 12-15mm i specijalni vijci). Konstrukcija je rabicirana, gletovana reproIilirajucim
malterom i zavrsno obradena zastitom tipa Colorite Beton.


Slika 6. Izgled zatega nakon pojacavanja i zavrsne obrade
Figure 6. RC ties aIter strengthening and Iinishing works

Sa donje strane, duz sanducastog poprecnog preseka, na oko 1/3 srednjeg raspona, ugradene su
karbonske trake/tkanine nosivosti 500kN/m. Izvedene su nove prelazne ploce i ugradeni su novi
slivnici. Izvrseno je nivelisanje nasipa i kegli, i polaganje betonskih ploca po kosini nasipa i kegli. U
cilju produzavanja veka trajanja mosta izvrsena je zastita svih spoljasnjih, izlozenih, povrsina betonske
konstrukcije mosta (peskarenjem su odstranjeni nevezani delovi, vodom pod pritiskom oprana prasina
a zatim su betonske povrsine pregletovane reproIilirajucim premazima i malterom Planitop 100,
debljine do 3 mm). Za zavrsnu zastitu koriscen je Colorite Beton, koji ima paropropusnost u jednom
smeru i cesto se koristi za zastitu betonskih povrsina od atmosIerskih uticaja. Shodno projektnom
zadatku, projektnom resenju i uslovima JP (EPS, Telekom, KDS, Vrbasgas, Vodovod i kanalizacija, i
195
dr.), prilikom izvodenja radova na sanaciji mosta izvrsena je, delimicna ili potpuna, zamena nosaca
i\ili samih instalacija sa novim, pod kontrolom vlasnika instalacija. Tokom izvodenja radova izvrseno
je pracenje stanja i ponasanja konstrukcije mosta, vizuelnim osmatranjem i geodetskim merenjima, tri
puta (pre radova rusenja, nakon radova rusenja i neposredno nakon izvrsene sanacije). Tokom i nakon
izvodenja radova, nisu uocene nepovoljne pojave i\ili izmerene nedozvoljene velicine.



Slika 7. Izgled mosta sa nizvodne strane, nakon sanacije. Avgust 2010g.
Figure 7. View oI the bridge Irom the downstream side aIter repairs. August 2010th

Staticki proracun. Proracun uticaja je izvrsen u ,Tower 5.5"-u, na racunskom modelu kojim je
obuhvacen eIekat zakrivljenosti glavnog nosaca. Rasponi i geometrijske karakteristike su bazirane na
izmerenim velicinama, a karakteristike materijala na projektu i na bazi izvrsenih ispitivanja.
Proracunom su obuhvacena propisana dejstva. Dimenzionisanje je izvrseno za merodavne uticaje,
odnosno kombinacije opterecenja. Kontrola za granicno stanje upotrebljivosti pokazala je da su
sracunate vrednosti u granicama onih koje su propisane. Sa aspekta trajnosti projektovani su i
izvedeni zastitni slojevi betona do armature i zastita betonskih povrsina izlozenih dejstvu iz
okruzenja.

Ispitivanje mosta pod dejstvom probnog opterecenja. Pre pustanja mosta u saobracaj, konstrukcija
mosta je ispitana dejstvom probnog opterecenja (Slika 8), staticki (sa cetiri teretna vozila) i dinamicki
uticaji (sa jednim teretnim vozilom). Ukupna tezina vozila kojim je vrseno probno opterecivanje je
bila 1280kN. Maksimalni izmereni, vertikalni ugib iznosio je 12mm ili 1/37 od raspona a
odgovarajuci racunski ugib 14mm i skoro se poklapaju. Izmerene vrednosti deIormacija i napona
odgovaraju ocekivanim uticajima dobijenim u statickom proracunu. Dinamickim ispitivanjem je
utvrdeno ponasanje sistema uz nesto vece koeIicijente dinamicnosti od onih koji su propisom
predvideni. Izmereni su koeIicijenti dinamicnosti za brzine prolaza vozila od 10 i 30 km/h: K
d,mer(10
km/h)
1.17, K
d,mer(30 km/h)
1.24. Propisna vrednost koeIicijenta dinamicnosti iznosi je K
d,rac
1.05 pa su
izmereni koeIicijenti u proseku veci za 13 od ove vrednosti. KoeIicijent dinamicnosti za prelaz
vozila preko vestacki izazvane prepreke imala je znacajno vecu vrednost od propisine i iznosila
je:K
d,mer(10km/hprepreka)
2.14 K
d,rac
1.05, K
d,mer(30 km/hprepreka)
1.48 K
d,rac
1,05. Ovo merenje, izmedu
ostalog, potvrduje i vaznost odrzavanja ravnosti kolovoza, bez neravnina ili udarnih rupa. Pregledom
konstrukcije tokom dejstva probnog opterecenja i nakon rasterecivanja nisu ustanovljena ostecenja ili
druge negativne pojave na mostu.

196


Slika 8. Faza opterecenja 2b - maksimalni uticaji iznad kosog stuba.
Figure 8. Trial loading, phase 2b - maximum stresses above the slanted columns

Radove na sanaciji, pojacavanju i prosirenju mosta je izvodilo preduzece ,Tri omega inzenjering' iz
Beograda. Strucni i projektantski nadzor su vrsili JP ,Direkcija za izgradnju' Vrbas i Gradevinski
Iakultet iz Subotice.


LITERATURA

Ocena stanja betonskog drumskog mosta preko kanala DTD u Vrbasu / S. Grkovic, M. Romanic, D. Kukaras,
A. Landovic// Gradevinski Iakultet u Subotici, Iebruar 2008 godine, Subotica,
Glavni projekat sanacije betonskog drumskog mosta preko kanala DTD u Vrbasu / S. Grkovic, M. Romanic,
D. Kukaras, A. Landovic// Gradevinski Iakultet u Subotici, januar 2010 godine, Subotica,
Tehnicka i gradilisna dokumentacija o toku izvodenja radova na sanaciji betonskog drumskog mosta preko
kanala DTD u Vrbasu. ,Tri omegai nzenjering', Beograd, Direkcija za izgradnju Vrbas, jul-avgust 2010
godine,
Elaborat o ispitivanju drumskog betonskog mosta preko kanala Bezdan-Becej u Vinogradskoj ulici u Vrbasu
pod uticajem statickog i dinamickog probnog opterecenja / D. Kukaras, A. Landovic // Gradevinski
Iakultet u Subotici, oktobar 2010 godine, Subotica
197



IHABHH HPOJEKAT
APMHPAHO FETOHCKOI MOCTA
HPEKO PEKE VHEHKE V PEKOBHV


Cnannna Byuernh Annyn*

*Hucmumvm sa nvmeee, v.. Kv+oopaura 257, Beoepao, E-mail.sabinunvahoo.com


PE3HME

Hocrojehn apmnpano eroncxn mocr, sa xojn ce npenocrana a je nsrpahen y nepnoy nsmehy na
cnercxa para je cncrema npocre rpee, na uernpn noa, pacnona no 10 m, yxynne yxnne pacnoncxe
xoncrpyxnnje L 40 m. Bnsyennnm nperneom je xoncraronano a je, ycne yre excnnoarannje n
neaexnarnor peonnor n nnnecrnnnonor opxanana mocra, onocno nenaronpemene canannje,
omno o nerone orpajanocrn n a je yrpoxena esenocr yuecnnxa y caopahajy. Hnnecrnropy
je npenoxeno yxnanane nocrojehe omrehene n orpajane mocroncxe xoncrpyxnnje n nspaa
Inannor npojexra nonor apmnpano eroncxor mocra.

KVuHE PEuH: apmnpano eroncxn mocr, opxanane, canannja, pymene.


DETAILED DESIGN FOR REINFORCED CONCRETE BRIDGE
OVER THE DULENKA RIVER IN REKOVAC

ABSTRACT

The existing reinIorced concrete bridge, which is assumed to have been built during the period between
two World Wars, has a simply supported beam system, on Iour Iields, having a span oI 10 m each, with
the overall length oI the span structure L 40m. It has been established by visual inspection that there
was a deteriaration oI the bridge and that the saIety oI road users was threatened due to a long operation
and inadequate routine and long-term maintenanceoI the bridge i.e. untimely repair. It was suggested to
the client that the existing damaged and dilapidated bridge structure should be removed and that the
main design Ior the new reinIorced concrete bridge should be prepared.

KEY WORDS: reinIorced concrete bridge, maintenance, repair, demolition

VBO

Hocrojehn apmnpano eroncxn mocr npexo pexe ynenxe y Pexonny nanasn ce na km. 0 119,00
pernonannor nyra R 102, eonnna: Kparyjenan Pexonan. Hsrpahen je y nepnoy nsmehy na
cnercxa para. Crarnuxn cncrem cy npocre rpee, na uernpn noa, pacnona no 10 m, yxynne
yxnne pacnoncxe xoncrpyxnnje L 40 m.
UDK: 624.21.012.45 (497.11)
Struni lanak
198
Honpeunn npecex mocra unnn xononosna, apmnpano eroncxa nnoua nsrpahena npexo pomrna o
uernpn noyxna, rnanna nocaua, na nonpeuna nocaua na ocnonnnma n no na y rpehnnama
pacnona rnannnx nocaua. nmensnje n apmarypa nocehnx enemenara cy nsneenn npema Hopmama
mnnncrapcrna rpahennne xpaennne Jyrocnannje ns 1929. ronne.
Cpenn cryonn cy macnnnn ca onorom o xamennx noxona, ca eroncxom ,rnanom' sa
nanerane pacnoncxe xoncrpyxnnje. ueone nonpmnne xpajnnx cryona cy onoxene xamennm
noxonnma ca eroncxom nexnmnom rpeom.
Pexa ynenxa je y sonn mocra perynncana, a peuno xopnro je onoxeno xamenom.



Cnnxa 1. Vsnonn nsrne nocrojeher mocra
Figure 1 - Upstream view oI the existing bridge


Cnnxa 2. Hnsnonn nsrne nocrojeher mocra n perynncanor xopnra pexe
Figure 2 - Downstream view oI the existing bridge and regulated riverbed

199
CTABE HOCTOJETEI MOCTA

Bnsyennnm nperneom mocra ana 21.11. 2008 ro. je xoncraronano a je, ycne yre
excnnoarannje n neaexnarnor peonnor n nnnecrnnnonor opxanana, onocno nenaronpemene
canannje, omno o orpajanocrn mocra n a je yrpoxena esenocr yuecnnxa y caopahajy.

3amrnrnn cnojenn erona xpajnnx rnannnx nocaua cy jaxo omrehenn (nnme ne nocroje), a
oroena apmarypa je snarno xoponpana n nsrynna nonpmnny nonpeunor npepcexa. 3or
,ypena xoponpane apmarype ornao je samrnrnn cnoj erona. Behn poj ysenrnja je npexnnyr
ycne ryena npecexa sor xoposnje, a rnme cy nsrynne n cnojy crarnuxy ]ynxnnjy.
Hajneha omrehena erona n apmarype cy y sonn cnnnnnxa. Ha ounnm nonpmnnama nocaua, a y
sonn cnnnnnxa, cy omrehena o npoopa nonpmnncxe noe ca xononosa. Omrehena cy nocnenna
arpecnnnor caejcrna noe, conn n mpasa xojn ,sannnajy nocau xpos omrehene cnnnnnxe n
onone nenn neonone yxnne.



Cnnxe 3 n 4. Oroena, xoponpana n npexnnyra apmarypa
Figures 3 and 4 - Barren, corroded and interrupted reinIorcement

Kononosna apmnpano eroncxa nnoua je nsrpahena npexo pomrna o uernpn noyxna, rnanna
nocaua, na nonpeuna nocaua na ocnonnnma n na y rpehnnama pacnona rnannnx nocaua.
Ha nonpmnnama ca xannn]nnnpannm ]nexama, xoponpana je apmarypa sor manor neononor,
samrnrnor cnoja erona n npoopa nonpmnncxe noe ca xononosa.
V sonn nenn cnnnnnxa cy neha omrehena ycne arpecnnnor caejcrna noe, conn n mpasa.

Hemauxa crasa nocrojn camo na crpann mocra na xojoj je nsnpmeno npomnpene mocra. Ha onoj
nonpmnnn, nnnnn cy rparonn npoopa nonpmnncxe noe xpos noyxny cnojnnny nsmehy crape
xoncrpyxnnje mocra n npomnpena.
Ha ysnonoj crpann mocra je apmnpano eroncxa orpaa ns npemena nsrpane mocra: napaner,
crynhn ncnyne n pyxoxnar. Orpaa je snarno omrehena yapnma nosnna, jep nnje onojena
200
nemauxom crasom n nnnunaxom o xononosa. Omrehenn enonn erona n apmarype cy nsnoxena
yrnnajy armoc]epnnnja n nonpmnncxe noe ca xononosa.
Ha nnsnonoj crpann mocra, na nnnnn nemauxe crase npomnpena mocra, orpaa je o uennunnx
nenn: crynhn, ne xopnsonranne nenn, ncnyne n pyxoxnar. Bncnna orpae je 90 cm n ne
saonoana ycnone esenocrn nemauxe orpae na mocronnma y naceennm mecrnma.


Cnnxa 5. Omrehena n neesena orpaa na nocrojehem mocry
Figure 5 - Stripped-oII and unsaIe railing on the existing bridge

Ha ocnony nnsyennor npernea, carneanana omrehena n nponene crana, nsnpmen je npopauyn
pejrnnra nocrojeher mocra sa npemencxn nepno xaa je oanen nperne. Hpema yrnphenoj
meroonornjn npenonana crana n crenena omrehena y oxnnpy ]opmnpana anxe noaraxa o
crany ojexra, onjeno je:
- npenocr pejrnnra : 2.899,70
- onena crana : nesaonoanajyhe
- rnn opxanana : neonoxna canannja

Osnpom na nporexno npeme n noropmane crana mocra, xao n na neonony mnpnny (ne nocroje
oocrpane nemauxe crase neonxone sa naceeno mecro), Hnnecrnropy je npenoxeno
xomnnerno yxnanane nocrojehe omrehene n orpajane mocroncxe xoncrpyxnnje n nspaa Inannor
npojexra nonor apmnpano eroncxor mocra npexo pexe ynenxe y Pexonny.


Cnnxa 6. Honpeunn npecex nocrojeher mocra
Figure 6 Cross section oI the existing bridge
201
HOBOHPOJEKTOBAHH MOCT

ncnosnnnonnm pemenem je npojexronan non mocr na 2 noa, npemomhennx apmnpano
eroncxnm, nocaunma, nnnennm na nnny mecra, crarnuxor pacnona no L 19,00 m, xojn ce
xonrnnynpajy nsna cpennx cryona. V nonpeunom npecexy cy rpn rnanna nocaua, nmensnja
200 x 110 cm, na mehyconom oconnncxom pasmaxy 4,00 m. Hocaun ce nonpeuno nonesyjy
apmnpano eroncxom xononosnom nnouom, enne d 25 cm. 3ajeno ca nnouom ce nnje n
apmnpano eroncxn nonpeunn nocau nsna cpennx cryona, unme ce npmn xonrnnynpane.
Hononpojexronana xonrcrpyxnnja je nnrerpanna, es nexnmra n nnarannja.

Bnpnna mocra je ycxnahena ca mnpnnom xononosa pexoncrpyncanor nyra y sonn mocra,
saxrennma npojexrnor saarxa Hnnecrnropa n nsnocn:


B 2 x 3,40 7,00 2 x 0,08 13,96 m

onn crpoj mocra unne na xpajna crya n jean cpenn. Hsop nonoxaja cryona je ycnonen
xon]nrypannjom repena, nooroxom pexe ynenxe, nnnenerom nyra n reorexnnuxnm noannma o
repeny y sonn mocra. Cryno mecro S2, unne rpn apmnpano eroncxa crya, xpyxnor nonpeunor
npecexa O 100 cm. uynnpane cpennx cryona je npennheno na ,arepnjn o rpn mnna.
Vcnojenn cy apmnpano eroncxn mnnonn nennxor npeunnxa, O 120 cm. Besa ,arepnje mnnona n
rena cpener crya ce ocrnapyje npexo apmnpano eroncxe narnanne rpee.

Mocr cnaa y II xareropnjy - mocronn na pernonannnm nyrennma. Hpn npopauyny yrnnaja je
xopnmhena pauyncxa mema caopahajnor onrepehena V 600 n nporpamcxn naxer SOFISTIK.


105
65
7
2 5 2 9 3 2 2 3 5 0 3 5 0 2 2 2 9 3 2 5
3 4 0 7 0 0 3 4 0
1 3 8 0
110
8
2 0 0 2 0 0 2 0 0 2 0 0
5 0 0 5 0 0
1 9 0 1 0 0 0 1 9 0
a s f a l t b e t o n s a h i d r o i z o l a c i j o m d = 8 c m
t r a j n o e l a s t i ~ n i k i t 2 / 5 l i v o b i t
t r a j n o e l a s t i ~ n i k i t 1, 5 / 8 l i v o b i t
2 , 5 %
1 %
1 %
j u v i d u r c e v i 10 O 1 5 c m j u v i d u r c e v i 15 O 1 0 c m
7 16,5 12
85
25
15
25
15
25
1828
50
110
85
25
osovina mosta
osovina kolovoza
Cnnxa 7. Honpeunn npecex nononpojexronanor mocra
Figure 7 - Cross section oI the newly-designed bridge

202

0 + 12 0
230.96
235.066
S 2
K
M
0 +
119,00S 3
K
M
0 +
138,00
S 1
K
M
0 +
100,00
2 3 2 , 9 6 K VV
1 0 % 20
20 1 0 %
100
2 3 5 , 2 9
2 3 4 , 9 9
3 H W { i pa 1 2 0
2 3 5 , 0 7
3 s t u b a 1 0 0
3 H W { i pa 1 2 0 3 H W { i pa 1 2 0
K r a gu j e v a c Re k o v a c
2 3 0 , 11
120
400
110
8
C 3 0 / 3 7
C 3 0 / 3 7
C
2
5
/3
0
2 2 8 , 9 1
200
110
2 2 6 , 8 1
3
3
200
110
2
2
1
1
20
7 0 1 9 0 0 1 9 0 0 7 0
3 0 0 3 9 4 0 3 0 0
4 5 4 0
po s t o j e } i t e r e n
po s t o j e } a r e gul a c i j a
2 3 5 , 2 5 2 3 5 , 19
2 3 1, 9 0 2 3 1, 8 1

Cnnxa 8. Hoyxnn npecex nononpojexronanor mocra
Figure 8 Longitudinal proIile oI the newly-designed bridge



3AKVuAK

yroronmnn neocrarax peonnor n nnnecrnnnonor opxanana mocra yspoxonao je snarna
omrehena, xoja cy onena xoncrpyxnnjy mocra y neeseno crane sa cne yuecnnxe y caopahajy.
Meroonornja Fase noaraxa sa npopauyn pejrnnra a camnm rnm n crana mocra je yxasana na
norpey pymena nocrojehe xoncrpyxnnje.

Hononpojexronann mocr je ]opmnpan xao ''nnrerpanna'' xoncrpyxnnja, es nnarannja n nexnmra,
unme ce ennmnnnmy norennnjanno cnaa mecra na xoncrpyxnnjn.

203
REKONSTRUKCIJA NADVOZNJAKA
U UL. BRATSTVA I JEDINSTVA U PODGORICI


Radenko Pejovic*, Joko Blagojevic**, Ratko Blagojevic**,
Jelena Pejovic*, Sanja Matijasevic**, Vlastimir Prascevic**

*Gradevinski fakultet u Podgorici, radenkoac.me
**IGP Fidifa Podgorica

REZIME

U radu je prikazana rekonstrukcija nadvoznjaka, koji se nalazi u uzem centru Podgorice. Neposredan
povod rekonstrukcije bio je prosirenje saobracajnice na kojoj se nadvoznjak nalazi i obezbjedenje
pristupa sa nadvoznjaka novoizgradenom trznom centru. U okviru rekonstrukcije uradena je sanacija
ostecenja i ojacanje konstrukcije nadvoznjaka.

KLJUCNE RIJECI: nadvoznjak, rekonstrukcija, sanacija, ojacanje.
RECONSTRUCTION OF THE OVERPASS AT THE STREET
BRATSTVA I JEDINSTVA IN PODGORICA

ABSTRACT

This work presents a reconstruction oI the overpass, which is located in the center oI Podgorica. The
immediate cause oI the reconstruction was to extend the road on which the overpass is, and also
providing the access Irom the overpass to the newly built shopping mall. The reconstruction was
perIormed to repair damage and strengthen oI the overpass structure.

KEY WORDS: overpass, reconstruction, repair, strengthening oI



UVOD

Nadvoznjak se nalazi na jednoj od glavnih gradskih ulica u uzem centru Podgorice. Neposre-
dan povod za rekonstrukciju je bila izgradnja novog trznog centra, na lokaciji stare Velike pijace, sto
je uslovilo rekonstrukciju gradske saobracajnice, na kojoj se nadvoznjak nalazi, radi njenog prosirenja
i obezbedenja adekvatnog pristupa novom trznom centru. Poseban zahtjev je bio da se na kvalitetan
nacin rijesi pjesacki saobracaj, jer se u neposrednoj blizini nalaze dvije osnovne skole. Pored
navedenog konstrukcija nadvoznjaka je pretrpjela odredena ostecenja, pa su bili potrebni i odredeni
sanacioni zahvati. Pri svemu ovome, za nadvoznjak je trebalo obezbjediti odgovarajucu nosivost
prema vazecim tehnickim propisima. Za nadvoznjak je bila sacuvana orginalna projektna dokumen-
tacija. Radove na rekonstrukciji uspjesno je izvelo gradevinsko preduzece IGP 'Fidija iz Podgorice.
UDK: 624.21.059.7 (497.16)
625.745.12 (497.16)
Struni lanak
204
POSTOJECE STANJE

Nadvoznjak je projektovan i izgraden 1962. godine. Projekat je uradilo preduzece za puteve iz
Podgorice. Projektant nadvoznjaka je inz. Blazo Radevic.

Postojeci nadvoznjak je uraden od armiranog betona. Ukupna duzina nadvoznjaka je 55 m a
sirina 19 m. Nadvoznjak je imao tri kolovozne trake po 3.0 m i dvije pjesacke staze po 5.0 m.
Konstruktivni sistem je puna AB ploca debljine 53-62 cm, oslonjena na cetiri reda od po pet stubova,
bez kapitela, kruznog poprecnog presjeka precnika 54 cm i obalne oporce koji su postavljeni na
odstojanju od 11.00 m. U poprecnom smislu stubovi su postavljeni na osovinskom odstojanju, tri
srednja od po 3.59 m i dva krajnja od po 3.04 m. Preko krajnjih stubova, ploca ima konzolni prepust
sirine 2.60 m i na tom mjestu je promjenljivog poprecnog presjeka, od 53 uz stub do 25 na kraju
konzole. Stubovi su Iondirani na kaskadnim temeljima samcima dimenzija 22 m u osovini i ukupne
visine 1.40 m. Obalni oporci su uradeni kao masivni betonski elementi sa paralelnim krilima. Na
obalnim oporcima su uradeni pokretni oslonci u vidu AB klatana.

Kolovozna konstrukcija uradena je od asvalta debljine 5 cm. U jednom dijelu pjesackih staza
uradeni su kanali za provlacenje instalacija i to po dva pravougaona kanala dimenzija 5050 cm sa
poklopnim AB plocama. Ograda je uradena od okruglih celicnih cijevi, visine 85 cm. Ivicnjaci su
uradeni od kamena. Projektovana marka betona za stubove i plocu je MB 300, dok su obalni oporci i
temelji projektovani od marki betona MB 110, 160 i 220. Za armiranje je koriscena glatka armatura
GA 240/360.

Postojece stanje nadvoznjaka moze se ocijeniti zadovoljavajucim, iako su na njemu uocena
odredena ostecenja. AB ploca u prvom polju prema centru grada, ima ostecenja u vidu mjestimicne
segregacije betona, gdje je vidna armatura koja je jako korodirana. Izmedu drugog i treceg reda
stubova, sa lijeve strane, gledano iz pravca centra, u prvom i drugom polju uocena je pravilna poduzna
pukotina sirine oko 2 mm. Na obalnim oporcima takode su konstatovana odredena ostecenja u vidu
pukotina, segracije betona i mehanickih ostecenja. Na sl. 1 prikazan je uzduzni, a na slici 2 poprecni
presjek nadvoznjaka u rekonstruisanom stanju.

REKONSTRUISANO STANJE

Novoprojektovano rekonstruisano stanje, bilo je uslovljeno novim saobracajnim rjesenjem,
kojim se zahtjevalo prosirenje postojece saobracajnice i pristup objektu novog trznog centra i
podzemnoj garazi za kolski i pjesacki saobracaj. Posebna paznja je posvecena bezbjednosti pjesackog
saobracaja ucenika dvje osnovne skole koje se nalaze u blizini nadvoznjaka, koji su orjentisani da u
zoni nadvoznjaka prelaze saobracajnicu.

Novim saobracajnim rjesenjem zahtjevano je da se vijadukt prosiri za 2.0 m, tako da se
obezbjedi pet saobracajnih traka po 3.0 m i dvije pjesacke staze od po 3.0 m sto ukupno iznosi 21.0 m.
Ukupno prosirenje radi uklapanja sa susjednim objektom trznog centra bilo je od 2.06 m do 2.37 m i
ono je izvedeno sa lijeve strane prema trznom centru. Zahtjevano je da se sa vijadukta obezbjedi
kolski i pjesacki pristup trznom centru a ispod njega kolski i pjesacki pristup podzemnoj garazi.
Konstrukcije vijadukta i trznog centra odvojene su dilatacionom spojnicom sirine 5 cm.
205

206




207
Da bi se izvelo prosirenje nadvoznjaka, morala je biti prethodno porusena konzola pjesacke
staze sirine 2.50 m i promjenljive debljine od 53 do 25 cm. Mjesto porusenih 2.50 m i dodatnih 2.06 m
do 2.37 m uradena je nova kolovozna ploca debljine od 50 do 60 cm. Ploca je oslonjena na zidna
platna debljine 40 cm, koja se postavljaju u linijama postojecih stubova i sa krajnjim stubom se
povezuju ankerima. Ova zidna platna imala su dvojaku ulogu. Prvo, sluze kao oslonci dodate ploce i
drugo da prime seizmicke uticaje, jer postojeci stubovi nijesu mogli objektu obezbjediti odgovarajucu
seizmicku sigurnost. Krajni oporci su takode prosireni. Dubina Iundiranja zidnih platana i prosirenja
obalnih oporaca je ista kao i kod postojeceg objekta. Novi konstruktivni elementi zidna platna,
kolovozna ploca i novododatni djelovi obalnih oporaca se povezuju ankerima sa postojecom
konstrukcijom nadvoznjaka. U novoj kolovoznoj ploci obezbjedeni su prostori za instalacije
ugradnjom PVC cijevi precnika 110 mm. Na desnom kraju je uradena nova ograda a na lijevom kraju
nije bilo potrebe za ogradom jer je u istom nivou uspostavljena komunikacija sa trznim centrom.

Sa nadvoznjaka, je obezbjeden kolski i pjesacki pristup trznom centru a ispod nadvoznjaka
pristup podzemnim garazama. Takode je ispod podvoznjaka na adekvatan i bezbjedan nacin rijeseno
pitanje odvijanja pjesackog saobracaja. FotograIija objekta nakon rekonstrukcije data je na slici 3.


Slika 3
Figure 3
208
SANACIONE MJERE

Ostecenja na rasponskoj konstrukciji sanirana su na uobicajne nacine. Lokalna ostecenja su
sanirana redaratulnim malterima a pukotine su injektirane.

Postojeca AB ploca u poprecnom smjeru u poljima izmedu stubova nije imala dovoljnu
nosivost za opterecenja propisana vazecim propisima za opterecenja mostova. Iz navedenih razloga
izvrseno je ojacanje ploce karbonskim trakama. Za svako polje odabrano je po osam traka S 812 sirine
80 mm i debljine 1.2 mm.

Nakon izvedene rekonstrukcije i sanacije nadvoznjaka izvrseno je ispitivanje nadvoznjaka
probnim opterecenjem. Ovim ispitivanjem je potvrdeno da nadvoznjak ima odgovarajucu staticku
sigurnost, te da je bezbjedan za odvijanje saobracaja.

ZAKLJUCAK

Izvedeni radovi na nadvoznjaku predstavljaju vrlo uspjesan primjer obavljenih radova na
rekonstrukciji i sanaciji. Nadvoznjak je prosiren, saniran i ojacan tako da ima odgovarajucu sigurnost
za staticka i dinamicka dejstva prema vazecim propisima. Takode je vrlo uspjesno rijesen pjesacki i
kolski saobracaj sa i ispod nadvoznjaka. Izvedenom rekonstrukcijom objekat je izuzetno dobro
uklopljen u novi abijent trznog centra, tako da se prilikom prelaska preko nadvoznjaka nema osjecaj
da tu postoji objekat.


LITERATURA

Glavni projekat rekonstrukcije nadvoznjaka.
Pejovic R., Mijuskovic O., Kapor V.: SANACIJA MOSTA PREKO RIJEKE PCINJE NA MAGISTRALNOM
PUTU PODGORICA KOLASIN, Internacionalni naucno strucni skup, gradevinarstvo nauka i
praksa, Zbornik radova ISBN 86-82707-13-6 (knjiga 2), str. 669-676, Univerzitet Crne Gore
Gradevinski Iakultet u Podgorici, Zabljak 20-24 Iebruar 2006.
Pejovic R., Kapor V.: SANACIJA MOSTA PREKO RIJEKE LIM KOD RIJEKE MARSENICA, Peto
savetovanje: Ocena stanja, odrzavanje i sanacija gradevinskih objekata i naselja, Zbornik radova ISBN
987-86-904089-3-1, str. 91-96, IT Savez inzenjera i tehnicara Srbije, Zlatibor, 29. maj 1. juni 2007.
Pejovic R., Zejak R., Ristanovic B.: REKONSTRUKCIJA MOSTA KUFIN 1 NA MAGISTRALNOM PUTU
BUDVA BAR, GNP 2008, Drugi Internacionalni naucno strucni skup, Gradevinarstvo nauka i praksa,
Zbornik radova, ISBN 978-86-82707-15-8 (knjga2), str. 949-954, Univerzitet Crne Gore, Gradevinski
Iakultet u Podgorici, Zabljak 03-07 mart 2008.
Pejovic R., Blagojevic J., Blagojevic R., Matijasevic S., Prascevic V.: REKONSTRUKCIJA I SANACIJA
MOSTA ,MOJKOVAC', GNP 2010, Treci Internacionalni naucno strucni skup gradevinarstvo nauka
i praksa, Zbornik radova ISBN 978-86-82707-18-9 (knjiga 1), str. 365-370, Univerzitet Crne Gore,
Gradevinski Iakultet u Podgorici, Zabljak 15-19 Iebruar 2010.
Pejovic R.: REKONSTRUKCIJA MOSTA BRANKA ZEZELJA PREKO RIJEKE MORACE U PODGORICI,
Medunarodni naucno strucni skup, Istrazivanja projekti i realizacije u gradevinarstvu, povodom
stogodisnjice rodenja Akademika proIesora Branka Zezelja, ISBN (978-86-8208-116-6), Zbornik radova,
str. 261-266, Institut IMS Beograd, 28-29 oktobar 2010.
209

SANACIJA BETONSKOG PESACKOG MOSTA


Slobodan Grkovic, Danijel Kukaras, Aleksandar Landovic, Milan Romanic

Gradevinski fakultet Subotica, 24000 Subotica, Ko:aracka 2/a, mostgf.uns.ac.rs

REZIME

U radu se opisuje sanacija ostecene konstrukcije betonskog pesackog mosta u cilju dovodenja objekta u
stanje pouzdanog koriscenja. Rasponska konstrukcija mosta, tokom eksploatacije bila je veoma
ostecena pa je most bio zabranjen za upotrebu. Sanacija i pojacavanje konstrukcije i ovog mosta,
opravdale su znacaj metodologije, pravilnog redosleda aktivnosti i postupaka tokom dijagnosticiranja
stanja i izvodenja radova na sanaciji mostova. Iskustva stecena i na ovom objektu mogu se primeniti i
kod drugih, slicnih mostova.

KLJUCNE RECI: most, konstrukcija, ostecenja, sanacija, trajnsot, pouzadnost,


REPAIR OF THE CONCRETE PEDESTRIAN BRIDGE

ABSTRACT

This paper presents repair procedures Ior damaged structure oI the concrete pedestrian bridge aimed at
upgrading it to a state oI reliable usage. Main span structure oI the bridge, during exploitation, was
extremely damaged and caused the bridge to be banned Irom use. Repair and strengthening oI this
bridge's structure Iurther justiIied the importance oI methodology, appropriate sequence oI activities
and procedures during condition assessment and construction work related to bridge repair processes.
Experience earned on this structure can be well used Ior other similar bridges.

KEY WORDS: bridge, structure, damages, repair, durability, reliability


UVOD

Troskovi odrzavanja u prvi plan isticu znacaj pouzdanosti saobracajnih sistema i njihovih komponenti.
Vazno je da se saobracaj odvija sa sto manje otkaza pa je povecanje pouzdanosti saobracajnih sistema
tokom zivotnog veka imperativ. Ovo se posebno odnosi na mostove i njegove komponente koji zbog
uslova primene, slozenosti i cene, zahtevaju pouzdan rad tokom dugog vremena eksploatacije.
Verovatnoca bezotkaznog rada komponenti utice na krajnju pouzdanost mosta i saobracajnog sistema
u celini pa poboljsanje svojstava komponenti, materijala i konstruktivnih svojstava mosta, doprinosi
ukupnoj pouzdanosti sistema. Postignuti visi parametri pouzdanosti smanjuju troskove odrzavanja, sto
je sa stanovista racionalnosti od posebne vaznosti. Cena nepouzdanosti nije samo cena sistema koji je
otkazao, vec i moguce ljudske zrtve, utroseno vreme za dijagnozu, otklanjanje uzroka i intervencije,
sto je velika stavka u ukupnim troskovima. Tipican primer je jedan pesacki most koji se obraduje u
ovom radu.
UDK: 624.21.012.45.059.2/.3 (497.113)
625.745.11.089 (497.113)
Struni lanak
210
KRATAK OPIS OBJEKTA

Pesacki most u Vrbasu, sa rasponsku konstrukciju od armiranog betona, izgraden je krajem sezdesetih
godina XX veka. Niveleta mosta je slozena, krajnji delovi mosta su u jednostranom nagibu 20, a
srednji deo rasponske konstrukcije je konveksan, poluprecnika krivine R700 m.




Slika 1. Izgled mosta sa uzvodne strane. Maj 2009g.
Figure 1. Downstream view oI the bridge. May 2009

Poprecni presek mosta je sanducast sa nagnutim rebrima, delimicno bez donje ploce, delimicno sa
gornjim, montaznim plocama zbog lakseg odrzavanja instalacija lociranih u unutrasnjosti sanduka.
Staticki sistem mosta je okvir sa 3 raspona: 15,3m36,6m15,3m, ukupne duzine 66,8m i korisne
sirine 2,4m. Osovinski razmak srednjih, zakosenih stubova u nozici je 44,4m.

86.50
85.70
85.10
84.70
1.50
80.70
160
90
20
160
20
90
60 120 120
300
100
130
240
70
20 500 20
540
400
150
550
620
25 80 10
80
5
1810 1810
1000 1000
620
150
400
550
120 120 60
300
130
240
70
80
100
10 1 10 50
50
500
540
20 20
25 12 5
79.50
00
0.00
7.60
6.30
75.00
a (parking)


Slika 2. Poduzni presek mosta
Figure 2. Longitudinal cross-section oI the bridge

Rasponska konstrukcija je sanducastog poprecnog preseka, trapezastog oblika. Visina glavnog nosaca
je promenjiva: 80cm na 1\2 srednjeg raspona, do 1,6m nad srednjim oslonacima i ponovo 80cm iznad
krajnjih otvora, sve do oslonaca, gde glavni nosac nema donju plocu a gornju cine montazne ploce.
Srednji stubovi su zakoseni, promenjljivog sirine (20cm u nozici do 90cm u glavi stuba) i Iundirani su
na AB bunarima a krajnji (pendeli) na temeljima samcima. Most je izveden bez hidroizolacije sa
zastorom od asIalta. Odvodnjavanje je u poduznom pravcu reseno oblikom nivelete mosta pa voda od
sredine mosta slobodnim padom otice ka prelazu sa mosta na nasip. Preko mosta su prevedene
instalacije (TT, PTT, SBB, gas, i vodovod). Tokom eksploatacije most je lose odrzavan i bio je
izuzetno ostecen. U maju 2009.g. dogodila se i nezgoda kada su deca jednog decijeg vrtica isla preko
mosta, kada je dvoje dece propalo kroz gornju plocu i upali u sanduk. Tada je most zatvoren za
upotrebu. Strucna lica Gradevinskog Iakulteta iz Subotice, u prolece 2009.g. izvrsila su dijagnostiku
stanja i ustanovljena su velika ostecenja rasponske konstrukcije pa je preporucena je hitna sanacija.

211
2
0
2
0
84.70
83.10
50 50
5
15 2015


2
0
1
2
1
0
90 100 90
280
1
0
1
0
0
85.00
84.00

a) Zona ka srednjem otvoru
a) Middle (2
nd
) span cross section
b) Zona ka krajnjem otvoru
b) Cross section oI the 1
st
and 3
rd
span
Slika 3. Poprecni presek mosta
Figure 3. Cross-section oI the bridge

KRATAK OPIS SANACIJE

U nekim delovima rasponska konstrukcija mosta toliko je bila ostecena da su projektanti, tokom
analize varijantih resenja sanacije, razmatrali i zamenu veceg dela ostecene rasponske konstrukcije.
Izabrano resenje sanacije obraduje se u narednom tekstu. Pre pocetka izvodenja radova na sanaciji,
izvrsena je demontaza ograde mosta i kandelabera sa instalacijama elektricne energije. Na obalnim
oporcima je izvrseno uklanjanje zastitnih AB zidova klatana. Sa venaca su uklonjeni osteceni,
nevezani i delovi betona zasiceni sa necistocama i solima za odmrzavanje, sve do veze venca sa
gornjom plocom. Zdravi delovi postojece armature su zadrzani i ocisceni od korodivnih produkata i
necistoca. Uklonjeni su: montazne AB ploce, osteceni beton i armatura gornje AB pune ploce (duz
celog mosta) i donje AB ploce (prvo i trece polje), do zdravog betona i armature ciji su zdravi delovi
ocisceni od necistoca. Na isti nacin se postupilo sa ostecenim rebrima sa donje i gornje strane.
Izvrseno je peskarenje betonskih povrsina. Kontaktne povrsne 'stari-'novi beton, pre sanacionih
radova, tretirane su epoksidnom SN vezom.

Skidanje ograde u uklanjanje
AB venca po celoj duzini mosta
Uklanjanje dela rebra glavnog nosaa
osteenog korozijom armature
100
1
0
1
2
6
2
,5
37 5
20
6
2
,5
37 5
20



a) Delovi rebara koji su reproIilisani
a) ReproIiled parts oI the web
b) Nova armatura koja je ankerovana i zavarena
b) New rebar anchored and welded
Slika 4. ReproIilacija rebara glavnog nosaca, sa donje strane, u prvom i trecem otvoru mosta
Figure 4. Lower parts oI the reproIiled webs in the 1
st
and 3
rd
bridge span

U prvoj Iazi, izvedeni su radovi reproIilacije ostecenih rebara sanducastog poprecenog preseka, u
prvom i trecem polju, sa donje strane (slika 4a). Monitarna je nova armatura, ankerovana i zavarena za
postojecu (slika 4b) i reparaturnim malterom, sa donje strane, izvrsena sanacija do postizanja pune
reproIilacije rabara. U ovoj Iazi, na mestu uklonjenih delova betoniran je deo donje AB pune ploce
zajedno sa Ilansama. U nastavku su izvodeni radovi reproIilacija donje AB ploce i rebara sanduka sa
unutrasnje strane (prvo i trece polje), odozga (slika 5). Monitarna je nova armatura, ankerovana i
zavarena za postojecu i reparaturnim malterom izvrsena sanacija do postizanja pune reproIilacije donje
ploce sa gornje strane i unutrasnjih povrsina rebara. Radovi su izvedeni u 2 Iaze: u prvoj Iazi je
212
reproIilisana unutrasnja povrsina donje ploce i rebara na geometriju iz osnovnog projekta a u drugoj
Iazi, nakon montaze nove armature, nanet je novi sloj debljine 5cm cime su donja ploca i rebra
prakticno pojacani (slika 5a i 5b).

16,4
7
0
,5
9
,
2
7
,
5
Samareno po obimu
pre betoniranja
7
,
5
20 170
1
6
,
7
7
0
,5
16,4
100
5
5
7
,
5
7
,
5
5
Betonirano po unu
sanduka d=5cm



a) Delovi rabara i donje ploce koji su pojacani
a) Strengthened parts oI webs and slabs
b) Izvodenje radova na reproIilaciji i pojacavanju
b) ReproIiling and strengthening works
Slika 5. ReproIilacija i pojacavanje rebara glavnog nosaca, sa gornje strane
Figure 5. Top side view oI reproIiling and strengthening oI main span girder webs


170
280
240 20 20
Uklanjanje konzolnih nosaa montaznih
AB ploa po obimu sanduka
Skidanje ograde u uklanjanje
AB venca po celoj duzini mosta
100
100
116
1
2
8 8

a) Otvori na mestu montaznih ploca
a) Openings Ior preIabricated slabs
b) Nova AB ploca na mestu otvora
b) New RC slab at the opening
Slika 6. Otvori u gornjoj ploci na mestu montaznih ploca gde je betonirana nova AB ploca
Figure 6. Upper slab openings at the position oI preIabricated RC slabs
U narednoj Iazi umesto uklonjenih montaznih ploca betonirana nova ploca (Slika 6b). U ploci su
ostavljeni otvori za reviziju instalacija unutar sanduka, na koje su naknadno montirani poklopci.
U zavrsnoj Iazi sanacije rasponske konstrukcije izvedena je nova AB ploca debljine 7,5cm, preko cele
povrsine, zajedno sa novim AB venacima. Prethodno je izvrseno peskarenje svih betonskih povrsina
koje su betoniranja nove ploce tretirane epoksidnom SN vezom. Ugradena je nova armautra, na
osnovu statickog proracuna, kojim prilikom je, izmedu ostalog, pojacana i armature iznad oslonackih
zona glavnog nosaca. Betonska mesavina se pripremana posebnom tehnologijom od mesavine
Irakcije, cementa, vode uz primenu dodataka betonu. Neposredno pre izvodenja ovih radova montirani
su stubovi ograde mosta i kandelaberi. U ovoj Iazi su ugradeni elemenati za naleganje revizionih
poklopaca i poklopci-8 komada. Kao zavrsna obrada, izmedu venaca mosta, preko nove AB ploce je
izveden Ileksibilan, vodonepropusan premaz otporan na habanje koji istovremeno sluzi ima Iunkciju
zastite od agresivnih materija.

213

7
,5
Samareno pre betoniranja
Vraena postojea ograda
20 240 20
280
7
,5
1
0
1
2
31 7 31 7


Slika 7. Nova AB ploca debljine 7,5cm, zajedno sa vencima
Figure 7. New RC slab, 7.5 cm thick, with edge girders






a) Zavrsna obrada, habajuci sloj
a) Finishing layers, wearing surIace
b) Zona obalnog oporca
b) Abutment region
Slika 8. Izgled delova mosta u zavrsnoj Iazi izvodenja radova sanacije
Figure 8. View oI the bridge in Iinal stages oI repair works

U zoni obalnih oporaca su izvedeni novi zastitni zidici AB klatana i nove prelazne ploce. Izvrseno je
nivelisanje nasipa i obale oko mosta. U cilju produzavanja veka trajanja mosta izvrsena je zastita svih
spoljasnjih, izlozenih, povrsina betonske konstrukcije mosta (peskarenjem su odstranjeni nevezani
delovi, vodom pod pritiskom oprana prasina a zatim su betonske povrsine pregletovane
reproIilirajucim premazima). Za zastitu konstrukcije koriscen je Colorite Beton.
Shodno projektu i uslovima JP (Telekom, Vrbasgas, Vodovod i kanalizacija, i dr.), tokom radova na
sanaciji mosta izvrsena je, delimicna ili potpuna, zamena nosaca i\ili samih instalacija sa novim i pod
kontrolom vlasnika instalacija. Tokom izvodenja radova izvrseno je pracenje stanja i ponasanja
konstrukcije mosta, vizuelnim osmatranjem i geodetskim merenjima. Tokom i nakon izvodenja
radova, nisu uocene nepovoljne pojave i\ili izmerene nedozvoljene velicine.

214

Slika 9. Izgled mosta sa nizvodne strane, nakon sanacije. Jesen 2009.g.
Figure 9. View oI the bridge Irom the downstream side aIter repairs. Autumn 2009

Staticki proracun. Proracun uticaja je izvrsen programom ,Tower 5.5", na racunskom modelu kojim
je obuhvacen eIekat zakrivljenosti glavnog nosaca. Rasponi i geometrijske karakteristike su bazirane
na izmerenim velicinama, a karakteristike materijala na projektu i na izvrsenim ispitivanjima.
Proracunom su obuhvacena propisana dejstva a dimenzionisanje je izvrseno za uticaje od merodavnih
kombinacija opterecenja. Kontrolom za granicno stanje upotrebljivosti sracunate vrednosti su bile u
granicama propisanih. Sa aspekta trajnosti izvedeni su zastitni slojevi betona do armature i zastita
betonskih povrsina izlozenih dejstvima iz okruzenja.

Radove na sanaciji je izvelo preduzece ,Tri omega inzenjering' iz Beograda. Nadzor su vrsili JP
,Direkcija za izgradnju' Vrbas i Gradevinski Iakultet iz Subotice.


LITERATURA

Ocena stanja betonskog pesackog mosta preko kanala DTD u Vrbasu / S. Grkovic, M. Romanic, D. Kukaras,
A. Landovic// Gradevinski Iakultet u Subotici, 2009 godine, Subotica,
Glavni projekat sanacije betonskog pesackog mosta preko kanala DTD u Vrbasu / S. Grkovic, M. Romanic,
D. Kukaras, A. Landovic// Gradevinski Iakultet u Subotici, 2009 godina, Subotica,
Tehnicka i gradilisna dokumentacija o toku izvodenja radova na sanaciji betonskog pesackog mosta preko kanala
DTD u Vrbasu. ,3 Omegainzenjering', Beograd, JP ,Direkcija za izgradnju' Vrbas, 2009 godina.

215


SANACIJA-OBNOVA STAROG MOSTA U MOSTARU
SA POSEBNIM OSVRTOM NA PROJEKTOVANJE I
IZRADU NOSIVE SKELE LUKA MOSTA


Tuce Avdo, Dardagan Mujo

GP ,ZGP' Sarafevo, ul. Dolina 11, Email :gpbih.net.ba


REZIME
Stari most u Mostaru na rijeci Neretvi sagraden je 1566.god. svojim konstrukcijskim i estetskim
vrijednostima prikazuje visok domet srednjovjekovne mostogradnje na ovim prostorima. Most je
projektovao i sagradio neimar Hajrudin. Stari most je jedan od najvaznijih gradevina u Bosni i
Hercegovini i simbol je Hercegovine i Mostara. Most je ratnim dejstvima srusen 1993.god. Naime
srusen je luk kamenog mosta sa ispunom dok su oporci mosta ostali u dobrom stanju. U ovom radu daje
se jos neobjavljena teorija gradnje mosta kao i nacina obnove sa posebnim osvrtom na projektovnje i
izradu skele mosta.

KLJUCNE RIJECI: konstrukcija mosta, Hajrudin, projektovanje i izgradnja skele

SANATION OF THE OLD BRIDGE IN MOSTAR WITH
OVERWIEV OF DESIGNING AND MAKING OF SCAFFOLD
FOR BRIDGE ARCH

ABSTRACT
An Old bridge in Mostaru at river Neretvi is built 1566. year. With own structures and aestetic values
show high level oI midlleage bridge building art at our country. The bridge is designed and built
Hajrudin. An Old bridge is one oI most important buildings in Bosnia and Herzegovina and it is a
symbol oI Herzegovina and Mostar. The Bridge is destroyed in war, 1993. year. There is demolition oI
main stone arch oI bridge with Iiller, the support parts oI bridge are stay in good condition. In this work
will be shown nodeclare theory oI built oI bridge same as way reconstruction with specialy rewiev at
designing and building oI scaIIolding.

KEY WORDS: structure oI bridge, Hajrudin, designing and building oI scaIIolding


UVOD

Stari Most je graden u vremenu Sulejmana Velicanstvenog u vremenu kada je sluzbovao Mehmed
Pasa Sokolovic i kada su sagradeni najznacajniji kameni mostovi u nas kao sto je Cuprija na Drini u
Visegradu i Arslanagica most u Trebinju.
Stari most u Mostaru je sagraden po ideji velikog turskog graditelja Kodze Mimar Sinana, a gradio ga
je prema istorijskim izvorima njegov ucenik Hajrudin, a kasnije i njegov saradnik.
Konstrukcija svoda premostava Neretvu sa jednim lukom otvora od 28,62 m
,
uzvodno odnosno 28,71
m
,
nizvodno, tako da je strijela luka razlicita. Sirina luka je promjenljiva od 3,95 do 4,00 m
,
. Sve ove
nepravilnosti u geometriji luka posljedica su neminovnih gresaka prilikom gradenja, a narocito pri
UDK: 624.21 : 725.95.025.4 (497.6)
69.057.6
Pregledni (struni) lanak
216
deIormabilnosti lucne skele kao i deIormacija koje su nastale kroz vrijeme. Potrebno je istaci da su na
mnogim mostovima uocene deIormacije intradosa kao posljedica nekvalitetno izgradene skele.
Do sada su vrsena mnoga ispitivanja i proucavanja nacina odnosno tehnologije gradnje mosta sto je
dato u nastavku teksta.



UOPSTENO O PROJEKTU

Osnovna konstrukcijska karakteristika luka na ovom mostu, a i na mnogim drugim lukovima, je da
je izveden sa klinastim oblikom tesanog kamena i sa relativno malom i konstantnom debljinom
spojnica. Kamen svoda znatne krupnoce izradeni su od krecnjacke stijene heterogene po svom
mineroloskom i petrograIskom sastavu. Znatan broj kamena u svodu (oko 78) izraden je od
krecnjacke stijene, koja je u Mostaru i njegovoj okolini poznata pod imenom tenelija. To je tipican
oolitski krecnjak Iormiran od Iinih oolita kalcijum karbonata, ujednacene krupnoce, medusobno
povezan istom komponentom.
Konstrukcija luka na Starom mostu u Mostaru, izvedena je na taj nacin sto su slojevi luka, a i blokovi
kamena u jednom sloju, medusobno vezivani gvozdenim trnovima (bolcnovima) i sponama
(pijavicama). U svakoj radijalnoj spojnici, kao veza izmedu dva susjedna sloja, ugradeni su metalni
trnovi od kovanog gvozda Trnovi su ugradeni upravno na ravan spojnice i zaliveni su olovom (veza
kamen-gvozde). Veza izmedu pojedinih kamena luka, na povrsini ekstradosa, izvedena je uz pomoc
metalnih spona pijavica takoder zalivenih olovom. Rupe za metalne dijelove u konstrukciji svoda,
za gvozdene trnove, izvedene su uglavnom u obliku na lastin rep i ukazuju kvalitetom izrade da su
jedne bile izvedene van svoda, prilikom obrade kamena, kada su ovi trnovi (bolcnovi) uz pomoc olova
bili i Iiksirani, a da su druge nastale prilikom ugradivanja pasovanja bloka kamena. Rupe i
zljebovi, koji su nalivani vrucim olovom na samoj konstrukciji luka, medusobno su bili povezani
kanalima troglastog presjeka, koji su sluzili za nalivanje olovom za doticaj tecnog olova.
Na osnovu istrazivanja konstrukcije luka na mostu u Mostaru kao i na drugim slicnim konstrukcijama,
konstatovano je:
- zidanje luka izradeno je u pravilu simetricno u odnosu na tjeme luka;
- da posljedice nepravilnosti u sirini luka i obliku linije intradosa treba traziti u izvodenju i u
konstrukciji skele;
- da je medusobno vezivanje kamena u cjelini svoda izvodeno uz pomoc metalnih elemenata
trnova i pijavica i uz zalivanje sa vrucim olovom;
217
- da su na vec ozidani sloj luka, sa prethodno pripremljenim rupama za trnove, ugradivani
blokovi kamena sa vec ugradenim trnovima;
- da je procenat ispunjavanja spojnica olovom zavisno od ispunjenosti spojnice krecnim
malterom (i njenog nagiba prema horizontali) i da je slucajnog karaktera;
- da Se obradi kamena poklanjana posebna paznja, kako bi se dobile spojnice sto manjih
dimenzija, kao i
- da su u konstrukciju svoda ugradeni blokovi kamena tezine i do 2 tone.

Po svojoj deIiniciji, obalni stubovi upornjaci su konstrukcijski elementi koji imaju zadatak da
pokretno i stalno opterecenje od konstrukcije luka, odnosno mosta sigurno prenesu na tlo i da pri tome
naprezanje zemljista ostane u dopustenim granicama.
Obalni stubovi Starog mosta relativno su velike visine, izvedeni su kao masivne olaksane
konstrukcije, sa supljinama znatnih dimenzija, i tako su krilni zidovi oslobodeni aktivnog potiska
nasipa iza obalnih stubova.
Uvijek su se postavljala pitanja kakvu je skelu koristio Hajrudin prilikom gradnje svoda mosta. Po
nekim pretpostavkama prije Starog mosta postojao je jos stariji sa celicnim lancima. Prema nekim
hipotezama lancani most se nalazio nizvodno od Starog mosta. Prema nalazima arheologa pri obnovi
mosta nadeni su u oporcima mosta ostatci mosta, odnosno temelji cija se osovina poklapa sa
postojecim. Jedna od varijanti kako je skela vezana je svakako za ove lancane mostove. Naime, oporce
i dijelove svoda na lijevoj i desnoj obali Neretve moguce je bilo zidati bez ikakve skele. Smatra se
naime, da je sa tih novih oporaca i dijelova luka upravo napravljena lancana skela i da je svod ozidan
za jednu gradevinsku sezonu. Lancana skela je dosta nepouzdana i deIormabilna, pa je to mozda uzrok
nesimetricnosti luka, deIormacije intradosa luka i sl.Da je Hajrudin imao neprilika sa skelom vidljivo
je na detaljinim geodetskim snimcima koji su uradeni i po kojima se obnavlja most. Zadatak Izvodaca
radova je da sto pribliznije izradi luk mosta sa svim nedostatcima, nesimetricnostima i drugo. To
svakako predstavlja poseban slozen zadatak projektanta i izvodaca skele, otporna na velike proticaje
vode, vjetar i drugo. Investitor radova i supervizori su bas iz navedenih razloga dugo razmatrali razna
ponudena rjesenja i izabrali najpovoljnije rjesenje skele ovog autora. Mora se napomenuti da je ovom
autoru upravo specijalnost izrada skela mostova, tunelskih predgrada, posebnih specijalnih skela,
dobro poznavanje rijeke Neretve (uradeno na desetine skela i mostova) kao i pouzdanost saradnika na
projektovanju i pouzdanost i mudrost samih radnika koji neposredno izraduju skelu, kao i podrska
rukovodstva Iirme u kojoj je zaposlen.
Prema projektnom zadatku i odobrenju tehnicke komisije na idejno rjesenje lucne skele izraden je ovaj
izvedbeni projekat skele, koji u osnovi nema razlike od idejnog projekta osim potrebnih detalja kojima
se dopunjuje ovaj projekat.
Da bi se omogucio nesmetan rad na izradi novih upornjaka mosta i ostatcima luka mosta, glavni
nosaci skele se u osnovi postavljaju pored mosta kao i betonski temelji odnosno stubovi. Potpuna
zastita kamenih zidova se ostvaruje jer se spoj betona i kamena oblaze odgovarajucom Iolijom.
Potpuna staticka stabilnost stubova odnosno kamenog dijela upornjaka ostvaruje se pomocu
prednapregnutih sidara koji ce i nakon skidanja skele imati Iunkciju stabilnosti oporaca, jer ce biti u
potpunosti injektirani.
Izmedu ostalog, projektni zadatak za lucnu skelu Starog mosta u Mostaru sadrzavao je slijedece:
Potrebno je izraditi tesku mostovsku skelu za izvodenje radova na luku i ostatcima luka Starog
mosta
Skela je privremena konstrukcija namijenjena za radove sanacije i obnove spomenika kulture
te zato treba voditi racuna o kvalitetnoj zastiti kamenih zidova, odnosno o vracanju istih nakon
zahvata u izvorno stanje.
Dispozicija skele potrebno je prilagoditi tlocrtu i proIilu obalnih zidova prema dostavljenim
podlogama.
218
Skela mora biti projektirana i izvedena da omoguci nesmetan rad na upornjacima i ostatcima
luka mosta te da se na nju poloze drvene remenate sa oplatom na koju ce se slagati kameni luk
mosta.
Geometriju luka mosta dostaviti ce projektant mosta.

Skela mora zadovaljavati slijedece uvjete:
otporna na visoke vode, najmanje na stogodisnju vodu maksimalnog nivoa (50,70 m n/m);
minimalno suzenje proticajnog proIila u osovini mosta;
nadvisenje direktno vezeno sa racunskim stanjem mosta nakon rekonstrukcije mosta i
otpustanja skele;
da bude u skladu s metodologijom i tehnologijom izgradnje mosta;
njen staticki proracun u skladu sa metodologijom i tehnologijom izgradnje i ocekivanim
deIormacijama luka i mosta;
staticki proracun treba postivati slucajeve simetricnog i nesimetricnog opterecenja skele.
geometrija mora biti jasno deIinirana i pracena u vezi sa deIormacijama kamene strukture;
ankerisanje tako da ne ostecuje povijesne gradevine;
mogucnost podesavanja u skladu sa projektom geometrije luka i mosta;
hidraulicki ili mehanicki sustav za podesavanje;
otpustanja lucne skele nakon zavrsetka luka;
otporna na dinamicke udare.

Skela se tehnoloski izvodi u dvije etape, prva odmah , a odnosi se na temelje, nosivu konstrukciju i
bocne strane skele. Srednji dio skele s remenatama se postavlja kad bude spremna montaza kamena.
Mora biti izraden u skladu sa odredbama Zakona o gradenju, Zakona o zastiti na radu, te prema
vazecim tehnickim propisima i pravilima struke.
Projektanti ZGP Sarajevo su u potpunosti odgovorili na projektni zadatak i izradili projekat skele luka
koji je zadovoljio revizije

DISPOZICIJA SKELE

U uzduznom smislu skela se sastoji od po dva glavna resetkasta trouglasta celicna nosaca, postavljena
uzvodno i nizvodno od mosta. Resetke su oslonjene preko neoprenskih lezista na stubove koji se
ankerisu prednapregnutim ankerima u Iazi zavrsetka montaze skele. Ovo konzolno prednaprezanje
resetke doprinosi smanjenju momenta savijanja u polju, a time i manji ugib skele. Da bi se prihvatio
uticaj vjetra, resetke se medusobno na tri mjesta povezuju spregovima, u sredini i po 4,0 metra od
lezista. Spregovi se postavljaju u gornjoj i donjoj zoni po principu razupiranja i zatezanja. Na
krajevima se resetka u donjem pojasu u blizini lezista veze za beton pomocu celicnih palica.
Na glavne uzduzne resetkaste nosace prema prilozenoj dispoziciji, postavljaju se celicni poprecni
nosaci na koje se oslanja cijevna teska skela O 159/150 i to po pet cijevi u svakom presjeku. Ove
cijevi se medusobno ukrucuju celicnim cijevima O 48,3 mm i standardnim krutim spojnicama u
horizontalnom smislu po dvije cijevi u uzduznom i poprecnom smislu. Osim toga, cvorovi veza cijevi
se dijagonalno ukrucuju prema datom nacrtu. Na cijevi O 159/150 se postavljaju tipski regulatori
visine koji omogucavaju podizanje odnosno spustanje oplate do 170,00 mm. Na regulatore visine
upakuju se drvene grede nosaci remenata. Remenate se izraduju od cetiri daske debljine 4,8 cm
visine min. 15 cm. Na remenate se postavljaju oplatne gredice koje prate kotu intradosa odnosno
geometriju luka.
Na regulatorima visine ugradeni su celicni elementi za ukrucenje u oba pravca. Ovo ukrucenje je
veoma vazno, a ostvaruje se sa po dvije cijevi O 48 mm horizontalno i poligonalno tako da prati oblik
svoda.
219

Glavni nosaci skele se postavljaju iznad kote 50,70 mnm, odnosno donja ivica resetke je na koti od
51,00 mnm.

OSLONCI SKELE

Oslonci skele su armirano-betonski stubovi koji se rade pored upornjaka mosta. Stubovi su debljine
1,00 m, sirine 1,90 m. Oslanjanje se vrsi na konglomerat koji je prilicno neravan preko stope sirine
1,40m.
Na vrhu stuba je AB konzola duzine 2,6 m, na koju se vrsi oslanjanje glavnih resetki skele mosta.
Zidovi se ankerisu sa prednapregnutim sidrima od uzadi 11 O 15,2 mm i to po dva komada po jednom
stubu. U sidra se ubacuje sila 2 x 1500 KN. Sidra su duzine po 15,0 m.
Potreban precnik busotine je 150,0 mm.
Nakon zavrsetka mosta i demontaze skele uklanjaju se armirano-betonski stubovi mehanickim putem,
rezanjem ili razaranjem betona vodenim topom.

PROJEKAT SKELE MOSTA

Kao sto je vec naglaseno, projekat skele je morao da ispuni nekoliko vrlo vaznih uslova kao sto je:
-da su glavni nosaci dio skele iznad kote stogodisnjih velikih voda kota 51,00 mnm;
-da su donji dijelovi skele sigurni na veliki i snazan proticaj vode;
-da je skela osigurana na vjetar;
-da ispunjava jedan od najvaznijih uslova, a to je da se prilikom skidanja luka pojavljuju veoma
male deIormacije,
-nosivost tla na temeljima skele bude osigurana.



Znajuci za sve navedene uslove, projektant prvo izradio idejno rjesenje skele mosta sa ozbiljnom
racunicom nosivosti i deIormacije skele. Prvi pokazatelji su potvrdili ispravnost projektovanog
rjesenja koji se sastojao ukratko da:
-temelji skele budu trakasti od armiranog betona i da povezuju dva armirano betonska stuba sa
konzolnom glavom kako na lijevoj tako i na desnoj obali,
220
-da se glavni resetkasti nosaci postave na stubove i da su oni gabaritno van mosta sto omogucava
rekonstrukciju elemenaqta mosta na upornjacima. Stubovi skele se dodatno ankerisu za masiv
geotehnickim sidrima;
-unutrasnji dio skele je sa poprecnim nosacima, na kojima je po pet cijevi 159/150 i na vrhu na
svakoj cijevi postavljen regulator visine za Iino podesavanje visine, odnosno sto je najvaznije za
spustanje skele;
-resetkasti glavni nosaci se na krajevima dodatno utezu, ucvrscuju za uticaj vjetra, a medusobno se
na dva mjesta razupru i povezu tzv. spregovi resetki. Na osnovu svega datog, usvojen je idejni
projekat skele Starog mosta u Mostaru.

Za potrebe izgradnje skele Starog mosta u Mostaru Iormirano je gradiliste nizvodno od mosta sa
djelomicno izradenim pristupnim putem. Pristupni put kojio se nalazi nizvodno na desnoj obali rijeke
Neretve je popravljen povezan za uzvodnim nasipom sa manjim mostovskim prelazom preko r.
Radobolje na samom uscu. Nasip se proteze skoro do desnog oporca, a ovaj dio prilaza za radnike je
uraden od skele sa dascanim patosom. Uz pomenuti nasip je prilikom vadenja ostataka mosta uradena
platIorma koju rijeka Neretva ne moze da plavi. Na desnoj obali nizvodno odmah uz trapezasti zid
oporca mosta montiran je kran velikog dometa do 50,0 m i nosivosti oko 1,20 tone na kraju ruke, a
moze dohvatiti oporac na lijevoj obali. Izmedu oporaca na desnoj i lijevoj obali postavljen je
pontonski prelaz duzine 20,5 m. Potonski prelaz je ujedno gradilisni plato na vodi sirok 7,0 m odnosno
radne povrsine preko 140,0 m
2
. pontonski prelaz je vezan sa cetiri sajle za glavnu poprecnu uzad 4 O
15,2 mm koja su na obalama ankerovana za anker blokove i u koje je unesena sila za prednaprezanje
od cca 40 tona. Na uzad su ugradene celicne halke i tako je ponton vezan u smjeru proticaja vode.
Bocno, ponton je vezan i sa dvije sajle O 18,0 mm na kojima su postavljeni tirIori sa kojima se ponton
veoma lahko pomjera. Sa pontona su predvidene slijedece aktivnosti:
-izrada temelja i stubova skele na lijevoj obali;
-geomehanicka prednapregnuta sidra kojim se ukrucuju temelji odnosno stubovi skele;
-montaza glavnih celicnih konstrukcija i prevoz do mjesta vertikalne montaze;
-svi ostali pomocni radovi i plato za materijal koji je neposredno montira na skelu;
-komunikacije za prelazak radnika na drugu obalu;
-prilikom betoniranja pumpom za beton na pontonski prelaz se mogu montirati cijevi itd.

Skela se radila u najnepovoljnijem vremenu u zimskom periodu sa dosta kisa ali izradena je u roku od
90 dana (april 2002.godine) .
Dvije godine se most zidao a otpustanje skele je izvrseno 27. 04. 2004.godine. Otpustanje skele je
vrseno postepeno od tjemena lijevo i desno prema oporcima. Skela je bila veoma kruta pa je u prvoj
Iazi izvrseno ,ommeksavanje ' skele, tako da je unesen teret sa po 20 tona na glavne horizontalne
resetke sistemom kontraprednaprezanja.
Ugib mosta nakon otpustanja skele u tjemenu je bio samo 1,0 mm. Na ozidanom luku Starog mosta
nisu uocene nikakve deIomacije, prsline ni pukotine sto je bio znak da je posao izvanredno uraden.
Most se ispitao prema vazecim pravilnicima na pjesacki most i zvanicno je pusten avgusta
2009.godine.

LITERATURA:

,Kameni mostovi' ProI. dr. Milan Gojkovic dipl. ing. grad.
,Skele i oplate' ProI. dr. Milan Gojkovic dipl. ing. grad.
,Skela Starog mosta u Mostaru, projektovanje i izvodenje radova' Avdo Tuce dipl. ing. grad.
221



KONSTRUKTIVNA SANACIJA MOSTA JOSANICA,
PREKO RIJEKE BOSNE, AUTOPUTA Vc I
ZELJEZNICKE PRUGE


Sanicic Adis

GP ,ZGP' d.d. SARAJEJO, Sarafevo, Dolina 11. Emai:gpbih.net.ba

REZIME

U radu su opisani elementi konstruktivne sanacije veoma Irekventnog mosta na sjevernom prilazu
Sarajevu. Nacin ojacanja temelja na bunarima kao i tehnologija sanacije su kvalitetno rjeseni u saradnji
projektanta i izvodaca. Ovdje su prikazani radovi na prednaprezanju kao i sanacija prednapregnutih
nosaca. Rad opisuje i tehnologiju rada izvodaca radova.

Kljucne rijeci: sanacija mosta, temelji, skela, oplata, tehnologija rada

STRUCTURAL SANATION OF BRIDGE JOSANICA, OVER
BOSNA RIVER, HIGHWAY Vc AND RAILROAD

ABSTRACT

The paper presnts elements oI structural rehabilitation oI hevaily used bridge at north access road to
Sarajevo. The way oI reinIorcing oI well Ioundations and technology oI rehabilitation are solved at high
level by designers and contractor. Works on concrete prestressing and sanation oI prestressed girders
are presented, as well as technology oI executed works

Key words: bridge rehabilitation, Ioundations, scaIIold, Iormwork, technology oI works



U V O D

Tema ovog rada ja rekonstrukcija mosta Josanica, na sjevernom ulazu u Sarajevo. Most Josanica se
nalazi na cesti M-18, Sicki Brod Sarajevo, u Vogosci, km 108400 i premostava rijeku Bosnu,
zeljeznicku prugu i magistralnu cestu M-5 (buduca autocesta) i projektiran je 1969.godine u PZ
,Traser' Sarajevo. Most je izvela ,Mostogradnja' Beograd 1969.godine. Nakon toga u toku
izgradnje prve Iaze autoceste Zenica Sarajevo 1974. godine most je rekonstruiran, na obje strane su
dogradene ,lepeze' plocaste konstrukcije, izvodac rekonstrukcije ,Granit' Skoplje i dodate su mu
plocaste konstrukcije u I i VII polju kako bi se prikljucili na novosagradenu cestu.

Most je u pravcu sa 7 raspona. Osni razmaci oslonaca su 21,00 m 5 x 25,00 m 21,00 m ukupno
167,00 m. Poprecni presjek se sastoji od cetiri prednapregnuta montazna nosaca ,T' presjeka visine u
osovini 129 i 134 cm (Ilansa nosaca prati poprecni nagib kolovoza) i sirine gornje Ilanse 130 cm.
Nosaci su na osovinskom razmaku od 250,00 cm, a izmedu nosaca u ravni gornje Ilanse betonirana je
UDK: 624.21.012.45.059.2/.3 (497.6)
Struni lanak
222
kolovozna ploca debljine 13 cm. Niveleta mosta su u prva dva raspona nalazi u konveksnoj vertikalnoj
krivini sa R
v
900 m a na ostalom dijelu je u padu prosjecno 3,3.

Sirina kolovoza na mostu je 2x3,25 m sa ivicnim trakama 2x0,30 m te obostranim pjesackim stazama
2x1,50 m. Ukupna sirina mosta iznosi B10,50 m. Poprecni pad kolovoza je dvostrani i iznosi
i2,00.

Rasponske konstrukcije su sistema prostih greda. Srednje stubove mosta cini sest prizmaticnih stubova
sestougaone baze. Lezisne grede su konstruktivno i estetski uklopljene u tijelo stubova. U vertikalnom
presjeku visina lezisna greda se smanjuje sa 190 cm na 60 cm, po elipsi.

Dogradeni dijelovi rasponske konstrukcije u prvom i sedmom polju mosta je osupljena ploca koja se
oslanja na dogradene obalne stubove i srednji stub sestougaonog poprecnog presjeka u osovini 2 i
kruznoga u osovini 7. Konstrukcije su ukljstene u obalne stubove a slobodno oslonjene u osi 2.
odnosno 7. Sirina dogradene konstrukcije u prvom polju je od 0,7 m na stubu u osovini 2. do 15,0 m
na obalnom stubu 1., a konstrukcije u sedmom polju je od 0,8 m na stubu u osovini 7. do 5,6 m na
obalnom stubu 8.

Srednji stubovi broj 2, 3, 6 i 7 su temeljeni na stepenastim stopama dimenzija 4 x 4 m, srednji stubovi
broj 4 i 5 na bunarima dimenzija 4 x 4 , a obalni stubovi beoj 1 i 8 na temeljnim stopama. Racunsko
opterecenje po PTP broj 5 iz 1949.godine.

Investitor rekonstrukcije je JP Direkcija cesta FBiH, uz kredit The World Bank, izvodac radova je GP
,ZGP' d.d. Sarajevo.




REKONSTRUKCIJA MOSTA

Rekonstrukcija, dogradnja i prosirenje mosta podrazumjeva kontinuiziranje rasponske konstrukcije, tj.
pretvaranje niza prostih greda u kontinualni nosac, prilagodavanje geometrije rjesenju rondoa,
ojacanje srednjih stubova te potpunu zamjenu opreme mosta. Kontinuiziranje rasponske konstrukcije
ce se ostvariti novom kolovoznom plocom srednje debljine u osovini mosta 10 cm i Iormiranjem
poprecnih nosaca na srednjim stubovima. Negativni momenti savijanja nad srednjim osloncima u
kolovoznoj ploci se prihvataju dodatnim betonskim celikom.
223

Rekonstrukcijom se u jednom rasponu dodatak mosta rusi i gradi nova rasponska konstrukcija.
Rekonstrukcija mosta se obavlja po potpunom zatvorenom saobracaju, a regulaciju saobracaja rjesava
poseban saobracajni projekat, a izmjestanje instalacija elaborati za izmjestanja instalacija.
Da bi se izveli ovi radovi izvodac radova je navedene radove izvrsiti za 100 dana sa 50 uposlenih:
-Sanacija temelja i stubova br. 4 i br. 5.

-Izrada skele i radnih platIormi polovine rasponske konstrukcije. Iznad pruge ce se raditi od drveta, a
preostali dio od cijevi O 48,3 mm i tipskih konzola na svakih 1,5 m duzine mosta.
-Za izmjestanje instalacija izvodac ce postaviti konzole na razmaku 1,5 m po cijeloj duzini mosta.
-Izrada skele za srednje stubove ce se vjesati na konstrukciju, a ostale ce se postaviti na tlo.
- Sanacija glavnih nosaca karbonskim trakama
-Izmjena opreme mosta



Potrebno je izvrsiti montirati tesku celicnu skelu za prihvatanje mostovske konstrukcije pri izmjeni
lezista na obalnim stubovima.. Na vrhu skele montiraju se regulatori i grede do nosaca mostovske
konstrukcije. Izmjena se radi sa cetiri hidraulicne tanjuraste prese od po 100 tona, izraduju se novi
kvaderi od betona MB 50 i podlivke od alteksa. Skelu otpustati nakon deset dana.

Za VII raspon gdje se obnavlja dodatna. prednapregnuta ploca, projektovana je odgovarajuca skela
koja temelji na AB trake Na temelje se postavljaju papuce skele, cijevi O 159/150 i na vrhu regulatori.
Na regulatore se postavljaju grede 30/24 cm, a zatim montiraju resetkasti nosaci osne duzine po 7,70
m (modul skele je 2,5 m) . Na resetke se postavljaju poprecne grede 18/24 cm,pa gredice 10/12 cm i
sperploca.

U toku pripremnih radova i pregleda objekta uoceno je da za stubove br. 4 i br. 5 postojeci bunari
temelji nisu u skladu sa novim opterecenjem na mostu, te je doslo do izmjena projekta u tom smislu da
se oko postojecih bunara izrade novi bunari 7,0 x 7,0 m, te da se povezu sa postojecim.

Kontinuiziranjem rasponske konstrukcije ukidaju se AB zglobovi na srednjim stubovima mosta kao
lose mjesto gdje dolazi do prodora vode i degradiranja konstrukcije, te se povecava krutost rasponske
konstrukcije i smanjuje deIormacija. Dogradena plocasta konstrukcija u polju VII i dogradeni dio
srednjeg stuba u osovini 7. i obalnog stuba broj 8. se u potpunosti ruse. Grade se novi dijelovi obalnog
stuba broj 8., nova plocasta prednapregnuta AB rasposnka konstrukcija u polju VII i novi srednji stub
224
u osovini 7. Tijela i konzolne rigle srednjih stubova se ojacavaju debetoniranjem AB plasta i
prednaprezanjem rigli.



Sema opterecenja odgovara propisima DIN 1072 za dejstvo teskog vozila V300 kN. S obzirom da se
vrsi rekonstrukcija mosta, odluceno je da se podigne nosivost mosta, tj. za proracun dejstva od
pokretnog tereta uzeto je tesko vozilo V450 kN. Prilikom proracuna, glavna traka mosta se na
najnepovoljnijem mjestu opterecuje tipskim vozilom. Staticki sistem mosta za vertikalno opterecenje
je kontinualni nosac preko 7 polja, a za horizontalne utjecaje okvirna konstrukcija.
Staticka analiza objekta je napravljena pomocu programa FEAT i RM2006 proizvodaca TDV iz
Graza.

Probno opterecenje i ispitivanje mosta provedeno je sa odabranim probnim opterecenjem (za staticko
ispitivanje) po usvojenim Iazama pri cemu su mjerni progibi konstrukcije u odabranim
karakteristicnim tackama, a za probna opterecenja su koristeni teski kamioni. Broj, masa i raspored
kamiona je odreden tako da se dobiju adekvatne unutrasnje sile u skladu s tehnickim normativima.
Prilikom provedbe dinamickih ispitivanja, mjerene su vlastite Irekvencije (pobude) konstrukcije.

Provedeno staticko i dinamicko probno opterecenje izvrseno je u skladu sa Pravilnikom o tehnickim
normativima za odredivanje opterecenja mostova.
225

UZROCI OSTECENJA 'SPOMEN MOSTA NA NERETVI
U JABLANICI (BIH) I PREDLOG ZA NJEGOVU
OBNOVU
Mirsad Taric*, Emir Maslak**, Enis Sadovic***, Edin Zecirovic***
* Univer:itet u Pristini, Fakultet tehnickih nauka u Kosovskof Mitrovici,
mirsadtarichotmail.com
** Univer:itet u Novom Pa:aru, Departman :a tehnicko-tehnoloske nauke, Novi Pa:ar
***PhD student na Gradevinsko-arhitektonskom fakultetu Univer:iteta u Nisu


REZIME

'Spomen most na Neretvi je jedan od najznacajnijih kulturno-istorijskih spomenika u regiji i sastavni
je deo memorijalnog centra muzeja 'Bitka na Neretvi u Jablanici, BiH. U radu je opisan ' Spomen
most na Neretvi, dat je istorijat mosta, njegova konstrukcija, uslovi koji su doveli do ostecenja, kao i
predlog nove koncepcije konstrukcije za njegovu obnovu.

KLJUCNE RECI : most, resetka, ankeri, obnova mosta.


THE CAUSES OF THE "MEMORIAL BRIDGE" DAMAGE OVER
THE NERETVA IN JABLANICA (BOSNIA) AND PROPOSAL
FOR ITS RECONSTRUCTION

ABSTRACT

'Memorial Bridge over the Neretva is one oI the most important cultural and historical
monuments in the region and is an integral part oI the Memorial Center Museum ''The Battle
oI Neretva in Jablanica, Bosnia-Herzegovina. The paper describes the''Memorial''bridge over the
Neretva, given the history oI the bridge, its construction, the conditions that led to the damage, and
proposes a new design concept Ior its renewal.

KEY WORDS: bridge, truss, anchors, bridge reconstruction



KRATAK ISTORIJAT MOSTA
ProIil prepreke na kome je most je nesimetrican kanjon reke Neretve sa strmim obalama.
Desna obala kanjona je dosta strma takoreci vertikalna i kratka je , dok je leva obala nesto blaza i
znatno duza. Dubina reke na ovom delu je oko 3m i sirine oko 25m.
UDK: 624.21.041 (497.6)
Pregledni (struni) rad
226
Prvi most na ovom mestu uraden je 1890 godine i sluzio je za prugu uzanog koloseka. Most je
celicna resetkasta konstrukcija sa promenljivom visinom glavnih nosaca tzv ` Riblji trbuh`` raspona
80m i slobodnog proIila ispod mosta 35m. Kolovoz je na gornjem pojasu (slika 1.).

Slika 1. Izgled prvog mosta izgradjenog 1890. god. prema (Arhiva)
Figure 1. Appereance oI originaly built bridge Irom 1890 aIter Archives
Ovaj most , porusen je u martu 1943. godine iz strateskih razloga, porusili su ga partizani . Pri
padu delova mosta u opisani kanjon nastale su dve celine. Jedna na levoj obali znatno duza. Ostala je
da najvecim delom lezi na obali, dok je samo manj deo lezao u vodi, na delu u vodi gornji pojas
resetke ostao je iznad povrsine reke Neretve. Desni deo mosta je zbog velikog nagiba obale skoro
celom duzinom lezao u vodi. Gornji pojas resetkastih glavnih nosaca i delovi ispune ostali su iznad
nivoa reke Neretve celom duzinom i vidljivi su.

Slika 2. Prikaz porusenog prvog mosta prema (Arhiva)
Figure 2. Overview oI collapsed bridge aIter (Arhiva)
227
Ovakav polozaj delova porusenog mosta sa gornjim pojasom resetke izvan vode omogucuje
da se postave konzole pesacke staze, odnosno postavi pesacka staza iznad recnog korita Neretve.
Postavljanjem pesacke staze preko recnog korita Neretve omogucilo je prelazak partizana sa
ranjenicima (slika 3).

Slika 3. Pogled na poruseni most
Figure 3. Overview oI collapsed bridge
Na istom proIilu od strane WERMAHT-a izgraden je novi montazni celicni resetkasti most, sa
paralelnim pojasevima sistema ROTH WAGNER (slika 4). Treba napomenuti das u iskorisceni
postojeci oporci za novi most. Ovaj most je koriscen do ukidanja pruge uskog koloseka Sarajevo-
Mostar.

Slika 4. Izgled mosta sistema ROTH WAGNER
Figure 4. Appereance oI bridge system ROTH WAGNER
Ovaj most je porusen pri snimanju Iilma `Bitka na Neretvi`` 1967-1968 godine.
228

Slika 5. Slika rusenja mosta sistema ROTH WAGNER
Figure 5. Picture oI ROTH WAGNER bridge demolition
Na slican nacin je bio i pad ovog mosta. Most je pao u kanjon Neretve iz dva dela (levi deo je
duzi a desni kraci). U znak secanja na II svetski rat i istorijsku bitku na Neretvi, 1978 godine uraden
je muzej `Bitka na Neretvi`` a kao glavni element u sklopu muzeja je Spomen most. Koncepcija
izgradnje Spomen mosta bila je da se dva dela porusenog mosta trajno zadrze, kao u trenutku prelaska
partizana sa ranjenicima preko njega. Delovi mosta morali su da se naprave kao dva posebna mosta za
koje su uradjeni posebni oslonci. Pri izradi Spomen mosta iskoriscena je cela konstrukcija na levom
delu srusene konstrukcije, dok je desni deo uradjen nov, raspona 27m prema tipu ' ROTH
WAGNER'. Uradeni su oslonci - levi deo porusenog mosta kao samostalni element ankerovan je na
jednom kraju , dok je drugi kraj ovog dela, koji je delimicno u vodi oslonjen na pripremljen Ab temelj
, takode u vodi. Desni deo oslonjen je jednim krajem na pripremljeni Ab temelj, dok je drugi kraj
mosta koji lezi u vodi oslonjen na zajednicki temelj sa levim delom mosta. Donji pojas koji je stalno u
vodi nije uradjen , kako bi se izbeglo vece nagomilavanje naplavnog materijala ( uradjene su vertikale
i dijagonale ). Na ovako izvedenim delovima mosta postavljena je pesacka staza za prolaz posetioca
memorijalnog centra preko Neretve.

Slika 6. Slika 'Spomen mosta u sklopu muzeja
Figure 6. Picture oI 'Monument bridge as a part oI museum
229
Izgled tako postavljenog mosta je dat na slici 6. Ovakva koncepcija mosta nije dala trajno
resenje ovog spomenika. Kako se delovi ova dva mosta nalaze u vodi trebalo je voditi racuna o
nagomilavanju naplavnog materijala tokom vremena koji dovodi do zagusenja mosta odnosno most
postaje brana, za sta nije proracunat, pa ce biti i odnesen. Poplavni talas od 17.11.1971 godine odneo
je desni deo 'mostadok je levi deo 'mosta pretrpeo manja ostcenja. Ni pomocu sajli, kojima je
pokusano da se spreci njihovo odnosenje, nije resen problem (slika 9). U nastavku rada je dat pregled
nekoliko IotograIija danasnjeg izgleda mosta

Slika 7. Osteceni spomen most
Figure 7. Damaged 'Monument bridge

Slika 8. Poprecni proIil terena sa ostecenim mostom
Figure 8. River proIile with damaged bridge

Slika 9. Prikaz sajle kojom je pridrzavan most za vreme poplavnog talasa
230
Figure 9. Overview oI supporting strand against Ilood wave

Slika 10. Leziste i sajla kojima je ankerovan most za vreme poplavnog talasa
Figure 10. Bridge bearing and supporting strand aIter Ilood wave
Najveca mana celika je korozija, a posebno u vodenom okruzenju. Celicna konstrukcija mora
da se periodicno pregleda i po potrebi sanira od korozije kako bi bila dugotrajna i otporna na
degradaciona dejstva.
PREDLOG ZA OBNOVU SPOMEN MOSTA
Na osnovu napred izlozenog, namece se drugacija koncepcija izrade novog mosta, a to je
most treba projektovati kao pokretni most koji ce moci da se podize u slucaju nailaska poplavnog
talasa, pri periodicnom ciscenju od naplavnog materijala , pri kontroli stanja korozije i njene obnove
na mestima gde je to potrebno. Ovo se odnosi na desni deo ( most ) koji je osim gornjeg pojasa skoro
ceo u vodi. Levi deo ( most ) bio bi van vode celom duzinom. Ovakvo resenje bilo bi trajno .
ZAKLJUCAK
Most, koji ima glavne nosace u vodi ugrozen je naplavnim materijalima i hidrodinamickim
pritiskom vode. Ako se redovno ne ocisti naplavni materijal na nosacima moze doci do zagusenja
mosta a time i uslova da bude odnesen ( most ne radi kao brana) . Celicna konstrukcija koja je u vodi
korodira mnogo puta brze nego u vazduhu . Zato se stanje korozije celicne konstrukcije u vodi pomno
prati i po potrebi sanira. Dakle, da bi ovakav most ucinili trajnim u navedenim uslovima potrebno je
omoguciti njegovo odrzavanje.

LITERATURA
Arhivska gradja muzeja 'Bitka na Neretvi
Horvatic D.: Metalni mostovi, Skolska knjiga, Zagreb, 1988.
Milosavljevic M.: Celicni mostovi, Gradevinska knjiga, Beograd, 1978.
Stipanic B., Budjevac D. : Celicni mostovi, Gradevinska knjiga, Beograd, 1989.
231



ZASTITA BETONSKIH POVRSINA NA PESACKIM
STAZAMA MOSTOVSKIH KONSTRUKCIJA

Tatjana Boskovic, Marija Zec, Mihailo Rsumovic

Institut :a puteve a.d., Kumodraska 257, Beograd, T.Boskovic29gmail.com


REZIME

Na osnovu iskustva pri redovnom odrzavanju mostovskih konstrukcija, dosadasnja praksa izrade
zavrsnog sloja na betonskim pesackim stazama od livenog asIalta bez hidroizolacije nije se pokazala
kao zadovoljavajuce resenje. Poslednjih godina za zastitu betonskih povrsina na mostovima u Srbiji se
sve cesce koriste savremenija tehnicka resenja - sredstva za hidroIobnu impregnaciju i premazi. U radu
je dat primer zastite betonskih povrsina na pesackim stazama pomocu epoksidno-poliuretanskog
premaza namenjenog izradi hidroizolacionog i zavrsnog sloja na prohodnim mostovskim
konstukcijama.

KLJICNE RECI: beton, pesacke staze,povrsinska zasita


SURFACE TREATMENTS FOR CONCRETE SURFACES OF
SIDEWALKS ON BRIDGES

ABSTRACT

Based on experience during the regular maintenance oI bridge structures, the practice oI making the
Iinal layer oI concrete sidewalks oI mastic asphalt without the waterprooIing layer has not proved to be
a satisIactory solution. In recent years, Ior the protection oI concrete surIaces on bridges in Serbia are
increasingly being used more modern technical solutions - hydrophobic impregnation and coatings. The
paper gives an example oI protecting concrete surIaces on sidewalks with epoxy- polyurethane coating
intended Ior waterprooIing and Iinal layer oI passablde bridge structures.

KEY WORDS: concrete, sidewalks, surIace protection


UVOD

Zastita betonske povrsine koristi se u cilju zastite betona od degradacionih procesa ili smanjenja brzine
degradacije. Od svih Iaktora, glavni uzrok degradacije betona je vlaga, pa se, kao posledica toga,
sprecavanje degradacije betona svodi na onemogucavanje transporta vlage u beton. Pesacke staze na
mostovskim konstrukcijama su posebno izlozene dejstvu mraza i soli za zimsko odrzavanjke puteva.
UDK: 625.745.12 : 625.88
Struni lanak
232
Degradacioni procesi koji se mogu spreciti ili usporiti povrsinskom zastitom betona su korozija
armatura, karbonatizacija betona, stetan uticaj hlorida, drugih hemijskih agenasa i mraza, kao i
habanje betonske povrsine.

Na osnovu iskustva pri redovnom odrzavanju mostovskih konstrukcija, dosadasnja praksa izrade
zavrsnog sloja na betonskim pesackim stazama od livenog asIalta bez hidroizolacije nije se pokazala
kao zadovoljavajuce resenje. Poslednjih godina za zastitu betonskih povrsina na mostovima u Srbiji se
sve cesce koriste savremenija tehnicka resenja - sredstva za hidroIobnu impregnaciju i premazi.


ZASTITA BETONSKOH POVRSINA SREDSTVIMA
ZA HIDROFOBNU IMPREGNACIJU

Srtedstva za hidroIobnu impregnaciju penetriraju u betonsku podlogu i vrse njegovu hidroIobnu
zastitu i u Evropi se koriste za zastitu betonskih povrsina od 50-tih godina proslog veka.

Proizvodi ovog tipa su na bazi silana ili siloksana. Njihovom primenom sprecava se kapilarna
apsorpcija vode i stetnih materija u njoj rastvorenih u beton, ali je omogucen prolaz vodene pare kroz
tretiranu povrsinu, odnosno postoji paropropustljivost betona.

EIikasnost zastite betonske povrsine impregnacionim sredstvima zavisi od kvaliteta hidroIobne
impregnacije i cvrstoce veza izmedu molekula impregnacionog sredstva i betonske strukture.


ZASTITA BETONSKOH POVRSINA PREMAZIMA

Premazi stvaraju na betonskoj povrsini kontinualni sloj i omogucavaju kompletnu zastitu betonske
povrsine. Nanose se u jednom ili vise slojeva. Debljina premaza je obicno 0,1 5,0 mm, mada u
odredenim aplikacijama moze biti i veca 1.

Premazi se sastoje iz polimernog veziva (smole) obicno rastvorenog ili dispergovanog u tecnoj Iazi
(rastvaracu ili razredivacu), pigmenta i aditiva. Polimerno vezivo je glavni sastojak premaza koje
polimerizacijom obezbeduje integritet suvog Iilma premaza i vezu sa podlogom. Suvi Iilm premaza
nastaje hemijskom reakcijom nepolimerizovanog ili delimicno polimerizovanog veziva, ili
isparavanjem rastvaraca u slucaju da je vezivo vec polimerizovano i dispergovano ili rastvoreno u
rastvaracu 2.

Premazi se koriste za zastitu betonskih povrsina vec dugi niz godina, a po hemijskom sastavu mogu
biti na bazi epoksidnih, poliuretanskih, metil-metakrilatnih, nezasicenih poliesterskih, vinilestarskih
smola, polimer-cementni premazi i drugi 3.

Prednosti zastite betonskih povrsina premazima su sledece:

jednostavno i brzo ugradivanje po hladnom postupku,
jednostavno odrzavanje,
visoka elasticnost i sposobnost premoscavanja pukotina,
visoka prionljivost i potpuno povezivanje sa betonskom podlogom,
odlicna hemijska otpornost na benzin, ulja, soli za zimsko odrzavanje puteva i drugo,
visoka mehanicka cvrstoca,
kratko vreme ocvrscavanja i omogucavanja pustanja saobracaja,
233
odlicna otpornost na habanje i klizanje,
vodonepropustljivost i
dugotrajnost zastite.

Posebni zahtevi kod primene premaza su:

betonska podloga mora biti pravilno pripremljena,
betonska podloga mora ispunjavati potrebne zahteve u pogledu ravnosti,
strogo se moraju postovati potrebni vremenski uslovi za vreme ugradivanja,
kvalitet izvedene zastite jako zavisi od pravilnog ugradivanja.

Trajnost povrsinske zastite betona premazima zavisi od svojstava upotrebljenog materijala, stanja i
kvaliteta pripreme betonske povrsine, kvaliteta izvodenja radova, vremenskih uslova pri izvodenju
radova, kao i od uslova kojima ce tretirana povrsina biti izlozena u toku eksploatacije.


LABORATORIJSKA ISPITIVANJA

U radu je prikazan primer zastite betonske povrsine na pesackim stazama mostovskih konstrukcija
pomocu zastitnog sistema ``Sika Elastomatic TF``, proizvodaca `Sika`` Svajcarska. ``Sika
Elastomatic TF`` je dvokomponentni epoksidno-poliuretanski zastitni premaz, bez sadrzaja rastvaraca
namenjen za izradu hidroizolacionog i zavrsnog zastitnog sloja na prohodnim betonskim i ceilicnim
mostovskim kostrukcijama.

U Institutu za puteve obavljena su sledeca laboratorijska ispitivanja zastitnog sistema ``Sika
Elastomatic TF``: zapreminska masa materijala, cvrstoca pri savijanju i pri pritisku (prema SRPS EN
196-1:2008), prionljivost za betonsku podlogu (prema EN 13596:2004), otpornost na dejstvo mraza
(prema SRPS U.M1.016:1992), otpornost na dejstvo mraza i soli za odmrzavanje (prema SRPS
U.M1.055:1984) i otpornost prema habanju brusenjem (prema SRPS EN 1338:2009).

Za ispitivanje zapreminske mase materijala, cvrstoce pri savijanju i cvrstoce pri pritisku spravljeni su
uzorci dobijeni mesanjem materijala ``Sika Elastomatic TF`` i kvarcnog peska 0,3 0,8 mm u odnosu
1 : 3. Uzorci su Iormirani u standardnim laboratorijskim kalupima za ispitivanje cementa i cementnog
maltera, dimenzija 4x4x16 cm. Nakon vadenja iz kalupa do ispitivanja uzorci su negovani na vazduhu
u laboratorijskim uslovima.

Za ispitivanje prionljivosti za betonsku podlogu, otpornosti na dejstvo mraza i soli za odmrzavanje,
otpornosti na dejstvo mraza i otpornosti prema habanju brusenjem spravljeni su uzorci kompletnog
sistema, prema uputstvu proizvodaca, na sledeci nacin:
Na obrusenu i ociscenu betonsku podlogu (MB _ 35) valjkom je nanet prethodni premaz
``SikaIloor 161`` i posut kvarcnim peskom, Irakcija 0,3 -0,8 mm.
Nakon jednog dana nanet je jos jedan sloj prethodnog premaza ``SikaIloor 161``.
Nakon 24 sata na ploce sa osusenim prethodnim premazom nanet je dvokomponentni zastitni
premaz ``Sika Elastomatic TF``, pripremljen prema uputstvu proizvodaca, uz dodatak
kvarcnog peska 0,3 0,8 mm u odnosu ``Sika Elastomatic TF`` : kvarcni pesak 1 : 1.
Zamesan materijal nanet je na betonske ploce u sloju debljine 4 5 mm i posut kvarcnim
peskom.
Nakon 24 sata sa povrsine premaza odstranjen je visak kvarcnog peska i valjkom je nanet
zavrsni zaptivni sloj i UV zastita - dvokomponentni poliuretanski premaz `SikaIlor 357``.

234
U tabeli 1 prikazani su rezultati laboratorijskih ispitivanja zapreminske mase materijala, cvrstoce pri
savijanju i cvrstoce pri pritisku mesavine materijala ``Sika Elastomatic TF`` i kvarcnog peska 0,3 0,8
mm u odnosu 1 : 3, a u tabeli 2 ispitivanja kompletnog sistema.


Tabela 1. Rezultati ispitivanja mesavine materijala `Sika Elastomatic TF`` i kvarcnog peska.
Table 1. Test results oI mixture `Sika Elastomatic TF` and quartz sand.

Karakteristika Jedinica Rezultat
Zapremiska masa ocvrslog materijala posle 1 dan kg/m
3
1922
posle 3 dana 12,8
posle 14 dana 20,7 Cvrstoca pri savijanju
posle 28 dana
N/mm
2

21,9
posle 3 dana 26,1
posle 14 dana 36,4 Cvrstoca pri pritisku
posle 28 dana
N/mm
2

38,2


Tabela 2. Rezultati ispitivanja kompletnog sistema `Sika Elastomatic TF``.
Table 2. Results oI testing the complete system''Sika Elastomatic TF''

Karakteristika jedinica Rezultat
Otpornost prema habanju brusenjem, u suvom
stanju, posle 14 dana
cm
3
/50 cm
2
8,0
Prionljivost za betonsku podlogu posle 14 dana N/mm
2
_ 3,3
Prionljivost za betonsku podlogu posle 28 dana
odlezavanja i 100 ciklusa naizmenicnog
zamrzavanja i odmrzavanja
N/mm
2
_ 2,9
Odnos prionljivosti smrzavanih uzoraka prema
nesmrzavanim
87,9
Otpornost na dejstvo mraza i soli za odmrzavanje stepen ostecenja `0``

Pri odredivanju prionljivosti sistema za betonsku podlogu i prionljivosti sistema posle izlaganja
dejstvu 100 ciklusa naizmenicnog zamrzavanja i odmrzavanja, pri registrovanoj sili doslo je do
preloma u betonskoj podlozi na 100 kontaktne povrsine.

Pri ispitivanju otpornosti na dejstvo mraza i soli za odmrzavanje kompletnog sistema nije doslo do
ostecenja posle 25 ciklusa (stepen ostecenja `0``).

Na slikama 1 do 3 prikazan je postupak izvodenja radova - nanosenje prethodnog premaza, nanosenje
premaza i izgled zasticene povrsine.





235


Slika 1. Nanosenje perthodnog premaza
Figure 1. Applying oI primer






Slika 2. Nanosenje premaza.
Figure 2. Appling oI coating.


236


Slika 3. Izgled zasticene povrsine.
Figure 3. The appearance oI the protected surIace.



ZAKLJUCAK

Zastita betonskih povrsina na pesackim stazama mostovskih konstrukcija premazima i sredstvima za
hidroIobnu impregnaciju je tehnicki pogodnije savremenije resenje u odnosu na upotrebu livenog
asIalta.

Pri izboru nacina zastite potrebno je uzeti u obzir trajnost zastite, uticaj na svojstva betona, svojstva
zastitnog sredstva, izgled, nacin odrzavanja, cenu kostanja, nacin ugradivanja, vremenske uslove
potrebne za vreme ugradivanja i u toku eksploatacije, kao i ekoloske Iaktore.

U poredenju sa premazima, zastita betonske povrsine hidroIobnom impregnacijom ima manju trajnost,
ali i nizu cenu kostanja. Medutim, pomocu premaza postize se dugotrajnija i kvalitetnija zastita
betonske povrsine, sto je potvrdeno u radu sa postignutim rezultatima ispitivanja.


LITERATURA

1 EN 1504-2:2004 Products and systems Ior the protection and repair oI concrete structures. DeIinitions,
requirements, quality control and evaluation oI conIormity. SurIace protection systems Ior concrete.
2 BD 85/04 Design manual Ior Roads nad bridges Coating Ior CONCRETE Highway Structures and
Anchilary Structures (Volume 2,Section 4, part 3) UK, 2004.
3 EC DG ENTR-C-2, Anex F SurIace treatments, REHARBON Strategy Ior maintenance and rehabilitation in
concrete structures, 2000.

237




NEKI ASPEKTI ANALIZE POVISENOG NIVOA
VIBRACIJA I SANACIJA OSLONACA VIBROSITA


Eldar Husejnagic
*
, Damir Zenunovic
*
, Radomir Folic
**


* Univer:itet u Tu:li, Rudarsko-geolosko-gradevinski fakultet Tu:la
** Univer:itet u Novom Sadu, Fakultet tehnickih nauka


REZIME

U sklopu Koksne industrije Lukavac kod Tuzle radi Pogon za proizvodnju vjestackog dubriva. Sastavni dio
pogona su vibraciona sita locirana cca.10m iznad tla. Nosiva konstrukcija vibracionih sita je celicni okvir (ram),
koji se oslanja na kratke armiranobetonske stubove. Projektovano rjesenje veze celicnog rama i
armiranobetonskih stubova je veza pomocu anker vijka sa gumenom podloskom za oslanjanje konstrukcije
rama. Za vrijeme rada vibracionih sita svi anker vijci su odsjeceni. Polazeci od navedene problematike
sprovedena su mjerenja vibracija pomocu uredaja za monitoring vibracija proizvodaca Instantel. Na osnovu
mjerenja analizirane su vibracije konstrukcije, na osnovu cega je predlozena odgovarajuca metodologija
sanacije sa varijantnim rjesenjima. Na kraju rada je data uporedna analiza predlozenih sanacionih rjesenja.

KLJUCNE RIJECI: vibracija, vibraciona sita, sanacija, armiranobetonski oslonac


ANALYSES OF INCREASED VIBRATION LEVELS AND
REHABILITATION OF VIBRATING SIEVES FOUNDATION

ABSTRACT

Within The Coke Industry Lukavac near Tuzla manuIacture Working unit Ior production oI artiIicial Iertilizers.
An integral part oI the unit are vibrating sieves cca.10m located above the ground. The bearing structure oI
vibrating sieves is steel Irame, supported on short reinIorced concrete columns. Design solution oI connection
between steel Irame and reinIorced concrete columns is using the anchor bolts with rubbers Ior reliance oI
Irame. During operation the vibrating sieves all anchor bolts were cut oII. Proceeding Irom the aIorementioned
problems oI vibration measurements were carried out by using oI Instantel Vibration Monitor. Based on results
oI measurements perIormed an analysis oI structural vibrations, and proposed appropriate rehabilitation
methodology with alternative solutions. Finally a comparative analysis oI the proposed rehabilitation solutions
are given.

KEYWORDS: vibration, vibrating sieves, sanation, reinIorced concrete support
UDK: 692.9.059.2/.3 : 621.928.23
Izvorni nauni lanak
238

UVOD

Jedan od pogona u kompleksu Koksne industrije Lukavac je Pogon za proizvodnju vjestackog dubriva.
Primjenjena tehnologija proizvodnje vjestackog dubriva uslovila je smjestaj vibracionih sita u zgradu
pogona, na visini cca. 10m od okolnog terena. Nosiva konstrukcija zgrade je armiranobetonska
skeletna (sl.1). Prema projektnom rjesenju nosiva konstrukcija vibracionog sita (celicni ram) oslanja se
na 6 (sest) kratkih armiranobetonskih stubova dimenzija u osnovi 50x90cm (sl.2). Armiranobetonski
stubovi oslonjeni su na armiranobetonske grede meduspratne tavanice, koja je na visini 10m u odnosu
na plocu prizemlja. Veza izmedu celicnog rama i armiranobetonskih oslonaca predvidena je sa anker
vijcima (sl.3). Celicni ram se oslanja na armiranobetonske stubove preko gumenih podlozaka. Od
samog pocetka rada vibracionih sita pojavio se problem relativno kratkog eksploatacionog vijeka
anker vijaka. Nakon nekoliko godina eksploatacije doslo je do loma anker vijaka (sl.4).


Slika 1. Izgled zgrade pogona
Figure 1. Outlook oI building Iacilities

Slika 2. Nosiva konstrukcija vibracionih sita
Figure 2. Bearing structure oI vibrating sieves



Slika 3. Detalj veze celicnog rama i betonskog oslonca
Figure 3. Detail oI steel Irame-concrete support
connection

Slika 4. Lom anker vijka
Figure 4. Failure oI anchor bolt



Zbog potrebe kontinuiranog rada vibro sita problem je rjesavan na nacin da je celicni ram kruto vezan
za armiranobetonske kratke stubove (sl.5). Ovakvo rjesenje je imalo za posljedicu direktno prenosenje
vibracija na armiranobetonsku nosivu konstrukciju objekta.
239

Slika 5. Privremeno rjesenje veze celicnog rama sita i armiranobetonskih oslonaca
Figure 5. Temporary solution Ior steel Irame-concrete support connection

Stoga je uraden program istrazivanja u cilju deIinisanja sanacionog rjesenja veze celicnog rama i
armiranobetonskih stubova za koje ce intenzitet vibracija biti znacajno manji i u podrucju koje nije
stetno za zdravlje ljudi i betonsku konstrukciju. Prema 5 dozvoljene amplitude vibracija ramovskih
armiranobetonskih konstrukcija, oslonaca izvora vibracije su 0,16mm, dok su dozvoljene amplitude
vibracija radnog mjesta pri trajnom dejstvu vibracija 0,15mm.


MJERENJE VIBRACIJA

Programom istrazivanja predvideno je mjerenje vibracija pri radu jednog i oba sita. Mjerna mjesta su
locirana na celicnom ramu (nosivoj konstrukciji vibracionog sita) (sl.6), armiranobetonskoj stropnoj
konstrukciji na koju se oslanja vibraciono sito i armiranobetonskoj stropnoj konstrukciji iznad
vibracionog sita.

Slika 6. Mjerno mjesto MM1, vibro sito 1
Figure 6. Measurement location MM1, vibrating sieve 1

Mjerenje vibracija uradeno je pomocu BlastMate III monitora vibracija, proizvodaca Instantel, Otawa,
Canada (sl.7) i akcelerometara sa brzinom uzorkovanja 1024 do 16384 u/s, podrucjem mjerenja
Irekvencije od 0,5 do 500Hz i rezolucijom mjerenja 0,00025g . Monitor uzorkuje podatke
kontinuirano sa odabranom brzinom uzorkovanja. Pri tome memorise vrsne vrijednosti za odabrani
interval vremena, i to maksimalne pozitivne i negativne vrsne vrijednosti (vrsnu vrijednost brzine,
240
ubrzanja i pomjeranja), te Irekvenciju najvece vrsne vrijednosti (sl.8). Daljnja analiza rezultata
mjerenja uradena je u skladu sa teoretskim postavkama datim u 1, 2 i 3.

Prethodno je uradena priprema mjernih mjesta ciscenjem prljavstine i masnoca, te ravnanje brusenjem.
Kontakt akcelerometra i konstrukcije ostvaren je pomocu Iinog sloja paraIina debljine manje od 1mm.
Nakon postavljanja senzora izvrseno je testiranje mjerne skale instrumenta za mjerenje (nulto
mjerenje). Potom su naizmjenicno pustena u rad pojedina sita prema programu istrazivanja. Vrseno je
mjerenje vibracija pri pokretanju sita, te za vrijeme rada sita u duzini 5 i 15 sekundi. Zapis jednog
mjerenja dat je na slici 9. Rezultati mjerenja prezentirani su u tabeli 1.


Slika 7. BlastMate III monitor vibracija
Figure 7. BlastMate III Vibration Monitor


Slika 8. Vrsna brzina cestice i Irekvencija presjecanja
nule
Figure 8. Peak Particle Velocity and Zerro Crossing
Frequency


ANALIZA REZULTATA MJERENJA I PRIJEDLOZI SANACIONOG RJESENJA

Mjerenjem vibracija na nosivom celicnom ramu vibracionih sita i armiranobetonskoj meduspratnoj
konstrukciji na koju se oslanja oslonacka konstrukcija vibracionih sita utvrdeno je da su vrsne
vrijednosti amplituda vibracije znacajno iznad dozvoljenih vrijednosti (0,255-0,582mm) i nalaze se u
podrucju jakih vibracija za vrijeme rada sita 1, odnosno umjerenih vibracija za vrijeme rada sita 2 5.
Kroz mjerenje vibracija ujedno je i utvrden stepen degradacije armiranobetonskih oslonaca, koji se
maniIestirao u vidu pucanja i ljuspanja zastitnog sloja betona, a sto je dovelo do otpocinjanja
korozionih procesa u betonu. U radu 4 sire su opisani moguci uzroci deterioracije konstruktivnih
elemenata i mogucnost primjene vibracionih metoda za dijagnozu stanja konstrukcije.
U cilju smanjenja nivoa vibracija i zaustavljanja daljnjeg procesa degradacije armiranobetonske
konstrukcije predlozen je detaljan remont vibracionih sita u smislu optimalizacije rada reduktora i
ekscentricnih tegova, te uklanjanje krute veze celicne nosive konstrukcije vibracionih sita i
armiranobetonske nosive konstrukcije. Pokazalo se da se optimalizacijom rada reduktora i polozaja
ekscentricnih tegova mogu vibracije smanjiti cak i do 50, sto je uvtrdeno kontrolnim mjerenjima.
Medutim, nivo vibracija je i dalje veci od dozvoljenih. Isto tako ostaje problem da je od pocetka rada
vibracionih sita, dakle kada su vibraciona sita bila nova sa potpuno optimaliziranim radom reduktora,
problem bio relativno brz otkaz anker vijaka na zamor. Isto tako rjesenjem sa anker vijcima vibracije
se direktno prenose na armiranobetonske oslonce. U tom smislu uradena je uporedna analiza tri
241
sanaciona rjesenja veze konstrukcije vibracionog sita i armiranobetonskih oslonaca. Polaziste
uporedne analize je optimaliziranje rjesenja u smislu mogucnosti adekvatnog prenosa opterecenja u
oslonce, a da se pri tome vibracije ne prenose u oslonce ili da su vibracije armiranobetonske
konstrukcije manje od dozvoljenih.


Tabela 1 Rezultati mjerenja vibracija
Table 1 Results oI vibration measurement

Amplituda/Frekvencija oscilovanja Oznaka
mjernog
mjesta
Opis mjernog mjesta
Transverzalna
(mm)/(Hz)
Longitudinalna
(mm)/(Hz)
Vertikalna
(mm)/(Hz)
MM1 Okvir sita 1 0.559/3.6 0.429/8.4 0.173/11
MM1 Okvir sita 1 0.582/2.5 0.431/7.9 0.167/7.6
MM2 Okvir sita 2 0.361/5.1 0.131/12 0.042/24
MM2 Okvir sita 2 0.371/5.1 0.132/12 0.038/20
MM3 Armiranobetonska stropna konstrukcija u
nivou oslanjanja sita pri radu sita 1
0.304/12 0.142/22 0.035/37
MM3 Armiranobetonska stropna konstrukcija u
nivou oslanjanja sita pri radu sita 1
0.396/8.5 0.136/23 0.035/37
MM3 Armiranobetonska stropna konstrukcija u
nivou oslanjanja sita pri radu sita 2
0.255/11 0.191/15 0.092/13
MM3 Armiranobetonska stropna konstrukcija u
nivou oslanjanja sita pri radu sita 2
0.268/11 0.296/16 0.093/7.9
MM4 Armiranobetonska stropna konstrukcija
iznad sita pri radu sita 2
0.037/4.3 0.037/3.7 0.0037/24
MM4 Armiranobetonska stropna konstrukcija
iznad sita pri radu sita 2
0.025/2.4 0.059/2.2 0.0009/51
MM4 Armiranobetonska stropna konstrukcija
iznad sita pri radu sita 1 i 2
0.123/3.6 0.206/3.8 0.0088/19
MM4 Armiranobetonska stropna konstrukcija
iznad sita pri radu sita 1
0.098/3.3 0.150/3.9 0.0078/11
MM4 Armiranobetonska stropna konstrukcija
iznad sita pri radu sita 2
0.037/3.9 0.044/3.7 0.0043/51
MM4 Armiranobetonska stropna konstrukcija
iznad sita pri radu sita 1 i 2
0.129/4.4 0.203/4.0 0.0088/16


242


Slika 9. Mjerno mjesto MM1, celicni ram vibro sita 1
Figure 9. Measurement location MM1, steel Irame oI vibrating sieve 1

Prilikom izrade rjesenja sanacije koristeni su ulazni podaci prikupljeni iz tehnicke dokumentacije i
mjereni na licu mjesta:
- Maksimalno vertikalno opterecenje jednog oslonca 1100 kg
- Izmjereno vertikalno ubrzanje celicnog rama a
v
0,643g
- Izmjereno horizontalno ubrzanje celicnog rama a
h
0,834g
- Dinamicka horizontalna sila P
din,h
9000N
243
Prvi prijedlog je bio inoviranje postojeceg projektovanog rjesenja u smislu povecanja promjera anker
vijka, kvaliteta celika anker vijka i kvalitetnije gumene podloske (sl.10a). Medutim, u takvom rjesenju
ostaje i dalje lose iskustvo u pogledu zamora anker vijaka i ucestalosti potrebe zamjene vijaka. U
drugom prijedlogu dato je rjesenje sa gumenom podloskom ugradenom u celicni lonac i celicnom
oprugom (sl.10b). Najbolji rezultat pokazalo je probno ispitivanje oslonca sa rjesenjem u vidu sendvic
gumenih blokova bez direktne veze nosivog celicnog rama i armiranobetonskih oslonaca (sl.10c).
Rjesenje je sa elastomjernom gumom od hloropren-kaucuka CR Shore A 55 koja je pod visokim
pritiskom i temperaturom zalijepljena za celicne ploce (vulkanizirana). Guma koja bi prihvatila
navedena ulazna opterecenja ima minimalnu prirodnu Irekvencija oscilovanja pri maksimalnom
opterecenju oslonca 20,0Hz. S obzirom da su mjerenja prezentirana u tabeli radena za prazna i
poluprazna sita bez optimalizacije rada reduktora, te na kontrolna mjerenja sa optimaliziranim radom
reduktora, ovakva perIormansa gume bi omogucila izbjegavanje rezonantnog podrucja. Naravno
dimenzije sendvic gumenog bloka dobile bi se zadovoljavanjem uslova nosivosti i krutosti. Ovakvo
rjesenje je povoljno i sa aspekta odrzavanja. Sto je posebno vazno zamjena ovakvih oslonaca je
jednostavna u odnosu na druga rjesenja i zahtjevala bi relativno kratke zastoje u radu vibracionih sita.
Probno mjerenje vibracija na jednom osloncu prezentirano je na slici 11.


a)

b)


c)

Slika 10. Prijedlozi sanacije u cilju smanjenja nivoa vibracija
Figure 10. Proposals oI rehabilitation to reduce the level oI vibration
244


Slika 11. Probno mjerenje na izoliranom osloncu
Figure 11. Experimental measurement on isolated support



ZAKLJUCAK

Provedena istrazivanja su pokazala da je jedino adekvatno rjesenje kojim ce se sprijeciti prenos
vibracija sa masina i opreme, pobudivaca vibracija, rjesenje u kojem nema direktne mehanicke veze
izmedu nosive konstrukcije masine ili opreme i oslonca. U ovom analiziranom slucaju vibracionih sita
lociranih na visini cca. 10m od kote prizemlja ustanovljeno je da projektantsko rjesenje sa oslanjanjem
sita na gumene podloske, pri cemu se veza izmedu nosive konstrukcije sita i armiranobetonskih
oslonaca ostvaruje anker vijcima, nije pogodna sa aspekta trajnosti veze. Ovo ima za posljedicu
potrebu ucestale zamjene vijaka, a ovakavo je rjesenje je veoma nepovoljno sa aspekta odrzavanja.
Naime, zamjena anker vijaka zahtjeva obimne sanacione radove i veci vremenski zastoj u radu sita.
Isto tako je utvrdeno da i na mjestima gdje nije doslo do narusavanja veze dolazi do prenosa vibracija
na armiranobetonske oslonce. Kontrolnim mjerenjima na osloncima sa sendvic gumenim blokom
ustanovljen je znacajan pad nivoa vibracija koje se prenose na armiranobetonske oslonce. Tako da
izmjerene vibracije iznose priblizno 10 pocetnih vibracija prezentiranih u tabeli 1. Ovdje je potrebno
naglasiti da je vazno voditi racuna o ogranicenju nosivosti na horizontalna opterecenja kod ovakvog
rjesenja, sto se moze postici izboljsanjem rjesenja kroz proIilisanje celicnih ploca (sl.12).




Slika 12. Horizontalno opterecenje izoliranih oslonaca
Figure 12. Experimental measurement on isolated support

245
Isto tako ovo rjesenje ima svoja ogranicenja u pogledu nosivosti i zavisnosti izmedu vlastitih
Irekvencija oscilovanja sendvic bloka i njegovog opterecenja. Naime, vlastita Irekvencija oscilovanja
sendvic bloka zavisi od intenziteta opterecenja, tako da se sa povecanjem intenziteta opterecenja
smanjuje vlastita Irekvencija oscilovanja. O ovome je potrebno voditi racuna prilikom dimenzioniranja
ovakvih oslonaca posebno u smislu zone sigurnosti u odnosu na rezonantno podrucje.

Na osnovu prezentiranih analiza i iskustava u konkretnom slucaju ne preporucuju se za projektantsku
praksu rjesenja prezentirana na slici 12b. Ovakva rjesenja su nepovoljna kako sa aspekta izlozenosti
oslonaca vibracija tako i u smislu njihovog racionalnog odrzavanja.

a)

b)


Slika 13. Ispravno i neispravno rjesenje izoliranog oslonca
Figure 13. Not Iavorably solution oI isolated support




ZAHVALNOST:

Treci autor Radomir Folic je zahvalan na Iinansijskoj pomoci Ministarstvu za nauku i tehnoloski
razvoj Republike Srbije u okviru Projekta TR 36043 "Razvoj i primena sveobuhvatnog pristupa
projektovanju novih i proceni sigurnosti postojecih konstrukcija za smanjenje seizmickog rizika u
Srbiji"


















246

LITERATURA

1. Chowdhu I., Dasgupta S. P. (2009): Dynamics oI Structure and Foundation A UniIied Approach, CRC
Press/Balkema
2. Chopra A. K. (1995): Dynamics oI structures: theory and applications to earthquake engineering, Prentice-Hall
Inc. New Jersey
3. C. W. de Silva (2000): VIBRATION Fundamentals and Practice, CRC Press Boca Raton London New York
Washington, D.C.
4. Peeters B., Maeck J., G.De Rock (2001):Vibration-based damage detection in civil engineering: excitation
sources and temperature eIIects, Smart Materials and Structures, Vol.10, Institute oI Physics Publishing Ltd,
UK, 2001, pp.518-527.
5. Savinov, O.A. (1966): Savremene konstrukcije temelja masina i njihov proracun, Gradevinska knjiga Beograd
6. Elaborat o ispitivanju stanja vibracija Sita u Koksnoj industriji Lukavac, RGGF, Tuzla





247



ZNACAJ GEOTEHNICKIH ISTRAZIVANJA ZA
POTREBE IZGRADNJE I SANACIJE GRADEVINSKIH
OBJEKATA

Dusan Berisavljevic, Nenad Susic, Ksenija Dokovic

Institut IMS, Beograd, Bulevar vofvode Misica 43,
e-mail. dusan.berisavlfevicinstitutims.rs

REZIME

Svrha geotehnickih istraznih radova je da se obezbede pouzdane inIormacije o tlu u podrucju gradenja.
Pazljivo planirana i izvedena istrazivanja omogucuju racionalnije projektovanje objekata. Pravilna
interpretacija rezultata geotehnickih istrazivanja je osnova za sigurnu i stabilnu konstrukciju. Rad
prikazuje rezultate geotehnickih istrazivanja terena na lokaciji rezervoara R-27 za skladistenje naIte u
Smederevu sa osvrtom na njihov znacaj.

KLJUCNE RECI: geotehnicka istrazivanja, rezervoar R-27

IVlCk1A:CL Cl CLC1LCu:ICAL I:VL81ICA1IC:8 lCk
CC:81kLC1IC: A:D kLuABILI1A1IC: Cl 81kLC1LkL8

ABSTRACT

The purpose oI geotechnical investigations is to provide reliable inIormation about the soil at the
construction site. CareIully planned and properly executed investigation allow more rational design oI
structures. Properly interpretation oI the results oI geotechnical investigations is the basis Ior saIe and
stable structures. The paper presents results oI geotechnical Iield investigations at the location oI the oil
reservoir R-27 in Smederevo, with emphasis on their importance.

KEY WORDS: geotechnical investigations, reservoir R-27

UVOD

Prvi korak u projektovanju i izgradnji gradevinskih konstrukcija predstavljaju geotehnicka
istrazivanja. Predvidanje ponasanja temelja u interakciji sa tlom, pa i citavih konstruktivnih sistema
zahteva sprovodenje odredenog broja terenskih geotehnickih istraznih radova koji se dopunjuju
laboratorijskim ispitivanjima 1. Slozena geoloska grada, veca opterecenja i dimenzije objekata uticu
na povecanje obima geotehnickih istrazivanja. Pazljivo planiranje i izvodenje istrazivanja omogucava
racionalnije projektovanje konstruktivnih sistema 3. Najcesce koriscena geotehnicka terenska
istrazivanja su: istrazno busenje, standardne penetracije (SPT) i staticke penetracije (CPT). Pored ovih,
koriste se i brojna druga terenska istrazivanja u zavisnosti od vrste podatka koji je potrebno dobiti.
Krajem 2010. godine Institut za ispitivanje materijala sproveo je detaljna istrazivanja terena za potrebe
deIinisanja geotehnickih uslova sanacije-rekonstrukcije rezervoara 'R-27', za skladistenje naIte, u
Smederevu. Dobijeni rezultati izvedenih istrazivanja prikazana su ovom radu.
UDK: 624.131.1
Struni lanak
248
GEOTEHNICKA ISTRAZIVANJA

Podaci o objektu

Konstrukcija rezervoara je od celika (slika 1). Precnik rezervoara je R 73 m. Temeljenje dna
rezervoara izvedeno je preko tamponskog sloja debljine T 3.9 m, a temeljenje celicnog plasta
izvedeno je na armiranobetonskom trakastom temelju sirine B 0.6 m. Neto kontaktno opterecenje
kada je objekat ispunjen Iluidom iznosi 150 kPa. Rezervoar je ostecen za vreme NATO
bombardovanja i od tada nije u Iunkciji. Takodje, rezervoar je nagnut, zbog cega postoji problem
postavljanja novog krova rezervoara.


a) b)

Slika 1. Pogled na rezervoar: a) spoljasnji i b) unutrasnji izgled
Figure 1. Tank view: a) external and b) interior

Vrste i obim sprovedenih istrazivanja

Cilj istrazivanja je bio izrada geotehnickih podloga za potrebe sanacije i rekonstrukcije rezervoara.
Ukupno je izvedeno cetiri istrazne busotine i tri staticke penetracije ciji je polozaj u odnosu na
rezervoar prikazan na slici 2. U istraznim busotinama izvedeni su i standardni penatracioni opiti u cilju
objektivnijeg sagledavanja relevantnih Iaktora interesantnih sa aspekta sanacije-rekonstrukcije.
Dubine istraznih radova uslovljene su pojavom tvrde, nedeIormabilne podloge i krecu se od 14.6 m do
19.6 m, slika 3. Pored terenskih izvedena su i laboratorijska ispitivanja uzoraka tla 4. U
laboratorijskim uslovima ispitana su mehanicka svojstva i izvrsena je identiIikacija i klasiIikacija
reprezentativnih uzoraka tla.

Rezultati istrazivanja

Istrazno busenje i staticke penetracije, kao i laboratorijska ispitivanja omogucili su deIinisanje
geoloske grade predmetne lokacije. Konstrukcija terena sastoji se od sedam sredina koje se razlikuju
po mehanickom ponasanju, a prikazana je na slici 3.
Neposredno ispod temelja (tamponski sloj) nalazi se sloj CL prasinaste gline sa kalcijum karbonatom,
prosecne penetracione otpornosti 500 kPa qc 1500 kPa. Sledi kompleks krupnozrnih tla pretezno
peskovito sljunkovitog sastava visokih penetracionih otpornosti qc ~ 15000 kPa. Podinu krupnozrnih
sredina cine CI muljevite prasine, vrlo mekog konzistentnog stanja sa prosecnom penetracionom
otpornosti qc 900 kPa. Krutu, nedeIormabilnu podinu istraznog prostora cine jezerski peskovi i
sljunkovi koji se prostiru do znatnih dubina.
krater nastao
bombardovanjem
249
'Kriticni' sloj sa aspekta stabilnosti objekta su muljevite prasine (mPrP) vrlo niskih otporno
deIormabilnih karakteristika. Kako je sloj jako stisljivih muljevitih prasina (mPrP) promenljive
debljine od 1.5 m do 4.3 m, to je zajedno sa velikim dimenzijama opterecene povrsine poda
rezervoara, koja uticu na sporo opadanje dopunskih napona po dubini, dovelo do neravnomernog
sleganja i naginjanja rezervoara..




Slika 2: Situacija sa polozajem istraznih radova.
Figure 2. The situation with the position oI perIormed investigations
ZAKLJUCAK
Geotehnicka istrazivanja predstavljaju polaznu osnovu za projektovanje gradevinskih konstrukcija.
Dovoljan broj, odgovarajuca vrsta i pravilna interpretacija istraznih radova omogucava koriscenje
nizih vrednosti Iaktora sigurnosti pri projektovanju konstrukcija cime se direktno utice na povecanje
ekonomicnosti gradenja. Korektno izvedeni istrazni radovi omogucuju da se izabere adekvatan nacin
temeljenja gradevinskih objekata 2.
Iz navedenog primera rezervoara R-27 treba zapaziti da je stisljiv sloj muljevitih prasina promenljive
debljine na relativno malom prostoru, sto je direktno uticalo na neravnomerno sleganje ( naginjanje )
rezervoara. Zahvaljujuci tome sto je na predmetnoj lokaciji, za potrebe sanacije istog, izvrseno 7
istraznih radova, uspelo je da se identiIikuje ova bitna ne homogenost u tlu, koja je ukazala sta je
uzrok naginjanja rezervoara, a samim tim i da se isprojektuju adekvatne mere sanacije-rekonstrukcije.
Ovo iskustvo ukazuje da i kad se gradi nov objekat, da je neophodno uraditi sto vise istraznih radova,
jer je moguce da se i na relativno malom prostoru jave bitne ne homogenosti u tlu, koje dovode do
ostecenja i ne Iunkcionalnosti objekta. Zato se Investitorima i Projektantima gradevinskih objekata
skrece paznja na znacaj geotehnickih istrazivanja, kao i da imaju u vidu to da i na relativno malom
prostoru mogu postojati nehomogenosti u stisljivosti i nosivosti slojeva tla, koje se ne mogu prevideti
u slucaju nedovoljne pokrivenosti terena istraznim radovima.

LITERATURA

|1| C. R. I. Clayton, M. C. Matthews, N. E. Simons (1995). Site investigation (second edition). Blackwell Science. UK.
|2| Heinz B. (2004). The civil and geotechnical engineer in society ethical and philoshopical thoughts; challenges and
recommendations. Deep Ioundation institute.
|3| Sanjay G., Ravi S. (2003). In situ testing current trends in geotechnical investigations. IGC, Geotechnical
engineering Ior inIrastructural development.
|4| Fondovska dokumentacija Instituta IMS.
Legenda:
Istrazna busotina

Staticka penetracija CPT
250
L
E
G
E
N
D
A
:

n

t
a
m
p
o
n
s
k
i

s
l
o
j

(
s
l
j
u
n
a
k
,

p
e
s
a
k
,

s
l
j
a
k
a

i

c
e
m
e
n
t
n
o

s
t
a
b
i
l
i
z
o
v
a
n

s
l
j
u
n
a
k
)

P
r
P
G

p
r
a
s
i
n
a

p
e
s
k
o
v
i
t
o

g
l
i
n
o
v
i
t
a
,

m
e
k
e

k
o
n
z
i
s
t
e
n
c
i
j
e
,

C
L
,

s
a

C
a
C
O
3

P
P
r
G

p
e
s
a
k

z
a
g
l
i
n
j
e
n

P
S

p
e
s
a
k

s
a

s
i
t
n
i
m

s
l
j
u
n
k
o
m
,

s
r
e
d
n
j
e

z
b
i
j
e
n

d
o

d
o
b
r
o

z
b
i
j
e
n

S
P

s
l
j
u
n
a
k

p
e
s
k
o
v
i
t
,

d
o
b
r
o

z
b
i
j
e
n

m
P
r
P

m
u
l
j
e
v
i
t
e

p
r
a
s
i
n
e
,

v
r
l
o

m
e
k
o
g

k
o
n
z
i
s
t
e
n
t
n
o
g

s
t
a
n
j
a
,

C
I

S

s
l
j
u
n
a
k

p
e
s
k
o
v
i
t
,

d
o
b
r
o

d
o

j
a
k
o

z
b
i
j
e
n

U

u
g
a
l
j

P

p
e
s
a
k

s
r
e
d
n
j
e
z
r
n

d
o

s
i
t
n
o
z
r
n
,

j
a
k
o

z
b
i
j
e
n


S
l
i
k
a

3
:

I
n
z
e
n
j
e
r
s
k
o

-

g
e
o
l
o
s
k
i

p
r
e
s
e
k

t
e
r
e
n
a
.

F
i
g
u
r
e

3
.

E
n
g
i
n
e
e
r
i
n
g

-

g
e
o
l
o
g
i
c
a
l

c
r
o
s
s
-
s
e
c
t
i
o
n
.

251



RAZVOJ METODA OSMATRANJA I OCJENE STANJA
ZELJEZNICKIH TUNELA I POTPORNIH ZIDOVA U
TIJELU KLIZISTA ,KUKOVI' IZNAD JABLANICKOG
JEZERA

Kenan Mandzic*, Enver Mandzic**, Erna Mandzic**, Denari Cerimagic****

* RGGF, Univer:itetska 2, 75000 Tu:la, BiH, kmand:ichotmail.com
**Akademifa nauka i umfetnosti BiH
***
**** Unive:itet u Sarafevu

REZIME

Kliziste ,Kukovi' Iormirano je u blizini mjesta Ostrozac, opcina Jablanica. Kliziste je ograniceno
akumulacijom HE Jablanica i vododjelnicom dvaju potoka Gradisce i Crnaja. Samo klizise ,Kukovi'
ugrozava putnu komunikaciju Sarajevo-Mostar (tunel Crnaja), cetiri zeljeznicka tunela i prugu
Sarajevo-Mostar, kao i samu akumulaciju He Jablanica. Prema postojecoj dokumentaciji kliziste je
aktivirano 1955.godine i od tada su vrsena brojna mjerenja i ispitivanja u cilju njegove sanacije. U radu
su predstavljene koristene metode osmatranja kao i prijedlog novih, modernijih metoda osmatranja
klizista, radi jasnog deIinisanja slozenih procesa koji se odvijaju u zoni zeljeznickih tunela i potpornih
zidova na pruzi Sarajevo-Mostar, koja prolazi kroz kliziste.

KLJUCNE RIJECI: kliziste, metode osmatranja, tuneli, zidovi


DEVELOPMENT OF OBSERVATION METHODS AND
ASSEMENT OF RAILWAY TUNNELS AND RETAINING
WALL CONDITIONS IN THE BODY OF LANDSLIDE
,KUKOVI' OVER JABLANICA LAKE

SUMMARY

Landslide ,Kukovi' was Iormed in the vicinity oI Ostrozac, the municipality oI Jablanica. Landslide is
limited by the accumulation oI HPP Jablanica and the watershed oI two streams oI Gradisce and Crnaja.
Landslide ,Kukovi' threatens road communication Sarajevo-Mostar (Crnaja tunnel), the Iour train
tunnels and tracks Sarajevo-Mostar, as well as the very accumulation oI HPP Jablanica. According to
the documentation, existing landslide was activated 1955 and since then numerous tests and
measurements have been conducted to achive the remediation. The paper presents the methods and
observations that are used and also the sugestion oI new modern methods Ior landslide monitoring so
that it would be possoble to clearly deIine the complex processes that take place in the area oI railway
tunnels and retaining walls on the railway line Sarajevo-Mostar, which passes through the landslide.

KEY WORDS: landslide, observation methods, tunels, retaining walls
UDK: 624.537 (497.6)
624.195 : 624.537 (497.6)
Pregledni (struni) lanak
252

UVOD

Kliziste ,Kukovi' aktuelizirano je kao problem 1955. godine prilikom prvog punjenja akumulacije
koju Iormira rijeka Neretva iza brane hidroelektrane ,Jablanica'. Do danas 2011. godine kliziste
,Kukovi' bilo je predmet razmatranja razlicitih organizacija koje su neposredno zainteresovane za
stabilnost tog dijela terena, kao sto su:

Direkcija cesta, zbog trase magistralne ceste i tunela ,Crnaja', Direkcija zeljeznica, zbog pruge i cetiri
tunela i pet mostova u zoni klizista, Direkcija PTT, zbog optickog kabla koji povezuje Bosnu sa
Hercegovinom, Elektroprivreda, zbog velikih masa koje kliziste zaprema i moguceg pokretanja u
prostor vodne akumulacije i stvaranja poplavnog vala prema gradu Jablanici i dalje. Svaka od
navedenih zainteresovanih organizacija organizirala je, jos u ranom periodu naznake postojanja
klizista, neka ,svoja' istrazivanja i mjerenja, koja su provodena sporadicno, nikada sistematski, sa
evidentnim i dostupnim podacima. Zbog tako velikog vremenskog raspona od 55 godina, smatrali smo
zanimljivim osvrnuti se na razvoj metoda osmatranja klizista iznoseci, na neki nacin, istorijski razvoj
tih metoda, sto je i predmet ovoga rada. Jedini sacuvani i evidentni podaci o nacinu kontrole ponasanja
klizista su vezani za podrucje zeljeznicke pruge i tunela pa se njima u ovom radu i posvecuje posebna
paznja.


ISTORIJAT ISTRAZIVANJA PODRUCJA ,KUKOVI'

Godine 1955. zavrsena je gradnja betonske brane ,Jablanica' i prvi puta napunjena akumulacija. Vec
kod prvog punjenja akumulacije zabiljezena su kretanja u podrucju koje ce u daljem nositi naziv
,kliziste Kukovi'. Prvo mjerenje na postavljenim geodetskim tackama na terenu izvedeno je 1958.
godine i to na 7 proIila okomito na akumulaciji, sto znaci po padu terena. U 7 proIila bilo je sadrzano
70 geodetskih tacaka cija visina je odredena nivelmanom a koordinate poligonometrijski. Mjerenja su
ponovljena 1960. godine a kao rezultat mjerenja navedeno je da nema znacajnijih pomaka terena.
Zatim su mjerenja ponavljana nesistematski a poslednje mjerenje starim geodetskim metodama
izvedeno je 1976. godine. Novija geodetska mjerenja izvodena su u perodu 1976. 1988. godina.
Otkrivanje starih geodetskih tacaka i mjerenja savremenim metodama zapocela su 2009. godine jer se
problem aktuelizirao zbog sigurnosti i stanja tunela ,Crnaja', zeljeznickih tunela i potpornih zidova,
optickog kabla i same vodne akumulacije.

Direkcija zeljeznica pocela je mjerenja na svojim objektima 1958. godine i to na kampadama
potpornih zidova, kampadama tunela, portalima tunela, oporcima mostova, trasi pruge.


METODE MJERENJA NA OBJEKTIMA ZELJEZNICKE PRUGE

Na objektima duz zeljeznicke pruge u podrucju klizista ,Kukovi', neposredno nakon izgradnje pruge,
postavljeni su prirucni indikatori pomjeranja terena koje se odrazavalo preko razlicitog pomjeranja
betonskih kampada u cetiri tunela i betonskih kampada potpornih zidova na uzbrijeznom dijelu padine.
Na svakoj kampadi u svakom tunelu, na dvije visine, prva u donjem dijelu priblizno u nivou pruge i
druga u gornjem dijelu na prelasku u kalotu, postavljeni su naspramni klinovi od zeljeza, slika 1 i 2.
Svaka mjerna tacka imala je svoj broj a opazanje pomjeranja pojedinih kampada izvodilo je lice koje
je obilazilo mjerna mjesta i u knjigu upisivalo stanje. U pocetku su opazanja i mjerenja izvodena
redovito a nepoznato je kada je taj sistem napusten i ako mjerne tacke i danas postoje.


253



Slika 1. Naspramni klinovi na Slika 2. Naspramni klinovi na Slika 3. Naspramne ploce na
kampadi tunela u donjem dijelu kampadi tunela u gornjem dijelu kampadi tunela na dvije visine
Figure 1. Opposing wedges on Figure 2. Opposing wedges on Figure 3. Opposite plates on
the tunnel in the lower part the tunnel in the upper part the tunnel at two hights


Uz metodu naspramnih klinova koristena je i metoda naspramnih ploca ugradenih duz kampade. Ploce
su ugradivane naknadno i to u dijelovima gdje su pomijeranja bila nesto veca, slika 3.

Izmedu tunela, na uzbrijeznoj strani, izradeni su masivni betonski potporni zidovi i to u kampadama,
sto je posluzilo, takode, za ugradnju tacaka za mjerenje relativnog pomijeranja pojedinih kampada
zida jednih u odnosu na druge. Koristene su tri metode:

- ugradnja stakla koje je odmah ili vrlo brzo nakon ugradnje puklo a mjesto ugradnje je i danas
vidljivo, slika 4,
- ugradnja ploca paralelno i okomito na zid, na svim kampadama svih zidova, s tim da su na
plocama postojali zarezi koji su trebali indicirati relativno pomijeranje, slika 5,
- ugradnja naspramnih klinova, na svim kampadama svih zidova i to na dvije visine, slika 6.

Pored navedenih tacaka na kojima su mogla biti evidentirana relativna pomijeranja pojedinih dijelova
objekata tunela i potpornih zidova, mjereno je pomijeranje tacaka stabiliziranih na terenu i na svim
portalima tunela, slika 7.

254

Slika 4. Mjesto ugradnje stakla, br.8
Figure 4. Place oI the glass installation , No.8




Slika 5. Naspramne ploce (3. X 1958.) Slika 6. Naspramne ploce i klinovi
Figure 5. Opposite panels (3. X 1958.) Figure 6. Opposite panels and wedges

255


Slika 7. Polozaj geodetskih tacaka za mjerenje pomijeranja terena klizista ,Kukovi' u zoni tunela (dio
situacije)
Figure 7. Location oI geodetic points Ior measuring displacement oI landslide "Kukovi" terrain,in the zone oI the
tunnel (some situations).


Pored geodetskih mjerenja stabilnih tacaka (odredivanje koordinate x,y,z), izvodeno je i nivelanje
pruge cijelom duzinom u zoni klizista. Stabilni reperi nivelmana bili su izvan podrucja klizista.

Danas se mjerenja pomijeranja tacaka izvode savremenim geodetskim metodama, koristeci i GPS. Za
svaku tacku se odreduju koordinate x,y,z za dan kada je izvedeno mjerenje. Tacnost mjerenja je
milimetarska. Iz razlike dva poslednja mjerenje odreduje se vektor pomaka tacke u koordinatnom
sistemu x,y i rezultantni vektor iz koordinata x,y,z. Vektori se vezu na vektore prethodnih mjerenja
tako da se moze vidjeti pomak tacke u odredenom vremenskom intervalu izmedu mjerenja. Vektor
pomaka u kordinatnom sistemu x,z omogucava rekonstrukciju oblika klizne plohe u masi koja se krece
a u nekim slucajevima i dubinu klizne zone. Zbog toga su geodetska mjerenja od izuzetne vaznosti za
opazanje ponasanja svakog klizista. Savremene metode geodetskih mjerenja (totalne stanice)
omogucavaju da se veliki broj tacaka snimi u kratkom vremenskom razmaku a sama obrada podataka i
nanosenje na kartu je brza tako da su rezultati za analizu stanja klizista dostupni u vrlo kratkom
vremenskom intervalu od pocetka mjerenja do krajnjih rezultata.






256
ZAKLJUCAK

Mjerenja pomijeranja terena klizista ,Kukovi' u periodu poslednjih 55 godina izvodena su na razne
nacine karakteristicne za svaki pojedini vremenski period. Od pocetnih prirucnih i geodetskih mjerenja
do savremenih nacina mjerenja, koristeci GPS, ljudi su se trudili da saznaju nesto o aktivnosti mase
klizista i stepenu ugrozenosti objekata koji su izgradeni u zoni klizista. Naspramni klinovi su indicirali
relativne pomake kamapada zidova i tunela a geodetska mjerenja prostorni pomak tacaka stabiliziranih
na terenu. Obzirom da se geodetska mjerenja izvode s vremena na vrijeme i da u interevalima izmedu
mjerenja nema mogucnosti kontrole ponasanja klizista, stari sistem indiciranja relativnih pomaka
terena, koristeci metodu stabilnih naspramnih klinova, pokazao je svoju opravdanost. Savremene
metode mjerenja (GPS, totalne stanice) omogucavaju brzo i lako utvrdivanje prostornih koordinata
tacaka, sto je veliki doprinos kontroli ponasanja klizne mase ali su i koristene stare metode
(naspramnih klinova) pouzdan indikator stanja klizista u svakom trenutku vremena koje tece.


LITERATURA

E.Mandzic, K.Mandzic, S.Kulukcija, 2009, Glavni projekat tehnickog osmatranja klizista ,Kukovi', Interprojekt
doo, Mostar, ne publikovano


257





GEOTEHNICKA ISTRAZIVANJA I SANACIJA KOSINE
NA GRANICNOM PRELAZU ,MEHOV KRS', NA
PUTU M-2, ROZAJE KOSOVSKA MITROVICA

Petar Mitrovc, Branko Jelisavac

Institut :a puteve, a.d., Zavod :a geotehniku, e-mail. geotehnikabeotel.rs


REZIME:

Granicni punkt ,Mehov Krs' je smesten izmedu Srbije i Crne Gore na ulazu u Ibarsku klisuru.
Formiran je prosirenjem puta M-2 za oko 20 m sa nizbrdne strane izradom konstrukcije od ankerovanih
gabiona - visine 16 m, a sa uzbrdne strane izradom kosine duzine 155 m i visine do 40 m. Posto je
izvedena kosina potencijalno nestabilna, izvrsena su geotehnicka snimanja pukotina i rasednih zona. Na
osnovu analiza potencijalno labilnih blokova, duz kosine je primenjen kompleks sledecih sanacionih mera:
izrada potpornog zida, sidra, mreze, ankeri, sajle, torkret i obodni kanal.

KLJUCNE RECI: granicni prelaz, prosirenje puta, kosina, sanacija


GEOTECHNICAL INVESTIGATIONS AND SLOPE REPAIR
ON THE BORDER CROSSING POST ,MEHOV KRS',ON M-2
ROAD, ROZAJE K. MITROVICA

ABSTRACT:

Border crossing post ,Mehov krs' is located between the Republic oI Serbia and the Republic oI
Montenegro at the entrance oI Ibar river gorge. It was Iormed by the widening oI M-2 road by the
construction oI anchored gabions structure 16 m high and by building a steep slope in dolomite
limestone. As the built slope being 155 m long with the hight within the range oI 5 to 40 m was very
cracked and potetially unstable, thus requiring geotechnical surveys oI cracks and Iaults. Based on
analyses oI labile blocks, a series oI repair measures were undertaken such as: retaining wall, anchors,
nets, wire cables, sprayed concrete and perimeter channel.

KEY WORDS: border crossing point, road widening, slope, repair measures


UVOD

U cilju izradnje granicnog prelaza ,Mehov Krs' izmedu Srbije i Crne Gore, na putu M-2, deonica Rozaje
Kosovska Mitrovica, km 1168310 - km 1168650, Slika 1, projektom je predvideno da se izvrsi
prosirenje postojeceg puta za 20 m i to sa nizbrdne strane za 12 m (izradom nasipa i gabionskog zida),
a sa uzbrdne strane za 8 m (izradom zaseka u steni).
UDK: 624.137.2.059
Izvorni nauni lanak
258





















Slika 1. GeograIski polozaj istraznog prostora
Figure 1. Geographic location oI the investigation area
Prema projektu ,Instituta za puteve' iz Beograda prosirenje uzbrdne kosine, izgradene od masivnih,
cvrstih i ispucalih dolomiticnih krecnjaka je trebalo da se izvede u nagibu oko 10:1, sa maksimalnom
visinom do 16 m sa zicanom mrezom kao zastitom.

Radove na kosini je, tokom 2009 godine, izveo ,Megalit Sumnik' iz Raske. Iskop je raden kombinovano
masinski i uz primenu eksploziva, a prema projektu miniranja koji je uradio ,Geotehinzenjering' iz
Beograda. U toku iskopa doslo je do pojave suvisnih proIila duz starih pukotina i rasednih zona,
nagnutih ka putu, a koje su jako oksidisale, lokalno zaglinjene i kavernozne. Naknadnim uklanjanjem
nestabilnih blokova Iormirana je kosina promenljivog nagiba i maksimalne visine oko 30 m. Na ovako
izvednoj kosini nije imalo smisla vrsiti dalji iskop i traziti stabilne nagibe i kvalitetniju stensku masu
jer bi se naislo na nove pukotine, cime bi se povecala visina i pogorsala stabilnost.

Nakon obavljenih radova i detaljnog pregleda kosine, od strane komisije koju su cinili projektanti,
nadzor i izvodaci radova, konstatovano je da je stenska masa duz nove kosine i dalje jako ispucala i da
se u odnosu na njen prvobitni polozaj nije postigla trajna stabilnost. Zakljuceno je da iz navedenih
razloga treba izvrsiti sanaciju kosine primenom sledecih mera:
u nozici kosine uraditi potporno - oblozni zid koji ce stititi stabilnost nozice kosine;
vece, potencijalno nestabilne blokove Iiksirati sidrenjem;
odronjavanje i osipanje sitnijih komada stene spreciti postavljanjem pocinkovane celicne mreze
Iiksirane celicnim klinovima i sajlama;
na delovima kosine gde je stenska masa jako zdrobljena potrebno je uraditi zastitu celicnom
mrezom i prskanim betonom i
pre izvodenja opisanih sanacionih mera, treba izvrsiti detaljno ciscenje i kavanje cele kosine:
rucno, mehanicki i hidraulicki.

MEHUV KRS
259
GEOLOSKA GRADA TERENA I SVOJSTVA ISPUCALOSTI U ZONI KOSINE

Podrucje istrazivanja se nalazi na ulazu u klisuru reke Ibar i to duz leve dolinske strane gde su nagibi
terena 45 - 70. Vrlo strme, lokalno subvertikalne litice klisure su nastale usecanjem Ibra kroz tektonizirane
trijaske dolomite, krecnjake i dolomiticne krecnjake. Objekti buduce carine se nalaze na obodu klisure i
pocetku siroke doline Spiljani. Prostor ima karakteristican planinski reljeI, kote terena su u rasponu
785 850 m, gde dominiraju tri geomorIoloske celine: strme krecnjacke litice, blago zatalasano pobrde i
aluvijalna zaravan reke Ibar.

Predmetna kosina u neposrednoj zoni buduceg granicnog prelaza je izvedena u duzini oko 155 m,
iskopom u okviru masivnih, neravnomerno ispucalih i vrlo cvrstih sivih dolomiticnih krecnjaka (KR).
Iskop je vrsen u toku 2009. godine kombinovanjem miniranja i masinski. Po GN-200 ove stenske mase
pripadaju VI kategoriji iskopa. Izvedena kosina je visine 5 - 30 m i promenljivog je nagiba, najcesce
50 - 80.














Slika 2. Panorama kanjona reke Ibar
Figure 2. Panoranic view oI Ibar canyon

Detaljnim kartiranjem izvedene kosine su evidentirane pristupacne i vidljive pukotine, rasedi i rasedne zone
i izmereni njihovi elementi pada (azimuti i nagibi). Statistickom obradom izmerenih elemenata pada su
uocene tri dominantne Iamilije pukotina.
















Slika 3. Konturni dijagram pukotina merenih na kosni
Figure 3. Rupture contour plot
CRANICNI PRELAZ
,MEHUV KRS"
260
U Tabeli 1. su data svojstva registrovanih Iamilija pukotina a u Tabeli 2. Fizicko - mehanicki
parametri krecnjaka.
Tabela 1. Osnovna svojstva Iamilija pukotina
Table 1. Basic crack properties
SVOJSTVA PUKOTINA FAMILIJA 1 FAMILIJA 2 FAMILIJA 3
Statisticki element pada 114/51 308/43 224/87
Prosecno rastojanje 1,0 5,0 m 2,0 10,0 m 3,0 5,0 m
Duzina (m) 10,0 20,0 m 10,0 30,0 m 10,0 20,0 m
Pukotinska ispuna 0 10,0 cm 0,0 2,0 cm 0,0 - 10 cm
MorIologija zidova ravne ravne do vitoperne ravne
Hrapavost zidova ravne i glatke ravne i glatke ravne do glatke
Alterisanost zidova izmenjeni izmenjeni izmenjeni
Kontinualnost kontinualne kontinualne kontinualne

Tabela 2. Parametri korisceni za geostaticke proracune
Table 2. Input parametars Ior geostatical analysis
PARAMETRI E z c c
r

r

JEDINICE kN/m
3
MPa MPa MPa (
o
) MPa (
o
)
1,80 47 Dolomitican
krecnjak, masivan
26 10.000 0,28 0,12
0,06* 35*
Pukotine - - - 0,05 20

Za utvrdeno stanje ispucalosti i stabilnosti izvrsene su analize kinematske mogucnosti smicanja
stenske mase duz pukotinskih sistema, Slika 4.

Pored toga, izvsena je i geostaticka analiza stabilnosti potencijalno nestabilnog bloka 6, na proIilu 27 a
po rasednoj pukotini iz Iamilije 1, Ep 114/41, pri cemu dobijen Iaktor sigurnosti Fs 1,08 a sto
potvrduje da se on nalazi u granicnim uslovima ravnoteze i da je neophodno izvesti sanacione mere.



















Slika 4. Analiza kinematskih mogucnosti smicanja duz jedne pukotine
Figure 4. Kinematic shear analysis along one crack


261












Slika 5. Geostaticka analiza stabilnosti po rasednoj pukotini
Figure 5. Stability analysis along Iault


SANACIONE MERE NA KOSINI
Posto je stenska masa duz kosine znatno ispucala a pukotine i prsline se protezu duboko u teren iza
povrsine kosine, to je bilo potrebno, na pojedinim delovima kosine, primeniti sanacione mere za
obezbedenje dubinske stabilnosti. Zato su projektovana geotehnicka prednapregnuta sidra sa tri uzeta,
precnika po 15.2 mm od celika cvrstoce 1770 kN. Duzina sidara je 13 m, od cega je sidrena zona 6.00 m,
a slobodna zona 7.00 m, detalj na .
















Slika 6. Detalj geotehnickog prednapregnutog sidra
Figure 6. Detail oI the prestressed geotechnical anchor

Povrsina kosine koja se sidrila iznosila je 4.493 m
2
. Na povrsini kosine ukupno je ugradeno 115 sidara
pojedinacne duzine 13 m. Radi dobijanja vecih nosivosti i povecanja stabilnosti kosine, predvideno je da
se sidra prednaprezu. Prednaprezanje sidra potrebno je bilo tretirati po sledecim principima:

Pri prednaprezanju sidara potrebno je prednapregnuti sidro 0,50 do 0,75 od sile prednaprezanja u
sidru usvojenu geostatickim proracunom. Na taj nacin ostavljamo da se obavi tzv. samonaprezanje.
262
Samonaprezanje je proces kojim se povecava napregnuta sila posle zavrsetka izrade sidara. Znaci da sila
u kablu tezi da dostigne proracunatu silu. U svakom slucaju potrebno je da se proces samonaprezanja
obavi sa odnosom da sila u kablu treba biti manja od sile dobijene analiticki.

















Slika 7. Panoramski izgled granicnog prelaza
Figure 7. Panoramic view oI the border crossing

Prednaprezanjem se ostvaruje elasticno izduzenje sidra (L
e
), koje treba biti vece od deIormacije
samoniklog tla u glavi sidra (L
t
).
F E
L
Z L
S
e

,
gde je:
Z ostvarena sila u sidru;
F poprecni presek sidra;
E modul elasticnosti sidra.

Ako deIormacija tla (L
t
) bude znatna i dostize izduzenje sidra (L
e
), tad ce doci do anuliranja
prednaprezanja. Zato je neophodno da se obavi produzenje slobodne zone sidra.

Pre pocetka izrade radnih sidara izvedeno je jedno probno sidro, kojim se veriIikovala tehnologija rada
i dokazala mogucnost dostizanja potrebne nosivosti, prema uslovima projekta.

Plan veriIikacije tehnologije rada za probno sidro uradio je Projektant i ono je sadrzalo sledeci nacin rada:
Posle obavljenog ocvrscavanja injekcione mase pristupilo se prednaprezanju sidra. Prednaprezanje je
obavljeno, na sledeci nacin:
- pocetna zatezuca sila kabla treba biti oko 10 od sile predvidene projektom;
- posle pocetne sile od 10, zatezucu silu povecati za oko 30 od sile predvidene projektom i meriti
izduzenje kabla u glavi i promenu sile u intervalu od 15 minuta;
- zatim izvrsiti rasterecenje do pocetne sile od 10;
- zatim silu povecati na 60 od projektom predvidene, meriti pomeranje kabla u glavi i promenu
sile u intervalu od 15 minuta;
- izvrsiti rasterecenje do pocetne sile od 10;
- potom povecati zatezucu silu na 90 i meriti izduzenje i promenu sile u intervalu od 15 minuta.
- zatim izvrsiti rasterecenje do pocetne sile od 10;
- na kraju aplicirati usvojenu silu po projektu od 50 - 75, koja ce u sidru ostati.
263
| |
1
0,12 3,14 6, 00 350 292, 28 1452. /
N M
T R La Am tg kN sidru t o | = + = + = (

Provera nosivosti sidra, kao i odredivanje sidrene zone, obavljena je geostatickim proracunom, koji je
obavljen koristeci sledece analiticke izraze.

NOSIVOST KABLA
1. Nosivost sidra u zoni sidrenja:

1
1
1
1
0,10 ;
1, 20 1, 20 0,10 0,12 ;
. 6, 00
. . . 350 / ;
47( . . .) 47
. , . 36 ;
1, 3
15 22, 50 337, 50 ,
cos30 337
M
J ST
N J
r m
R r m
La du:ina sidra m
Am arhe:ifa cemmasa tlo kN m
i: geot elab
ugao trenfa tlo cementni valfak
Fs
h kPa
|
o
o o
=
= = =
=
=
= = =
= = =
= =

, 50 0, 866 292, 28kPa =

Sila trenja izmedu cementnog valjka i stene:


2. Usvajanje strukture i dimenzija celicnog kabla sidra.
Kabl se sastoji iz tri celicna uzeta, C 15,20 mm, klase A, cvrstoce 1770 kN
kN/mm
2
, nosivosti Z 413 kN/kablu.
3 kabla x nosivost Z 3x413kN/kablu 1239 kN/kablu sile trenja T 1452 kN/kablu

3. Provera stabilnosti kabla na cupanje iz oblice cementnog mleka sa aditivima:

1
.
6, 00 0,14 3,14 680
1, 448
1239
1, 400
. , / .
CUPANJA
CUP DOZ
La R a
F F
Z
a athe:ifai i:medu celik cemmleka
t
= = = >
=

4. Usvajanje slobodne zone sidra L
s
7,00 m

5. Ukupna duzina sidra: 6,007,00 13,00 m

6. Izduzenje kabla
Slobodna zona kabla 7,00 m;
Modul elasticnosti celika: 2,10 x 10

kN/m
2
;
Precnik uzadi 0,0152
Povrsina kabla 420 x 10
-6
;
Elasticno izduzenje kabla

1
8 6
413 7, 00 2891, 00
0, 032
88200 2,10 10 420 10
S
Z L
L m
E F
A


= = = =


7. Pri radu, prednaprezanje kabla obaviti do sile 75 x Z 0,75x413,00 310 kN. Ostatak sile
ostaviti da se obavi samonaprezanjem.
8. Kontrola duzine sidrisne zone u odnosu na atheziju izmedu smese cementa, vode i aditiva i stene:
a athezija izmedu valjka od smese cementa, vode i aditiva i kabla: 350 kN/m
2


1
590, 49 1, 6 944, 78
3, 50
0, 24 3,14 350 263, 76
S
A
T F
L m
R a t

= = = ~
'

264
Iz proracuna se vidi da je postignut projektovani Iaktor sigurnosti sidara i stenske mase koja se sidri. Sidra
su narocito primenjena na kosini gde su najvece dubinske nestabilnosti od km: 1168435 pa do
km: 1168470 i od km: 1168535 pa do km: 1168555. Geotehnicka sidara postavljana su na razmaku
od 3 m, u ,cik-cak' rasporedu. Pri prakticnom postavljanju sidra, pratio se uglavnom projektanski
raspored, mada je bilo manjih ostupanja od projekta, kada se na licu mesta utvrdilo da je neki polozaj
sidra pogodniji. Promene je obavljao Projektant na predlog Nadzornog organa ili Izvodaca.

Druga bitna sanaciona mera je postavljanje zastitne Iiksirane celicne zicane mreze. Projektom je
predvidena mreza sledecih svojstava: celicna zica zatezne cvrstoce 550 kN/mm
2
; precnik zice 3 mm;
pocinkovana sa 270 g/m
2
; mreza poseduje sestostrane otvore (okca), koji su medusobno dvostruko
zavijeni. Mreze se na sastavima medusobno spajaju sa celicnim alkama, precnika 3.3 mm, pocinkovanih
sa 270 g/m
2
, postavljenih u horizontalnom i vertikalnom pravcu na rastojanju od 20 mm. Celicna mreza
ima Iunkciju da sacuva stabilnost labilnim komadima stenske mase zapremine do 1 mm
3
. Zicana zastitna
mreza je Iiksirana za stensku masu i time ispunjava svoju Iunkciju, tj. sprecavanje odvaljivanja komada
stenske mase i padanje niz kosinu. Fiksiranje zicane mreze obavljalo se pomocu sidara i ankera. Prva
Iunkcija sidara, kako smo objasnili, je stabilizacija kosine stenske mase po dubini. Druga Iunkcija je da
pridrzi zastitnu zicanu celicnu mrezu i omoguci joj njenu Iunkciju, tj. sprecava otkidanja i odronjavanja
sitnih komada stenske mase.

Fiksiranje mreze obavljalo se i pomocu celicnih ankera. Ankeri su se primenjivali pri Iiksiranju na vrhu i
dnu mreze i na delovima izmedu vrha i dna, kad su rastojanja izmedu sidara bila veca pa je neophodno
ta rastojanja smanjiti. Ankeri su bili izradeni od celika RA 400/500-2, precnika 19 mm. Oni su
pocinkovani sa 270 g/m
2
. Upotrebljeno je ukupno 150 ankera. Duzina ankera je 100 cm i na vrhu poseduju
kuku, kojom se sigurnije prihvata sajla koja povezuje celicnu zastitnu mrezu sa ankerom. Ankeri su
postavljani na rastojanju od 2-4 m. Celicni ankeri sluze da prilagode zastitnu celicnu mrezu terenu i time
zadrze da se labilni stenski komadi ne otkinu od celine. Izmedu sidara i ankera, celicna zastitna mreza
je pricvrscena pomocu celicnih sajli, koja poseduje sledeca svojstva: sastavljene su od celika zatezne
cvrstoce od 550 kN/mm
2
; precnika 12 mm; pocinkovanu sa 270 g/m
2
. Ona ima Iunkciju da tezinu celicne
mreze prenese na susedne oslonce (sidra i ankere).

Pre pocetka izrade sidara i postavljanja zastitne zicane mreze, povrsina kosine je okavana kako bi ona
bila ravna i sigurna da na njoj nema izrazito znatna kolicina manjih komada stene (precnika oko 30
cm), koje se nalaze u labilnom stanju.

Da se povrsinska voda sa padine iznad sanacione kosine, slivala nekontrolisano, uraden je obodni
kanal, koji ima Iunkciju da presece tok povrsinskih padinskih voda i kontrolisano ih sprovede do sahte
i postojeceg propusta.
ZAKLJUCAK
Sanacija kosine u zoni granicnog prelaza Mehov Krs, opisana u ovom radu, daje kompletnu sigurnost i
stabilnost kosine. Sve projektovane sanacione mere su prilagodavane konkretnim terenskim uslovima, a
sto se postiglo saradnjom investitora, izvodaca, stalnog nadzora i projektantskog gradevinskog i
geotehnickog nadzora.

Posebno isticemo da je sanacija kosine geotehnickim sidrima, koja je obavljena na granicnom prelazu
,Mehov Krs', prva sanacija kosine takve vrste na putevima u Srbiji.
265



SEIZMICKA INTERAKCIJA TLA KOD LOMA
OBJEKATA FUNDIRANIH NA SIPOVIMA

Boris Folic*, Dorde Ladinovic**

* Dravni univeritet u Novom Pa:aru , Juka Karadica bb, Novi Pa:ar, boris.folicgmail.com
**Departman :a gradevinarstvo, Fakultet tehnickih nauka, Trg Dositefa Obradovica, 6
Novi Sad

REZIME
U radu su prikazani neki modeli interakcije tla kao i karakteristicni slucajevi ostecenja i ponasanja
objekata Iundiranih na sipovima pod dejstvom zemljotresnog dejstva. Komentarisani su uzroci loma
sipova i konstrukcija, pri cemu se nastojalo da se pruze razliciti pristupi objasnjenja Ienomena
interakcije konstrukcija-tlo kod ove speciIicne vrste Iundiranja objekata. U radu je ukratko opisana
kinematicka i inercijalna interakcija i njihov uticaj na ponasanje konstrukcije i temalja.

KLJUCNE RECI: Seizmicka dejstva, dinamicka interakcija konstrukcija-sip-tlo, ostecenja, likveIakcija


SOIL INTERACTION STRUCTURES OF FOUNDED ON PILES
DURING EARTHQUAKE

ABSTRACT
This paper elaborates on some models in soil interaction and characteristic cases oI damage and
behaviour structures Iounded on piles, under seismic actions. Causes oI piles damage and structures Iailures are
brieIly commented. To explain the phenomenon oI soil structure interaction, diIIerent approaches in this speciIic
type oI Ioundation oI structures are considered. The paper brieIly describes the kinematic and inertial
interactions and their inIluence on the behaviour oI the structure and Ioundations.

KEY WORD: Seismic actions, soil pile structure interaction, damage, liqueIaction


UVOD

Proucavanje interakcije, odnosno medudejstva konstrukcije i tla predstavlja slozen problem i kod
statickog opterecenja, a pod uticajem zemljotresa ovaj problem se dodatno usloznjava potrebom
uvodenja novih Iizickih pojava vezanih za dinamicke Ienomene. Osnovna razlika kojom se dinamicka
dejstva izdvajaju od statickih je u tome sto se brzina nanosenja opterecenja ne moze zanemariti u
jednacinama ravnoteze, pa je neophodno silu inercije, u Iormi ubrzanja masa, posmatrati u Iunkciji
vremena. Pored toga kod dinamickih dejstava javljaju se i eIekti prigusenja i rezonancije, kao i neki
speciIicni eIekti likveIakcije potopljenih peskovitih tla, senzitivne gline, diIerencijalnih sleganja
depozita, klizista kosina, ampliIikacija ubrazanja, smicanje sipova izmedu slojeva tla sa velikim
razlikama u krutostima, a nelinearni eIekti prostiranja talasa mogu da znacajno izmene perIormanse
slojeva tla i sl.


UDK: 624.138.26.042.7
Pregledni (nauni) lanak
266
O INTERAKCIJI

Seizmicka interakcija konstrukcija i tla moze se modelovati na razlicite nacine, u zavisnosti od stepena
slozenosti proracunskih modela. Uobicajeno se koriste dve vrste metoda, koje su u direktnoj vezi sa
tipom modela konstrukcija-tlo, a to je: tkzv. integralna metoda i metoda dekompozicije. U integralnoj
metodi posmatra se celoviti model konstrukcije i tla, dok se u metodi dekompozicije podrazumeva
rastavljanje modela na tlo i temelj odnosno konstrukciju.

Kod rastavljanja modela razmatra se odvojeno dinamicka i kinematicka interakcija konstrukcije i tla
tokom zemljotresa, a zatim se nakon odredenih operacija Iormira novi model konstrukcije i temelja,
gde se uticaj temelja na tlu zadatih karakteristika zamenjuje dinamickom impedancom. Dinamicka
impedaca je Irekventno zavisna i sastoji se od realnog i imaginarnog dela krutosti i prigusenja, tj. data
je kao Irekventno zavisan kompleksni broj. Kod kinematicke interakcije potrebno je odrediti i Iunkciju
kojom se deIinise promena oblika horizontalnog pomeranja okolnog tla u odnosu na horizontalno
pomeranje tla neposredno uz samu konstrukciju temelja. Pri tome se u ovoj operaciji konstrukcija
posmatra bez mase i inercijalnih eIekata, ali se razmatraju eIekti promene kretanja talasa u tlu
izazvano okolnim tlom i konstrukcijom. Ova Iunkcija, kojom se deIinise gore navedena promena
pomeranja, naziva se transIer Iunkcija ili, pojednostavljeno, kinematicki interakcioni Iaktor. Ova
Iunkcija je takode Irekventno zavisna, s tim sto u speciIicnim uslovima Iundiranja ona moze u
trazenom opsegu imati vrednost 1. Uobicajen opseg Irevencija za ispitivanje dejstva ustaljenih
vibracija na konstrukcije je od 0.1 do 30 ili 50Hz, tj. za periode od 10 do 0.02 s. Kinematicka
interakcija glave sipa moze se koristiti kao ulazna vrednost za analizu inercijalnog odogovora.
Uobicajeni mtematicki aparat kod ove metode su Furijerove transIormacije FT, a u diskretnoj Iormi
brze FT.

Resavanje jednacina dinamike konstrukcija moze biti u Irekeventnom domenu i u vremenskom
domenu. Frekventni domen zahteva integraciju dinamicke jednacine u spektru ustaljenih vibracija, dok
se u vremenskom domenu resenje jednacine uobicajeno sprovodi numericki, metodom korak po korak,
sto zapravo pretstavlja odredivanje odgovora konstrukcije na dejstvo nekog odredenog zapisa (obicno
akceleracije) zemljotresa na datu konstrukciju. Detaljnije objasnjenje o ovoj vrsti interakcije dato je u
radovima |5|, |7| |8| i |11|.

Najjednostavniji model za analizu interakcije konstrukcije i tla je model ekvivalentne konzole za
sipove, koja je predsatavljena kao greda na elasticnoj podlozi |4|, dok se gornja konstrukcija
modelelira kao konzola sa jednom ili vise koncentrisanih masa u nivou tavanica. Seizmicke sile se
uobicajeno odereduju metodom ekvivalentnog statickog opterecenja. Uslovno receno metoda
ekvivalentnog statickog opterecenja vec u sebi ima inkorporirane uticaje od interakcije sa tlom, jer se
koeIicijenti dinamicnosti, kod nas, odreduju u zavisnosti od tri kategorije tla. Prema EC8 spektri
odgovora dati su za dva tipa spektra zemljotresaza pet kategorija tla A, B, C, D i E, plus dve posebne
kategorije S
1
i S
2
, zavisno od geoloskog proIila. Dijagram promene kinematickog i inercijalnog
opterecenja moze se sagledati na slici 9. na kraju rada. U EC8 navode se karakteristike objekata i tla,
kao i proracunske sitacije kada se eIekti interakcije moraju uzeti u obzir detaljnijom analizom, a to su
visoki objekti - tornjevi, gde su znacajni P- uticaji, veoma meka tla i sl.

O LIKVEFAKCIJI

LikveIakcija je pojava gubitka nosivosti peskovitog tla zasicenog vodom usled dejstva vibracija, pri
cemu granularni skelet tla gubi medusobni kontakt, a na castice tla dejstvuje preovladujuca sila
potiska, pa celokupna masa tla se ponasa kao teska tecnost. U EC8 ova kategorija tla ima oznaku S
2
.

267

PRIMER DEJSTVA LIKVEFAKCIJE NA NFCH ZGRADU TOKOM ZEMLJOTRESA
NIGATA 1964.

Cetvorospratana zgrada NFCH (Niigata Family Court House building) je u osnovi L oblika. Fundirana
je na betonskim sipovima precnika 35 cm, duzina od 6 do 9 m. Sagradena je godinu dana pre
Zemljotresa Niigata, koji se dogodio 1964. godine. Nalazi se u oblasti Hakusan, na levoj obali reke
Shinano, gde su utvrdena horizontalna sirenja tla slicno Showa mostu. Pomeranje usled horizontalnog
sirenja ("izmicanja") je iznosilo oko 1.5 m u blizini objekta, dok se sam objekat pomerio za 1 m.

.
Slika 1.(a) Osnova zgrade NFCH, (b) Sematski dijagram sa prikazom ostecenja sipova br. 1 i 2 nakon iskopa
(Madabhushi i sar, 2010) |10| i |9|
Figure 1.(a) Plane view oI NFCH building, (b) Schematic diagram showing the distressed piles 1 and 2 aIter
excavation (Madabhushi and all, 2010)

Tokom Niiigata zemljotresa doslo je do diIerencijalnih sleganja sipova ispod povrsine objekta. Zgrada
NFCH se rotirala za 1 stepen u odnosu na vertikalu. Manje popravke na nosivosti sprata omogucilo je
koriscenje zgrade sledecih 25 godina. Popravljena su 2 sipa, jedan duzine 6, a drugi 9 m. LikveIakcija
se dogodila u tlu za koje je prema SPT opitu registrovan broj udaraca N manji od 15. Medusobno
rastojanje ova dva sipa iznosilo je oko 23.40 m. Kako se moze videti na slici 1b) i 2, oba sipa su bila
izlozena (kombinovanom) slozenom stanju napona sve do loma. Naime, oba su "dozivela" smicuce
lomove tj. doslo je do odvajanja izmedu naglavne grede i sipa. Da li je to posledica nedovoljne
kolicine armature izmedu naglavne grede i glave sipa, kako je dato u |9| i |3| ili prekratke duzine
ankerovanja, autorima ovog rada trenutno nije poznato. Ovaj spoj se nalazi na oko 1 m od povrsine
terena.

Posmatrajuci svaki sip ponaosob, moze se konstatovati da postoji znacajna razlika u stepenu ostecenja
kod ova dva sipa. Prvi sip duzine 6 metara ima niz pukotina koje su razmazane na duzini od pola
metra do metar i po od spoja sa NG. Ovaj sip ima jedan savojni zglob koji se nalazi na 1 m od NG
spoja. Osno pomeranje ovog sipa je oko 50 cm, a radi se o sipu koji se na osnovu mehanizma loma u
nekoherentnom tlu (prema Bromsu) moze klasiIikovati kao sip srednje duzine.
268

Sip broj 2, koji je duzine 9 m, imao je vece ostecenja od sipa 1 na slici 1b) i 2c) vidi se lom usled
drobljenja betona na oko 80 cm od NG spoja, nastao zbog nedovoljno utezanja preseka (manjak
uzengija). Na ovom mestu doslo je i do rotacije preseka, izvijanja i kidanja poduzne armature, a na
ovom mestu karakteristicna je i kosa ravan loma betona. Na dubini od 7 m (6 m od NG spoja), postoji
i prevojna tacka, a na duzini 1 m iznad i ispod ove tacke primetne su razmazane pukotine u sipu.



Slika 2. FotograIije ostecenja sipova br. 1 i 2 zgrade NFCH nakon iskopavanja, |10|
Figure 2. Photos oI extracted piles oI NFCH building show damaged section oI piles 1 and 2.

Nivo podzemne vode je na 1.5 metar od povrsi terena, tj. na 0.5 metara od NG spoja, sto bi moglo da
predstavlja granicu izmedu likveIabilnog i nelikveIabilnog sloja.

Do horizontalnih sirenja tla usled likveIakcije dolazi i kod tako malog nagiba tla kao sto je 1 do 3.
Ukoliko se nelikveIabilni sloj nalazi iznad likveIabilnog, tada tokom zemljotresa i pojave likveIakcije
moze doci do stvaranja tankog vodenog Iilma izmedu ova dva sloja, tako da i nelikveIabilni sloj
pocinje da se krece kao da pliva na sloju vode, sto se moze sagledati na sl. 4b.


OBLICI LOMA POJEDINACNOG SIPA I GRUPE SIPOVA TOKOM HORIZONTALNOG
SIRENJA SLOJEVITOG TLA IZAZVANOG LIKVEFAKCIJOM

Koji ce se oblik pomeranja ili savijanja sipova tokom zemljotresa i likveIakcije pojaviti kao
dominantan, zavisi od vise parametara. Oblik ostecenja/loma moze biti razlicit za inercijano i
kinematicko opterecenje, u zavisnosti od toga koja Iaza opterecenja prevladava tokom zemljotresnog
dejstva |1| i |2|. Uticaj ovih paramtara na mehanizam loma prikazan je na slikama od 3 do 9. U
slucaju interakcije konstrukcije i tla moguce je u nekim programskim paketima, npr. u programu SAP
2000, primenom nelinearne analize uzeti preraspodelu uticaja u konstrukciji kada dode do pojave
plasticnih zglobova usled zadatog opterecenja.

Kod likviIabilnog tla, ako se nosivi slojevi nalaze iznad zone likviIakcije, dolazi i do prodiranja i
izbijanja na povsinu teske tecnosti kao ,izvora', tj mesavine peska i vode, tako da izgleda kao da tlo
kljuca. Ispitivanje eIekata likviIakcije moze se obavljati na vise nacina, ali nezamenjiva je metoda
posmatranja iz primera dogodenih zemljotresa. Osim toga, cesto se u ispitivanju ove pojave koriste
centriIuge i vibroplatIorme |12|.

Pojedinacni sip sa malom naglavnom kapom-gredom, pojavljuje se kod zgrada skeletnog sistema, gde
su zasebni stubovi oslonjeni na samostalne sipove. Inace se uobicajeno sipovi pojavljuju u grupi od 2,
269
3, 4, 5 ili vise sipova, povezani sa naglavnom gredom. Naglavne grede su medusobno spojene veznim
gredama. Ponekad se i kod kruce vezne grede pojavljuje samostalni sip, ali i tada samo kao dodatni
oslonac oko sredine seizmickih AB platna, pri cemu su krajevi platna oslonjeni na grupe sipova preko
naglavnih greda.



Slika 3. Oblici loma pojedinacnog sipa u likveIabilnom tlu: (a) izvijanje usled nestabilnosti, baza u steni;
(b) lom nosivosti, baza Iormirana u zbijenom pesku. |10|
Figure 3. Failure modes oI single pile in liqueIiable soil: a) buckling instability, base oI pile in rock;
(b) bearing Iailure, base oI pile in dense sand.

Na slici 3 prikazani su dva oblika loma sipova, pri cemu je glava sipa slobodna. Na slici 3a)
pojedinacni sip prenosi veliku aksijalnu silu, pri cemu usled nestabilnosti dolazi do izvijanja i
pomeranja gornjeg kraja sipa i do pojave plasicnog zgloba u blizini uljestene baze. Na slici 3b) usled
likveIakcije dolazi do preraspodele opterecenja gornji slojevi peska koji su pre likveIakcije
posedovali nosivost i ucestvovali u prenosu opterecenja trenjem po omotacu, tokom likveIakcije gube
tu sposobnost, pa prakticno sav vertikalni teret pada na bazu cime se prekoracuje nosivost gornjih
slojeva zbijenog peska. Na ovaj nacin dolazi do pojave da sip tone, odnosno dolazi do dodatnog
sleganja jer je baza Iormirana u zbijenom pesku.

Na slici 4 prikazan je dijagram pritiska na samostalan sip usled horizontalnog sirenja tla iznad cvrste
stene, pri cemu je glava sipa slobodna. Na delu a) iznad stene je samo likveIabilni sloj, dok su na slici
4b) prikazana dva sloja tla iznad cvrste stene. Gornji sloj iznad likveIabilnog peska je cvrsta kora koja
nije dozivela likveIakciju i ovakav dijagram je moguc ako se izmedu likveIabilnog peska i cvrstog
sloja, izdvoji tanki Iilm slobodne vode na kojem prakticno pliva i klizi gornji sloj relativno krutog tla.
270

Slika 4. Lom usled kombinacije horizontalnog i vertikalnog opterecenja tokom horizontalnog sirenja tla:
a) samo likveIabilno tlo, b) sa nelikvaeIabilnim slojem korom. |10|
Figure 4. Failure oI pile under combined lateral and axial loads in laterally spredaing soil:
(a) liqueIiable sand only (b) with non liqueIied crustal layer.

Na slici 5 prikazan je kombinovani lom samostalnog sipa usled sleganja baze koja je Iormirana u
zbijenom pesku ili krutoj gilini usled likveIakcije sredisnjeg sloja. Sredisnji likveIabilni sloj izaziva
pritisak na sip usled horizontalnog sirenja.


Slika 5. Kombinovani lom savijanjem i sleganjem tokom horizontalnog sirenja tla|10|.
Figure 5. Combined bending and settlement Iailure oI a pile in laterally spreding ground.

Na slikama 6,7 i 8 prikazani su oblici loma sipova u grupi, koji su povezani naglavnim gredama. Na
slici 6 i 7 baza je Iormirana u steni, tako da je ostvaren pun stepen ukljestenja baze sipa, time se usled
savijanja sipa javlja plasticni zglob u sipu neposredno iznad baze.
Na slici 8 baza je Iormirana u zbijenom pesku ili krutoj glini, time je omoguceno dodatno sleganje
baze kod preraspodele mehanizma nosivosti sipa.

271

Slika 6. Nestabilnost grupe sipova u nivou tla a) cetvorozglobni mehanizam b) trozglobni mehanizam|10|
Figure 6. Pile group instability in level ground (a) Iour hinge mechanism (b) three hinge mechanism.



Slika 7. Lom grupe sipova tokom
horizontalnog sirenja tla sa nelikve-
Iabilnom korom. |10|
Figure 7. Failure oI pile group in
laterally spreading ground with
nonliqueIied crust
Slika 8. Lom sipova u grupi tokom horizontalnog sirenja tla:
a) lom nosivosti; b) kombinacija lokalnog loma nosivosti tla i
plasticnih zglobova|10|
Figure 8. Bearing Iailure oI pile group in laterally spreading ground:
a) bearing Iailure alone; b) combination oI local bearing Iailure and
plastic hinging

Na slici 9 prikazan je dijagram razvoja inercijalnog i kinematickog opterecenja tokom vremena
(trajanja zemljotresa), za troslojni teren u nagibu koji je zahvacen horizontalnim sirenjem tla koje je
izazvano likveIakcijom. Dijagram razvoja inercijalnog i kinematickog opterecenja, u ovom slucaju
direktno je proporcionalan intenzitetu momenata savijanja u sipovima. Primetno je da maksimalna
vrednost inercijalnog i kinematickog opterecenja ne nastupa u istom trenutku, i izmedu ove dve
vrednosti postoji znacajni pomak od nekoliko perioda.

272

Slika 9. Faze inercijalnog i kinematickog opterecenja koje deluje na temelje na sipovima tokom
horizontalnog sirenja izazvanog likveIacijom |10|
Figure 9. Phases oI inertial and kinematic loads acting on piled Ioundations during
liqueIaction induced lateral spreading

Na slici 10 prikazan je mehanizam loma Landgin mosta na Novom Zelandu, usled horizontalnog
sirenja tla od likveIakcije. Usled pritiska od krutog povrsinkog sloj tla kore, doslo je do pomeranja
naglavne grede i nosaca mosta koji je u ovom slucaju bio izveden kao zid. Na povrsini je doslo je do
nagomilavanja tla uz zid-stub, jer isti u ovom slucaju deluje kao brana, daljem kretanju tla. Na slici 11
dat je poprecni presek tla iz istrazne busotine sa dijagamom CPT opita.

Slika 10. Mehanizam loma preko Iormiranja plasticnih zglobova u sipu i nosacu mosta, |10|
Firure 10. Failure mechanism by Iormation oI plastic hinges in the pile and in the pier oI bridge

273


Slika 11. Tipicni presek busotina na mestu Landing mosta, |10|
Figure 11. Typical bore log at the Landing Bridge site.

Intenzitet zemljotresa po Rihterovoj skali je imao magnitudu 6.3 i dogodio se 1987. godine. Epicentar
se nalazio 17 km od Landgin puta, ali je povrsinski rased bio na oko 8 km od mosta. Vrsno ubrzanje je
izmereno na Matahina brani koja se nalazila na istom rastojanju od epicentra, ali na drugoj lokaciji i
iznosilo je oko 0.33g. Most Landing se sastoji od 13 jednakih raspona duzina 18.3 m, a konstruisan je
1962. godine. Nosaci I preseka su preIabrikovani, po pet u rasponu, oslonjeni na neoprenska lezista
debljine 16 mm (seizmicka izolacija). Zidni nosac mosta je bio oslonjen na osam prednapregnutih
kosih sipova, nagiba 1:6. Sipovi su izvedeni kao kvadratni dimenzija 406 mm i duzine 9 m.


ZAKLJUCAK

Tokom zemljotresa sve do stanja loma u sipovima se mogu Iormirati razliciti mehanizmi, pri cemu je
bitno pratiti sposobnost sipova da ostvare prenos aksijalnog opterecenja tokom zemljotresa, kao i tok
prenosa opterecenja izmedu baze i omotaca. Redosled otvaranje plasticnih zglobova zavisi od
rasporeda, nagiba, odnosa krutosti i broja slojeva. Takode je bitno razmotiti da li je sip lebdeci ili
stojeci, do koje mere je stojeci sip ukljesten u nosivi sloj, da li je baza u osnovnoj steni ili zbijenom
pesku-sljunku, koliki je nagib slojeva tla, da li su sipovi ukljestani u naglavne grede, da li postoji
povrsinski sloj kao kora, i sl. Karakteristicni realni slucajevi i neka moguca proracunska stanja loma
sipova i konstrukcije tokom likveIakcije dati su u uranije objavljenom radu |6|.





274

ZAHVALNOST

Rad je uraden u okviru projekta TR 36043 "Razvoj i primena sveobuhvatnog pristupa projektovanju
novih i proceni sigurnosti postojecih konstrukcija za smanjenje seizmickog rizika u Srbiji" koji
Iinansira Ministarstvo za nauku i tehnoloski razvoj Republike Srbije.



LITERATURA:

|1| Bhattacharya S.; Adhikari S.: Vibrational characteristics oI a piled structure in liqueIied soil during
earthquakes: experimental investigation (Part I) and analytical modelling (Part II), Report No. OUEL 2294 /
07. University oI OxIord. U.K.
|2| Duan L., Chen W.-F.: Bridges - Earthquake Engineering Handbook. Ch. 18. 2003 by CRC Press. London.
|3| uonnh, F.; Tophennh, P.: Ipannuna nocnnocr mnnona no xopnsonrannnm censmnuxnm ejcrnnma.
Ieorexnnuxn acnexrn rpahennnapcrna, CIHT CHI n pymrno sa mexannxy rna n reorexnnxy CHI,
Konaonnx, 24-27 oxroap 2005, crp. 333-342.
|4| uonnh, F.; uonnh, P.: Vnopena anannsa npnnnxne n meroe xonaunnx enemenara sa npopauyn mnna
no xopnsonrannnm onrepehenem. Ieorexnnuxn acnexrn rpahennnapcrna, CIHT CHI n pymrno sa
mexannxy rna n reorexnnxy CHI, Konaonnx, 24-27 oxroap 2005, crp. 323-332.
|5| uonnh, F.: O meroonornjn npoyuanana censmnuxe nnrepaxnnje xoncrpyxnnja - rno xo remea na
mnnonnma. CIHT Cpnje, pyro nayuno-crpyuno caneronane "Ieorexnnuxn acnexrn rpahennnapcrna",
E. P. uonnh, 30 oxroap - 02 nonemap 2007, crp. 287-294.
|6| uonnh, F.; Hahnnonnh T.; Konauennh .: Omrehena eroncxnx ojexara ]ynnpannx na mnnonnma
ycne semorpeca. Becro caneronane "Onena crana, opxanane n canannja rpahennncxnx ojexara n
nacea", nnunape. 19-21.05.2009, crp. 163-170.
|7| Gazetas G.; Mylonakis: Sesmic soil structure interaction . Seattle, August, 1998.
|8| Gazetas G.; Fan K.; Tazoh T.; Shimizu K.; Kavvadas M.; Makris N.: Seismic pile-group-structure
interaction. Geotechnical Special Publication No.34. Ed. S. Prakash.New York, septembar 1992. pp.56-93.
|9| Maymond P. J.: Shaking table scale model test oI nonlinear soli-pile superstructure interaction in soIt clay.
Dissertation. University oI CaliIornia, Berkley, 1998.
|10| Madabhusi G.; Knappet J.; Haigh S.: Design oI pile Ioundations in liqueIiable soils. Imperial College Press.
London, 2010.
|11| Petronijevic M.; Schmid G.: Metode linearne dinamicke analize sistema tlo-objekat. Izgradnja. br.12
decembar 2008. Beograd.
|12| Tamura S.; Suzuki Y., Tsuchiya T., Fujii S., Kagawa T.: Dynamic response and Iailure mechanisms oI a pile
Ioundation during soil liqueIaction by shaking table test with a large-scale laminar shear box. (0903).
12WCEE. 2000. Auckland. New Zealand.

275



MEHANIZAMI LOMA ANKEROVANIH AB
DIJAFRAGMI

Mirza Memic
*
, Radomir Folic
**

* ,Cubus'd.o.o.Lukavac, BiH
** Univer:itet u Novom Sadu, Fakultet tehnickih nauka

REZIME

Savremeni zahtjevi u gradevinskoj industriji namecu sve vecu potrebu za izvodenjem geotehnickih
gradevina velikih dubina. Takve zahtjeve moraju pratiti razvoj metoda zastite gradevinskih jama i
iznalazenje proracunskih modela kojima se mose predvidjeti i opisati realno ponasanje konstrukcije
podgrade u izgradnji i eksploataciji. Nepotpunim analizama, sa malim opsegom istraznih radova, ne
uzimajuci u proracun sva moguca dejstava, moze doci do nezeljenih posljedica. U ovom radu je
izvrseno istrazivanje i dat prikaz realno mogucih pojava mehanizama loma usljed gubitka sveukupne
vanjske i unutrasnje stabilnosti. Analizirani su njihovi uzrocnici te date mjere i preporuke kako bi se
takva prekoracenja granicnih stanja nosivosti i upotrebljivosti izbjegla.

Kljucne rijeci: gradevnska jama, potporna konstrukcija, geotehnicka gradevina, anker.

MECHANISM OF ANCHORED REINFORCE CONCRETE
SUPPORTING WALL FAILURE

ABSTRACT

Contemporary demands within civil engineering need more and more geotechnical building at
maximum depth. Building pit protection methods as well as eIIective estimate models, to describe real
supporting wall behaviour, are supposed to meet these requirements. Incomplete analysis, inadequate
study work, possible Iailure in impact testing might have an unintended eIIect. This work elaborates
some studies and gives a Iew Iigures oI the Iailure caused by the lack oI entire inner or outer walls
stability. The paper also presents the analysis oI the Iailure cause and moreover gives some instructions
how to avoid ultimate capacity and serviceability limit state exceeding.

Key words: building pits, retaining structures, geotechnical structures, anchor rod.


UVODNE NAPOMENE

U gradskim jezgrama, gdje je ogranicen prostor, pri izradi gradevinskih objekata cesto je potrebano
izvrsiti iskop gradevinske jame vece dubine. Takav radni prostor je neophodno adekvatno zastititi. Za
adekvatnu procjenu izbora metode zastite gradevne jame neophodno je sagledati sve relevantne
aspekte: dubina gradevinske jame, blizina okolnih gradevina ili saobracajnica, vrsta tla, prisutnost i
visina podzemnih voda i sl. Predmet analize u ovom radu je proucavanje mogucih granicnih stanja i
mehanizma loma za zastite gradevnih jama metodom ugradenih u tlo AB dijaIragmi sa ankerima.
Ovakve konstrukcije mogu biti samostalne ili u potpunosti dijelovi buduce gradevine. Trajnog su
UDK: 624.137.7 : 624.131.38
Pregledni (nauni) lanak
276
karaktera. Preuzimaju Iunkcije nosivosti, vododrzive su, te sluze za osiguranje gradevne jame za
vrijeme izgradnje objekta. Za njihovu analizu neophodno je da se izvrsi detaljno prikupljanje svih
relevantnih podataka o mediju u kome se gradi kao i da se predvide sva moguca opterecenja na
buducu konstrukciju uz uvazavanje granicnog stanja nosivosti i upotrebljivosti. Svaka takva
konstrukcija mora zadovoljiti uslove sigurnosti, upotrebljivosti i trajnosti.

DijaIragme su armiranobetonski (AB) zidovi koji se grade tako da se izvede poseban rov u
kampadama, koji ce poslije sluziti kao oplata armirano-betonskoj konstrukciji stijene. Uobicajene
dimenzije lamela su: visina 10-25m, debljine su od 0.5 do 1.2 m., sirina 2-6m. |4|
Da bi se obezbijedili minimalni zahtjevi u pogledu obima i kvaliteta geotehnickih istrazivanja,
proracuna i kontrolnih provjera konstrukcije treba posmatrati kompleksnost svakog geotehnickog
projekta zajedno sa rizicima po imovinu i zivote.

Gradevina mora biti projektovana i izgradena tako da tokom gradnje i koristenja budu ispunjeni
zahtjevi mehanicke otpornosti i stabilnosti i da ne dode do:
- rusenje gradevine ili njezina dijela,
- deIormacije nedopustenog stepena,
- ostecenja gradevinskog dijela ili opreme uslijed deIormacija nosive konstrukcije,
- nesrazmjerno velikih ostecenja u odnosu na uzrok zbog kojih su nastala,
- ostecenja na okolnim gradevinama i ugrozavanja stabilnosti tla na okolnom zemljistu.

Projektovanje za granicno stanje nosivosti obuhvata analizu:
- opce stabilnosti;
- slom temeljnog tla;
- rotacijski slom ukopanih zidova;
- vertikalni slom ukopanih zidova;
- slom konstruktivnih elemenata;
- cupanje sidara iz tla.

Projektiranje za granicno stanje upotrebljivosti obuhvata:
- sve za karakteristicne vrijednosti (djelovanja i materijali) ;
- opreznu procjenu pomaka na osnovi usporedivog iskustva;
- proracuni pomaka i interakcije. |3|

DEJSTVA NA POTPORNE KONSTRUKCIJE

Veoma vazan aspekt pri projektovanju potpornih konstrukcija je predvidanje svih mogucih dejstava i
opterecenja koja se mogu javiti u toku izgradnje i u eksploataciji objekta. Prvenstveno su to mehanicka
djelovanja (sile ili deIormacije), nepovoljne promjene svojstava materijala (npr. korozija), nepovoljno
djelovanje biljaka ili sitnih zivotinja, erozija tla, ali i neprijateljska djelovanja ljudi (vandalizam,
namjerna rusenja.).

Opterecenja koja djeluju na konstrukciju su:
- tezina potporne konstrukcije;
- tezina tla (ispred i iza konstrukcije );
- pritisci vode;
- dodatna opterecenja na povrsini terena;
- sile od razupora i sidara;
- potres;
- sile od gornje konstrukcije;
- udari brodova i valova;
- vibracije;
- utjecaj leda i smrzavanja;
- utjecaj bubrenja tla.


277
Po prirodi problema - dominantne napadne sile su horizontalne sile, posebno zemljani pritisci.
Opterecenje pri povrsini terena, kao sto su na primjer vozila, susjednih zgrada i slicno, utjece na
raspodjelu naprezanja u tlu pa mora i na aktivni pritisak i na pasivni otpor. Za taj slucaj analiticko i
tacno rjesenje teorije plasticnosti ne postoji pa se kao inzenjerski prihvatljiv pristup moze prihvatiti
pretpostavka da ce se dodatna vertikalna naprezanja u tlu ravnati prema rjesenjima teorije elasticnosti
za elasticni poluprostor, a da ce za velicinu aktivnog pritiska ili pasivnog otpora vrijediti standardni
izrazi. Na slici br.1. su prikazani dijagrami raspodjele opterecenja na dijaIragmu. |3|.


h
-
d
u
b
i
n
a

g
r
a
?
e
v
i
n
s
k
e

j
a
m
e
Dno gradevinske jame
d
u
b
i
n
a

z
a
b
i
j
a
n
j
a
Povrsinsko opterecenjeod vozila i materijala
P
O
T
P
O
R
N
A

K
O
N
S
T
R
U
K
C

J
A
Ankeri
Sidra
N.p.v.
Pritisak vode
Koncentrisane i linijske sile
Pritisak tla
W
Pritisak vode Pritisak tla
Aktivni pritisak Pasivni otpor
N.p.v.

Slika 1. Dijagrami dominantnih sila koji djeluju na dijaIragmu
Figure 1. Diagram oI wall operating dominant Iorces

Pritisci na zid zavise o pomacima zida i rezultat su interakcije zida i tla iza njega. Aktivni pritisak i
pasivni otpor samo su granice vrijednosti pritisaka na zid, dok ce o mnogim i razlicitim okolnostima,
prvenstveno o pomacima i deIormaciji zida kao i pocetnom stanju naprezanja u tlu, zavisiti da li ce se
takvi pritisci i ostvariti. Analiza haorizontalnih pritisaka na potpotnu konstrukciju prikazana je, sazeto,
u radu |9|, a sire u radu |10|. Seizmicka dejstva povecavaju uticaje u konstrukcijskom sistemu
ankerovane dijaIragme o cemu se mora voditi racuna u seimickim podrucjima |8|.

a) b)
Slika 2. Interakcija zida i tla: zasuti zidovi (a) i ugradeni zidovi (b) s prikazom pomaka zida i pritisaka na zid
Figure 2. Ground-wall ineraction: showered walls (a), embedded walls (b), with wall displacement and preassure

Kod ugradenih zidova na pritiske tla bitno utjece nacin ugradnje zida, njegova relativna krutost u
odnosu na tlo, relativna brzina izgradnje u odnosu na brzinu konsolidacije kod slabo propusnih tla,
278
nacin iskopa tla ispred zida i redoslijed ugradnje razupora ili sidara, popustanje razupora ili sidara te
sile prednapinjanja koje se obicno unose u sidra. Opcenito pomaci zida zavise o pritisku tla, a pritisak
tla ovisi o pomacima zida (sl.2 ) |6|.

Na slici br.3 je prikazan dijagram raspodjele pritisaka na zid dijaIragme. Punom linijom su data
Terzaghijeva modelska ispitivanja pritiska nasutog pijeska na kruti zid u zavisnosti od rotacije zida.
Kasnija istrazivanja su pokazala da zavisnost pritiska o rotaciji zida zavisi i od pocetnog bocnog
naprezanja u tlu (crtkana linija) i zbijenosti tla (tacka-crta); je odnos bocnog pritiska (normalnog
naprezanja) na poledini zida i vertikalnog naprezanja u tlu |1|. Analizu dejstva na konstrukciju treba
posmatrati uzimajuci u obzir uticaj vremana na karakteristike gradevinskog zemljista, osobito na
drenazna svojstva i stisljivost sitnozrnog tla. Posebnu paznju treba obratiti na dejstva sa promjenjivim
intezitetom i dejstva koja djeluju ucestalo s obzirom na dugotrajna kretanja, likveIakciju tla, promjene
krutosti tla i sl. |5|.

Slika 3. Dijagrami raspodjele pritisaka na zid dijaIragme
Figure 3. Preassure distribution on wall

DijaIragme u statickom smislu mogu biti:
- konzolne,
- dijaIragme sa ankerima:
a) slobodno oslonjene dijaIragme;
b) uklijestene dijaIragme.

Postupak dimenzioniranja armiranobetonske dijaIragme obuhvata odredivanje:
- dubine Iundiranja AB dijaIragme;
- poprecni presjek AB dijaIragme;
- velicinu sile, polozaj i broj potrebnih zatega;
- polozaj i dimenzije sidrenog bloka;
- duzina sidrene dionice |4|.

MEHANIZMI LOMA ANKEROVANIH ARMIRANOBETONSKIH DIJAFRAGMI

Potporna konstrukcija treba biti tako dimenzionirana da je dovoljno pouzdana da preuzme sva
opterecenja koja moze dozivjeti tokom njene izgradnje ili upotrebe. Za ugradene potporne
konstrukcije tipicna granicna stanja nosivosti na koja treba provjeriti pouzdanost konstrukcije su:
- rotacijski slom (rotacija stijene zbog popustanja pasivnog otpora tla),
- vertikalna stabilnost zida,
- slom elemenata stijene - lom stijene od savijanja,
- pucanje slobodne dionice sidra,
- cupanje sidrisne dionice sidra,
- izbijanje plitkih sidrisnih blokova,
- hidraulicki slom dna gradevne jame,
- izdizanje dna jame zbog prevelikih vertikalnih pritisaka iza zida,
- izdizanje konsrukcije ili njenog dijela zbog djelovanja uzgona |3|.

Kod ankerovanih dijaIragmi uzroci za Iormiranje mehanizma loma mogu biti:
279

a) Rotacijski slom
Stabilnost ankerovanih dijaIragmi se postize obezbjedenjem dovoljne dubine ugradivanja u tlo ispod
dna gradevinske jame. Ankerovane dijaIragme imaju manju deIormabilnost od drvenih i celicnih talpi
a s time i slozeniju raspodjelu pritisaka na zid konstrukcije. To se narocito odnosi na gradevinske jame
dubine preko 8,0 m. Kod ovih konstrukcija neophodno je uzeti u obzir meduzavisnost djelovanja
konstrukcija tlo. Dubina Iundiranja dijaIragmi u direktnoj je zavisnosti od usvojenog statickog
sistema. Konzolne dijaIragme imaju vrlo veliku dubinu Iundiranja kako ne bi doslo do njenog
horizontalnog pomijeranja ili rotacije (sl.4a). Osnovna pretpostavka kod slobodno oslonjene
dijaIragme je ta da je dubina Iundiranja, u odnosu na dno temeljne jame, tolika da omogucava
slobodnu rotaciju njenog donjeg kraja. Pri tome se gornji kraj rotira oko oslonca koji je Iormirao
anker. Kod ankerovanih uklijestenih dijaIragmi je sprijecena rotacija donjeg kraja dijaIragme (sl.4b).
Racunski dobijene dubine Iundiranja dijaIragmi se redovno uvecavaju za 20.U slucajevima da
dubina Iundiranja dijaIragmi nije dovoljna moguc je gubitak stabilnosti i pojava sloma tla.
Iste posljedice za ankerovane konstrukcije moze prouzrokovati nedovoljna dubina sidrenja odnosno
kada sidrenje nije izvrseno u masiv iza tzv. klizne ravni (sl. 4b) |4|.

Dno gradevinske jame
Klizna ravan
Postojeci teren
POTPORNA
KONSTRUKCJA

Dno gradevinske jame
Klizna ravan
Postojeci teren
POTPORNA
KONSTRUKCJA
Ankeri
Sidrisni
blok

Slika 4a. Konzolna dijaIragma Slika 4b. Ankerovana dijaIragma
Slika 4. Rotacijski slom i izdizanje dna jame zbog prevelikih vertikalnih pritisaka iza zida
Figure 4a. Cantilever wall Figure 4b. Anchored wall
Figure 4. Rotational Iailure caused by too strong vertical Iorces

b) Vertikalna stabilnost zida
Za provjeru vertikalne stabilnosti zida neophodno je izvrsiti provjeru naponskog stanja u samoj
temeljnoj spojnici armiranobetonske konstrukcije i tla. Usljed dejstva vlastite tezine armiranobetonske
dijaIragme i eventualnog vertikalnog vanjskog opterecenja direktno na krunu zida moze doci do
nezeljenih deIormacija i slijeganja kompletne konstrukcije. Usvajanjem odgovarajuce debljine zida
eliminisala bi se mogucnost prekoracenja napona i sloma tla zbog vertikalnog opterecenja sa
konstrukcije na tlo. Na ovaj problem posebnu paznju treba obratiti ukoliko je armiranobetonska
dijaIragma sastavni dio buduce gradevine (sl. 5).
Poprecni presjek armiranobetonske dijaIragme mora biti dimenzioniran tako da je otporan na
djelovanja svih opterecenja i pomjeranja koja nastaju u Iazama izrade i eksploataciji konstrukcije.
Mora biti osigurana nosivost svakog presjeka zida kako sa stanovista cvrstoce betona tako i celika.
Neophodno je da se izvrsi detaljno prikupljanje svih podataka o mediju u kome se gradi kao i da se
predvide sva moguca opterecenja na buducu konstrukciju uz primjenu odgovarajucih Iaktora
sigurnosti. Lom u najopterecenijim presjecima ili pojava plasticnih zglobova moze nastati usljed
usvajanja malog poprecnog presjeka - debljine dijaIragme kao i nedovoljnim kolicinom armature u tim
presjecima. Takode, lom moze nastati i u eksploataciji kao posljedica pojave korozije armature nastale
zbog vecih deIormacija te pojave prslina, zatim nedovoljne debljine zastitnog sloja i sl. (sl.6) |5|.
280

a) b)
Dno gradevinske jame
Ankeri
Sidrisni
blok
POTPORNA
KONSTRUKCJA

Dno gradevinske jame
Postojeci teren
POTPORNA
KONSTRUKCJA
Plasticni
zglob

Dno
gradevinske jame
Postojeci teren
POTPORNA
KONSTRUKCJA
Plasticni
zglob
Ankeri
Sidrisni
blok

Slika 5. Vertikalna stabilnost zida Slika 6. Slom elemenata zida: a) konzolni b) ankerovana i lom zida dijaIr.
Figure 5. Vertical stability oI wall Figure 6. Wall Iailure: a)cantiliver, b) ancorage

c) Popustanje ankera u tlu

Armiranobetonske dijaIragme se cesto podupiru ankerima kojima se dio opterecenja zida prenosi u tlo
u njegovoj pozadini. Sidra prenose silu u tlo preko sidrisne dionice u kojoj su celicno uze ili sipka u
tijesnoj vezi sa tlom. Pri dimenzioniranju neophodno je da se odrede adekvatne karakteristike ankera
kao i njihov polozaj u odnosu na visinu jame, predvidjeti potreban broj ankera kao i broj ugradenih
redova. U zavisnosti od statickih uticaja i geotehnickih parametara tla u kome se gradi odreduju se
polozaj i dimenzije sidrenog bloka i duzina sidrene dionice. Da bi anker sluzilo svojoj svrsi, mora
pouzdano prenijeti silu u tlo, a ovo pak mora biti dovoljno stabilno da je pouzdano preuzme. Iz tog
razloga je povoljno sidrisnu dionicu ankera, odnosno zonu u kojoj anker prenosi opterecenje u tlo,
smjestiti iz zona koje su u plasticnoj ravnotezi. Takoder, ako je podrucje u koje anker prenosi
opterecenje u tlo u plasticnoj ravnotezi, kao sto je slucaj prijenosa sile u sidrisni blok, onda treba
izbjegavati da se ta zona preklapa sa zonom plasticne ravnoteze aktivnog na koju se racuna za
aktiviranje aktivnog tlaka.

Kod ankerovanih armiranobetonskih dijaIragmi vrlo je vazna analiza granicnih stanja i nastajanje
mehanizma loma |8|. Glavni uzroci za Iormiranje mehanizma loma najcesce su:
- Popustanje ankera prouzrokovano prekoracenjem granice razvlacenja u ankeru. Usljed toga dolazi
do promjene statickog sistema te preraspodjele naprezanja. Uklijestena dijaIragma postaje
konzolna sa malom dubinom uklijestenja te zbog toga moze doci do velikih pomijeranja i loma
zida dijaIragme (sl.7) |7|.
- Povecanje sile u ankeru moze prouzrokovati prekoracenja smicuce cvrstoce u zoni sidrenja sto kao
posljedicu moze imati popustanje sidrista ankera u tlu (sl.8) |7|.
- S obzirom da sile u ankeru mogu biti velike, spoj potporne konstrukcije i ankera mora biti pazljivo
dimenzioniran i izveden. Ankeri moraju biti dimenzionirani da preuzmu predvidene zatezuce sile
ali i sile cupanja u sidrisnoj dionici ankera. U betonskim se dijaIragmama na mjestu buducih
ankera ostavlja posebna celicna armatura (spiralna armatura oko ankera) kako bi se osigurala
konstrukcija od opasnosti od proboja pod velikom silom. Popustanje ili otkazivanje kotve na
mjestu ankerovanja zatege u dijaIragmu ima za posljedicu ispadanje ankera iz konstruktivnog
sistema dijaIragme (sl.9) |7|.

d) Slijeganja poduprtog dijela tla
Pojava slijeganja i klizanje poduprtog dijela tla kao posljedica povecanja vanjskog opterecenja ili
promjene geotehnickih svojstava tla. Dolazi do deIormacija, popustanja i promjene geometrijskih
osobina ankera sto u konacnici moze prouzrokovati velika ostecenja kako na potpornoj konstrukciji
tako i na okolnim objektima (sl.10).
281

Dno gradevinske jame
Postojeci teren
POTPORNA
KONSTRUKCJA
Ankeri
Sidrisni
blok

Dno gradevinske jame
Postojeci teren
POTPORNA
KONSTRUKCJA
Ankeri
Sidrisni
blok

Dno gradevinske jame
Postojeci teren
POTPORNA
KONSTRUKCJA
Ankeri
Sidrisni
blok
Kotva

Slika 7. Popustanje ankera u tlu Slika 8. Cupanje sidrisnog bloka Slika 9. Otkaz kotvena mjestu zatege
Figure 7. Tie rod Iailure Figure 8. Anchor passive Ioilure Figure 9. Walls system Iailure

Dno gradevinske jame
Ankeri
POTPORNA
KONSTRUKCJA
Sidrisni
blok
Postojeci teren

Slika 10. Slijeganja poduprtog dijela tla Slika 11. Hidraulicki slom dna gradevne jame
Figure 10. Supported ground subsiding Figure 11. Building pit hydraulic Iailure

e) Sigurnost od hidraulickog sloma tla
U gradevinskoj praksi, ova pojava je narocito znacajna, kada se voda crpi iz dubokih iskopa u
nekoherentnom materijalu (sitan pijesak). U tom slucaju tlo se ponasa kao tekucina, voda ga iznosi u
gradevnu jamu i ono nema otpornosti prema vanjskim silama koje na njega djeluju. Hidraulicki slom
tla nastupa kad izlazni gradijent u podrucju A (sl.10) dostigne kriticnu vrijednost! Zbog razlike
potencijala Ah dolazi do tecenja materijala ispod zagatne stijene. Uslijed tecenja dolazi do promjene
zapremninske tezine tla. Posto tlo ne moze preuzeti zatezuce sile naprezanja, a u podrucju A izlazni
gradijent ima smjer prema gore i dolazi do izdizanja tla, tj. sloma tla. Kada dode do ove pojave u
gradevinskoj jami posljedice su kobne. Hidraulicki slom se moze sprijeciti povecanjem dubinu
zabijanja zagatne stijene (za veci , manji ) i smanjenje ( potencijal ) |6|.

ZAKLJUCCI I PREPORUKE

Cilj ovog istrazivanja bio je da se objedine i prikazu svi realni mehanizmi loma, njihovi uzrocnici, kao
i mjere koje je neophodno poduzeti kako bi se takva granicna stanja izbjegla ili dovela u mjeru da
bitno ne uticu na stabilnost konstrukcije. Pregledom obuhvacenim u ovom radu date su osnovne
karakteristike ankerovanih armiranobetonskih dijaIragmi. Prikazana su sva predvidiva djelovanja
mogucih vrsta opterecenja kao i neophodne provjere stabilnosti konstrukcije. Proucena su i prikazana
moguca granicna stanja i mehanizmi loma za ovu metodu zastite gradevinskih jama.
Moze se zakljuciti da je za proracune pri projektovanju i ocjeni stabilnosti AB dijaIragmi neophodno
izvrsiti detaljnu pripremu u pogledu prikupljanja relevantnih ulaznih podataka. Ti podaci se odnose na
prirodu i velicinu konstrukcije, uslova vezanih za njenu okolinu, uslova u tlu, stanju podzemnih voda,
seizmickih parametara, uticaja okruzenja koji uticu na trajnost i sl. Dakle, Iormiranje proracunskih
282
modela treba da opisuje realno ponasanje tla i konstrukcije za razmatrano granicno stanje. Kada je to
moguce, proracunski model treba povezati sa izvrsenim osmatranjima i predhodnim projektima,
modelskim ispitivanjima ili drugim analizama.
Potrebna stabilnost ankerovanih dijaIragmi na rotacijski slom se postize obezbjedenjem dovoljne
dubine ugradivanja u tlo ispod dna gradevinske jame kao i sidrenjem ankera u medij iza klizne ravni.
Vertikalna stabilnost zida se postize uzimanjem u analizu svih vrsta opterecenja koje djeluje na kruni
zida i njegovog uticaja na povecanje i prekoracenje naponskog stanja u temeljnoj spojnici sa tlom. Na
osnovu dobijenih rezultata, usvajanjem odgovarajucih geometrijskih elemenata zida, eliminisala bi se
mogucnost sloma tla.
Slom elemenata zida dijaIragme javlja se zbog neadekvatnog izbora povrsine poprecnog presjeka
betona i celika. Lom moze nastati i zbog korozije armature nastale zbog vecih deIormacija te pojave
prslina, zatim nedovoljne debljine zastitnog sloja i sl. Pravilnim odabirom geometrije poprecnog
presjeka te zadovoljavanjem granicnih vrijednosti cvrstoce betona i celika, te kontrolom izvodenja
radova pomenuti nedostaci se mogu u potpunosti eliminisati.
Vrlo vaznu ulogu u stabilnosti potporne konstrukcije imaju ankeri. Neophodno je da slobodna duzina
anker ima dovoljnu duzinu kako bi se ankerovanje izvrsilo u zoni stabilnog tla izvan klizne ravni kako
nebi doslo do cupanja sidrisnog bloka. Ukoliko se ankeri prednaprezu narocitu paznju treba posvetiti
uticaju dodatnih sila na konstrukciju i sidrisnu kotvu. Da bi se izbjegla mogucnost popustanja ankera
prouzrokovanog prekoracenjem granice razvlacenja u ankeru neophodno je pri dimenzionisanju uzeti
u obzir sva moguca dejstva opterecenja kako pri izgradnji tako i u eksploataciji gradevine. Anker je
potrebno adekvatno zastititi od nezeljenih uticaja podzemne vode.
Preporucuje se da se redovno vrsi osmatranje eventualnih pomijeranja zida ili njegovih dijelova. U
eksploataciji, usljed promjena odnosno povecanja opterecenja van iskopa gradevinske jame te
djelovanjem raznih uticaja ( promjene rezima podzemne i povrsinske vode i sl. ), moze doci do pojave
slijeganja tla u zoni sidrisne dionice te bitno uticati na stabilnost konstrukcije. Prilikom snizavanja
nivoa podzemne vode u koherentnim, pa i nekoherentnim tlima dobro treba paziti da se crpljenjem
vode ne stvore takvi hidraulicki uslovi koji izazivaju hidraulicki slom tla. Nevedene preporuke,
nadamo se ce biti od koristiti u inzenjerskoj praksi pri rjesavanju slozenih geotehnickih problema
vezano za predvidanja realnog ponasanja ankerovanih AB dijaIragmi.

ZAHVALNOST
Drugi autor R. Folic je zahvalan na Iinansijskoj pomoci Ministarstvu za nauku i tehnoloski razvoj Republike
Srbije u okviru Projekta TR 36043 "Razvoj i primena sveobuhvatnog pristupa projektovanju novih i proceni
sigurnosti postojecih konstrukcija za smanjenje seizmickog rizika u Srbiji"

LITERATURA

|1| Terzaghi, K.: Teorifska mehanika tla Naucna knjiga, Beograd 1972.
|2| Nonveiller, E.: Mehanika tla i temelfenfe gradevina, Skolska knjiga, Oktober 1979.
|3| Ivsic, T.: Nasute i potporne gradevine, G. F. Zagreb,
|4| Coric, S.: Geostaticki proracuni Naucna knjiga, Beograd 1989,
|5| Stevanovic, S.: Fundiranfe gradevinskih obfekata-knfiga I, Naucna knjiga, Beograd 1989.
|6| Roje-Bonacci, T.: Sloene geotehnicke gradevine, IGH d.d.Zagreb,
|7| Pavlovic, P., Folic, R.: Interakcifa konstrukcifa-tlo kod ankerovanih armiranobetonskih difafragmi, SGITJ,
Gradevinski kalendar 2004, Beograd, str. 256-281.
|8| Folic, R., Popovic, B., Pavlovic, P.:Prilog proucavanju AB ankerovanih dijaIragmi, Drugo savetovanje
Drustva zaa mehaniku tla i Iundiranje Srbije, Donji Milanovac, Zbornik, str. 335-350.
|9| Pavlovic, P., Folic, R.: Interakcifa konstrukcifa-tlo kod ankerovanih armiranobetonskih difafragmi, SGITJ,
Gradevinski kalendar 2004, Beograd, str. 256-281.
|10| Folic, R., Pavlovic, P.: Problematika profektovanfa i gradenfa pod:emne etae Novosadske banke,
Savetovanje Specijalna poglavlja mehanike tla i Iundiranja, SGITS, Cavtat, Zbornik, str. 443-466.
283




ADAPTACIJA I SANACIJA OTVORENOG STADIONA
'SRC TASMAJDAN U BEOGRADU

Branislava Lazovic

Saobracafni institut CIP, Nemanfina 6/IJ,Beograd, Srbifa
E-mail adresa. la:ovicbsicip.co.rs

REZIME

U ovom tekstu najpre su predstavljeni razlozi adaptacije i sanacije otvorenog stadiona klizalista
Tasmajdan, a zatim su navedeni predvideni radovi na adaptaciji i sanaciji stadiona kao i na uredenju
pristupnih platoa, saobracajnica i parkinga oko objekta. Opisano je stanje u kome je zatecen objekat, i
predlozene su mere za njegovu sanaciju i modernizaciju.

KLJUCNE RECI: otvoreni stadion, klizaliste, sanacija, radovi, eIekti.

ADAPTATION AND SANATION PROJECT FOR OUTDOOR
STADIUM 'SRC TASMAJDAN IN BELGRADE

ABSTRACT

This paper presents resaons Ior adaptation and sanation oI stadium and outdoor ice rink which are part
oI the Tasmajdan sports and recreational centre, Iollowed by the list oI construction works on access
points, roads and parking space that is also part oI the complex. The paper also describes the state oI the
stadium beIore the reconstruction and proposes the measures Ior its sanation and modernization.

KEYWORDS: outdoor stadium, ice rink, sanation project, works, results


UVOD

U okviru sportsko rekreativnog centra SRC Tasmajdan u ulici Ilije Garasanina 26-28 nalazi se
otvoreni stadion koji je i najstariji izgradeni objekat ovog sportskog centra. Trenutno je nebezbedan za
sve korisnike i posetioce. Stadion Tasmajdan graden je u periodu od 1951. do 1954. godine po
projektu arhitekata Mihajla-Mike Jankovica i Ugljese Bogunovica. Kao jedan od prvih posleratnih
javnih objekata nagraden je prvom Oktobarskom nagradom grada Beograda za arhitekturu 1956
godine.
UDK: 725.86.059 (497.11)
Pregledni (struni) lanak
284
MALO ISTORIJE

Kada u svakodnevnom zivotu kazemo - Tasmajdan, obicno mislimo na oazu zelenila usred grada, na
park a zatim i na stadion i bazene. Jedinstveni centar ne samo u zemlji vec i u Evropi za vrhunski sport
ali i za svakog gradanina.Ceo kompleks danasnjeg Tasmajdana sa parkom i sportskim centrom, nastao
je na delu koji su Beogradani zvali " pistolj mala", jer je to bilo krajnje zapusteno podrucje u svakom
pogledu.

Radovi su poceli u avgustu 1952. godine, izgradnjom Iabrike za proizvodnju tabli "higijenskog leda"
(za hladnjace, u kojima je cuvana hrana). Rasciscavanje terena vrseno je i minama, pobijeni su i prvi
sipovi od armiranog betona. Prvobitni naziv bio je "Preduzece za proizvodnju i prodaju leda".
U isto vreme je pocela izgradnja vestackog klizalista koje ce biti baza buduceg stadiona. U
pripremljeni teren, plitak bazen, ugradeno je blizu 20 km rashladnih cevi, u 333 reda po 60 metara.
Tim cevima strujala je "sola", slana voda rashladena do -15 stepeni u ledari, a zatim, uz pomoc pumpi
neprestano je hladila ledenu povrsinu iznad cevi. Dvadeset drugog i dvadeset treceg decembra 1953.
prvi put napravljen je led na vestackom klizalistu.(2)

Tada se rodila ideja o izgradnji stadiona u centru grada i ta ideja je podrzana, napravljena je maketa
buduceg stadiona po projektu arhitekte Mike Jankovica. Zvanicno tasmajdansko klizaliste je otvoreno
24 januara 1954 godine turnirom za prvenstvo Srbije. Prva medunarodna utakmica odigrana je
12 Iebruara 1954 sa Austrijom. (2)

Po zavrsetku zimske sezone, cevi bi se pokrivale slojem mlevenog tasmajdanskog kamena pomesanim
sa sljakom sa elektricne centrale iz Velikih Crljena, tako bi se klizaliste pretvorilo u teren za odbojku,
kosarku, tenis, rvanje, boks, za kulturno- zabavne aktivnosti i td. Stadion je projektovan da moze da
primi 9 000 gledalaca ( 7 500 sedenje).


Slika 1: stadion Tasmajdan po zavrsetku izgradnje
Figure 1: Tasmajdan stadium aIter completion oI construction works
285
Stadion je izgraden u periodu od 1952-1955, prvo takmicenje u hokeju na ledu odrzano je 22-23
decembra 1953, zvanicno je otvoren 24.januara1954. radove je izvodio"Komgrap" Beograd. Povrsina
pod objektom je 5.265m
2
, povrsina sportskog borilista je 1800 m
2
, kapacitet tribina 7 500 mesta.
Sportski teren je pogoda za mali Iudbal, kosarku, odbojku, boks, rukomet. Stadion ima dve sale za sve
vrste borilackih sportova ( macevanje, karate, itd). Izuzetno je pogodan za razne kulturno zabavne
priredbe zbog svoje akusticnosti.

U drugoj Iazi planirana je izgrdnja otvorenog bazena olimpijskuh dimenzija, potom je izgradeno
zatvoreno plivaliste sa pratecim sadrzajima (sauna, kuglana, sala za rekreaciju, hotel, restoran,
lekarska ambulanta i kuca lepote) u zgradi bivse Vatrogasne komande. Letnji olimpijski bazen
zvanicno je otvoren letnji olimpijski bazen 1961, pokriveno plivaliste 1968 godine.(2)

Oko 3000 ljudi dnevno, svih uzrasta dolazili su na tasmajdanski led da tu dozive svoj " beli san"
Tako je Tasmajdan postao ukras grada, centar sportskog zivota u gradu, ali je doprineo i zacetku
pokreta za masovno bavljenje sportom i rekreacijom. Tasmajdan je bio otvoren za sve.( 2)
STADION DANAS

Po izgradnji otvorenog i zatvorenog plivalista sa pratecim sadrzajima, ceo kompleks postao je
kvalitetan sportsko-rekreativni centar - SRC " Tasmajdan".

Objekat - stadion Tasmajdan nalazi se u okviru prostorne celine "Stari Beograd" koja je pod zastitom
Zavoda za zastitu spomenika kulture grada Beograda i Zavoda za zastitu prirode Srbije. Pecina koja je
nastala na mestu rimskog (kasnije turskog) kamenoloma (taskamen, majdanrudnik), uslovila je
odgovarajuce postavke o oblikovanju prostora. AmIiteatralni oblik pecine je prirodan, i kao takav je u
potpunosti uklopljen u gledaliste. U okviru parcele na kojoj je izgraden stadion, nalazi se miocenski
sprud badenske starosti proglasen za zasticeno prirodno dobro.

Gledalisne tribine projektovane su za 7500 sedecih mesta. Kapacitet stadiona je 9.000 mesta.
Tribine su izgradene na armiranobetonskim ramovima (47 ramova-nosaca) sa monolitnom plocom.
Originalna obloga je bila od ploca belog mermera. Podtribinski prostor koristi se za sluzbene
prostorije (manji deo), preostali prostor je izdat zakupcima. Celokupni prostor je devastiran obzirom
da je svaki zakupac izvodio radove prema svojim potrebama, bez tehnicke dokumentacije.(3)


Slika 2: Izled stadiona danas
Figure 2: How stadium looks today
286
Gledaliste, zgrada "ledare" (sadasnja sportska sala) i ploca klizalista Iundirani su na Iranki sipovima,
posto je teren u nasipu od nekvalitetnog materijala. Gledalistu se prilazi sa dve strane. Glavni prilaz je
iz ulice Ilije Garasanina. Drugi prilaz je iz Aberdareve ulice. Prilaz iz parka je zatvoren izgradenim
objektima. Postoji prolaz do sklonista ispod stene. Na sve cetiri strane stadiona izgradeni su bespravni
objekti, neki su montazni a neki zidani i potpuno su ugrozili izgled objekta kao i vizuru prema steni.

Najstariji objekat sportsko rekreativnog centra Tasmajdan Stadion, tiho propada u senci
tasmajdanske stene, zaboravljen i napusten. Odavno nema masina za pravljenje leda, tribine su
opustele, teren je zapusten. Na tribinama nema vise ni jedne mermerne ploce koja nije ostecena,
mnoge su otpale, neke i nedostaju, stena je zarasla u siblje i stadion izgledom potseca na ranjenika
koji ceka prvu pomoc.

Sazreo je zakljucak da Stadion treba oziveti dahom modernog vremena, uslova, namena i materijala.
Sanacijom tribina, podtribinskog prostora, kao i kompletnog spoljnog uredenja i svega dotrajalog,
modernizacijom sadrzaja treba osposobiti ovaj objekat da sluzi za razlicite namene, i da bude stalno
u upotrebi.


Slika 3: Izled stadiona danas
Figure 3: How stadium looks today
STADION SUTRA

U cilju privodenja optimalnoj nameni neophodno je uraditi sanacione i Iunkcionalno organizacione
radove u skladu sa projektnim zadatkom, kao i sa savremenim tehnoloskim zahtevima i standardima.
Zakljucak je da ce objekat po zavrsetku planiranih radova zadovoljiti standardom predvidene tehnicke
uslove za odrzavanje sportskih i drugih planiranih maniIestacija.

Osnovno konceptualno resenje sanacije i adaptacije uradeno je tako da se u potpunosti zadrzi izvorni
autorski koncept u okviru postojeceg volumena i gabarita objekta, kao i arhitektonske karakteristike,
vodeci racuna o konstruktivnoj stabilnosti objekta.
Uklanjanjem bespravno podignutih objekata, zatim loze prema parku , objekata ka ulici Abardarevoj
kao i objekata na samom ulaznom platou kompleksa, ponovo ce se otvoriti vizura na vidljivi deo
spruda i crkvu Sv. Marka.
287

Resenjem adaptacije, koje je prihvaceno od strane korisnika, zadrzana je osnovna Iunkcionalna sema u
objektu, osim sto su pojedini prostori dobili novu namenu shodno celokupnoj organizaciji rada u
objektu.

Deo stadiona prema steni ima tri nivoa a sve ostalo je u jednom nivou. Sportski blok, sluzbeni i
komercijalni sadrzaji su na nivou 115.00, na nivou 118. 40 su sanitarni cvorovi i kaIe bar za posetioce.
Na koti 121.80 su komercijalni sadrzaji i grupa sanitarnih prostorija za juzni sektor tribina. Na ulazu iz
Abardareve ulice je smesten sanitarni cvor za severni sektor tribina kao i biletarnica.
Svaki sektor na gledalistu ima svoj prilaz i sanitarni cvor. Sanitarnom cvoru mogu da pristupe i lica sa
posebnim potrebama. (1)

Parterno uredenje ispred samog kompleksa do ulice I. Garasanina podrazumeva nivelaciju platoa i
ponovno poplocavanje, Iormiranje parking prostora, sanaciju Iontane uz ocuvanje postojeceg oblika,
gabarita i vodene skulpture kao i postavljanje urbanog mobilijara (klupe, korpe za otpadke, Iiksni
granicni stubici). Povrsina parcele obuhvacena intervencijom iznosi P14.429,30m
2
.

Projekat sanacije i adaptacije otvorenog stadiona podrazumeva radove koji nece narusiti izvorno
konceptualno resenje, predvideni su sledece radovi (1) :
Spustanje nivoa terena igralista do nivoa neophodnog za Iormiranje propisanih visina ulaza u
prostorije ispod tribina objekta kao i u sam stadion.
Rekonstrukciju terena za potrebe postavljanja Iiksnog klizalista. Teren ce se koristiti za
klizanje i druge sportske aktivnosti kao i za priredbe i koncerte.
Adaptaciju i sanaciju Iunkcionalno pratecih objekata i prostorija ispod tribina.
Sanaciju armirano betonske konstrukcije tribina, postavljanje nove hidroizolacije i zavrsne
obloge od prirodnog kamena.
Sanaciju ravnih krovova-terasa.
Osposobljavanje prolaza iz ulice Ilije Garasanina za dostavna i protivpozarna vozila i eIikasnu
evakuaciju ljudi.
Radove unutar objekata (novi pregradni zidovi, podne,zidne i plaIonske obloge).
Nove instalacije vodovoda i kanalizacije, termotehnicke instalacije sa rekuperacijom otpadne
toplote, elektroenergetske i telekomunikacione instalacije.
Revitalizaciju i sanaciju Iasadnih povrsina izvedenih u prirodnom i vestackom kamenu.
Parterno uredenje svih pristupnih platoa kompleksa i Iontane.
Uredenje saobracajnice i parking prostora.
Postavljanje nove ograde na tribinama i oko stadiona, kao i svih ulaznih kapija, radovi na
sanaciji spruda.
Rusenje bespravno podignutih objekata.

Svi materijali koji su predvideni za objekat su kvalitetni, savremeni i u skladu sa namenom prostora a
narocito se vodilo racuna o uklapanju u postojece okruzenje. Fasada prema spolja i unutar gledalista
je obradena u vestackom pikovanom kamenu sa kombinacijom prirodnog kamena. Sva stepenista,
tribine i platou su od su od prirodnog kamena. Adaptacija stadiona po spoljasnjoj likovnoj obradi i
materijalizaciji sprovedena je u skladu sa izvornim autorskim konceptom, postojecom arhitekturom i
ambijentom.
288


Slika 4: Model planiranog izgleda stadiona Tasmajdan
Figure 4: How Tasmajdan stadium will look aIter the recovery

EFEKTI

Stvoreni su svi neophodni preduslovi za siru ponudu sportskih i drugih aktivnosti koje se mogu
odvijati na stadionu van zimske sezone za visestruko koriscenje kao na primer za tenis, mali Iudbal,
rukomet, odbojku, kosarku, sportove sa loptom, pista za rolere, koncerte, izlozbe, sajmove.

EIekti ovog velikog posla su multiIunkcionalnost i povecana atraktivnost za posetioce celog
kompleksa, povecanje energetske/ekonomske eIikasnosti koriscenjem otpadne toplote rashladnog
postrojenja za grejanje unutrasnjih prostorija, sanitarne vode i eventualno za grejanje bazenske vode.

Planirana sanacija i adaptacija objekta stadiona i uredenje spoljasnjih prostora je u skladu sa
tehnoloskim, Iunkcionalnim i estetskim zahtevima koje objekat treba da ispuni shodno svom
kulturno-istorijskom znacaju. Stadion Tasmajdan ce biti jedino otvoreno Iiksno klizaliste u Srbiji po
zavrsetku planiranih radova.

REALIZACIJA I PROBLEMI

Tehnicka dokumentacija za objekat ne postoji, pa su snimanja vrsena na licu mesta kao i istrazne jame
da bi se deIinisali pojedini konstruktivni elementi.
Odreden problem predstavljalo je uskladivanje sa vazecim propisima na primer, protivpozarnim.
Propisi za klizalista nisu striktno deIinisani, pa su korisceni dostupni evropski propisi i preporuke.

LITERATURA

1. Glavni arhitektonski projekat adaptacije i sanacije otvorenog stadiona SRC Tasmajdan ,
SI CIP 2010-2011- Glavni projektant Branislava Lazovic, dia.
2. Rade Stanojevic, Tasmajdanske price , 1984
3. Pregled arhitekture - Vesnik drustva arhitekata Srbije, Beograd, oktobar 1954




289



SANACIJA POTPORNOG ZIDA

Milutin Vucinic
*


*SEIZMOKONSTRUKTOR d. o. o., Jelfka Jlahovica 24, Podgorica
sei:mo-konstruktort-com.me

REZIME

U clanku je prikazano rjesenje potporne konstrukcije na magistralnom putu Kolasin Podgorica, kojom
je izvrsena sanacija postojeceg potpornog zida od kamena, i iznad i u njegovoj neposrednoj blizini
postojeceg zida od armiranog betona, cime je obezbijedena odgovarajuca zastita od daljeg deIormisanja
postojeceg kolovoza i trupa, cija nestabilnost je uzrokovana pomjeranjem potpornih zidova. Sanaciono
rjesenje je prilagodeno prirodno diktiranim uslovima terena, koji se mogu sagledati iz dijela prilozene
Ioto dokumentacije. Na osnovu sprovedene staticke i seizmicke analize konstrukcije i provjere
odgovarajucih stanja stabilnosti, u radu je ukazano da se u seizmickim podrucjima uticaji od djejstva
zemljotresa na ove konstrukcije, ne mogu zanemariti.

KLJUCNE RIJECI: Potporna konstrukcija, sanacija, seizmicko djejstvo

RETAINING WALL REPAIR

ABSTRACT

The article presents a solution supporting structures on the main road Kolasin-Podgorica, which was
carried out rehabilitation oI the existing retaining wall oI stone, and above and in the immediate vicinity
oI the existing wall oI reinIorced concrete, which is provided with adequate protection Irom Iurther
strain the existing pavement and trunk, which instability is caused by the displacement oI retaining
walls. Needed a solution adapted to natural conditions dictated by the terrain, which can be seen Irom
the part attached photo gallery.

Conducted on the basis oI static and seismic analysis oI the construction
and validation oI appropriate states oI stability, the paper points out that the seismic regions-eIIective
impacts oI earthquakes on these structures, can not be ignored.


KEY WORDS: Support construction, renovation, seismic eIIect


UVOD

Zahtjev Investitora - Ministarstva pomorstva i saobracaja Crne Gore je bio da se izradi projektna
dokumentacija za sanaciju potpornih zidova na magistralnom putu Kolasin Podgorica na dionici
Dolovi i izvrsi odgovarajuca zastita od daljeg deIormisanja postojeceg kolovoza i trupa, cija
nestabilnost je uzrokovana pomjeranjem potpornih zidova.

U tom cilju pored prilozene postojece projektne dokumentacije na osnovu koje su izvedeni radovi na
predmetnoj dionici, izvrsena su i dopunska geodetska snimanja radi dobijanja sto pouzdanijih
parametara neophodnih za projektovanje potpornih konstrukcija, a parametri o geotehnickim
UDK: 624.151.059.3
Pregledni (struni) rad
290
sredinama korisceni su iz prilozeng Elaborata o detaljnim geotehnickim istrazivanjima izvrsenim
2003. godine.

POSTOJECE STANJE

Uvidom na licu mjesta projektanta i predstavnika Investittora uoceno je da se u potpornom
armiranobetonskom zidu postavljenom neposredno uz kolovoz pojavilo vise vertikalnih pukotina i
otklona kampada u odnosu jedne na drugu. Takode je vidno i odvajanje potpornog zida od kolovozne
trake u sirini oko cm i nesto vise. Primijecene su i naprsline duz asIaltne kolovozne konstrukcije,
odnosno u habajucem sloju sredinom desne saobracajne trake, iduci od Podgorice prema Kolasinu, na
traci pored armiranobetonskog potpornog zida.

Par metara nize i dalje od pomenutog zida nalazi se potporni kameni zid, kod koga je uoceno znatno
razdvajanje kampada na proIilu 66, sa pomjeranjem (smicanjem), kako je konstatovano u Eleboratu o
geotehnickim istrazivanjima, 15 20 cm. Naime, prema navodima u Elaboratu o detaljnim
geotehnickim istrazivanjima, projavljene deIormacije na proIilima 60 68 uslovljene su klizanjem
odnosno pomjeranjem potpornog zida, sto je jasno vidljivo u podrucju dilatacije na pomenutom proIilu
66, gdje se konstatuje da je klizanje ostvareno po kontaktu temelj stijena, ili po meduslojnim
ravnima u stijeni na kojoj je zid temeljen, neposredno ispod kontakta temelj stijena.

Vizuelnim pregledom, koliko je to bilo moguce u datim uslovima sagledati, da se pretpostaviti, da se
pomjeranje kamenog zida sastoji od pomjeranja po kontaktu zid temelj i relativnog pomjeranja koja
su izazavana pritiskom od tla, armiranobetonskog potpornog zida i saobracajnog opterecenja.

Prostor u vidu platIorme, izmedu podnozja armiranobetonskog potpornog zida i vrha kamenog zida, je
djelimicno prekriven slojem betona u kojem je ugradena izvjesna armaturna mreza, a namjera je bila
da doprinese stabilnosti potpornih konstrukcija.


FOTO DOKUMENTACIJA ZATECENOG STANJA

FotograIije su snimljene prilikom obilaska lokacije. Na tim IotograIijama se jasno vidi pukotina
izmedu kolovozne konstrukcije i armiranobetonskog potpornog zida, kao i sama konIiguracija terena
iz koje se da uociti opravdanost usvojenog rjesenja.



Slika1. Pukotina izmedu kolovozne Slika 2. Odvajanje ivicnjaka od
i potporne konstrukcije kolovozne konstrukcije
Figure 1. The crack between the Figure 2. Separation oI the curb
pavement and retaining structure oI the pavement



291


Slika 3. Prostor plato iznad i izmedu postojeceg Slika 4. Uvecano prikazan dio pri kraju
kamenog i armiranobetonskog zida prethodnog snimka
(mjesto Iormiranja police)
Figure 4. Presents the Exaggerated at the
Figure 3. Space - plateau above and between the end oI previous recording
existing stone and reinIorced concrete wall
(a place Ior the police)


OBRAZLOZENJE SANCIONOG RJESENJA

Imajuci u vidu geotehnicke uslove tla i uslove za izvodenje radova na sanaciji koji su diktirani
prirodnim padinama i postojecim kosinama, te samom Iormom poprecnih i poduznih proIila za
najpovoljnije rjesenje nametnula se potporna konstrukcija tipa plocastog potpornog zida sa konzolom
(policom), ojacanog rebrima (kontraIorima) sa zasebnim osloncima.

Opravdanost usvojenog rjesenja lezi u cinjenici da je izvrsena znatna usteda mase gravitacijskog zida
uvodenjem konzole na prirodno diktiranoj visini, gdje tezina zasipa na njoj povoljno usmjerava
rezultantu sila koje djeluju na zid, odnosno zasip na konzoli povecava tezinu zida i povoljno
usmjerava rezultantu tezine i aktivnog pritiska. Na dio zida ispod konzole djeluje smanjeni aktivni
pritisak, sto ukupnu rezultantu pritiska cini manjom nego na zid bez konzole. Ovo rjesenje je
prikladno i zbog visine zida jer se znatnije smanjuju troskovi.

OPIS IZABRANE POTPORNE KONSTRUKCIJE

Odabrano konstruktivno rjesenje armiranobetonskog rebrastog potpornog zida sa zasebnim osloncima
sastoji se iz : vertikalnog plocastog zida sa policom, rebara kontraIora iz kojih su ispustena rebra za
prihvatanje police, zasebnih oslonaca temeljnih stopa ispod rebara.

Glavna rebra su isturena spolja, a konzolno rebro za prihvat police armiranobetonske ploce prema
nasipu. Gornji dio temeljne konstrukcije u svojoj sirini je dijelom podvucen ispod dijela kamenog
zida. Geometrijske karakteristike potporne konstrukcije za razmatrani proIil u ovom radu date su na
slici 5.

PRORACUN POTPORNE KONSTRUKCIJE

Proracun ojacanja potpornih zidova izvrsen je za kombinacije opterecenja u skladu sa nacrtom
Pravilnika o tehnickim normativima za projektovanje i proracun inzenjerskih objekata u seizmickim
podrucjima:
pritisak tla korisno opterecenje, pritisak tla seizmicko opterecenje i pritisak tla u miru.


292


Slika 5. Skica zida razmatranog proIila sa geometrijskim karakteristikama
Figure 5 Sketch oI the considered proIile wall with geometric characteristics

Za analizu tehnickog rjesenja sanacije korisceni su Iizicko-mehanicki parametri geotehnickih sredina,
koji su preuzeti iz Elaborata o detaljnim geotehnickim istrazivanjima na lokaciji Dolovi, a pri
iznalazenju uticaja od seizmickog dejstva uzeto je maksimalno ubrzanje od 0,14g za lokalne uslove
tla.

Vertikalni zid je tretiran kao kontinualna ploca sa dva prepusta, pri cemu je velicina prepusta odredena
iz uslova da svi oslonacki momenti budu jednaki.

KontraIori odnosno rebra su tretirana kao konzola ukljestena u temeljnu stopu plocu, na kom mjestu
se javlja najveci moment savijanja od uticaja mjerodavnih opterecenja.

Ploca koja sluzi kao polica, tretirana je kao ploca ukljestena na tri strane, a cetvrta strana je slobodna.
Dimenzije temeljnih stopa su odredene tako da su zadovoljeni uslovi dopustenog opterecenja, uslovi
deIormacije, kao i sigurnosti protiv klizanja i preturanja temelja, a njihovi oblici i dubina Iundiranja su
diktirani uslovima tla, odnosno konIiguracijom terena.

Rezultati proracuna, videni kroz vrijednosti momenata, za razmatrani proIil u datom presjeku,
pokazali su da je ucesce uticaja od zemljotresnog djejstva 31 od ukupnih uticaja.

IZVODENJE SANACIONIH RADOVA NA POTPORNOJ KONSTRUKCIJI

Prije izvodenja radova na projektovanoj armiranobetonskoj potpornoj konstrukciji, koja je ujedno i
obloga postojeceg kamenog zida, zid ocistiti od prljavstine, sto ce zajedno sa kamenim izbocinama
uciniti da se ostvari zadovoljavajuca veza kamena i betona, te neke posebne mjere u tom smislu nije
potrebno preduzimati.

Radi duzine zida i moguceg neravnomjernog slijeganja, kao i temperaturnih dilatacija, njegovo
izvrsavanje je predvideno u tri odvojena dijela, odnosno tri kampade. Odvajanje kampada je izvrseno
293
vertikalnim razdjelnicama (Iugama) velicine 1 cm, iz razloga sto stvarno narocito rastojanje nije
potrebno, vec je bitno da je izvseno odvajanje, a prilikom betoniranja sljedece kampade treba staviti
ma kakvu hartiju ili sloj stiropora.

Konzolna ploca-polica ne smije se ,oslanjati' na postojeci nasip odnosno zastor, medutim u Iazi
njenog izvodenja mora se svojom tezinom osloniti na zastor odnosno izravnajuci sloj koji treba da
posjeduje osobine Iiltra, debljine cca 25cm, te se procjenjuje da za vrijeme vezivanja betona od
navedene tezine nece doci do znatnijeg zbijanja.

Naime, iznad isplanirane postojece zaravni poloziti lomljeni kamen (sirom stranom dolje a vrhom
gore) a iznad ovog tucanik 30/50 mm u sloju 8-10cm. Ova podloga u statickom pogledu nije
homogena i ima znatan procenat supljina (25-40). Na ovaj nacin tlo ispod police nece biti
optereceno tezinom materijala iznad police, cime je ostvarena teznja da se aktivni pritisak na spoju
donjeg ruba police i zida svede na nulu.

Prije betoniranja police preko tucanickog sloja postaviti sloj stiropora debljine 2cm.
Potrebno je obezbijediti visinu nasipa na polici od 2m, pa ukoliko se ukaze potreba, neravnine na
postojecem nasipu-zaravni ispod police isplanirati.

Zavrsetke zida i police na krajevima, izvesti tako, da se nasip obezbijedi od raznosenja atmosverskom
vodom.
Materijal na konzoli mora posjedovati speciIicnu tezinu 24,5 kN/m, iz tog razloga nasip izvesti od
25 sljunkovito-pjeskovitog materijala i 75 kamenog nabacaja.

Zadnja strana gornjeg dijela zida, odnosno dijela zida iznad police, treba da bude sto ravnija i bez
supljina, kako se voda ne bi zadrzavala i prodirala u zid, zato povrsinu koja je u dodiru sa nasipom
treba dva puta premazati bitumenom.

U postojecem potpornom kamenom zidu postoje otvori za oticanje vode (barbakane), pa je neophodno
raspored i velicinu otvora u ploci novoIormirane potporne konstrukcije, koja je ujedno i njegova
obloga, prilagoditi tim otvorima.

Skupljanje vode iza zida treba bezuslovno sprijeciti, u protivnom ona bi povecala pritisak tla i stvorila
veliki hidrostaticki pritisak, a u slucaju njenog smrzavanja stvorio bi se ogroman pritisak. Zato,
drenazni sistem mora bezprekorno Iunkcionisati.

Pouzdana provjera drenaznog sistema, u konkretnom slucaju, je veoma teska, bez ogromnih zahvata,
kada je u pitanju drenazni sistem od Iiltarskih slojeva, dok je kod odvodenja vode drenaznim cijevima
izvodljiva, no u svakom slucaju uzvodac, prije pocetka radova, mora imati adekvatne podatke o
ispravnosti drenaznog sistema.

U postojecim projektima nema podataka o drenaznom sistemu, sem o otvorima-barbakanama za
odvodenje vode iz nasipa iza armiranobetonskog zida, koji je plitko Iundiran. Iz nekih detalja se vidi
da je skupljanje vode sa padine i kolovoza vrseno cjevastim drenazama ispod rigola do sabirnog sahta,
a iz njega cjevastim propustom ispod trupa do podnozja postojeceg kamenog zida. Nije ukazano na
nacin ocjedivanja vode iz preostalog dijela nasipa ispod ab zida i propusta prema kamenom zidu. Zbog
nepouzdanosti u tumacenju ovog i slicnih problema, da bi se izbjeglo uvodenje dodatne kolicine vode
koja se sliva sa i kroz nasip na polici-konzoli, odvodenje ove vode je uradeno zasebno. Naime, iznad
police (po povrsini) je Iormiran Iiltarski sloj debljine 40 cm, sa padom koji je diktiran nagibom police
od 2 prema zidu, a na spoju police i konzolnog dijela zida u njegovom poduznom pravcu predvideno
294
je postavljanje dvije perIorirane drenazne cijevi, jedna na, a druga ispod ploce police, koje prate nagib
police u poduznom pravcu. Gornja drenazna cijev sakuplja vodu sa i iz nasipa na polici, a donja
drenazna cijev vodu iz barbakana u podnozju postojeceg armiranobetonskog zida (koje su posesbnom
drenaznom cijevju spojene sa donjom poduznom drenaznom cijevi) i mogucu vodu sa povrsine
postojeceg nasipa, jer se ona prije sanacije, sa te povrsine slivala preko postojeceg kamenog zida.
Odvodenje vode iz ovih drenaznih cijevi predvideno je cjevastim ispustima barbakanama, jedna
ispod druge, postavljenim izmedu glavnih rebara. Radi sprjecavanja slobodnog pada vode iz
barbakana, cije djejstvo tokom vremena bi moglo dovesti do podlokavanja temelja, odvodenje vode
predvideno je vertikalnim olucima, pricvrscenim za zid na razmacima do 2 m, a iz ovih voda se
otvorenim kanalima odvodi van domena temelja. Predvidene su i barbakane u novoIormiranom zidu
koje u svemu odgovaraju barbakanama u postojecem kamenom zidu, da ne bi doslo do njihovog
zacepljenja.

Radi obezbjedivanja uslova za oticanje vode Iiltar mora da odgovara strukturi materijala zasipa i da se
prema tome odredi granulacija Iiltra, cime se stvaraju uslovi za sprecavanje ispiranja i kretanja
koloidnih cestica i onemogucava njihovo zamuljivanje, koje bi dovelo do zatvaranja supljina u
materijalu.

Temelje predmetne potporne konstrukcije adekvatno projektovanom stanju uklijestiti u osnovnu
stijenu. Ispod njih treba predvidjeti libazni sloj od mrsavog betona MB-20, u debljini 5-10 sm, koji bi
posluzio, pored ostalog i za zastitu armature od korozije. Izvodenje radova na temeljnoj konstrukciji
predvideno je po kampadama. Temeljne spojnice izvesti sa projektovanim nagibom, radi
omogucavanja pasivnog otpora tla. Obezbjedenje nasipa na stopama temelja od odnosenja
atmosverskom vodom izvrsiti izradom povrsinskog sloja od mrsavog betona u debljini od 15cm.


ZAKLJUCAK

U seizmicki neaktivnim podrucjima, projektovanje armiranobetonskih potpornih konstrukcija, svodi
se na analizu uticaja i dimenzionisanje elemenata na osnovu statickog i pokretnog opterecenja uz
kontrolu stabilnosti za odredene uslove, sto je i opravdano. Medutim, u seizmicki aktivnim
podrucjima, dinamicki uticaji moraju biti uzeti u obzir zbog njihovog znatnog participiranja u
ukupnim uticajima kao sto je i navedeno u ovom radu.Veoma vazni parametri za ovakve proracune su
karakteristike tla koje su potrebne u cilju preciznijeg obuhvatanja svih uticaja. Takode je potrebno
posebnu paznju posvetiti projektovanju i izvodenju drenaznog sistema.


LITERATURA

Ipynna anropt, CHPABOuHHK HPOEKTHPOBBHKA, Mocxna, 1960.
Gradevinski Fakultet, Institut za gradevinarstvo, GLAVNI PROJEKAT rekonstrukcije magistralnog puta
Podgorica Kolasin, KNJIGA /, Podgorica, april 2003.
Nonveiller Ervin, MEHANIKA TLA i TEMELJENJE GRADEVINA, Skolska
knjiga, Zagreb, 1979.
RZUP Podgorica, Glavni projekat sanacije potpornih zidova na magistralnom putu Podgorica Kolasin, u mjestu
Dolovi, decembar, 2006.
Stojadinovic Radoslav, MEHANIKA TLA II, Naucna knjiga, Beograd, 1986.
HIDROMOL d. o. o.-Podgorica, ELABORAT O DETALJNIM GEOTEHNICKIM ISTRAZIVANJIMA,
decembar 2002.
Benon Fopnc, TEMEHEBE, Knnra I, Vnnnepsnrer ,Knpnn n Meronj', Cxonje, 1989.
295



MOGUCNOST OJACANJA GREDNIH NOSACA
PRIMENOM BETONA ULTRA VISOKIH CVRSTOCA


Dragan Nikolic, Dragan Bojovic, Ksenija Jankovic, Ljiljana Loncar

* Institut IMS, Bulevar vofv. Misica 43. Beograd
dragan.nikolicinstitutims.rs


REZIME

U radu je prikazana mogucnost ojacanja mikroarmiranih greda, napregnutih na savijanje, dodavanjem
sloja betona ultra visokih cvrstoca (UHPC) sa samougradujucim svojstvima. Od ukupno dvanaest
eksperimentalnih uzoraka - greda, sest greda su nakon pojave prsline rasterecene, a potom ojacane
dodavanjem sloja UHPC na zategnutoj strani grede. Prikazani su rezultati nosivosti pri pojavi prsline
odnosno pri lomu grede i uporedeni su sa rezultatima dobijenim na gredama bez primene ojacanja.

KLJUCNE RECI: Ojacanje greda, beton ultra visokih cvrstoca

THE POSSIBILITY OF STRENGTHENING OF RC BEAMS
USING ULTRA HIGH PERFORMANCE CONCRETE

ABSTRACT

This paper presents the possibility oI strengthening steel Iiber reinIorced beams, in bending stress,
by addition a layer oI ultra high perIormance concrete (UHPC) with selI compacting properties. Six oI
total twelve experimental samples - beams were unloaded aIter cracks were appeared, and then
strengthened by addition the layer oI UHPC on a tension sides. The results oI measured capacity at the
cracks appearance or Iracture beams are presented and compared with results Irom the beams without
strengthening.

KEYWORDS: Strenghtening beam, ultra high perIormance concrete


UVOD

Relativno jednostavno spravljanje i lako dostupni komponentni materijali razlog su veoma
siroke primene betona u gradevinarstvu. Niske zatezne cvrstoce i zanemarljiva duktilnost predstavljaju
ogranicenja u primeni konvencijalnih betona koje je moguce prevazici upotrebom celicnih vlakana u
AB konstrukcijama |Bentur i sar., 2007|. Beton izuzetno visokih mehanickih svojstava, armiran
celicnim vlaknima predstavlja duktilan savremeni kompozitni materijal cijom se upotrebom moze
znacajno unaprediti ponasanje gradevinskih objekata pri dejstvu zemljotresa |Shannag, i sar., 2007| .
Naucnici sirom sveta veliku paznju poklanjaju ispitivanju svojstava mikroarmiranih betona i
mogucnostima primene u savremenim konstrukcijama |Cunha i sar., 2011; Xu i sar., 2009|
UDK: 69.059.3
Izvorni nauni lanak
296
Tokom prethodne dve decenije razvijeni su betoni izuzetno visokih mehanickih svojstava
prvobitno nazvan reactive powder concrete (RPC), a potom beton ultra visokih cvrstoca (ultra high
performance concrete UHPC). Ovu vrsta kompozita karakterise: visok sadrzaj cementa (do 1000 kg/
m
3
), silikatne prasine (do 280kg/m
3
), veoma nizak vodovezivni Iaktor (izmedu 0.14 i 0.22) i upotreba
celicnih vlakana |Cwirzen i sar., 2008 |. Granulometrijski sastav agregata i rezim nege UHPC
potrebno je prilagoditi zahtevanim svojstvima materijala da bi se postigla sto bolja mehanicka svojstva
i povecala trajnost betona, a svakako da ni bez primene mineralnih aditiva sa visokim sadrzajem
silicijuma i mikro celicnih vlakana to ne bi bilo moguce postici |Richard i sar., 1995|.

MIKROARMIRANI BETONI VISOKIH MEHANICKIH SVOJSTAVA
Mogucnost upotrebe silikatne prasine kao mineralnog dodatka u betonu razmatrana je jos
sredinom 20. veka, ali siru primenu omogucio je razvoj hemijskih dodataka-superplastiIikatora.
Redukcijom vode u betonskoj mesavini koriscenjem superplastiIikatora novije generacije stekli su se
uslovi za dodavanje vece sadrzine silikatne prasine uz zadrzavanje relativno niskog vodovezivnog
Iaktora. Potrebno je istaci da silikatna prasina predstavlje mineralni dodatak cijom se upotrebom
poboljsavaju Iizicko-mehanicka svojstva betona, a ne miniralni dodatak kojim se smanjuje kolicina
cementa u betonu. Primenom silikatne prasine, u svezem betonu se povecava kohezija i umanjuje
mogucnost pojave segregacije ili izdvajanja vode na povrsini betona. U ocvrslom stanju, beton
poseduje znatno poboljsana mehanicka svojstva, a pre svega cvrstocu pri pritisku i modul elasticnosti.
Takode, primenom silikatne prasine se umanjuje propustljivost tecnosti i gasova unutar betona i
povecava trajnost betona, odnosno otpornost na sulIatnu i hloridnu koroziju betona. Ovo se objasnja
izuzetno visokim sadrzajem oksida silicijuma (S
i
O
2
) u sastavu silikatne prasine koji kroz pucolansku
aktivnost reaguju sa kalcijum hidroksidom kao produktom hidratacije cementa. Pozitivni eIekti
pucolanske reakcije se ogledaju u smanjenju toplote hidratacije i smanjenju velicine pora unutar
mikrostrukture betona.
U betonima visokih cvrstoca gde je za postizanje visokih mehanickih svojstava potrebno
koristiti kvalitetne i relativno skupe komponentne materijale, pojava prslina na AB elementima u
konstrukciji tokom eksploatacije omogucava prodor vode unutar elementa i uzrokuje koroziju
armature. Deo prslina u betonima visokih cvrstoca cesto nastaje usled autogenog skupljanja kao
posledica hemijskih reakcija tokom procesa hidratacije. Da bi se poboljsala trajnost betona visokih i
ultra visokih cvrstoca svakako je potrebno smanjiti autogeno skupljanje na sto manje mogucu meru,
ali i razmotriti primenu celicnih vlakana.
Istrazivanja sirom sveta su usredsredena na savremene kompozitne materijale i uspostavljanje
zavisnosti izmedu njihovih svojstava i svojstava konvencionalnih betona. Habel je predstavio
rezultate istrazivanja zavisnosti stepena hidratacije u odnosu na mehanicka svojstva betona ultra
visokih cvrstoca |Habel i sar., 2006|. U radovima ManIreda i Si-Lerbia prikazana su istrazivanja
nosivosti na savijanje greda od UHPC |MnIered i sar., 2004; Si-Larbi i sar., 2004| . Takode, dostupne
su i studije predvidanja ponasanja mikroarmiranih betona celicnim vlaknima opterecenih na savijanje
|Rilem, 2003|. Za ovu vrstu kompozita karakteristicno je da ne sadrzi krupni agregat i najcesce
poseduje samougradujuca svojstva. Takode, karakteristican je visok sadrzaj celicnih vlakana, pri cemu
njihova orjentacija i raspored bitno uticu na mehanicka svojstva betona, a zavisi od nacina ugradnje i
oblika i dimenzija konstruktivnog elementa.
297
OJACANJE GREDA OPTERECENIH NA SAVIJANJE
Ojacanja AB nosaca mogu se vrsiti razlicitim metodama. U radu |Folic i sar., 2009| navedeni
su mehanizmi ostecenja i modeli ojacanja betonskih konstrukcija FRP elementima. Mogucnosti
primene karbonskih vlakana (CFRP) i zavarenih celicnih obloga u zategnutoj zoni pri ojacanju AB
nosaca su prikazali |Salam i sar., 2010|. Takode, ojacanje konstrukcije se moze izvesti i povecanjem
dimenzija poprecnog preseka nalivanjem sloja konvencijalnog betona ili mikroarmiranog betona
celicnim vlaknima primenom ,jacket application technology' (Slika 1.) |Altun, 2004|.

Slika1. Raspodela napona i dilatacija unutar ojacanog preseka konvencijalnim betonom |Altun, 2004|
Figure 1. Distribution oI stress and strains in a jacketed RC beam |Altun, 2004|
Nalivanjem razlicitih vrsta betona u kalup nosaca dobija se hibridni beton kao viseslojni
kompozitni materijal. Slojevi se mogu nanositi neposredno jedan na drugi tokom proizvodnje, pre
nego sto prethodni sloj ocvrsne ili nalivanjem novog sloja na vec ocvrsli beton. Primena tehnike
ojacanja dodavanjem sloja mikroarmiranog betona visokih mehanickih svojstava uslovljena je
prethodnim ispitivanjem svojstava materijala koji se koristi i kvalitetom veze izmedu starog i novog
betona.
EKSPERIMENTALNI RAD
U eksperimentalnom delu rada prikazana je mogucnost ojacanja mikroarmiranih greda od
betona visokih cvrstoca slojem betona ultra visokih cvrstoca primenom ,jacket application
technology'. Grede su opterecene na savijanju u sredini raspona. Za spravljanje hibridnih uzoraka
koriscene su dve vrste betona: mikroarmirani beton i beton ultra visokih cvrstoca gde su takode
dodana mikro celicna vlakna. Za spravljanje betona koriscen je cement PC 42.5R (CEM I). Iako je
deklarisan kao cement klase 42.5 navedena svojstva ga mogu svrstati u cemente visokih perIormansi
pogodnim za spravljanje kompozita izuzetnih mehanickih svojstava. Kao mineralni dodatak izuzetno
visoke Iinoce mliva koriscena je silikatna prasina. Kao agregat za spravljanje betona ultra visokih
cvrstoca upotrebljen je kvarcni puder sa prosecnim velicinom cestica od 50 m i kvarcni pesak sa
Dmax0.5mm, dok je za spravljanje betonske mesavine M1 kao krupni agregat koriscen drobljeni
agregat vulkanskog porekla sa Dmax16mm. Kao hemijski dodatak aditiv koriscen je
298
superplastiIikator na bazi modiIikovanih polikarboksilata koji omogucava visoku redukciju vode i
dobijanje visokih ranih cvrstoca. Konzistencija obe mesavine nakon 40 min. bila je u granicama od
63-67cm prema slump testu. Za spravljanje betona koriscena su celicna vlakna obavijena mesingom
precnika 0.15mm i duzine 8mm (Iaktor oblika 53.3). Sastav betonskih mesavina prikazan je u Tabeli
1.
Tabela 1. Sastav betonskih mesavina
Table 1. Mix proportions
Materijal SFRC UHPC
Cement (kg/m
3
) 550 950
Silikatna prasina (kg/m
3
) - 216
Quartz powder - 350
0-0.5mm Quartz - 550
Recni agregat 0-4mm 750 -
Drobljeni agregat 4-8mm 315 -
Drobljeni agregat 8-16mm 600 -
Voda 155 215
SuperplastiIikator 10 45
Celicna vlakna 160 160
Slump test (mm) 66 65

Hibridni uzorci za ispitivanje cvrstoce pri zatezanju savijanjem spravljeni su nalivanjem sloja
UHPC na ocvrsli beton. Primenjene ispitne metode u eksperimentalnom delu rada nisu
standardizovane. Prema mesavini SFRC spravljene su prizme 10x10x40 cm. Nakon 24h, tri prizme su
negovane u vodi na temperaturi 20+2 C do ispitivanja u starosti od 28 dana, a sest prizmi su
zaparivane 16h na temperaturi od 95C. Nakon primene hidrotermalne obrade, tri prizme su ispitane
na cvrstocu pri zatezanju savijanjem, odnosno cvrstocu pri pritisku modiIikovanom metodom, dok su
preostale tri prizme izlagane opterecenju savijanja u tri tacke do pojave prsline u zategnutoj zoni
uzorka, a potom je izvrseno ojacanje navedenih prizmi nalivanjem novog sloja betona ultra visokih
cvrstoca prema mesavini UHPC. Prizme su polozene u celicni kalup 15*15*40cm i potom je naliven
beton ultra visokih cvrstoca sa samougradujucim svojstvima. Prethodno je na ocvrsli beton nanesen
SN sloj radi povecanja prionljivosti novog betona i prethodno ocvrslog betona. Hibridni uzorci
spravljeni prema navedenoj proceduri prikazani su na Slici 2.a,b,c.

Slika 2. Prikaz geometrije uzoraka (a), seme ojacanja(b) i izgleda ispitane grede (c)
Figure 2. Geometry oI the specimens (a) and strengthening scheme (b) and surIace oI tested samples (c)
299
Srednja vrednost cvrstoca pri pritisku betona SFRC nakon hidrotermalne obrade iznosila je
82.8 MPa, dok je izmerena srednja vrednost cvrstoce pri zatezanju savijanjem iznosila 12.4MPa. Na
tri uzorka grede koje su opterecene do pojave prsline izmereno je naprezanje u vrednosti od 11.6
MPa, nakon cega su rastereceni i pripremljeni za nalivanje novog sloja debljine 5cm od betona ultara
visokih cvrstoca. Ojacane grede dimenzija 15x15x40cm su nakon 24 h izlozene hidrotermalnoj negi na
temperaturi od 95C, pri cemu je jedna serija izlagana 24h, a druga 48h. Mehanicka svojstva obe
mesavine kao i hibridnih uzoraka (Hy) prikazana su na Slikama 3,4. Vrednost prionljivosti Pull-oII
testom izmedu dva sloja iznosla je 1.6MPa.



Slika 3. Uticaj rezima nege na cvrstocu pri pritisku
Figure 3. The inIluence oI diIIerent curing regimes on
compressive strength
Slika 4. Uticaj rezima nege na cvrstocu pri
zatezanju savijanjem
Figure 4. The inIluence oI diIIerent curing regimes
on Ilexture strength

ZAKLJUCNA RAZMATRANJA
U radu je prikazano ponasanje mikroarmiranih greda ojacanih slojem betona izuzetno visokih
mehanickih svojstava. Prikazani rezultati istrazivanje predstavljaju preliminarna istrazivanja na
osnovu kojih ce se razmatrati ponasanje hibridnih greda opretecenih na savijanje i smicanje u
laboratorijskim uslovima. Dobijeni eksperimentalni podaci pokazuju relativno mala odstupanja
cvrstoce pri zatezanju savijanjem hibridnih greda ojacanih sa mesavinom UHPC u odnosu na grede
spravljene samo sa UHPC mesavinom.
Takode, paznja ce biti usmerena na istrazivanje uticaja zapreminskog udela i orjentacije
celicnih vlakana na mehanicka svojstva hibridnih greda.



300
LITERATURA
Altun, F., An experimental study oI the jacketed reinIorced-concrete beams under bending, Construction and
Building Materials 18 (2004) 611618
Bentur, A., Mindess, S., Fibre reinIorced cementitious composites, Taylor & Francis, New York, 2007
Cunha, V.M.C.F., Barros, J.A.O., Sena-Cruz, J.M. , An integrated approach Ior modelling the tensile behaviour
oI steel Iibre reinIorced selI-compactingconcrete, Cement and Concrete Research, Volume 41 (2011),
64-76
Cwirzen, A., Penttala, V., Vornanen, C.: Reactive powder based concretes: Mechanical properties, durability
and hybriduse with OPC. Cement and Concrete Research, 38 , 12171226, 2008.
Folic, R., Glavardanov, D., Mehanizami ostecenja, modeli odrzavanja i sanacija betonskih konstrukcija
pojacanih Irp elementima, Materijali i konstrukcije 52 (2009), 63-73
Habel, K., Denaric, E., Bruhwiler, E., Time dependent behavior oI elements combining ultra-high perIormance
Iiber reinIorced concretes (UHPFRC) and reinIorced concrete, Materials and Structures, 39 (2006), 557
569
ManIred, T, Jens, G., Bending design oI steelstrengthened UHPC, Proceedings oI 1
st
international symposium
on ultra high perIormance concrete, 2004, 523532.
Richard P, Cheyrezy M.: Composition oI reactive powder concretes. Cement and Concrete Research, 25, 1501
1511, 1995.
RILEM TC 162-TDF: 'Test and design methods Ior steel Iibre reinIorced concrete', o-c design method, 2003.
Sallam, H.E.M., Badawy, . A.A.M., Saba, A.M., Mikhail,F.A., Flexural behavior oI strengthened steelconcrete
composite beams by various plating methods, Journal oI Constructional Steel Research, 66 (2010)
10811087
Shannag, M.J., Abu-Farsakh, G., Abu-Dyya, N., Modeling the cyclic response oI fber reinIorced concrete
joints, Engineering Structures, 29 (2007) 29602967
Si-Larbi A, Ferrier E, Hamelin P. Flexural behavior oI ultra high perIormance concrete reinIorced with short
Iibers and CFRP rebars. In: Proceedings oI 1
st
international symposium on ultra high perIormance
concrete., 2004, 661672.
Xu, B.W., Shi, H.S., Correlations among mechanical properties oI steel Iiber reinIorced concrete, Construction
and Building Materials, 23, (2009), 3468-3474


301



SANACIJA CELICNIH GREDNIH ELEMENATA
MEDUSPRATNIH KONSTRUKCIJA VISETAZNOG
PARKING PROSTORA OBILICEV VENAC


Ivana Jevremovic Nikic, Mihailo Jokanovic

Institut IMS a.d, Bulevar vofvode Misica 43, Beograd
e-mail.ivana.fevremovicinstitutims.rs

REZIME

U radu je dat pregled predvidenih radova na sanaciji celicnih grednih elemenata meduspratnih
konstrukcija viseetaznog parking prostora ,Obilicev venac' u Beogradu. U okviru sanacije predvideno
je: saniranje nosecih celicnih greda raspona l15m kod kojih je ugib veci od dozvoljenog, zamena
pokidanih i ostecenih zavrtnjeva kojima je ostvareno sprezanje armiranobetonske ploce i celicnih
grednih elemenata, saniranje povrsina celicnih nosaca zahvacenih korozijom, saniranje spojnica izmedu
montaznih armiranobetonskih ploca duz celicnih grednih elemenata i spojnica izmedu betona i metalnih
resetki za odvodnjavanje.

KLJUCNE RECI: sanacija, spregnuti nosac (betonska ploca i celicni I proIil), spojnica, korozija


REHABILITATION WORKS ON STEEL BEAMS OF THE
MULTISTOREY GARAGE 'OBILICEV VENAC

ABSTRACT

The paper contains a summary oI the envisaged rehabilitation works on steel beams oI the multistorey
garage ,Obilicev venac' in Belgrade. The rehabilitation project includes: the rehabilitation oI steel
beams with a 15m span whose deIlection is larger than permitted, replacement oI broken or damaged
bolts that provide coupling oI reinIorced concrete slabs and steel beams, rehabilitation oI areas oI steel
beams aIIected by corrosion, rehabilitation oI joints between precast reinIorced concrete slabs along the
steel beams and joints between concrete and surIace water gullies.

KEYWORDS: rehabilitation, coupled structure (concrete slab and steel beam), joint, corrosion


UVOD

Viseetazni parking prostor ,Obilicev venac' je montazno-demontazna konstrukcija celicnog skeleta sa
kolovoznim montaznim armiranobetonskim plocama po sistemu zapadno-nemacke Iirme ,Krupp'.
Meduspratne konstrukcije cine celicni nosaci I preseka oslonjeni na celicne stubove proIila IPBl.
Cetiri reda stubova su na medusobnom rastojanju od 15m u poprecnom pravcu i 2.30m u poduznom
pravcu. Montazne armiranobetonske ploce debljine 10cm spregnute su sa celicnim nosacima
UDK: 625.712.63 : 692.5.059.2/.3
624.072.2.014
Struni lanak
302
prednapregnutim zavrtnjevima HV M16. Dvanaest postojecih nivoa je povezano rampama za prilaz
vozila.
Projektom sanacije su deIinisane mere koje imaju za cilj dovodenje postojecih elemenata u ispravno
stanje u pogledu njihove nosivosti, Iunkcionalnosti i trajnosti.

OPIS KONSTRUKCIJE

Viseetazni parking prostor 'Obilicev venac u Beogradu izveden je 1975. godine i sastojao se iz cetiri
etaze. 1977. godine dogradena su oba krila sa po jos 3 etaze. Objekat je montazno-demontazna
konstrukcija celicnog skeleta sa kolovoznim montaznim armiranobetonskim plocama po sistemu
zapadno-nemacke Iirme 'Krupp. Dvanaest postojecih nivoa je medusobno povezano rampama za
prilaz vozila. Nivoi sirine 215m predvideni su za parkiranje cetiri niza vozila sa dva prolaza, a nivoi
sirine 15m za parkiranje dva niza vozila sa jednim prolazom. Gornje povrsine nivoa 1 do 10 su
armiranobetonske, bez zastitnog premaza. Na nivoima 11 i 12 postoji zavrsni sloj na bazi polimer
bitumena preko armiranobetonske ploce koji ima ulogu hidroizolacionog i habajuceg sloja platIorme
za parkiranje. Ukupna povrsina parking prostora je 14283m
2
. Vertikalna komunikacija za pesaka je
omogucena stepenistima koja su smestena na bocnim stranama objekta. Stepenisni prostori su
odvojeni dilatacionim spojnicama i imaju zidove od Iugovane opeke, osim zida prema rampi koji je
armiranobetonski. Stepenisni kraci su armiranobetonske kolenaste ploce. Bocne strane objekta su
otvorene. Iznad zadnjih rampi nalaze se nadstresnice pokrivene dekapiranim limom. Na bocnim
stranama nadstresnica su pregrade od kopilit stakla. Parking prostor nema krovnu konstrukciju.
Meduspratne konstrukcije cine celicni nosaci I preseka, statickog sistema proste grede na
medusobnom rastojanju od 2.30m i raspona 2x15m prema ulici Obilicev venac i 15m prema ulici
Marsala Birjuzova. Na delovima gde se nalaze rampe raspon celicnih grednih nosaca je 10.6m.
Nosecu konstrukciju rampi cine armiranobetonske ploce i celicne grede. Ploca nivoa za parkiranje je
od montaznih armiranobetonskih ploca debljine 10cm koje se oslanjaju na celicne grede. Staticki
sistem ploce je prosta greda raspona 2.3m. Spregnute su sa celicnim nosacima IPE 400 (raspon 15m) i
IPE 360 (raspon 10.6m) prednapregnutim zavrtnjevima HV M16 klase cvrstoce 10.9 sa livenom
podloznom plocom kruznog preseka (80) i spiralom (R50mm) od zice 3mm. Postavljeni su duz
linija naleganja betonskih ploca na grede na medusobnom rastojanju 30cm. Sila zatezanja koja se
unosi u zavrtanj prednaprezanjem izaziva pritisak u elementima spoja. Na kontaktu dva elementa usled
napona pritiska javlja se sila trenja koja prihvata smicuce sile i sprecava medusobno pomeranje
elemenata spoja. Spojnice izmedu betonskih ploca se poklapaju sa rasterom konstrukcije i zalivene su
trajno elasticnim kitom. Celicne grede se preko celicne ploce sa 3 zavrtnja HV M24 oslanjaju na
celicne stubove IPBl 240. Postoje 4 reda stubova koji su poduzno povezani celicnim gredama u nivou
meduspratnih konstrukcija.
Primenjeni materijali: celik S355 (oznaka u originalnom projektu St 37), visokovredni zavrtnjevi klase
cvrstoce 10.9 i beton MB 40.

STANJE KONSTRUKCIJE

Trajno elasticni kit u spojnicama izmedu montaznih armiranobetonskih ploca je vremenom izgubio
zaptivna svojstva. Usled prodora vode kroz spojnice izmedu betonskih ploca doslo je do korodiranja
veznih sredstava i gornjih nozica celicnih greda. Uoceno je da je doslo do ostecenja zavrtnjeva u vidu
uvlacenja matice zavrtnja u nozicu celicnog nosaca ili kidanja dela zavrtnja na spoju betonske ploce i
nozice. Povrsine betona i celika se odvajaju tako da sprezanje celika i betona vise nije ostvareno na
adekvatan nacin. Ugibi celicnih nosaca se povecavaju tokom vremena. Ostecenja zavrtnjeva postoje na
gredama raspona 15m i na gredama 10.6m i posledica su najverovatnije povecanja zazora izmedu
gornje nozice celicnih grednih nosaca i betonske ploce zbog nastale korozije i povecane smicuce sile
303
koja izaziva proklizavanje zavrtnjeva, u zonama oslonaca usled uticaja od temperaturne promene.
Prekoracenje dozvoljenih ugiba je konstatovano samo kod greda raspona 15m. Pojava izrazene
korozije gornjih Ilansi je posledica prodora vode kroz spojnice izmedu montaznih armiranobetonskih
ploca u kojima je doslo do propadanja zaptivne mase.
Celicne grede na spoju ploca i kosih rampi su u losem stanju. Usled prodora vode na spojnicama
izmedu betona i metalnih resetki za odvodnjavanje, poduznih slivnika, doslo je do pojave korozije na
gornjim nozicama i rebrima celicnih greda koje se nalaze ispod reseki. Na donjim povrsinama
betonskih ploca oko kvadratnih slivnika vidljivi su tragovi procurivanja. Donje celicne povrsine
slivnika su korodirale usled prodora vode. Odvodne cevi iz slivnika su u losem stanju.

PROJEKAT SANACIJE

Projekat sanacije celicnih grednih elemenata meduspratnih konstrukcija na objektu viseetaznog
parking prostora ,Obilicev venac' uraden je na osnovu:
- obavljenih istraznih radova koji su obuhvatali snimanje mesta i broja ostecenih veza betonska
ploca-celicni I nosac po nivoima i geodetsko snimanje deIormacija celicnih greda i
- rezultata kontrolnog statickog proracuna.
Prethodna ispitivanja koja su obuhvatila istrazne radove, snimanje mesta i broja ostecenih zavrtnjeva i
geodetsko snimanje deIormacija celicnih greda je obavilo osoblje JKP ,Parking servis'. Broj
ostecenih odnosno ispalih zavrtnjeva razlicit je po nivoima, procentualno od 5.77 do 42.91 po
nivou ili prosecno 15.20. Celicni gredni elementi su geodetski snimani sa donje strane u tri tacke.
Procenat greda sa ugibom vecim od dozvoljenog l/3005cm u odnosu na ukupan broj greda krece se
od 54.28 na nivou 12 do 100 na nivoima 6 i 11.
Kontrolni staticki proracun u okviru ovog projekta sadrzi:
- proracun stanja nosivosti greda raspona l15m u eksploatacionom stanju na osnovu koga ce se
proceniti potreba i nacin njihovog saniranja i
- proracun stanja nosivosti greda nakon preduzetih sanacionih mera.
Opterecenje meduspratnih konstrukcija koje odgovara stanju eksploatacije cini stalno opterecenje
(sopstvena tezina betonske ploce debljine 10cm i sopstvena tezina nosecih celicnih grednih nosaca) i
korisno opterecenje 3.00kN/m
2
. U kontrolnom statickom proracunu je uradena analiza uticaja od
temperaturne promene koja nije obuhvacena statickim proracunom u osnovnom projektu. Velicina
temperaturne promene T15C je predpostavljena. Vrednosti koeIicijenta tecenja i skupljanja za
analizu uticaja od vremenskih deIormacija betona su uzeti prema PBAB 87.
Rezultati kontrolnog statickog proracuna za eksploataciono stanje su slika naponskog stanja u trenutku
t0 i tt
n
i vrednost elasticnog i trajnog ugiba. Naponi u preseku na sredini raspona (l/27.5m) na
donjoj Ilansi nosaca IPE 400 u trenutku t0 su
g
9.94kN/cm
2
i
q
21.9kN/cm
2
dok su u trenutku t

g
12.3kN/cm
2
i
q
24.25kN/cm
2

dop
24.0kN/cm
2
za S 355. Vrednost trajnog ugiba dobijena ovim
proracunom je 9.0cm sto je vece od dopustenog ugiba
dop
1500/3005.0cm. Pri dimenzionisanju
nosaca u originalnom proracunu nije bila merodavna vrednost dopustenog ugiba. Geodetskim
snimanjem donjih povrsina greda nakon 35 godina eksploatacije objekta izmerene su vrednosti
stvarnih ugiba greda raspona l15m. Najveca vrednost ugiba je 7.8cm sto je manje od vrednosti
dobijene proracunom. Ovo je posledica najverovatnije nejednakog intenziteta korisnog opterecenja i
vremenskih deIormacija betona. Proracun sprezanja armiranobetonske ploce i celicnog nosaca je
pokazao da postojeca spojna sredstva, zavrtnjevi HV M16 ne mogu da prime smicuce sile koje nastaju
kao posledica temperaturne promene.
Projektom sanacije predvideno je saniranje celicnih greda raspona l15m kod kojih je ugib veci od
dozvoljenog prednaprezanjem svakog elementa. Prednaprezanjem se smanjuje postojeci ugib i
sprecava njegovo dalje povecanje. Usvojena vrednost pocetne sile prednaprezanja u sredini nosaca,
304
nakon svih trenutnih gubitaka je N
ko
530kN. Ekscentricitet kablova u sredini nosaca je e32.17cm a
na mestima unosenja sile 11cm. Ekscentricitet kablova u sredini nosaca i vrednost sile prednaprezanja
su usvojeni tako da moment od sile prednaprezanja vecim delom anulira momenat od sopstvene
tezine. Momenat od sopstvene tezine je M
q
202.16kNm. Momenat od sile prednaprezanja je
M
Nko
N
ko
e170.50kNm i deluje suprotno od momenta od sopstvene tezine. Usled delovanja sile
prednaprezanja nosac se odize 2.43cm. Gubici sile prethodnog naprezanja u toku prednaprezanja su
usled trenja kabla (koeIicijent slucajnog ugaonog odstupanja k0 za slobodan kabl), zaklinjavanja i
elasticnih deIormacija nosaca. S obzirom da se prednaprezanje vrsi pri starosti betona od 35 godina
zanemareni su gubici sile usled vremenskih deIormacija skupljanja i tecenja. Gubitak sile usled
relaksacije celika za prednaprezanje je 8. Ukupni gubitak sile u sredini raspona je 15. Kablovi,
kotve i ceone ploce smesteni su izmedu gornje i donje nozice celicnog nosaca IPE 400 kako se ne bi
smanjivala slobodna spratna visina. Ceone ploce se postavljaju na 1.2m od krajeva greda koliko je
potrebno za postavljanje prese za prednaprezanje. Nakon prednaprezanja nosaca naponi u preseku na
sredini raspona (l/27.5m) na donjoj Ilansi nosaca IPE 400 u trenutku tunosenje sile prednaprezanja
su
g
0.10kN/cm
2
i
q
11.85kN/cm
2
dok su u trenutku t
g
0.78kN/cm
2
i
q
12.45kN/cm
2
.

SANACIONE MERE

Projekat sanacije obuhvata:
- sanaciju nosecih celicnih greda proIila IPE 400 raspona l15m sa ugibom vecim od dozvoljenog,
- zamenu pokidanih i ostecenih zavrtnjeva i sanaciju gornjih nozica celicnih grednih elemenata
proIila IPE 400 i IPE 360 zahvacenih korozijom,
- sanaciju spojnica izmedu montaznih betonskih ploca duz celicnih grednih elemenata,
- sanaciju spojnica izmedu betona i metalnih resetki za odvodnjavanje,
- sanaciju povrsina celicnih nosaca zahvacenih korozijom ispod metalne resetke za odvodnjavanje
na spoju rampi i nivoa za parkiranje.
Predvidene sanacione mere imaju za cilj dovodenje postojecih lemenata u ispravno stanje u
pogledu njegove nosivosti, stabilnosti, Iunkcionalnosti i trajnosti.
Sanacifa celicnih greda profila IPE 400 raspona l15m kod kofih fe ugib veci od do:volfenog
Predvideno je prednaprezanje celicnih greda IPE 400 sistemom SPB SUPER uzadima 15.2 klase B,
Y1860S7 sa modulom elasticnosti E19500kN/cm
2
i karakteristicnom prekidnom silom F
pk
260kN,
po 2 sa svake strane rebra. Utezanje se vrsi samo sa jedne strane i na toj se ceonoj ploci postavljaju
aktivne kotve. Na suprotnoj strani se postavljaju pasivne kotve. Kotve su tipa S 1/16. Sila na presi
kojom se zatezu kablovi je 580kN. Nakon otpustanja prese, zaklinjavanja i elasticnih deIormacija sila
prednaprezanja na ceonoj ploci, na strani na kojoj se vrsi utezanje je 550kN. Kablovi su u zastitnim
plasticnim cevima. Zastita kabla u plasticnoj cevi obezbedena je cementnom emulzijom koja se
injektira kroz cevcice za injektiranje na zastitnim kapama kotvi odmah nakon prednaprezanja.
Cementna injekciona smesa ja na bazi cementa, vode i aditiva.
Elementi ceonih ploca i njihovih ukrucenja su od celika S 355 i suceonim i ugaonim savovima su
zavareni za postojeci nosac IPE 400. Posebna paznja se mora obratiti na izvodenje zavarivanja uz
obaveznu proveru mogucnosti zavarivanja za postojece grede. Tehnologija izvodenja zavarivackih
radova, korisceni materijal i postupci kontrole moraju biti u saglasnosti sa vazecim standardima i
tehnickim uslovima za ovu vrstu radova.
Kako bi kablovi preuzeli na sebe projektovane uticaje ,panj' presom treba izvrsiti odizanje sredine
nosaca za 2.5cm i nakon toga kablove zategnuti silom od 100kN. Skloniti presu. Usled delovanja
sopstvene tezine kabl se zateze i poveceva se sila u kablu. Izmeriti silu u kablovima i izvrsiti dotezanje
do projektovane sile. Radove izvoditi od najviseg ka najnizem nivou i to od sredine ka krajevima. Pri
odizanju presama i utezanju jednog grednog elementa na jednom nivou obavezno je podupiranje svih
305
elemenata ispod po istoj vertikali, uklanjanje korisnog opterecenja (vozila) i obustavljanje saobracaja
na nivou na kome se izvode radovi na prednaprezanju. Prednaprezanje celicnog grednog elementa
raditi nakon zamene njemu pripadajucih ostecenih i pokidanih zavrtnjeva.
Zamena ostecenih i pokidanih :avrtnfeva i sanacifa gornfih noica glavnih celicnih grednih elemenata
profila IPE 400 i IPE 360 :ahvacenih koror:ifom
Sve ostecene i pokidane zavrtnjeve treba zameniti. U projektu je data preporuka da se u zonama oko
oslonaca (grede raspona 15m i 10.6m) postave zavrtnjevi M22l...10.9, na duzini 1m na rastojanju
15cm a na sledecih 1.2m na rastojanju 30cm kako bi se obezbedio prijem sila smicanja usled
temperaturne promene. Obavezno obezbediti podupiranje ploca na nivou na kome se izvode radovi na
zameni zavrtnjeva. Sopstvena tezina betonske ploce je 2.50kN/m
2
a vrednost korisnog opterecenja je
3.0kN/m
2
. Reakcija koju preko podupiraca prima ploca ispod one na kojoj se izvode radovi na zameni
zavrtnjeva manja je od reakcije od korisnog opterecenja. Podupirace treba postavljati sto cesce, na
max 1m i sa sto sirim osloncima kako bi se reakcija od ploce iznad sto ujednacenije prenela na plocu
ispod. Podrazumeva se da na tim nivoima nema korisnog opterecenja (vozila) i saobracaja. Beton oko
ostecenih zavrtnjeva ukloniti obijanjem i odstraniti postojecu zaptivnu masu iz spojnica duz celicnih
grednih elemenata. Ukloniti ostecene zavrtnjeve. Sa ogoljene armature ukloniti ostatke starog betona i
delove na kojima je obijen beton pripremiti za dalju obradu peskarenjem ili vodom pod pod pritiskom.
Na pripremljene povrsine gornjih Ilansi celicnih nosaca (peskarenjem ili vodom pod pritiskom
ociscene od masnoca i debljih slojeva korozije) nanosi se prskanjem sredstvo za uklanjanje korozije na
vodenoj osnovi EXIT RUST. Ovo sredstvo je preporuceno iz razloga sto nacin njegovog nanosenja i
dejstva odgovaraju konkretnom slucaju gde su povrsine zahvacene korozijom tesko dostupne. Novi
zavrtnjevi se postavljaju u projektovani polozaj i oko njih se naliva reparaturni malter. Duz greda koje
se ne predanprezu nakon ocvrscavanja reparaturnog maltera izvrsiti zatezanje zavrtnjeva do propisane
sile pritezanja za M16 odnosno M22. Duz greda koje se prednaprezu nakon ocvrscavanja reparaturnog
maltera izvrsiti zatezanje zavrtnjeva a tek nakon zavrsenog utezanja izvrsiti zatezanje zavrtnjeva do
propisane sile pritezanja. Novi zavrtnjevi treba da su istog tipa kao postojeci, odnosno treba da imaju
podloznu plocu i spiralu kao postojeci.
Sanacifa spofnica i:medu montanih armiranobetonskih ploca
Izvrsiti zamenu zaptivne mase duz svih spojnica na svim nivoima jer je postojeca zaptivna masa u
spojnicama izmedu armiranobetonskih montaznih ploca tokom eksploatacionog veka konstrukcije
propala i izgubila svoja svojstva. Nakon uklanjanja postojece zaptivne mase spojnice ocistititi od
prasine i ostataka losih delova vazduhom pod pritiskom. Zagrejati ih toplim vazduhom na T70C.
Premaz prajmerom na bazi bitumena uraditi ako je tako navedeno u uputstvu proizvodaca za primenu
odabranog proizvoda za zaptivanje spojnica. Na dno spojnice poloziti sloj peska do priblizno 8cm
visine spojnice. Pripremljene kanale zapunjavati elasticnim, polimer-bitumenskim,
jednokomponentnim, toplo ugradujucim kitom koji se priprema u specijalnom sudu za topljenje sa
uljanim kupatilom. Potpuno zavrsena spojnica ne sme da odstupa od okolne povrsine. Pri izboru
proizvoda mora se imati u vidu da zaptivna masa mora da je vodootporna i otporna na dejstva koja se
mogu javiti u garazama (tockovi, ostri predmeti, soli, ....).
Sanacifa spofnica i:medu armiranobetonskih ploca i metalnih resetki :a odvodnfavanfe
Sanaciju spojnica izmedu armiranobetonskih ploca i metalnih resetki za odvodnjavanje uraditi na
nacin opisan u prethodnom stavu uz upotrebu oplate tamo gde je potrebno da materijal ne iscuri pre
ocvrscavanja.
Sanacifu povrsina celicnih nosaca :ahvacenih koro:ifom ispod metalne resetke :a odvodnfavanfe na
spofu rampi i nivoa :a parkiranfe
Koroziju na nozicama i rebrima celicnih greda na spoju rampi i nivoa za parkiranje koja je nastala
usled procurivanja vode oko poduznih slivnika ocistiti sredstvom EXIT RUST koje se koristi za
uklanjanje korozije sa gornjih nozica glavnih celicnih greda na koje se oslanjaju montazne betonske
306
ploce. Metal obraden ovim sredstvom ima crnu boju i moze se premazati zastitnim bojama po izboru
korisnika.




307



KONTROLA KVALITETA UGRADENIH
MATERIJALA U NASUTU BRANU ,ROVNI'

Ksenija Dokovic, Nenad Susic, Zeljko Mircetic, Olivera Mazibrada

Institut IMS, Beograd, Bulevar vofvode Misica 43, e-mail.ksenifa.dfokovic institutims.co.rs


REZIME

U radu su prikazani rezultati geomehanicke kontrole kvaliteta geoloskih materijala ugradenih u telo
nasute brane ,Rovni' u periodu izgradnje brane od 2003-2009. godine.

KLJUCNE RECI: nasuta brana, kontrola kvaliteta


QUALITY CONTROL OF MATERIALS BLILDI:C I:
LAk1ulILL DAM "ROVNI"

ABSTRACT

This paper presents the results oI quality control geomechanical geological materials building in the
embankment dams "Rovni" between the 2003-2009. year.

KEY WORDS: embankment dams, quality control


UVOD

Nasuta brana ,Rovni nalazi se na reci Jablanici 15 km uzvodno od Valjeva, izmedu sela Stubo na
desnoj obali i sela Rovni na levoj obali. Izgradnjom brane Iormira se akumulacija zapremine oko 50
miliona m
3
, u dolinama reka Jablanice i Susice. Regionalni vodoprivredni sistem ,Rovni' predviden je
za snabdevanje vodom stanovnistva, industrije, ublazavanja eIekata poplava, zadrzavanje nanosa i dr.

Telo brane izgradeno je od kamenog nabacaja a vododrzivu zonu predstavlja jezgro izgradeno od gline
srednje do visoke plasticnosti. Dve Iilterske zone cine zastitu jezgra dok krupniji kamen cini zastitu
uzvodne i nizvodne kosine brane od erozije.

Kamen za telo brane eksploatisan je iz kamenoloma ,Stubo koji se nalazi neposredno, uzvodno od
brane, dok se glina eksploatisala sa pozajmista koje je oko 3 km uzvodno od brane u blizini sela
Kunice. Kamenolom i pozajmiste gline su detaljno ispitani i utvrdeno je da po kvalitetu i kolicini
zadovoljavaju projektovane uslove.

U periodu od 2003-2009. Laboratorija za puteve i geotehniku Instituta IMS vrsila je geomehanicku
kontrolu materijala ugradivanih u telo nasute brane ,Rovni'.
UDK: 627.824 : 691.2.058 (497.11)
Pregledni (struni) lanak
308
GEOMEHANICKA KONTROLA KVALITETA

Kontrola kvaliteta ugradenih materijala vrsena je prema Programu geomehanicke kontrole kvaliteta
nasute brane'Rovni' 4, koji je izradio Institut IMS, 2002.

Redovnom kontrolom kvaliteta obuhvacene su sledece pozicije:
- Pozajmista materijala: kamenolom i gliniste
- Gradilisne deponije: Iiltera I i II,
- Glineno jezgro brane: ugradeni slojevi od kote 286.77-362.75 mnm, kao i dva zavrsna sloja
nadvisenja
- Filterske zone F-I i F-II: ugradeni slojevi od kote 288.37-362.75 mnm
- Potporno telo brane: ugradeni slojevi od kamenog nabacaja:
- Uzvodno (zona 4) od kote 290.70-358.50 mnm
- Nizvodno (zona 4) od kote 287.50-361.75 mnm
- Kamena obloga (zona 5 i 6) od kote 287.50 do 363.50 mnm

Kontrola kvaliteta ugradivanja i kvaliteta materijala za ugradnju, na pomenutim pozicijama brane,
izvedena je primenom dve metode: vizuelnom kontrolom i laboratorijskim kontrolnim ispitivanjima.

Vizuelna kontrola obuhvatala je kontrolu tehnoloskih procesa radova i kvaliteta materijala uz terensku
identiIikaciju i klasiIikaciju na licu mesta.

Laboratorijska kontrola obuhvatala je:
- tekuca ispitivanja na terenu i
- ispitivanja reprezentivnih uzoraka sprovedenih u centralnim laboratorijama

Tekuca ispitivanja na terenu sastojala su se iz:
- kontrolnih ispitivanja ugradenih materijala, koja se sastoje od: kontrole postignutih
zbijenosti, vlaznosti i vodopropustljivosti (in situ)
- kontrolnih ispitivanja u terenskoj laboratoriji po programu kontrole kvaliteta i po posebnim
zahtevima Strucnog nadzora
-uzimanja i pripreme reprezentativnih uzoraka za ispitivanja u centralnim laboratorijama
Instituta IMS u Beogradu

KRITERIJUMI ZA KONTROLU KVALITETA

a.) Kriterijumi za kontrolu gline

Za ocenu zadovoljavajuce zbijenosti i vlaznosti, za glinovite materijale, prema Tehnickim uslovima
Glavnog Projekta usvojena su kriterijumi 1,2:

1. Za kontaktne slojeve glinenog jezgra sa stenom i injekcionom plocom odredeni su blazi kriterijumi
gde je stepen zbijenosti (Rc) zbijenost koja se moze postici pri primenjenoj vlaznosti od WWopt(5
do 7) prilikom ugradnje.

2. Za ostale slojeve glinenog jezgra odreden je kriterijum gde je stepen zbijenosti (Rc), odnos
postignute prema maksimalnoj zapreminskoj masi po standardnom Proctor-ovom postupku, veci od
95.
309
95 x100

d
max
d

Rc
3. Za ocenu zadovoljavajuce vlaznosti glinovitog materijala po projektu su utvrdene granice od
WWopt do 3.

b.) Kriterijumi za kontrolu Iiltera I i II i kamenog nabacaja:

Za ocenu zadovoljavajuce zbijenosti nekoherentnih materijala, Iiltera I i II i kamena, po projektu je
usvojen kriterijum prema relativnoj zbijenosti od RD70 koja je deIinisana izrazom:



100
d
min
d
max
d

d
min
d

d
max
RD
70

gde je:
mind - minimalna suva zapreminska masa u t/m
3

maxd - maksimalna suva zapreminska masa u t/m
3

d - postignuta suva zapreminska masa u t/m
3

RD
70
- donja zahtevana granica zbijenosti ugradenog materijala

c.) Kriterijum za ocenu zadovoljavajuce vodopropustljivosti:
za glinu max. k 1 x 10
-7
cm/sec
za Iilter I max k 1 x 10
-3
cm/sec
za Iilter II max k 1 x 10
-2
cm/sec

DOBIJENI REZULTATI KONTROLE KVALITETA

Glineno jezgro brane gradeno je u periodu od marta 2004. do decembra 2009, od kote 286.77 do
362.75 mnm. Ukupno je ugradeno 262703.33 m
3
gline, odnosno 338 slojeva prosecne debljine 22.80
cm. Iz ugradenih slojeva je ispitano 2612 kontrolnih proba 4.

0
.
0
0
1
0
.
0
1
0
.
11
1
0
1
0
0
0
.
0
0
2
0
.
0
0
4
0
.
0
0
6
0
.
0
0
8
0
.
0
2
0
.
0
4
0
.
0
6
0
.
0
8
0
.
2
0
.
4
0
.
6
0
.
82468
2
0
4
0
6
0
8
0
2
0
0
0
5
10
15
20
25
30
35
40
45
50
55
60
65
70
75
80
85
90
95
100
P
r
o
l
a
z

k
r
o
z

s
i
t
o

(
%
)

PESAK
SITNI SREDNJI KRUPNI
SLJUNAK
SITNI SREDNJI KRUPNI
DROBINA
I
BLOKOVI
PRASINA
SITNA SREDNJA KRUPNA
G
L
I
N
A
Precnik zrna d (mm)
zbirna zona ugradjene gline 2004 - 2007.
(SRPS U.B1.018:1980)
zbirna zona ugradjene gline 2008 - 2009.
(SRPS U.B1.018:2005)
propisana zona za
glineno jezgro


Slika 1. Zbirna zone granulometrijskog sastav gline ugradene u jezgro brane
Figure 1. The granulometric sum zone oI clayey material oI core earthIill dam
310
1.50
1.55
1.60
1.65
1.70
1.75
1.80
1.85
1.90
10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28
Vlaznost u odnosu na suvu t ezinu mat erijala ( )
Z
a
p
r
e
m
i
n
s
k
a

m
a
s
a

u

s
u
v
o
m

s
t
a
n
j
u

d

(

t
/
m
3
)
Na slici 1 prikazane su zbirne zone granulometrijskog sastava ugradene gline. Prosecna zbijenost
ugradene gline iznosi Rc 99, odnosno
d
1.641 t/m
3
, a prosecna vlaznost w23.6.

Ugradena glina u jezgro brane predstavlja neorgansku prasinastu glinu, mestimicno sa sitnim sljunkom
(max 8) i peskom (max 25), srednje do visoke plasticnosti CI-CH (slika 2), dobrih Iizicko-
mehanickih i vodozaptivnih karakteristika, koeIicijenta vodopropustljivosti od 1.3x10
-8
do 3.83x10
-
9
cm/sec .













Slika 2. Aterbergov dijagram plasticnosti

Slika 2. Aterbergov dijagram plasticnosti
Figure 2. Atterberg plasticity chart

Za odredivanje maksimalnih zapreminskih masa i optimalnih vlaznosti ugradenih materijala, radeni su
laboratorijski opiti zbijanja po standardnom Proctor-ovom postupku. Dobijeni rezultati na
reprezentativnim uzorcima prikazani su na dijagramu na slici 3.





















Slika 3. Dijagram zavisnosti maksimalne suve zapreminske mase i optimalne vlaznosti glinovitih tla
Figure 3. Diagram based on the maximum dry unit weight and optimum moisture content oI clayey soil

0
10
20
30
40
50
60
70
0 10 20 30 40 50 60 70 80 90 100
Granica tecenja ()
I
n
d
e
k
s

p
l
a
s
t
i
c
n
o
s
t
i


I
p

(

)

2004.
2006.
2007.
2008.
2009.

2003.
2004.
2006.
2007.
2008.
2009.
311
Iz dijagrama se vidi da dobijene vrednosti variraju u granicama od
d
1.558-1.726 t/m
3
, odnosno
w
opt
17.7-24.4 .

Ugradeni materijali u Iilterske slojeve su kontrolisani u pogledu granulometrijskog sastava, a dobijeni
rezultati ispitivanja prikazani su u vidu zbirnih krivi na slikama 4 i 5. Filteri I i II ugradeni su izmedu
kota 288.00 do 362.75 mnm. Ukupno je ugradeno 163 slojeva, prosecne debljine 45.80 cm. Iz slojeva
Iiltera I ukupno je ispitano 192 probe, i 118 proba sa gradilisne deponije. Prosecna zbijenost iznosila je
d1.816 t/m
3
. odnosno RD77.5, a vlaznost 6.69 i vodopropustljivost 1.01 do 7.9 x 10
-3
cm/sec.

Iz slojeva Iiltera II ukupno je ispitano 198 proba, a sa gradilisne deponije 137 proba. Prosecna
zbijenost iznosila je d2.037 t/m
3
. odnosno RD82 , prosecna vlaznost 4.06 i vodopropustljivost
1.86 do 9.3 x 10
-3
cm/sec.

0
.
0
0
1
0
.
0
1
0
.
11
1
0
1
0
0
0
.
0
0
2
0
.
0
0
4
0
.
0
0
6
0
.
0
0
8
0
.
0
2
0
.
0
4
0
.
0
6
0
.
0
8
0
.
2
0
.
4
0
.
6
0
.
82468
2
0
4
0
6
0
8
0
2
0
0
0
5
10
15
20
25
30
35
40
45
50
55
60
65
70
75
80
85
90
95
100
PESAK
SITNI SREDNJI KRUPNI
SLJUNAK
SITNI SREDNJI KRUPNI
DROBINA
I
BLOKOVI
PRASINA
SITNA SREDNJA KRUPNA
G
L
I
N
A
Propisana zona
za Iilter I
Rovni 2003-2009.
zbirna zona Iiltera I
Precnik zrna d (mm)
P
r
o
l
a
z

k
r
o
z

s
i
t
o

(
%
)



Slika 4. Zbirna zone granulometrijskog sastava za Iilter I
Figure 4. The granulometric sum zone oI Iilter I

P
r
o
l
a
z

k
r
o
z

s
i
t
o

(
%
)

p r e~n i k z r n a d ( m m )
0
.
0
0
1
0
.
0
1
0
.
11
1
0
1
0
0
1
0
0
0
0
.
0
0
2
0
.
0
0
4
0
.
0
0
6
0
.
0
0
8
0
.
0
2
0
.
0
4
0
.
0
6
0
.
0
8
0
.
2
0
.
4
0
.
6
0
.
82468
2
0
4
0
6
0
8
0
2
0
0
4
0
0
6
0
0
8
0
0
0
5
10
15
20
25
30
35
40
45
50
55
60
65
70
75
80
85
90
95
100
Propisana zona za
Iilter II
Rovni 2003-2009
zbirna zona Iiltera II
P E S A K
SITNI SREDNJI KRUPNI
S LJ U N A K
SITNI SREDNJI KRUPNI
DROBINA
I
BLOKOVI
P R A S I N A
SITNA SREDNJA KRUPNA
G
L
I
N
A


Slika 5. Zbirna zone granulometrijskog sastava za Iilter II
Figure 5. The granulometric sum zone oI Iilter II

312
Potporno telo brane je igradeno od dolomiticnih krecnjaka iz povrsinskog kopa 'Stubo. Zbirne krive
granulometrijskog sastava ugradenog kamena prikazane su na slici 6. Kameni nabacaj je izveden
izmedu kota 290.70-358.50 mnm uzvodno, odnosno od kote 287.50-361.75 mnm nizvodno. Na
uzvodnoj i nizvodnoj strani brane kupno je ugradeno po 89 slojeva kamenog nabacaja, prosecne
debljine 90 cm.

0
.
0
0
1
0
.
0
1
0
.
11
1
0
1
0
0
0
.
0
0
2
0
.
0
0
4
0
.
0
0
6
0
.
0
0
8
0
.
0
2
0
.
0
4
0
.
0
6
0
.
0
8
0
.
2
0
.
4
0
.
6
0
.
82468
2
0
4
0
6
0
8
0
2
0
0
0
5
10
15
20
25
30
35
40
45
50
55
60
65
70
75
80
85
90
95
100
PESAK
SITNI SREDNJI KRUPNI
SLJUNAK
SITNI SREDNJI KRUPNI
DROBINA
I
BLOKOVI
PRASINA
SITNA SREDNJA KRUPNA
G
L
I
N
A
Rovni 2003-2009.
zbirna zona ugradjenog
kamena-zone 4 i 4'
Propisana zona za
kamen-zona 4'
Propisana zona za
kamen-zona 4
p r e~n i k zr n a d ( m m )
P
r
o
l
a
z

k
r
o
z

s
i
t
o

(
%
)



Slika 6. Zbirna zone granulometrijskog sastava za kameni nabacaj
Figure 6. The granulometric sum zone oI stone

Postignuta zbijenost ugradenog kamenog nabacaja kretala se od d1.990-2.322 t/m
3
, odnosno
prosecno RD84, a vlaznost 3.20.


ZAKLJUCAK

Na osnovu svih prikazanih rezultata kontrolnih geomehanickih ispitivanja, ugradeni materijali u telo
nasute brane 'Rovni, su odgovarajucih Iizicko-mehanickih svojstava i sa zbijenoscu po Tehnickim
uslovima iz Glavnog projekta. U lokalnim slucajevima kada su dobijani nezadovoljavajuci rezultati
materijal je izgradivan iz tela brane i zamenjivan novim.


LITERATURA

Glavni projekat Vodoprivredni sistem 'Rovni Geoloske podloge, Geoloski elaborat, knjiga II, sv. II-2, Energoprojekt,
decembar 1988.
Glavni projekat Vodoprivredni sistem 'Rovni Geomehanicke podloge, knjiga II, sv. II-3, Energoprojekt, oktobar 1987.
Elaborati o kontrolnim geomehanickim ispitivanjima materijala ugradenih u telo nasute brane ROVNI u toku 2003.-2009.
godine, Dokumentacija Instituta IMS, 2003-2009.
Program geomehanicke kontrole kvaliteta nasute brane ,Rovni', Institut IMS, decembar 2002.
313



PRIJEDLOG METODOLOGIJE OCJENE STANJA
BETONSKIH GRAVITACIONIH BRANA

Nesib Residbegovic
*
, Damir Zenunovic
*
, Radomir Folic
**


* Univer:itet u Tu:li, Rudarsko-geolosko-gradevinski fakultet Tu:la
**Univer:itet u Novom Sadu, Fakultet tehnickih nauka

REZIME

U posljednjih dvadesetak godina znacajna paznja se posvecuje analizi trajnosti konstrukcija, odnosno analizi
upotrebnog vijeka konstrukcije. Uvodenjem granicnog stanja trajnosti pristup kvalitativne procjene
eksploatacionog vijeka konstrukcije zamjenjuje kvantiIikacija duzine trajanja konstrukcije. Istovremeno ovakav
pristup zahtjeva uvodenje teorije vjerovatnoce i analize pouzdanosti. Osnova za analizu granicnih stanja
odredene vjerovatnoce je sto veca baza empirijskih podataka i uporednih numerickih analiza, cija eIikasnost
zavisi od odabira adekvatnog i eIikasnog metodoloskog pristupa, odnosno metodologije koja adekvatno
razmatra sve uticajne parametre. Tako je i u nasem regionu posvecena posebna paznja analizi stanja objekata, a
posebno stanja objekata od velikog znacaja, kao sto su industrijski i energetski objekti. Iskustva provedenih
ocjena stanja brana u Bosni i Hercegovini, kao i opsezna istrazivanja na branama Salakovac i Grabovica
koristena su za izradu metodologije za ocjenu stanja betonskih gravitacionih brana. Metodologija je uskladena
sa zahtjevima Evropskih normi.


KLJUCNE RIJECI: betonske gravitacione brane, eksploatacioni vijek, trajnost, ocjena stanja,
metodologija.


PROPOSED METHODOLOGY OF ASSESSMENT OF
CONCRETE GRAVITY DAMS

ABSTRACT

In the last twenty years considerable attention has been devoted to the analysis oI durability oI structures and
service liIe oI structure. With introduction oI the limit state approach qualitative assessment oI srevice liIe oI
structure replaces the quantiIication oI the exploatation period oI the structure. At the same time this approach
requires the introduction oI probability theory and reliability analysis. The basis Ior the analysis oI a speciIic
limit state probability is higher that the base oI empirical data and comparative numerical analysis, whose
eIIiciency depends on the selection oI adequate and eIIective methodological approaches and methodologies
that adequately considers all inIluence parameters. Thus, in our region is given special attention the analysis oI
buildings state, especially state buildings oI great importance, such as industrial and energy Iacilities. The
experiences carried out assessment oI the state dam in Bosnia and Herzegovina, as well as extensive research on
dams Salakovac and Grabovica were used to develop a methodology Ior assessing the state oI concrete gravity
dams. The methodology is consistent with the requirements oI European standards.

KEYWORDS: concrete gravity dam, service liIe, durability, assessment oI the condition, methodology.
UDK: 627.824.7.012.4
Pregledni (nauni) lanak
314
UVOD

U poslednjih nekoliko decenija posebna paznja se posvecuje upravljanju objektima u smislu
optimalizacije njegovog eksploatacionog vijeka (EV), a sto podrazumjeva optimalizaciju sigurnosti,
Iunkcionalnosti i ekonomicnosti. Savremeni koncept projektovanja, gradenja i odrzavanja
gradevinskih objekata zahtjeva uvodenje Sistema kvaliteta u skladu sa |18| i |19|, opstim principima
pouzdanosti |20|, |21| (ocjena zivotnog ciklusa) i |22| (planiranje eksploatacionog vijeka objekata).
Upravo u |22| tretira se problematika racionalnog odrzavanja objekata. U tom smislu neophodno je
analizirati sve Iaze ,zivota' jednog objekta (Iaza projektovanja, Iaza gradenja i Iaza koristenja). U Iazi
projektovanja betonskih konstrukcija (BK) posljednjih godina uvodi se koncept pouzdanosti
konstrukcije kojim se, pored sigurnosti, uvodi proracun potrebnog EV i trajnosti BK |14|. Ovakav
pristup je narocito vazan kod znacajnih industrijskih objekata, elektroenergetskih objekata i mostova
velikih raspona, kao najosjetljivijih tacaka transportnih pravaca ili montaznih sistema |29|.
Analiza sigurnosti objekta obicno se povezuje sa analizom nosivosti, dok se trajnost vezuje za EV
objekta. Kod novih objekata sigurnost se moze unaprijed projektovati, dok se kod postojecih objekata
stepen sigurnosti procenjuje sa aspekta njihovog buduceg pouzdanog koristenja. Osnova za to je
analiza podataka relevantnih za veriIikaciju stvarnog stanja materijala, elemenata i konstrukcije
objekta, te njihove upotrebne vrijednosti. Kod analize trajnosti i odredivanja EV koriste se Iaktori
sigurnosti za dva problema. To su problem perIormansi i problem degradacije. Za znacajne objekte
nije dovoljan samo rutinski pregled vec znatno detaljniji tretman, pracen ispitivanjima, da bi se
obezbijedile podloge za razvoj adekvatnih modela, kojima bi se predvidela deterioracija/degradacija
vaznijih komponenti i da bi se mogla primijeniti adekvatna strategija odrzavanja. U radu |15| su
opisani proracunski modeli za kvantiIikaciju eksploatacionog vijeka konstrukcije. Potrebno je postici
ciljnu pouzdanost objekata uz optimalna ulaganja Iinansijskih sredstava. Pri tome se razmatra
optimalizacija investicija (troskovi gradenja, popravki i odrzavanja u garantnom roku) i optimalizacija
eksploatacionih troskova (tekuceg i investicionog odrzavanja i zastoja u radu). Planiranjem EV postize
se smanjenje troskova vlasnika, povecanje pouzdanosti i usporavanje brzine starenja elemenata,
konstruktivnih sklopova i objekata. Zbog toga je veoma znacajna procena EV kako za nove tako i za
postojece objekte (odredivanje preostalog veka). Pristup planiranju EV uveden je u tehnicke propise
SAD, Kanade, VB i Japana.
Za razlicite objekte prema Evropskim normama (EN) |5| pouzdanost objekata obezbijeduje se
proracunom, te preko odgovarajuceg izvodenja i mjera upravljanja kvalitetom, koje podrazumjevaju:
deIinisanje zahtjeva pouzdanosti,
organizacione mjere, kao i
kontrole u Iazama projektovanja, izvodenja, eksploatacije i odrzavanja.
U |23| odrzavanje se deIinise kao kombinacija svih tehnickih i pratecih administrativnih mjera tokom
EV da bi se objekti i/ili njihovi dijelovi zadrzali u stanju u kojem ispunjavaju svoju Iunkciju.
Odrzavanjem je potrebno obezbijediti da EV bude najmanje jednak proracunskom vijeku trajanja
objekta. Koncept projektovanja eksploatacionog vijeka konstrukcije tj. kvantiIikacije trajnosti uveden
je u |2|. Kasnije se i u drugim institucijama sintetizuju rezultati eksperimentalnih programa i iskustava
dobijenih pregledom stanja objekata, te objavljuju preporuke i uvode tehnicki propisi. To su u prvom
redu RILEM, Americki institut za beton (ACI), a potom i FIB.
Iskustva iz prakse pokazuju veoma vaznu ulogu upravljanja objektom u Iazi eksploatacije sa aspekta
smanjenja ukupne cijene kostanja objekta. Potrebna je adekvatna strategija odrzavanja kojom ce se
optimalizirati popravke tokom odrzavanja i intervencije na objektima. Osnovni cilj adekvatne
strategije odrzavanja je obezbijedenje da u toku eksploatacije niti jedno bitno svojstvo objekta ne
padne ispod propisanog minimuma. Ovo je narocito vazno kod slozenih znacajnih objekata, gdje je
potrebno obezbijediti nesmetano koristenje objekta u odredenom vremenskom intervalu, kao sto su
elektroenergetski objekti. Savremeni pristup je odrzavanje prema stanju pojedinih elemenata
konstrukcije, koje podrazumjeva i razvoj metodologije ocjene trenutnog stanja objekta i prognoze
315
buducih uslova koristenja objekta. Za ocjenu stanja konstrukcije moze se koristiti pojednostavljena i
detaljna metoda |4|. Obje metode mogu biti uspjesne, pri cemu je odluku o izboru metode potrebno
donijeti na osnovu kriterija:
Svrhe i vaznosti ocjene.
Kolicine elemenata koju je potrebno ocijeniti.
Velicine deterioracije konstrukcije.
Rezultata prethodnih inspekcija.
Kolicine potrebnih inIormacija.
Racionalnosti.
Sto se tice pojednostavljene metode, ona se zasniva na uspostavljanju rangiranja perIormansi
elemenata, njihovog trenutnog stanja i prijedloga za urgentne intervencije. Ova metodologija se
posebno preporucuje gdje je velika kolicina elemenata i gdje konstrukcija treba biti brzo i eIikasno
ocijenjena. Obicno su pogodne za upotrebu kod uniIormisanih objekata, dok kod mostova,
konstrukcija velikih raspona i specijalnih objekata treba voditi racuna o pazljivoj upotrebi. Aktivnosti
su podijeljene u tri koraka: inspekcija, ocjena i prognoza (sl.1).

Slika 1. Pojednostavljena metodologija ocjene konstrukcije |4|
Figure 1. SimpliIied methodology Ior structural assessment |4|

Prvi korak je inspekcija, ciji je osnovni zadatak determinisanje uzroka deterioracije konstrukcije i
prikupljanje dovoljno podataka koji bi bili inkorporirani u proceduru pojednostavljene ocjene u
drugom koraku. Mnoge zemlje su razvile svoju vlastitu proceduru inspekcije ili cijelu strategiju za
upravljanje konstrukcija. U 4 prezentirana je ocjena konstrukcije kroz uvodenje indeksa ostecenja
konstrukcije SIST (engl. SimpliIied Index oI Structural Damage). U 3 i 13 opisane su metode
rangiranja kroz utvrdene uslove na konstrukciji i/ili perIormanse konstrukcije.
Ocjena konstrukcije moze se podijeliti u dvije osnovne Iaze: Iaza dijagnoze i Iaza prognoze. U Iazi
dijagnoze deIinisu se trenutna svojstava konstrukcije, dok se u Iazi prognoze vrsi klasiIikacija hitnoce
intervencije. Za Iazu prognoze potrebno je vise detaljnijih inIormacija, gdje je primjerenija detaljna
metoda za prikupljanje podataka potrebnih za deIinisanje podrucja sigurnosti elemenata. Ovi podaci
podrazumjevaju ne samo zahtjeve u pogledu perIormansi konstrukcije, nego i podatke koji opisuju
pojedine procese deterioracije. Ova metodologija je zasnovana na kvantiIikaciji deterioracionih
procesa. Jedan od ciljeva bilo koje metode ocjene konstrukcije treba biti racionalan program
rehabilitacije koji predstavlja optimum zahtjeva stabilnosti, trajnosti i ekonomicnosti konstrukcije
(sl.2).

PROGRAM REHABLTACJE
PROGRAM STRAZVANJA PROGRAM PROJEKTOVANJA
PROGRAM KONTROLE
KVALTETA
PROGRAM ZVOENJA

Slika 2. Struktura programa rehabilitacije |16|
Figure 2. The structure oI the rehabilitation program |16|
316

Program rehabilitacije treba da sadrzi sveobuhvatne programe istrazivanja, projektovanja, izvodenja i
kontrole kvaliteta. U radovima 16 i 17 detaljno su obrazlozene stavke koje bi trebale biti
obuhvacene pojedinim programima.
U metodologiji ocjene stanja konstrukcije prvi korak je prikupljanje i analiza podataka o trenutnom
stanju konstrukcije. Za ovu aktivnost neophodan je adekvatan i sveobuhvatan program istrazivanja
koji ce obuhvatiti analizu relevantnih podataka sa aspekta iskustava, novih saznanja i zahtjeva
ugradenih u aktuelne normative i zakonsku regulativu. U svakom slucaju povecanjem baze iskustvenih
podataka omogucava se razrada racionalnije metodologije ocjene. Na osnovu iskustava provedenih
istrazivanja na odredenom broju brana u Bosni i Hercegovini u ovom radu je predlozena metodologija
ocjene betonskih gravitacionih brana, sa posebnim osvrtom na istrazne radove.

UOBICAJENA METODOLOGIJA OCJENE STANJA HIDROTEHNICKIH OBJEKATA

IdentiIikacija uzroka deterioracije betona kod hidrotehnickih objekata vrlo je kompleksna.
Deterioracija je obicno posljedica nekoliko medusobno povezanih uzroka, sto dodatno otezava
identiIikaciju. Prilikom utvrdivanja uzroka ostecenja i deterioracije potrebno je uzeti u obzir vrstu
betona i njegova svojstva, metodu ugradnje betona i okruzenje u kojima se beton nalazi (uticaj
okolisa). Za trajnost betonskih konstrukcija vazno je da su njegove komponente u potpunosti
kompatibilne sa svim uslovima kojima mogu biti izlozeni u toku eksploatacije. Kod betona starijih
konstrukcija ovi zahtjevi nisu uvijek ispostovani (npr. otpornost betona na hemijske uticaje). Prisutne
slabosti kod mnogih hidrotehnickih objekata cesta su posljedica agresivnih dejstava okoline |25|.
Uzorci deterioracije su uglavnom procesi zamrzavanja-odmrzavanja, dejstvo sulIata i hlorida i alkalno
- silikatna reakcija, koji uzrokuju pojavu prslina, ljuspanja zastitnog sloja betona, a sto ima za
posljedicu otpocinjanje procesa korozije i smanjenje cvrstoce betona. Primarni uzroci ostecenja betona
opisani su u radu |28|.
U okviru istrazivanja i vrednovanja konstrukcije potrebno je provesti pregled postojece
dokumentacije, utvrditi podrucje istrazivanja, izraditi odgovarujuce skice i Iotodokumentaciju, izvrsiti
potrebna ispitivanja i mjerenja, te dati zakljucna misljenja i izvjestaje. Pregledom postojece
dokumentacije dobijaju se osnovni podaci o konstrukciji. Pocetak istrazivanja je vizuelni pregled
konstrukcije kojim se mogu uociti eventualni pokazatelji prekomjernih naprezanja i deIormacija,
procurivanja, ostecenja materijala i znakova konstruktivne nestabilnosti temelja i tijela brane. Isto tako
prisutnost bilo kojih od navedenih nedostataka ne upucuje nuzno na to da postoji problem sigurnosti
brana. Mnogi slucajevi otkaza konstrukcije desili su se iznenadno, nakon samo neprimjetnih i suptilnih
simptoma. Isto tako, postoji niz betonskih brana koje su izlozene hemijskim i Iizickim dejstvima, te
imaju neugledan i alarmantan izgled, ali sluze svojoj Iunkciji vrlo dobro |25|.
Kvalitetna procjena u toku vizuelnog pregleda s obzirom na Iunkcioniranje brane je bitna za uspjesan
pregled i ocjenu sigurnosti brane. Zakljucak o stanju brane potrebno je temeljiti na razumjevanju
uocenih nedostataka, njihovih uzroka, kratkotrajnih i dugotrajnih eIekata, te njihovih uticaja na
sigurnost brane. Prisutnost bilo kakvih nedostataka treba biti dokumentovano, i ako postoji bilo kakva
sumnja u pogledu sigurnosti brane, potrebno je preporuciti daljnje istrazivanje.
Kod analize konstrukcija cesta je primjena nedestruktivnih metoda na licu mjesta. U radu |26|
prezentirane su neke od nedestruktivnih metoda koje se mogu primjeniti kod ocjene stanja betonske
konstrukcije brana. Opisane su tri najIrekventnije metode. Prva je Spektralna analiza povrsinskih
valova (engl. Spectral analysis oI surIace waves - SASW), koja se koristi za mjerenje stanja betona u
odnosu na dubinu od povrsine testiranja, kao i za mjerenje dubine pukotina. Druga je Georadarska
penetracija (engl. Ground penetrating radar - GPR) koja se koristi za mapiranje pora i putanje prodora
vode, te pruza inIormacije o razmaku i dubini armature u betonu. Treca je akusticna tomograIija (engl.
Acoustic tomography - AT) koja koristi zvucne valove za kreiranje tomograIske slike kroz presjek
brane, od uzvodne do nizvodne strane. Za potrebe laboratorijskih ispitivanje vrsi se uzorkovanje
317
betona. Za uzorke betona izvadene iz betonske brane vazno je ispitati cvrstocu (in situ i u laboratoriji),
ujednacenost kvaliteta i prisustvo prslina (ultrazvucnom metodom ili gama radiograIija), modul
elasticnosti, poroznost, mineroloski sastav, sadrzaj cementa i agregata (krecnjacki i silikatni), izvorni
sadrzaj vode, prisutnost alkalija, sadrzaj hlorida i sulIata, te dubina karbonatizacije.
InIormacije prikupljene kroz istrazivanja i ispitivanja, objedinjene u Iormi izvjestaja, sluze za opis i
procjenu konstrukcije, sa posebnim naglaskom na uocene procese deterioracije. U okviru izvjestaja
potrebno je precizirati:
Vrstu i poziciju deterioracije, bazirano na temelju vizuelnog pregleda i rezultatima ispitivanja
u laboratoriji i na licu mjesta;
Razloge i uzroke deterioracije;
Stepen deterioracije, procjenu dubine i obima;
IdentiIikaciju rizika na konstrukciju;
Prijedloge alternativnih strategija sanacije;
Preporuke procedura za odrzavanje konstrukcije nakon izvrsenih sanacija.
Dijagnosticke analize namjenjene kvantiIikaciji mogucih ostecenja konstrukcije kod velikih brana
mogu se obavljati na cjelokupnoj brani ili u lokalnim podrucjima. U radu |24| opisana je procedura za
lokalne dijagnosticke analize. Zasnovana je na kombinaciji eksperimentalnih istrazivanja zasnovanih
na dilatometrijskim mjerenjima sa soItverskim simulacijama i inverznoj analizi. Predlozena procedura
daje procjene parametara koji karakteriziraju lokalna stanja napona i eventualnu deterioraciju
mehanickih svojstava, ukljucujuci zateznu cvrstocu i energiju loma.

ISTRAZNI RADOVI NA BRANAMA SALAKOVAC I GRABOVICA

U toku 2009. i 2010. godine provedena su istrazivanja na branama HE ,Grabovica' i HE ,Salakovac.
HE ,Grabovica' je locirana 12 km nizvodno od Jablanice, tj. 37 km uzvodno od Mostara. Glavna
nosiva konstrukcija je betonska gravitaciona brana, koja je izgradena 1982. godine (sl.3). HE
,Salakovac' je takode betonska gravitaciona brana locirana 15 km uzvodno od Mostara. Izgradena je
1981. godine (sl.4). U tabeli 1. date su osnovne karakteristike brana.

Tabela 1. Osnovne karakteristike brana HE ,Grabovica' i HE ,Salakovac'
Table 1. Basic characteristics oI dam HE ,Grabovica' i HE ,Salakovac'
Vrijednosti
Parametar Jedinica
HE ,Grabovica' HE ,Salakovac'
Visina konstrukcije m 60 70
Duzina vrha (krune) brane m 156 230,5
Kota vrha brane m.n.m. 163 127
Kota normalnog nivoa akumulacije m.n.m. 159 123
Minimalna radna kota m.n.m. 145 118,5
Broj blokova n 10 17
Duzina blokova m 8,0-18,0 6,0-22,5
Zapremina brane 10
3
m
3
74 205
Maks. protok evakuacionih kanala m
3
/s 2650 2900
Instalisana snaga MW 113 210

Vizuelnim pregledom brana uocena je pojava lokalnih deterioracija betona u vidu prslina, ljuspanja
zastitnog sloja, procurivanja i talozenja naslaga (sl.5 i sl.6), kao i povecane poroznosti betonske
povrsine. Pregledom su obuhvacene uzvodna i nizvodna strana tijela brane, kao i injekcione i
kontrolne galerije koje su izvedene u unutrasnjosti brane po njenoj cjelokupnoj duzini.

318

Slika 3. Izgled brane HE ,Grabovica'
Figure 3. The view oI the dam HE ,Grabovica'

Slika 4. Izgled brane HE ,Salakovac'
Figure 4. The view oI the dam HE ,Salakovac'


Slika 5. Tragovi procurivanja u injekcionoj galeriji
Figure 5. Traces oI leakage in the injection gallery

Slika 6. Tragovi procurivanja na nizvodnoj strani
Figure 6. Traces oI leakage on the downstream side

Sacinjen je program istrazivanja kojim su obuhvacena ispitivanja betonskog tijela po dubinii i
ispitivanja hemijske patologije, a sve u cilju optimalizacije rehabilitacionih mjera.
Analizom su obuhvacena ostecena podrucja betona sa razlicitim patologijama, kao sto su prsline,
napuknuca, ostecenja usljed dejstva mraza i inIiltracije vode. Takoder je promatrana moguca pojava
patoloskih ostecenja u betonu kao posljedica Iizikalno-hemijskih reakcija u betonu (sulIatna ili
alkalno-agregatna reakcija).
Dijagnostika stanja betona provedena je putem testiranja mehanickih karakteristika, petrograIskih
ispitivanja na tankim isjeccima betona i lokaliziranim hemijskim testovima. Ovim ispitivanjima
dobijeni su karakteristicni parametri speciIicni za beton u razlicitim dijelovima brana dovoljno
reprezentativni da obezbijede dobru korelaciju izmedu uzorka i konstrukcije.
Uzorkovanje betona iz tijela brana vrseno je u podrucju injekcione galerije, sa uzvodne i nizvodne
strane, te u tjemenu galerije, rotacionim busenjem sa dijamantnom krunom (sl.7). Uzorci za ispitivanje
uzimani su sa razlicitih dubina busenja, nakon cega su Iinalno obradivani za ispitivanje i
transportovani u odgovarajucoj ambalazi u laboratorije na ispitivanje (sl.8). Nakon busenja i
uzorkovanja betonskih tijela, izvrseno je zapunjavanje busotina injekcionom masom koja posjeduje
ekspandirajuca svojstva, sa prethodnim postavljanjem celicnih ploca sa injekcionim pakerima.
Preostali uzorci betonskih tijela (dijelovi na kojima se ne vrse ispitivanja) deponovani su kao paralelni
uzorci do kraja izrade izvjestaja o provedenim ispitivanjima. Za potrebe hemijske analize izlucevina
izvrseno je uzorkovanje sedimentnih taloga koji su se nakupili na povrsini betona.
319


Slika 7. Busenje uzorkovanje betonskih tijela
Figure 7. Drilling - sampling oI concrete bodies

Slika 8. Skladistenje uzorka u transportni sanduk
Figure 8. Storage oI samples in the transport crate

U okviru utvrdivanja trenutnih mehanickih karakteristika betona provedena su ispitivanja pritisne
cvrstoce betona, modula elasticnosti, zatezne cvrstoce betona i ispitivanje na zamor betona, s obzirom
na moguce degradacije mehanickih svojstava. Ispitivanje relativnih svojstava poroznosti betona
provedeno je mjerenjem karakteristika poroznosti i propusnosti betona, mjerenjem totalne poroznosti i
mjerenjem propusnosti pod pritiskom. Cilj ovih ispitivanja je odredivanje uzih i sirih zona rada, kako
bi se, npr. moglo provesti odgovarajuce injektiranje.
Utvrdivanje pritisne cvrstoce provedeno je u skladu sa zahtjevima normi |6| i |7|. Prije ispitivanja,
uzorci su vizuelno pregledani, prilikom cega su konstatovani sljedeci parametri: pravilnost Iorme
uzoraka, struktura i tekstura zrna agregata rasporedenih u uzorku, najvece zrno agregata
upotrijebljenog za spravljanje betona, prisustvo supljina i gnijezda u uzorcima pri ugradnji svjeze
betonske mase, prirodna boja agregata, a samim tim i betona uzoraka. U neposrednoj blizini
uzorkovanja betona ispitana je cvrstoca na zatezanje betona pull-oI testom. Rezultati ispitivanja
pokazali su znacajno rasipanje rezultata sa koeIicijentom varijacije V ~ 30, sto je posljedica visoke
mikroporoznosti betona sa slabim vezama izmedu agregata i cementne paste.
Ispitivanje betona na zamor provedeno je primjenom SDT testa (Quebec metoda). Quebec metodom
ocjenjuje se disipacija energije kod ciklicnog izlaganja uzoraka pritisnoj cvrstoci i mjere se plasticne
deIormacije uzoraka koje se javljaju u toku ispitivanja. Ispitivanje poroznosti betona na betonskim
tijelima provedeno je u skladu sa zahtjevima norme |27|. Ispitivanjem je obuhvaceno:
- Odredivanje ukupne poroznosti betona prema |8|;
- Odredivanje poroznosti betona sa potpunim zasicenjem vodom pod atmosIerskim uslovima,
prema |9|.
Za mjerenje ukupne poroznosti i poroznosti maksimalno zasicenom vodom pod atmosIerskim
uslovima uzorci se pripremaju sjecenjem cilindricnih uzoraka debljine izmedu 30 i 40 mm. Za prvu
metodu ispitivanja prema |8| uzorci se vakumiraju do pritiska 20 mbar i pod tim pritiskom drze dva
sata (sl.9). Zatim se polivaju destilovanom vodom u periodu od 15 minuta, te drze u vakuumu pod
pritiskom od 20 mbar narednih dva sata. Nakon toga uzorci 24 sata odlezavaju na atmosIerskom
pritisku. Kod druge metode |9| uzorci se zasicuju destilovanom vodom temperature 20
o
C. Na pocetku
ispitivanja, uzorci se uranjaju u vodu do polovine visine i drze 60 minuta, zatim do 3/4 visine 120
minuta, i na kraju potpuno urone u vodu. Nakon zasicenja vodom, uzorci se vade iz vode, obrisu i
mjeri se njihova masa. Odredivanje dubine prodiranja vode provedeno je u skladu sa |10|. Uzorci su
izlozeni pritisku vode od 500 kPa u periodu od 72 sata, uz svakodnevno pracenje kako bi se uocilo
eventualno curenje vode ili pad pritiska. Mjerenjem mase uzorka prije i poslije izlaganja vodenom
pritisku utvrduje se kolicina upijanja vode. Nakon vaganja, vrsi se cijepanje uzoraka na presi, te
mjerenje dubine prodiranja vode u uzorke. Kriteriji klasiIikacije testova su sljedeci:
320
Prodor od 0 do 30 mm: Rezultati pokazuju nisku propusnost betona.
Prodor od 31 do 50 mm: Srednja propusnost betona.
Prodor ~ 51 mm: Visoka propusnost betona.

Slika 9. Uredaj za vakumiranje uzoraka
Figure 9. Device Ior vacuum samples

Slika 10. Ispitivanje sadrzaja alkalija
Figure 10. Testing the alkali content

Testovi na uzorcima iz brane HE ,Salakovac' pokazali su nisku propusnost, dok se rezultati na
uzorcima iz brane HE ,Grabovica' krecu od niske do visoke propustnosti.
PetrograIsko ispitivanje betona provedeno je na tankim projekcijama (slajdovima) (sl.11). Ukoliko se
uoci prisustvo patoloskog bubrenja i sl., potrebno je izvrsiti mikroanalizu elektronickim
mikroprobama. U okviru petrograIskih ispitivanja provedeno je lokalno odredivanje mikrostrukture
betona a narocito njenih gresaka, mjerenje dubine karbonizacije, stepena hidratacije cementa, kvaliteta
veze izmedu cementne paste i agregata, kapilarnosti cementne paste, kvaliteta agregata, mjerenje
razvoja mikropukotina, te je izvrsena analiza razloga za dobre ili niske perIormanse betona.
PetrograIskim ispitivanjem deIinisu se i pojave eventualnih zona alkalij silicijum / silikatnih reakcija
ili drugih reakcija, kao i povezanih pukotina, ostecenja zamrzavanjem, dejstvom sulIata i drugih
agresivnih dejstava.
Analizom strukture betona brana konstatovano je da osnovnu masu cini kalcit, sa rijetkim zrnima
amIibola. Agregati zrna kalcita cine 80-85 mase, a ostatak mase cini cementna sitnozrna pasta,
tamnosive do crne boje. Na zrnima kalcita nisu uocene promjene po rubovima zrna, kao ni u dubini.
Nije registrovana pojava zona alkalij silicijum / silikatnih reakcija ili drugih reakcija.
Optickom mikroskopijom analizira se patologija betona. Ona daje dodatne detalje i pojasnjava stvarne
razloge odredenih perIormansi betona, dijagnosticiranih klasicnim metodama ispitivanja.
Hemijska analiza betona (sadrzaj alkalija u betonu, odnos topljivih sulIat/silicija) provedena je zbog
otkrivanja mogucih anomalija u sadrzaju alkalija i omjeru topivih sulIat/silicijuma. Ispitivanjem je
obuhvacena i hemijska analiza vode uzorkovana iz akumulacije, kao i na mjestima procurivanja vode
u galerijama brane, odnosno na nizvodnoj strani brane.
Hemijske i mineroloske analize izlucevina (konkrecija), koje sa taloze na mjestima procurivanja vode
kroz tijelo brane, omogucavaju da se odredi njihova priroda, kao i kolicina izlucevina, odnosno
odredivanje inteziteta izlucivanja (npr. u godinama). Od brzine prodora vode kroz beton zavisi
kolicina izlucevina. Da bi doslo do nakupljanja znacajnih taloga potreban je vrlo slab protok vode kroz
beton. Sadrzaj alkalija (Na, K) u betonu, topljivih u vodi i topljivih u kiselini, odreden je prema
odredbama |11|, uz prethodnu pripremu uzorka prema postupku deIinisanom u |12| (sl.10). Vrijednost
sadrzaja alkalija (topljivog u vodi) Na2Oeq Na2O0.658 K2O prema iskustvima dosadasnjih
istrazivanja variraju izmedu 0.06 do 0.13, sa ocekivanim vrijednostima 0.08 i 0.09. Rezultati dobiveni
ispitivanjem pokazuju da je stopa alkalija topljivih u vodi/kiselini relativno slaba, pa je rizik od
alkalno-silikatne reakcije relativno nizak.

321

Slika 11. MikroIotograIije poliranih preparata
Figure 11. Micro-photographs oI polished products

Za odredivanje sulIata, uzorci su pripremljeni prema |11|, a za odredivanje topljivog silicija uzorci su
pripremljeni prema odredbama |1|. Na uzorcima vode iz akumulacije i na mjestima procurivanja u
injekcionu galeriju, izvrseno je odredivanje sadrzaja hlorida, sulIata, alkalnih bihromata, potrosnje
kalijum-bihromata, sadrzaja rastvorljivih i nerastvorljivih materija. Ispitivanja su pokazala da voda
nije agresivna za beton koji se nalazi u branama.
Hemijska analiza konkrecija (izlucevina iz betona) provedena je na uzorcima sedimentnih taloga
uzorkovanih na mjestima maksimalnog procurivanja vode kroz tijelo brane, u podrucju injekcionih
galerija. Ispitni uzorci su skenirani sa elektricnim mikroskopom, u LV modu sa pozadinskim
rasipanjem elektrona. Uzorci konkrecija (izlucevina iz betona) ispitani su na dva nacina:
- Mineralni sastav uzoraka odreden je pomocu rengenske diIrakcije sa X-zracima;
- Hemijski sastav uzoraka odreden je pomocu elektricnog disperzivnog spektrometra, koristeci
OxIord INCA X-zrake mikroanalize sistema u niskom vakuum modu.
Ispitivanjem konstatovano da u sedimentnim talozima osim kalcita nema drugih produkata.
U slucaju brana Grabovica i Salakovac, mjestimicno je u injekcionim galerijama registrovano
znacajnije procurivanje vode, sto za posljedicu ima nakupljanje taloga sedimenata po povrsini betona.
Za procjenu brzine prolaza vode, izvrseno je lokalno bojenje vode u akumulaciji, u neposrednoj blizini
tijela brane i mjerenje proteklog vremena do pojave vode u injekcionoj galeriji i na nizvodnoj strani.
Zbog pouzdanosti rezultata, detekcija protoka vode vrsena je na dva nacina: vizuelno ,in situ' pomocu
UV-lampe i uzimanjem uzoraka vode i taloga za potrebe laboratorijskog ispitivanja prisustva
obiljezivaca. Kao obiljezivac vode koristen je natrijum-Iluorescein (C
20
H
10
O
5
Na
2
). Detekcija prisustva
obiljezivaca u uzorcima u okviru laboratorijskih ispitivanja vrsena je uporedivanjem inteziteta boje
uzoraka sa intenzitetom boje etalona, tj. rastvora Na-Iluoresceina koji je vidljiv golim okom,
koncentracije 1 gram Na-Iluorosceina na 50 m
3
vode. Uzorci se mogu analizirati i na kolorimetru koji
ima Pt-Co skalu. Kontrolna mjerenja vrsena su svakih sest sati u prva 24 sata, zatim na 12 sati naredna
dva dana, a u preostalom periodu osmatranja na 24 sata. Za ukupan period osmatranja usvojeno je
sedam dana. U toku ovog perioda osmatranja nije registrovano procurivanje obiljezene vode kroz
tijelo brane.

ANALIZA ISKUSTAVA I PRIJEDLOG METODOLOGIJE OCJENE STANJA
BETONSKIH GRAVITACIONIH BRANA

Na osnovu iskustava provedenih istrazivanja i saznanja stecenih u toku istraznih radova sacinjen je
prijedlog metodologije ocjene stanja za betonske gravitacione brane, koji je prezentiran na slici 12 u
vidu dijagrama toka.
322
Prvi korak je uvid u postojecu dokumentaciju, odnosno pregled projektne dokumentacije,
dokumentacije koja se odnosi na naknadne radove vrsene u toku eksploatacije objekta, te ostale
relevantne dokumentacije koja ce omoguciti upoznavanje sa predmetnim objektom. Nakon toga vrsi se
preliminirani vizuelni pregled, kako bi se evidentiralo trenutno stanje konstrukcije, odnosno
identiIicirala postojeca ostecenja, kao i uzroci nastalih ostecenja. U skladu sa registrovanim
parametrima deIinisu se lokacije za uzimanje uzoraka i ispitivanje.
Ispitivanju na licu mjesta prethodi rad u kancelariji, gdje se na osnovu vizuelnog pregleda i
utvrdivanja stanja konstrukcije, vrsi prikupljanje podataka relevantnih za daljnje aktivnosti,
klasiIikacija vrste i obima ostecenja na konstrukciji, te deIinise obim istraznih radova. Na onsovu
navedenih ulaznih podataka izraduje se program ispitivanja.
U okviru terenskih radova vrse se potrebna uzorkovanja materijala, koji se dostavljaju u laboratoriju
na Iinalnu obradu i ispitivanje. Pored uzorkovanja, provode se i odredeni istrazni radovi i ispitivanja,
kao sto su: lokalno bojenje vode u akumulaciji za potrebe mjerenja vremena protoka vode, odredivanje
mehanickih karakteristika i kvalitete betona nerazarajucim metodama, utvrdivanje debljine zastitnog
sloja betona armaturnog celika u injekcionim i kontrolnim galerijama, te ostala ispitivanja deIinisana
programom ispitivanja.
Laboratorije u kojima se vrse ispitivanja moraju biti osposobljene i akreditovane za metode ispitivanja
koje se provode. Osoblje koje vrsi ispitivanje mora biti strucno, a uslovi za ispitivanje u laboratoriju
moraju biti u skladu sa odgovarajucim Pravilnicima. U okviru laboratorijskog ispitivanja vrsi se
provjera mehanickih karakteristika betona, petrograIsko ispitivanje strukture betona, te odgovarajuce
hemijske analize. U dijagramu toka (sl. 12) navedeni su standardi po kojima se vrse pojedina
ispitivanja. Nakon provedenih ispitivanja pristupa se izradi izvjestaja o ispitivanju. U okviru izvjestaja
o provedenim ispitivanjima potrebno je dati opise testova, procedura i koristenih standarda, sve
podatke i napomene vezane za testove, rezultate testova prikazane tabelarno i graIicki, analizu
rezultata i zakljucke. Ukoliko se u toku ispitivanja uoce neki detalji koji bi bili korisni za
sveobuhvatnu analizu, iste je potrebno evidentirati u izvjestaju.

ZAKLJUCAK

Da bi se obezbjedilo nesmetano koristenje objekta u odredenom vremenskom intervalu, sto je narocito
bitno kod objekata od velikog znacaja, u koje se ubrajaju i hidroenergetski objekti, potrebno je uvesti
preventivno odrzavanje ili odrzavanje objekta prema stanju, umesto korektivnog |15|. Ipak, pravilno
razradena metodologija ocjene trenutnog stanja objekta i prognoze buducih uslova koristenja objekta
predstavlja osnovu za kvalitativnu analizu predmetne konstrukcije, narocito sa aspekta izrade
programa rehabilitacije objekta.
Na osnovu iskustava stecenih prilikom opseznih istrazivanja na branama HE ,Grabovica' i HE
,Salakovac', odnosno za vrijeme pripreme istrazivanja, provodenja istrazivanja, te na osnovu
eIikasnosti provedenih postupaka i analize prednosti i nedostataka pojedinih koraka u proceduri, u
radu je predstavljen sveobuhvatan, racionalan metodoloski pristup, koji zadovoljava zahtjeve aktuelnih
normativa (EN, SIA, ASTM, itd.). Predlozena metodologija ocjene stanja moze da posluzi kao
smjernica za izradu programa istrazivanja betonskih gravitacionih brana i slicnih objekata.
Svakako, pri sastavljanju Programa pracenja i istrazivanja u cilju realnije procene stanja treba koristiti
Evropske norme ali i ostale Preporuke i norme razvijenih zemalja koje su napred pomenute i
komentarisane.

ZAHVALNOST

U radu je prikazan deo istrazivanja koje je pomoglo Ministarstvo za nauku i tehnoloski razvoj Republike Srbije u
okviru tehnoloskog projekta TR 36017 pod nazivom: "Istrazivanje mogucnosti primene otpadnih i recikliranih
materijala u betonskim kompozitima, sa ocenom uticaja na zivotnu sredinu, u cilju promocije odrzivog
gradevinarstva u Srbiji".
323

Slika 12. Dijagram toka ocjene stanja betonskih gravitacionih brana
Figure 12. Flowchart oI assessment oI concrete gravity dams
324
LITERATURA
|1| ASTM C 1084 (1997): Standard Test Method for Portland-Cement Content of Hardened Hydraulic-
Cement Concrete
|2| CEB-FIP ,Model Code 1990' (1993): Design Code, Thomas TelIord, 1993
|3| Coronelli, D. (2008): Assessment and repair of a heavily-corroded reinforced concrete
infrastructure, Structural Faults&Repair-2008, Ed. M.C. Forde, Edinburgh, 10-12. June 2008, Abstract
p. 63, CDROM pp. 16
|4| EC Innovation Programme IN30902I CONTECVET: A validated Users Manual for assessing the
residual service life of concrete structures, GEOCISA and Torroja Institute, Spain
|5| EN 1990:2002 Evrokod 0 (2006): Osnove proracuna konstrukcija, GF Univerziteta u Beogradu
|6| EN 12390-3 (2009): Testing hardened concrete - Part 3: Compressive strength of test specimens,
February 2009.
|7| EN 12504-1 (2000): Testing concrete in structures - Part 1: Cored specimens - Taking, examining
and testing in compression
|8| EN 1936 (2006): Natural stone test methods. Determination of real density and apparent density,
and of total and open porosity
|9| EN 13383-2 (2002): Armourstone. Test methods
|10| EN 12390-8 (2000): Testing hardened concrete - Part 8: Dept of penetration of water under
pressure
|11| EN 196-2 (2005): Methods of testing cement - Part 2: Chemical analysis of cement
|12| EN 196-7 (2007): Methods of testing cement - Part 7: Methods of taking and preparing samples of
cement
|13| Iib(CEB-FIP) (2008): Concrete structure management: guide to ownership and practice, February,
2008.
|14| FIB Task Group 5.6 (2006): Model Code for Service Life Design, International Federation Ior Structural
Concrete Iib, Lausanne, Switzerland, 2006, str. 116
|15| Folic, R. (2004): Durability and service life of concrete structures-Design modelling, PAM, Bull. Ior
Appl. and Comp. Math., Budapest, Nr. 2195, 2004, pp. 33-44.
|16| Folic, R., Zenunovic, D. (2008): Repair methodology oI RC cooling tower, Structural Faults&Repair-
2008, Ed. M.C. Forde, Edinburgh, 10-12. June 2008, Abstract p. 40, CDROM pp. 10
|17| Imamovic, A., Zenunovic, D., Folic, R. (2006): Some experiences in repair of reinforced concrete
structures in Tuzla Industrial Zone, Condition assesment and design oI structures Ior water aerator,
11th Internationa ConIerence Structural FaultsRepair-2006. Edinburgh, Abstracts p. 176CDRom
PBUL-FOL-C, p. 1-11.
|18| ISO 9001 (2008): Quality management systems - Requirements, Edition 4
|19| ISO 9002 (1994): Quality systems - Model for quality assurance in production, installation and
servicing, Edition 2
|20| ISO 2394 (1998): General principles on reliability for structures, Edition 3
|21| ISO 14040 (2006): Environmental management - Life cycle assessment - Principles and framework,
Edition 2
|22| ISO 15686 (2006): Buildings and constructed assets - Service life planning
|23| ISO 6240 (1980): Performance standards in building - Contents and presentation, Edition 1
|24| Maier, G., Lettieri, M. A., Piola, L. (2005), "In situ mechanical characterisation of dam concrete and
stress state by dilatometric measurements and inverse analysis", International ConIerence on Fracture
(ICF11), Turin (Italy), March 20-25, 2005
|25| Reed, P., Schoonees, K., Salmond, J. (2008): Historic concrete structures in New Zealand; Overview,
maintenance and management, Published by Science & Technical Publishing Department oI
Conservation, New Zealand, July 2008.
|26| Sack, D. A., Olson, L. D. (2006): Concrete Spillway and Dam Inspection Using Nondestructive
Techniques, Presented at HydroVision 2006
|27| Schweizer Norm SIA 162/1, Nr7 (1989): Schnellporositat/Frostbestandigkeit
|28| Veesaert, C. J. (2007): Inspection of Concrete and Masonry Dams, National Dam SaIety Program,
West Regional Technical Seminar on SaIety Evaluation oI Existing Dams, FEMA, Sesion XIII
|29| Zenunovic, D., Folic, R.: Pouzdanost AB montaznih veza, Materijali i konstrukcije, (53), 2010, No 2, str.
47-70.
325



UPOREDNI PREGLED MONITORINGA NEKIH
KARAKTERISTICNIH BRANA

Radomir Folic
*
, Damir Zenunovic
**
, Omer Kovcic
***


* Univer:itet u Novom Sadu, Fakultet tehnickih nauka
**Univer:itet u Tu:li, Rudarsko-geolosko-gradevinski fakultet Tu:la
*** Javno predu:ece ,Spreca' :a vodoprivrednu dfelatnost d.d. Tu:la


REZIME

Vecina objekata od posebne vaznosti u nasem regionu nisu dugi niz godina sanirani pa se poslednjih godina
ukazala potreba za detaljnim osmatranjem njihvog ponasanja. Ipak, i u nasem regionu sve vise se posvecuje
paznja osmatranju objekata, radi procene njihovog stanja i racionalnog odrzavanja i sanacija. Iako postoje
iskustva iz ranijeg perioda ona se zasnivaju na klasicnim merenjima i saopstavana su na Kongresima za velike
brane i nasim Savetovanjima, od znacaja su pracenja sa savremenom opremom i unapredenim metodologijama,
jer instrumentacija i inIormacione tehnologije su u neprestanom usavrsavanju i razvoju. U radu je
prikazan deo rezultata osmatranja i snimanja nekoliko karakteristicnih brana tokom njihove
eksploatacije. Analizirano pet brana. Sazeto su opisane konstrukcije razmatranih brana, koriscena
oprema i metodologija osmatranja sa najvaznijim karakteristicnim rezultatima merenja. Prikazane se
neke mogucnosti za automatsko merenje i monitoring brana u svetu. Neke od njih iziskuju naprednu
opremu i veca Iinancijska ulaganja. Obuhvacene su brane iz Slovenije, SAD, Svajcarske i Juzne Koreje.
Komentarisani su neki radovi o osmatranju brana kod nas. Prikazani pregled moze biti korisan pri
osmatranju slicnih objekata u nasem regionu.

KLJUCNE RECI: Hidrotehnicki objekti, brane, osmatranje, oprema, merenja, analiza, uporedenje

COMPARATIVE REVIEW OF MONITORING SOME
CHARACTERISTIC DAMS

Most oI the structures oI special importance in our region lack repairs Ior many years and recently,
there was a need Ior their rehabilitation and observation oI their behaviour. However, in our region
more and more attention is Iocused on the observation oI objects in order to assess their conditions and
rational maintenance and repairs. There is also some experience based on classical measurements which
were presented at the Congress Ior large dams and Discussions. They are oI great importance Ior
monitoring by modern equipment and applying improved methodologies since instrumentation and
inIormation technology is in constant improvement and development. The paper presents a part oI
observation and recording oI several characteristic dams during their exploitation. We analyzed Iive
dams and brieIly considered the construction oI dams, used equipment and methodology oI monitoring
with the most important characteristic measurement results. Some possibilities Ior automatic
measurement and monitoring oI dams in the world are presented as well. Some oI them require
advanced technical equipment and greater Iinancial investment. The analysis included dams Irom
Slovenia, the United States, Switzerland and South Korea. Some papers about the works on the
monitoring oI dams are discussed as well. The review may be useIul Ior the observation oI similar
Iacilities in our region.

KEY WORDS: Hydro - structures, dams, monitoring, equipment, measurement, comparative analysis
UDK: 528.48 : 627.8
Pregledni (struni) lanak
326

UVOD

Poslednjih godina se u nasem sirem regionu posvecuje sve veca paznja monitoringu i osmatranju stanja
gradevinskih objekata radi ocene njihovog stanja i racionalnog odrzavanja i sanacija, narocito objekata od
velikog znacaja u koje spadaju hidroenergetski i hidrotehnicki objekti. U tom smislu bilo je i na nasim
ranijim skupovima saopstenja, kao npr. 3, 4, 7 do 10. U radu 7, na osnovu uvida u stanje odrzavanja
brana, konstatovano je da se veliki broj ovih objakata slabo osmatra, kontrolise i odrzava, a tamo gde se
obavlja osmatranje to radi nedovoljno kvaliIikovano osoblje. Pored toga, naglasen je nedostatak adekvatne
pravne i tehnicke literature iz ove oblasti. U radu 3 je naglasena neophodnost odrzavanja i sanacija
hidrotehnickih objekata u cilju poboljsanja bezbednosti, narocito, brana. Poznato je da od njihove bezbednosti
zavise zivoti ljudi i materijalnih dobara u nizvodnom podrucju. To namece veliku odgovornost, i
permanentnu kontrolu ovih objekata, tj. odgovorno ponasanje onih koji su zaduzeni za odrzavanje ovih
objekata.

Rusenje brana desavalo se u proslosti, cesto sa ozbiljnim posledicama na delu nizvodno od brane. Najcesci
uzroci rusenja, pored neadekvatnog proracuna, su 13:
prelivanje preko neprelivnog dela brane (usled kvara na ustavama, blokiranja polja i pogresnog
upravljanja, nedovoljan evakuacioni kapacitet , sleganje brane i dr.);
unutrasnje erozije materijala tela brane ili temalja (neadekvatno Iundiranje i nepoznavanje svojstava tla);
klizanje kosina nasipa kod nasutih brana, usled jakih zemljotresa.
Zbog toga se na visokim branama ugraduju uredaji za osmatranje brana, opreme, temelja i obala akumulacije
u toku gradenja i eksploatacije. Pored instrumentalnog nezamnljivo je i vizuelno osmatranje. Beleze se
sleganja brane i druga pomeranja, deIormacije, nastanak i cirenje prslina i pukotina u temeljima i brani,
proviranja, nivoi i pritisak podzemne vode, nivoi vode i doticaji u akumulaciju, proticaji preko evakuacionog
organa i zahvata, temperatura vazduha i vode i dr.

Pracenje i analiza registrovanih velecina omogucava da se na vreme uoce i blagovremeno otklone uzroci
ostecenja i organizuje adekvatno odrzavanje brane sa zahtevanim nivoom perIormansi. U tom smislu
Iormulisu se i koriste adekvatni matematicki modeli, kojima se predvida prostiranje poplavnog talasa koji bi
nastao usled rusenja brane i kako organizovati sistem obavestavanja i uzbunjivanja ugrozenog podrucja. Ovi
problemi se obraduju u okviru projekta visokih/velikkh brana13. Uprkos ogranicenih sredstava i u Srbiji se
ovim problemima posvecuje znacajna paznja. O tome svedoce radovi posveceni njihovom osmatranju koji su
citirani na kraju ovog rada i Prvi kongres Drusva za velike brane odrzan 2008. godine u B. Basti 12b.

Ispitivanje deIormacija brana je prvi put primenjeno 1921. g. na brani Moitsalvens u Svajcarskoj. U
ranijim Iazama dominirala je geodetska oskultacija, pri cemu su Iormirane mikrotrigonomrtrijske
mreze, sa orijentacionim tackama i nivelmanskim mrezama. Pri tome su dobijani podaci o
deIormacijama brane, da bi se u savremenim uslovima koristile najsavremenije metode sa senzorima
ugradenim u pojedine elemente konstrukcije. Registrovani su i podaci o uzgonu ispod brane. Od
znacaja je oslkultacije izvoditi tokom izvodenja radova osmatranjem sireg podrucja oslonaca brana, jer
ponasanje brane bitno zavisi od ponasanja stenske mase. U danasnjim uslovima postoji mnostvo
razlicitih mogucnosti, za automatsko merenje i monitoring brana u svetu. Neke od njih iziskuju
naprednu tehnicku opremu i vece Iinancijske izdatke.

Iako postoje iskustva iz radijeg perioda ona se zasnivaju na klasaicnim merenjima koristeci: deIormetre,
klinometre i trigonometrijska merenja, koji su saopstavani na Kongresima za velike brane, kao npr. u 12a,
od znacaja su rezultati pracenja sa savremenom opremom i unapredenim metodologijama 9 i 10. I ranije
su, npr. na Brani Mandrak osmatrani horizontalni i vertikalni pokreti, rotacija u vertikalnoj ravni,
merene su velicine pijezometrijskog pritiska ispod brane i rad Iuga izmedu blokova. Instrumentacija i
327
inIormativna tehnologija je u konstantnoj Iazi inovacije i razvoja. U radu je prikazan deo rezultata
dobijenih snimanjem nekoliko karakteristicnih brana tokom njihovog monitoringa. Analizirano je pet
brana. Sazeto su opisane konstrukcije razmatranih brana, koriscena oprema i metodologija osmatranja.
Komentarisani su neki karakteristicni rezultati merenja. Prikazani pregled moze biti korisan pri
osmatranju slicnih objekata u nasem regionu.


BRANA VUHRED, SLOVENIJA

Vuhred gravitaciona brana je izgradena 1956. godine, od armiranog betona, a sanirana je 2003.godine.
Visina konstrukcije je 33,0 m, sa hidraulickom visinom 17,4 m. Duzina akumulacije je 13,1 km i
kapaciteta oko 10.3 miliona m
3
vode. Povrsina akumulacije je 2,53 km
2
. Konstrukcija brane sadrzi tri
turbine, smestene izmedu cetiri preliva, na levoj i na desnoj strani brane. U centru od 17 metarskog
sirokog preliva izgradene su armiranobetonske grede, koje odvajaju vrh i dno. Ukupni kapacitet za sva
cetiri preliva iznosi 5,800 m
3
/s. Brana Vuhred je izgradena na stenovitom terenu. Elementi brane se
mogu sagledati na slikama 1, 2 i 3.


. Pogled na branu Vuhred
Fig. 1. Dam Vuhred

2. Poprecni presek kroz turbinu
Fig. 2. Cross section through turbine
328

Slika 3. Poprecni presek kroz preliv
Fig. 3. Cross section through spillway

Monitoring sistem

Planirani dugorocni klasicni monitoring sistem je bio uspostavljen 1970. godine, kada su merenja i
vizuelna osmatranja za sva predvidene parametre pocela. Izmedu 2000 i 2002 (Hidrocentrala HPP
Hydro Power Plants) je bila sanirana i nadogradena, a izmedu 2005 i 2006 monitoring sistem je
renoviran. Naime, odmah nakon sanacije, instalirana je oprema za automatski monitoring brane pa su
merenja nekoliko parametara otpocela. Dugorocni monitoring ukljucio je sledece grupe merenja i
ispitivanja: merenja deIormacija, vizuelna osmatranja - ispitivanja, podzemna merenja i merenja
spoljasnjih dejstava/opterecenja na branu.

Merenja deIormacija konstrukcije brane ukljucuje tri tipa: geodetsko merenje vertikalnih i
horizontalnih pomeranja brane (sa geodetskim instrumentima), merenja naginjanja (inklinacija) sa
tiltmetrima/inklinometrima, i relativnih pomeranja prslina sa povrsinskim ekstenzometrima. Merne
tacke za vertikalna pomeranja su locirani na uzvodnoj i nizvodnoj strani krune brane, na uzvodnim
krilnim zidovima i na desnoj obali konstrukcije. Merne tacke za horizontalna pomeranja su locirana na
kruni brane. Rezultati merenja deIormacije se redovno obraduju jednom godisnje. Na slici 4, prikazan
je polozaj mernih tacaka za geodetska osmatranja vertikalnih i horizontalnih pomeranja brane Vuhred.


Slika 4. Monitoring sistem za geodetska merenja vertikalnih i horizontalnih pomeranja brane Vuhred
Fig. 4. Monitoring system Ior survey oI vertical and horizontal displacement

Merenfa spolfasnfih opterecenfa na brani ukljucuju merenje sledecih parametara: uzvodni i nizvodni
nivo vode i njene temperature, relativna vlaznost, pritisak i temperatura vazduha, temperature betona,
329
proticaj reke i sedimentacija akumulacije. Manuelna merenja spoljasnjih opterecenja na brani
obavljaju se u isto vreme kada se vrse podzemna i merenja deIormacija.

Rezultati merenja na kruni brane pokazuju da vertikalna pomeranfa, na uzvodnoj i nizvodnoj strani
brane nastaju usled promene temperature vazduha, sto prouzrokuje promene temperature betona (sl.5).

Rezultati merenja hori:ontalnih pomeranfa izmedu 1970. i 2010. godine ne pokazuju nikakve
neregularnosti, osim tacke na levoj obali zida sto se vidi na slici 6.


Slika 5. Vertikalna pomeranja (prosecne vrijednost)
Fig. 5. Vertical displacement (mean values)


Slika 6. Horizontalna pomeranja (prosecne vrijednosti)
Fig. 6. Horizontal displacement (mean values)




330
BRANA BOUNDARY

Brana Boundary je locirana na reci Pend Oreille u Drzavi Northeastern Washinghton. Izgradena je
1967. godine. Brana je 103,6 m visoka, 2,44m siroka na vrhu (kruni), a sirina baze je 19,5 m. Duzina
krune brane je 225,5 m.



7. Brana Boundary
7. Boundary Dam

Brana Boundary je osmatrana priblizno 40 godina. Pri kraju 1990-tih godina, SCL (Seatle City Light
system) je modernizovao osmatranje Brane sa instalacijom instrumenata za monitoriong. Glavni cilj je
bio da se instumentacijski sistem nadogradi za automatsku akviziciju podataka, i da ih dalje prenosi,
arhivira i prezentuje. Time je omoguceno pracenje kvaliteta, tj. da se izvrsi brzo merenje i da se
pripremi izvjestaj inzenjerima odgovornim za sigurnost brane. Svrha instrumentacije za sigurnost
brane je da detektuje iznenadne ili dugorocne promene u ponasanju konstrukcije ili temelja koji mogu
uticati na sigurnost brane ili ugroziti njen integritet.

Slicno drugim brana, pomeranja konstrukcije Brane Boundary i njenih temelja nastaju usled promene
nivoa na brani i temperaturnih promena tokom dana. Automatska instrumentacija za sigurnost brane
ukljucuje instaliranje meraca prslina (crack gages), plumb lines i thermistors za merenje
konstrukcijskih uslova. Piezometri, ekstenzometri i thermistors se koriste da prate pomeranje temelja.
Visina akumulacije i temperaturni ambijent su dobiveni instrumenatima i cuvani na odgovarajuci
nacin radi njihove upotrebe. Ocitavanje automatske instrumentacije se registruje svaki sat sa Sistemom
za kontrolisanje i automatsko belezenje podataka (ADAS) i prenosi dnevno preko Opticke mreze
(SCL Iiber) do strucnog osoblja u Seatlu (SCL) za dalje procesiranje, pregled i arhiviranje.
Automatska instrumentacija je dopunjena sa mesecnim manuelnim merenjima odvodnje i periodicno
optickog pregleda brane propraceno IotograIskim materijalom. Shematski dijagram automatskog
instumentacijskog sistema za merenje na Brani Boundary prikazan je na slici 8.
331

Slika 8. Shema Instrumentacijskog sistema za branu Boundary Dam
Fig. 8. Schemeatic chart oI instrumenattion system oI the Boundary dam

Izazovi InIormacionih tehnologija (IIT)

IT izazovi su vezani za instrumentaciju Brane Boundary, kvantitet sakupljenih podataka i starenja
ADAS sistema. Kvantitet podataka koji je ocekivan da bude arhiviran u vremenu kada je
instrumentacijski sistem modernizovan zasniva se na manjem Irekventom ocitavanju nego pre, da bi
moglo biti od koristi. Zbog velikog broja podataka sakupljenih u poslednjih 6 godina, od kada je
sistem modernizovan, bilo je problema oko njegovog arhiviranja usled upotrebe soItvera MicrosoIt
OIIice koji sluzi za bazu podataka. Pored toga, postoji problem kako u buducnosti sve te podatke
sacuvati i kako uraditi njihovu konverziju sa PC-baziranih u server-based system.

Primeri IT izazova za Branu Boundary prezentiraju puno problema koji uslovljavaju da se odrzavaju i
inoviranju instrumentacijskim sistemima koji su u neprestanom razvoju posveti puna paznja u primeni.
Kod svakog povecanja brzine, kapaciteta i Ileksibilnosti hardvera, i soItvera stvorila se mogucnost da
inzenjeri koji su odgovorni za sigurnost brane prate njeno ponasanje. Ovo je povecalo troskove i
ucestalost planiranja i implementacije hardverskih i soItverskih promena.

HOLYOKE DAM

Brana Holyoke je izgradena 1900. godine na reci Connecticut izmedu South Hadley i Holyoke,
Massachusetts. Visoke je 9,14m, a duzina iznosi 300,2m. Zidano betonska brana izgradena je sa oko
11.000 blokova od granita. Situacija i lokacija Brane prikazana je na slici 9.

332

9. Lokacija brane Holyoke i Sistema kanala
Fig. 9. Layout oI Holyoke dam and adjacent canals

Nadogradnja monitoring programa za branu Holyoke

Direktni pristup Brani Holyoke je moguc samo pomocu camca na uzvodnoj strani ili duz nizvodne
platIorme kroz pristupne tacke na Holyoke strani i povremenim pristupom putu na South Hadley strani
reke. Pristup je ogranicen kada voda nije pustena oko brane. Cetiri (4) tipa tacaka za monitoring
Holyoke brane prikazani su na slici 10.


Slika 10. Tacke za monitoring na Holyoke brani
Fig. 10. Monitoring ponts at Holyoke dam

Tacka tip 1 za osmatranje sadrzi omni-usmerene conusne mete instalirane na vrhu cetiri (4) betonska
stuba koji sluze kao ankerne tacke za podupiranje pojedinacnih gumenih drzaca postavljenih oko vrha
brane. Vrhovi betonskih stubova mogu biti potopljeni tokom prolecnih bujica ili tokom perioda velikih
voda. Ove lokacije su takode izlozene nailaskom panjeva, drveca, cetki i drugih rusevina. Nerdajuci
celicni deIlektor rusevina (debris deIlector) je projektovan i postavljen na uzvodnoj strani konusne
mete. Tacka tip 2 je takode postavljena na betonske stubove i sadrzi koncentricnu kruznu metu
prikacenu na nerdajucu celicnu plocu koja je postavljena na nizvodnom licu cetiri betonska stuba.
Monitoring tacke za stubove sluze samo za merenje horizontalnih deIormacija. Monitoring tacke su,
takode, postavljene duz nizvodnog lica preliva brane. Prvi red od deset (10) mernih tacaka (tip 3) se
koriste da se prate horizontalne deIormacije i postavljene su duz osmog reda granitnih blokova brojeci
od vrha brane, aproksimativno gde se menja geometrija preseka. Drugi red od deset (10) mernih
333
tacaka (tip 4) postavljene su duz cetrnaestog reda granitnih blokova racunajuci od vrha brane i sluze
za merenje vertikalnih deIormacija.

Vecina pojedinaca koji su ukljuceni u projektovanje, izgradnju i upravljanju brana zna da je
potencijalno prisutna opasnost od rusenja brane. Upravljanje i sprovodenje programa osmatranja mora
imati, mogucnost da opazi kako pocetna tako i moguca ostecenja na brani, njene konstruktivne
nedostatke, nestandardno ponasanje ili potencijalne eIekte koje mogu ugroziti sigurnost brane.

Koristi koji nastaju projektovanjem i instaliranjem programa za monitoring deIormacija moze
ukljuciti sledece:
- Mogucnost da pouzdano detektuje magnitudu, direkciju, i velicinu pomeranja.
- Uspostavljanje pouzdane istorijske baze podataka i cuvanje originala.
- Mogucnost osiguranja nepristrasnog predstavljanja slike pomeranja u jednoj, dve ili tri
dimenzije kao Iunkcija vremena i prostora.
- Moderne analize nude mogucnost predstavu integrisanih analiza, kombinujuci geotehnicke
podatke i merenja na konstrukciji, u objedinjenu sliku deIormacija.

SOFO SISTEM MONITORINGA BRANE EMOSSON SHELL DAM

Monitoring sistem koji je koriscen kod ove brane je SOFO sistem (Surveillance d'Ouverage par Fibre
Optique) tj. upotreba optickih deIormacijskih senzora. Ovaj sistem se zasniva na nisko-koherentnoj
interIerometriji u single mode optickim vlaknima i dozvoljava merenja deIormacija u
konstrukcijama sa rezolucijom od nekoliko mikrometara i sa pouzdanom dugorocnom stabilnoscu.
SOFO sistem dozvoljava automatski i pouzdan i koji je vec uspesno testiran u konstrukcijama kao sto
su mostovi i tuneli u Svajcarskoj, Evropi i Severnoj Americi. Duzina standardnih SOFO senzora je
izmedu 200 mm i 10 m. Monitoring velikih konstrukcija, kao sto su brane i tuneli, potrebna je
upotreba senzora sa duzinom baze od nekoliko desetina metra.

Na Emosson brani pokazana je prakticna upotreba i razvoj dva duga SOFO senzora (30 m i 39 m) sa
zadatkom da zamene mehanicke rockmetre ankerisane u branu Emosson blizu Martigny na granici
Svajcarske i Francuske. Brana je visoka 180 m i duga 550 m, debljine svoda 10 m i temelja 35 m.

Slika 11. Pogled na Emosson branu
Fig. 11. Emosson dam


334
RAZVOJ SOFO SISTEMA

Primarni cilj je bio razviti projekat da Iiber - opticki ekstenzometri zamene mehanicke rockmetre.
Merac Iiber je u mehanickom kontaktu sa samom konstrukcijom i sledi njene deIormacije skracenje i
produzenje. Pre ankerisanja ovi senzori se prvo ugrade u PVC cev (slika 12). Ugradnja (instalacija)
ova vrsta optickih senzora postavlja se ankerisanjem u konstrukciju, kao sto je pokazano na slici 13, a
na slici 14 prikazana je instalacija senzora i njeno pokretanje.

Primer za Emosson branu prikazuje nacin razvoja novih tipova senzora. Saradnja sa industrijskim
partnerima ( u ovom slucaju Emosson Electricity Inc.) data je prilika da se proveri oprema senzora u
stvarnom okruzenju pod uticajem temperature, vlaznosti i itd. Prednosti SOFO sistema kao sto su:
dugorocna stabilnost, izostanak kalibracije, neosetljivost na magnetna polja, mogucnost stalnog
monitoringa sa odstojanja, itd. Upotreba ovakvih senzora bi se mogla preporuciti za monitoring brana.

Slika 12. Presjek senzora
Fig. 12. Cross section oI sensor

Slika 13. Instalacija Iiber optickih senzora
Fig. 13. Installation sketch oI Iiber-optical sensors

335

Slika 14. Instalacija senzora i njegovo pokretanje
Fig. 14. Installtion and commissioning oI sensor


DAECHEONG DAM
Bezicna senzor mreza (wireless sensor network) je postala pouzdana metoda za detektovanje: pozara
u sumama; zemljotresa i za radioloski monitoring. Ovde se ovakva tehnologija bezicne senzor mreza
predlaze za pracenje i za upozorenje na eventualne nesrece, tj. poplave vezane sa isticanjem sa brane.
Ipak, bozicna senzor tacka u senzor mrezama ima vrlo ogranicen izvor, malu memoriju i ogranicenu
energiju baterije, a eIikasna potrosnja energije je veoma vazna u senzor mrezama. Ovakva vrste
sistema uzbune pomaze ljudima u nizvodnim delovima brane Daecheong. Konceptualna arhitektura
predlozenog sistema prikazana je na slici 15.


Slika 15. Konceptualna arhitektura Javnog sistema uzbune nizvodno od brane Daecheong
Fig. 15. Emergency system architecture Ior area downstream Dacheong dam
336

Slika 16. Koraci uzbunjivanja usled isticanja sa brane
Fig. 16. Alarm sequence and procedures Ior dam Dancheong dam

Ako se odredi isticanje sa brane usled poplave, moze se najaviti unapred pojava isticanja u blizini
brane i duz reke. Koraci javnog sistema uzbune za isticanje sa brane prikazani su na slici 16. Najpre se
podaci koji su nastali od senzora koji mere nivo vode salju do tacke prenosa (relay node) koja je
locirana izmedu senzorskih tacaka (sensor nodes). Tacka prenosa komunicira sa uronjenom tackom
(sink node) koristeci 2,4 G Zigbee, cije je ime vezano za visoko komunikacijske protokole i digitalni
radio zasnovan na IEEE 802.15.4-2006 standardima za bezicnu mrezu. Uronjena tacka u senzorskoj
centralnoj kutiji salje podatke do sistema uzbune za praznjenje (isticanje) sa brane.

ZAKLJUCAK

Osmatranjem brana registruju se promene na objektu i povezuju sa njihovim uzrocima. Smatra se da je
osmatranje brana neophodni nastavak procesa projektovanja i gradenja i koristi se za proveru
pretpostavki upotrebljenih u analizu konstrukcije i usavrsavanje metoda projektovanja i gradenja 12a.
Od znacaja je da koriscenje iskustva i podataka brana slicnih sistema i u slicnim topograIsko
geoloskim uslovima moze biti od znacaja za predikciju ponasanja odredene brane. Svakako, ne moze
se izostaviti permanentno osmatranje svake pojedinacne brane ali je od koristi uporedna analiza sa
rezultatima dobijenim na slicnim branama. Bogatiji Iond rezultata doprinosi i osavremenjavanju
tehnickih propisa o osmatranju i jasnijoj interpretaciji rezultata. Od osobitog znacaja je koriscenje
rezultata osmatranja za procenu sigurnosti objekta i njihovog racionalnog odrzavanja blagovremenim
otklanjanjem deIekata i ostecenja.

337
Otkrivanje promena, koje su cesto tesko uocljive, uslovljava ne samo monitoring nego i azurnu
matematicku obradu podataka tekucih osmatranja. Kontinualno pracenje parametara ponasanja objekta
je neophodno za ovu vrstu konstrukcija. U tu svrhu znacajno je osavremeniti opremu za merenje i
prikupljanje, cuvanje i obrada rezultata adekvatnim soItverom, sto se pokazalo na napred prikazanim
primerima, a i u radovima |9| i |10|. Za kontrolu stanja, procenu sigurnosti i racionalno upravljanje
branama neophodno je i koriscenje modela za pracenje ponasanja, kao npr. statistickih modela kao sto
je to pokazano u radu |8|. U radu |10| istaknuto je da se ugradnjom najsavremenije oskultacione
opreme i povecanjem broja mernih mesta osmatranja postignuto poboljsanje kvaliteta i pouzdanosti
osmatranja i odrzavanja objekta HE "Derdap I.

Iz dostupnih literaturnih podataka |7|, |10| i |12| moze se zakljuciti da je merenje lokalnih deIormacija
osetljivo zbog osetljivosti instrumenata i zbog parazitnih uticaja na njih. Takode, iskustva Uslovi
Iundiranja bitno uticu na naponsku sliku konstrukcije brane |12|. Metodom oslobadanja napona u
busotinama i merenjem lokalnih deIormacija na povrsini se moze koristiti kao indikator naponskog
stanja. Ukupne deIormacije treba korigovati za vrednosti usled parazitskih uticaja promene
temperature i promene vlaznosti. Zaostale deIormacije su posledica pojave napona, a za tacnije analize
potrebno je poznavati zavisnost napona i deIormacija. Vremenske deIormacije su visestruko vece od
trenutnih deIormacija, pa je za numericke analize potrebno uvazavati istoriju napona elemenata brane.
Od znacaja su i elasticne karakteristike betona, narocito pri uporedenju izmerenih podataka sa
racunskim.

Pokazalo se da uticaj insolacije na ponasanje lucnih brana moze biti znacajan. Za racionalno
upravljanje ovako znacajnih objekata vazno je raspolagati sa sto vise podataka osmatranja u toku
izgradnje i eksploatacije brane radi kontrole naponskog stanja konstrukcije. U tom smislu koriste se
razlicite metode ispitivanja a oprema koja se iz godine u godinu stalno unapreduje. Iskustva na bazi
obimnijeg Ionda podataka, doprinosi obogacivanju teoriju i praksu i omogucuju racionalnije
upravljanje branama |12|. Od znacaja je i prognoza eventualnih pojava koje mogu ugroziti branu i
nizvodno podrucje.

Za unapredenje ove oblasti neophodno je blagovremeno obezbediti potrebna sredstva i program (sa
jasno naznacenim metodama i vrstama merenja) za osmatranje i druge istrazne radovi. Tesko je
ostvariti pomenuto ako se ne unapredi metodologija rada i ne osavremeni oprema za pracenje
ponasanja ovih objekata. Nuzno je, u tom cilju, osposobiti osoblje a i institucije koje obavljaju
osmatranja. Takode od znacaja je i obrazovanje kadrova za radove na odrzavanju ovako slozenih
objekata da bi se ostvario ili premasio njihov proracunski eksploatacioni vek.

ZAHVALNOST:
Treci autor Radomir Folic je zahvalan na Iinansijskoj pomoci Ministarstvu za nauku i tehnoloski
razvoj Republike Srbije u okviru Projekta TR 36043 "Razvoj i primena sveobuhvatnog pristupa
projektovanju novih i proceni sigurnosti postojecih konstrukcija za smanjenje seizmickog rizika u
Srbiji"

LITERATURA

1. Ellis, H.L., Davis, W.L., Smith, R.E.: ,Keeping up with instrumentation and inIormation technology changes
at two dams, 2010.
2. Glisic, B., Inaudi, D., Kronenberg, P., Vurpillot, S.: ,Dam monitoring Using Long SOFO Sensors',
Hydropower, Gmunden, Austria, 1999.
338
3. Jovanovic, L., Milojevic, M., Kolakovic, S.: Ocena stanja, odrzavanje i sanacija objekata u Republici Srbiji,
SGISCG, Cetvrto savetovanje ,Ocena stanja, odrzavanje i sanacija gradevinskih objekata i naselja', Zlatibor,
25-28. april 2005. g. Zbornik, str. 13-20
4. Jovicic, A., Petrovic, Lj.: Pracenje brane HE "Derdap" preko matematickih modela, SGIJ Peto svavetovanje
,Ocena stanja, odrzavanje i sanacija gradevinskih objekata i naselja', Zlatibor, 29. maj - 1. juni, 2007. g.
237-242.
5. Kim, S.H.: ,A public system dam discharge using wireless sensor network', 29th Annual USSD ConIerence
Nasville, Tennessee, April, 2009.
6. Kronenberg, P., Casanova, N., Inaudi, D., Vurpillot, S.: ,Dam monitoring with Iiber optics deIormation
sensors', SPIE ConIerence on Smart Structures and Materials, San Diego, USA, 1997.
7. Ninkovic, D., Markovic, O., Lazic, C.: Aktuelni rezultati primene ekspertskih sistema o bezbednosti visokih
brana u Srbiji, SGIJ Drugo svavetovanje ,Ocena stanja, odrzavanje i sanacija gradevinskih objekata', april,
2001. g. Mataruska Banja
8. Petrovic, Lj., Duric, S., Cvetkovic, M.: Primena statistickh modela u oceni stanja i ponasanja visokih brana,
Trece svavetovanje ,Ocena stanja, odrzavanje i sanacija gradevinskih objekata', 15 - 18. aprila, 2003, str.
140-147.
9. Petrovic, Lj., Trickovic, M., Jovicic, A.: Revitalizacija sistema osmatranja HE "Derdap I", SGIJ Peto
savetovanje ,Ocena stanja, odrzavanje i sanacija gradevinskih objekata i naselja', Zlatibor, 29. maj - 1. juni,
2007. g. str. 231 - 236.
10. Petrovic, Lj., Jovicic, A. Pavic, M.: Analiza rezultata merenja inoviranog sistema osmatranja HE "Derdap I",
SGIJ Sesto savetovanje ,Ocena stanja, odrzavanje i sanacija gradevinskih objekata i naselja', Divcibare, 19 -
21. maj 2009, str. 311- 316
11. Rohde, M.W., Murray, R.F.: ,DeIormation monitoring upgrade Ior a 106 year old masonry dam', 27th
Annual USSD ConIerence Philadephia, Pennsylvania, March, 2007.
12. Saopstenja sa VIII kongresa JK za visoke brane, Ohrid, 1970; SDVB Prvi kongres za velike brane, Bajina
Basta, 2008.
13. Savic, Lj.: Uvod u hidrotehnicke gradevine, Gradevinski Iakultet, Beograd, 2009.
14. Zvanut, P. : ,Long term monitoring oI the Vuhred concrete dam', 2009.



339



ANALIZA REZULTATA MONITORINGA BRANE
MODRAC U LUKAVCU, BIH

Omer Kovcic
*
, Nesib Residbegovic
**
, Radomir Folic
***


* Javno predu:ece ,Spreca' :a vodoprivrednu dfelatnost d.d. Tu:la
**Univer:itet u Tu:li, Rudarsko-geolosko-gradevinski fakultet Tu:la
*** Univer:itet u Novom Sadu, Fakultet tehnickih nauka


REZIME

Savremeni pristup analizi gradevinskih objekata uslovljava razmatranje svih Iaza u eksplatacionom
vijeku. Fazi izrade tehnicke dokumentacije i izgradnji objekta posvecuje se znatno veca paznja nego
njihovom nadgledanju i racionalnom upravljanju. U tu svrhu neophodno je kontinualno pracenje
perIormansi objekta. Monitoring objekta omogucava planiranje interventnih. U tu svrhu znacajno je
osavremeniti opremu za merenje i prikupljanje, cuvanje i obrada rezultata adekvatnim soItverom. I u
nasem regionu se sve vise posvecuje paznja monitoringu i osmatranju stanja objekata, narocito znacajnih
industrijskih i hidroenergetskiih objekata. U ovom radu prikazan je i analiziran deo rezultata monitoringa
realizovanog na brani Modrac u Lukavcu u 2009. godini. Zbog ogranicenih Iinancijski sredstava, prva
Iaza mjerenja obuhvatla su hidrostaticke i hidrodinamicke parametre, kao i mjerenja opterecenja
(uzvodni nivo vode, temperatura vazduha, temperatura betona, temperatura vode, vlaznost vazduha). U
Iazi sanacije instalirana je oprema za osmatranje njenog ponasanja tokom sanacije i djelimicno sanirane brane
i planiranje njihovog racionalnog odrzavanja.

KLJUCNE RIJECI: brana, osmatranje, mjerenje, analiza, sanacija, inoviranje monitoring opreme


ANALYSIS OF MONITORING RESULTS OF MODRAC DAM
IN LUKAVAC BOSNIA AND HERZEGOVINA

Modern approach to the analysis oI buildings takes into consideration all the phases oI its service liIe. It
is believed that the phase oI technical documentation preparation receives more attention than execution
and control oI the civil structure. For this purpose, monitoring program oI structure properties is very
important. Monitoring structure provides planning urgent measures. Since instrumentation and
inIormation technology constantly improve it is important to modernize the process oI measuring,
gathering, storing and processing results by adequate soItware technology. In our region special
attention has been dedicated to monitoring and observation oI the condition oI structures, especially the
structures oI great importance, such as industrial, waterpower and hydro structures. This paper presents
a part oI the monitoring perIormed on the dam Modrac in Lukavac in 2009. Due to limitations on
Iinancial resources, the Iirst stage oI automation oI measurements oI Modrac Dam comprised the
hydrostatic and hydrodynamic parameters as well as the measurements oI external loads (upstream
water level, air temperature, concrete temperature, water temperature, humidity). In the rehabilitation
phase the equipment Ior monitoring its behavior was installed as well as partly rehabilitated dams and
rational planning oI its maintenance.

KEY WORDS: dam, monitoring, measurement, analysis, rehabilitation, monitoring equipment
innovation
UDK: 627.8.059.2/.3 (497.6)
Izvorni nauni lanak
340

UVOD I OPIS OBJEKTA

U svrhu utvrdivanja realnog stanja brane Modrac sacinjen je program istraznih radova i njenog
monitoringa. U toku eksploatacije uocena je pojava pukotina na svodovima sa strane intradosa koje su
bile vertikalne putanje. Prema raspolozivim podacima pukotine su se pojavile u toku izgradnje, a
tokom vremena se u manjoj mjeri povecavale. Razlog tome, moze se naci u nacinu betoniranju
svodova u slojevima koji su okomiti na kosinu kontraIora sto je imalo za posljedicu otezan nacin
nabijanja betona, a time i neujednacen kvalitet betona u tjemenu svoda i osloncima. Takoder je uocena
pojava vode na kontraIorima brane. Ovi indikatori ukazivali su na potrebu monitoringa ponasanja
brane. Branu Modrac je projektovao dr Dusan Milovanovic iz Beograda, a izvedena je u periodu od
1957-1964. godine.
Brana Modrac u Lukavcu je armiranobetonska viselucna brana sa kontraIorima (10 svodova i 10
kontraIora). Gradevinska visina brane iznosi 33,35 m, dok ukupna duzina brane u kruni iznosi 205,0
m. Sirina kontraIora pri vrhu iznosi 1,40 m, a u stopi 3,0 m. Kota gornje ivice konstrukcije brane je na
koti 205,00 mnm, kota prelivnih polja brane je na koti 200,00 mnm, kota maksimalnog radnog nivoa
je takoder na koti 200,00 mnm, i kota minimalnog radnog nivoa 195,00 mnm. Brana Modrac ima cetiri
temeljna ispusta (broj: 2, 6, 7, 8) sa kotama osovine zatvaraca, tipa ''Howel- Bunger'', na izlazu:
190,00; 186,55; 186,51 i 186,55 mnm, a maksimalni kapacitet temeljnih ispusta je oko 80,00 m
3
/s. Tri
prelivna polja sa ski skokom, locirana su u sredisnjem dijelu brane, sa maksimalnom kolicinom
prelivanja od oko 1.000 m
3
/s. Povrsina akumulacije je 17,10 km
2
. Ukupna zapremina akumulacije pri
koti normalnog uspora 200,00 mnm, iznosi 98,00 x 10
6
m
3
, a korisna zapremina akumulacije V
k

77,00 x 10
6
m
3
.

Slika 1. Izgled brane Modrac
Fig. 1. Modrac Dam

Slika 2. Vertikalna prslina na svodu br.3 (koji nije saniran)
Fig.2. Vertical cracke on vault No.3 (not repair)
341
Tokom pregleda i sprovedenih ispitivanja ustanovljeno je da je potrebna sanacija brane Modrac.
Razlog za to bio je pojava prslina na brani, narocito na svodovima i kontraIorima (slika 2 i slika 3)
Prema raspolozivim podacima one su se pojavile vec u toku izgradnje, a tokom vremena su se blago
povecavale. Zbog toga je uraden projekat sanacije registrovanih ostecenja a radovi na saniranju brane
Modrac trajali su od 17.04.2008. 17.06.2008. godine, pri cemu su sanirana dva svoda i tri kontraIore
brane.


Slika 3. Vidljiva pojava vode na kontraIoru
Fig.3. Leek on contraIore

Redoslijed sanacije I Iaze brane Modrac bio je sljedeci :
Betoniranje ,konzola' na 0 (nultom) osloncu, od temelja do vrha,
Betoniranje ,konzola' na kontraIoru broj 1,
Betoniranje svoda br. 1,
Betoniranje ,konzola' na kontraIoru br. 2, od temelja do vrha,
Betoniranje svoda br. 2,
Temelj svoda br. 3.
Svi radovi u sklopu sanacije, izvedeni su u skladu sa vazecim tehnickim pravilnikom i standarda za
pojedine vrste radova i primjenjene materijale za njihovo izvodenje.

Svodovi, od kote 205,00 m.n.m. do 184,00 mnm (m nad morem), su debljine d40 cm, a ispod kote
184,00 mnm debljine d50 cm i oslanjaju se na krute kontraIore u poprecnom pravcu. Radijus svoda
je R
extr.
9,12 m, a centralni ugao 120. Centralni ugao je veoma mali, a poznato je da je za
konstrukciju povoljniji centralni ugao veci od 150. Brana ima 9 kontraIora i 2 obalna oslonca sa
ukupno 10 svodova. Ukupna duzina brane je 205,00 m, a maksimalna visina 28,0 m. Brana nema
dilatacije. U poduznom pravcu brana je ukrucena gredama. Prema projektu u svim poljima, osim u
prelivnim, postoje 4 grede za ukrucenje, a u prelivnim su 2 grede za ukrucenje i most u kruni brane.

U konstruktivnom smislu most je Gerberov nosac sa dilatacijama u poljima 2, 5 i 9. U istim poljima
dilatirane su grede za ukrucenje, tako da u tim poljima ukrucenja mogu prihvatiti samo silu pritiska, a
sila zatezanja se prenosi na svodove.

Svodovi su armirani u oba smjera gornje i donje zone u poljima sa armaturom 48/20 cm. Ovo daje
povrsinu od 3,02 cm
2
sto je 0,075 od betonskog presjeka. Betonski presjek je armiran sa manje od
minimalnog procenta armiranja, pa se presjek moze smatrati nearmiranim. Armatura za preuzimanje
negativnih momenata u osloncima svodova prakticno ne postoji. Ostavljeni su ankeri 45 cm duzine.
Armatura polja se vodi do kontraIora i preklapa za duzinu sidrenja. Zastitni sloj armature je
342
neuobicajeno veliki. Na extradosu zastitni sloj je prema projektu 6 cm, a na intradosu 4 cm. Ovako
veliki zastitni sloj smanjuje staticku visinu ali povecava trajnost. Veliki zastitni sloj povecava sirinu
prslina.
Temelji brane su u geometrijskom smislu nepravilni narocito u poljima do bokova brane.

Prema raspolozivim podacima o gradenju brane prvo izveden desni bok sa otvorom za evakuaciju.
Nakon toga prokopan je kanal do ovog otvora. U koritu rijeke Sprece izvedene su nasute predbrane i
skrenuta rijeka. Prvo je izvedena jedna polovina kontraIora sa gredama za ukrucenje odnosno mostom.
Nakon toga se pristupilo betoniranju svodova. Svodovi se nisu betonirali u horizontalnim slojevima
nego u slojevima koji su okomiti na kosinu kontraIora sto je imalo za posljedicu otezan nacin
nabijanja betona, a time i neujednacen kvalitet betona u tjemenu svoda i osloncima. Ovaj nacin
izvodenja je takoder otezavao nastavak betoniranja, a time stvarao slaba mjesta u betonu. Na ovim
mjestima curi voda. Druga polovina brane je izvedena na isti nacin.

MONITORING I OSMATRANJE BRANE MODRAC

Stanje prije sanacije

Prije sanacije brane globalna stabilnost (klizanje i prevrtanje) je bila u granicama dozvoljenih za sve
uslove opterecenja (staticka i dinamicka). Pokazalo se da svodovi ne zadovoljavaju uslove granicnog
stanja upotrebljivosti sa aspekta ogranicenja prslina. Uoceno je prisustvo deterioracije materijala
svoda, te kroz otvaranje plasticnih zglobova promjena konstruktivnog sistema. S obzirom na vaznost
hidrotehnickog objekta bilo je potrebno uvesti program istrazivanja kao i program sanacionih mjera, sa
ciljem odrzavanja pouzdanog konstruktivnog sistema i adekvatne sigurnosti i Iunkcionalnosti objekta.

Instalirana oprema za osmatranje i ponasanje brane Modrac tokom i nakon sanacije

Pri sanaciji brane Modrac (I Iaza) instalirani su uredaji za osmatranje i ponasanje brane Modrac
tokom sanacije i nakon sanacije brane. Firma koja je izvrsila ugradivanje opreme je SER.CO.TEC.
s.r.l. Trieste, Italia. Za monitoring je koristena oprema:

Digitalna centrala sa modemom, mobitelom i mikroprocesorom (ugradena je u prostoriji na
konstrukciji iznad brane na lijevoj obali izmedu brane i ceste), Na slici 4 je prikazana
digitalna centrala instalirana u komandnoj kucici brane Modrac.

Slika 4 Digitalna centrala
Fig 4. Digital control unit

Mjeraci prslina (Crackmetri): C1, C2 ugradeni su na svodu br. 2 a C3 i C4 na svodu br. 3. Na
svodu br. 5 ugradeni su C5, C6, a C7 i C8 na svodu br. 9. Gornja kota za C1, C2, C5, C7
iznosi 202,00 mnm, dok je donja kota za C2, C4, C6, C8 (201,00 mnm). Ukupno je
ugradeno 8 komada. Na slici 5. je prikazan polozaj ugradenih crackmetara na saniranom
343
svodu I Iaze na brani Modrac. Svi ugradeni komadi su Crackmeter Fessurimetro (tip PAIF),
proizvodac GeIran, Italija. Na sl. 17 i 18 prikazani su rezultati monitoringa pomocu
crackmetara na svodu br.3 i 9.
Senzor za temperaturu vode su postavljeni u osi kontraIora K1 (TV1, 198,00 mnm i TV2,
195,00 mnm) , Na slici 6. prikazani su polozaji ugradenih senzora za mjerenje temperature
vode u akumulaciji Modrac i vazduha.
Mjerne trake (SG) postavljene su u novoizgradenom svodu br. 2 i to SG1, SG2, SG3, SG4,
SG5, SG6 na koti 195,00 mnm, i SG7, SG8, SG9, SG10, SG11, SG12 na koti 202,00 mnm.
Senzori za temperaturu vazduha postavljeni su u osi kontraIora K1 (TZ1,195,00 mnm, TZ2,
202,00 mnm, TZ3, 202,00 mnm), slika 6.
Senzori za temperaturu betona postavljeni su u novoizgradenom svodu 2 i kontraIoru br.2,
TB1, (SG1),TB2, (SG3),TB3, (SG5),TB4, 198,00 mnm, konzola (nizvodno lijeva) kontraIor
br. 2, TB5, (SG7), TB6, (SG9), TB7, (SG11), TB8, 202,00 mnm, konzola (nizvodno lijeva)
kontraIor br.2, slika 9 i slika 10.

Slika 5. Polozaj ugradenih mjeraca prslina - Crackometer-a
Fig. 5. Arrangement oI installed Crackometers


Slika 6. Polozaj ugradenih senzora za mjerenje temperaturu vode i vazduha
` Fig. 6. Arrangement oI installed sensors water and air temperature

Ovdje su prikazani rezultati monitoringa provedenog u periodu od 01.04. 20.06.2009. godine.
Na slici 13, prikazano je postavljanje mjernih traka prije betoniranja na svodu br. 2 brane Modrac.
Sve ugradene mjerne trake su tipa 1-LY11-6/120, proizvodaca HMB, Italija. Karakteristike ugradenih
mjernih traka prikazani su u tabeli 1.

344
Tabela 1- Podaci o mjernih traka
Table 1. Strainn gauge data
Materijal
Nominalni
otpor
Dimenzije (mm)
Max.perm. eIIective bridge
excitation voltage
Solder
terminals
Celik

a b C d V
1-LY11-6/120 120 6,0 2,8 13,0 6,0 8 LS5

Svi rezultati mjerenja uzeti su za period od 28.03. 26.06.2009. godine na brani Modrac.
Rezultati mjerenja temperatura vode i vazduha, kao i vlaznost vazduha na kontraIoru K1 prikazani su
na sl. 7 i 8. Svi ugradeni termometri bilo za mjerenje temperature betona, vazduha ili vode su
Termometer (tip LM 35), proizvodac National Semiconductor, Italija.


Slika 7 Mjerene temperatura i vlaznost vazduha na kontraIoru K1
Fig. 7. Measured air temparature and humidity at contraIore K1

Slika 8 Mjerene temperature vode u jezeru i vazduha na kontraIoru K1
Fig. 8. Fig. 7. Measured air and water temparature at contraIore K1
345



Slika 9. Polozaj ugradenih senzora za temperaturu betona i
mjerne trake na novo izgradenom svodu br.2 (na koti 195,00 mnm)
Fig. 9. Arrangement oI installed sensors Ior concrete temperature and strin gauge at new vaut No 2 (level
195,00masl)




Slika 10. Polozaj ugradenih senzora za temperaturu betona i
mjernih traka na novoizgradenom svodu br. 2 (na koti 202,00 mnm)
Fig. 10 Arrangement oI installed sensors Ior concrete temperature and strin gauge at new vaut
No 2 (level 202,00masl)


Dijagram mjerenja temperature betona i vazduha na svodu br.2 i konzoli je prikazan na sl. 11 i 12.
346

Slika 11 Mjerene temperature betona i vazduha na svodu br.2 i konzoli
Fig. 11. Measured temperatures oI concrete and air at vault no 2 and cantilever

Mjerne trake (Strain Gauges) za mjerenje deIormacija postavljeni su u novoizgradenom svodu
br. 2 i to SG1, SG2, SG3, SG4, SG5, SG6 na koti 195,00 mnm, i SG7, SG8, SG9, SG10,
SG11, SG12 na koti 202,00 mnm.

Izgled ugradenih mjernih traka prikazani su na slici 13. Na slici 14, prikazano je postavljanje mjernih
traka (SG) prije betoniranja na svodu br.2 brane Modrac.
Dilatacije armature na svodu br. 2 za mjerne trake (SG1, SG2, SG3, SG4, SG5, SG6) prikazane su na
slici 15, a za mjerne trake (SG7, SG8, SG9, SG10, SG11, SG12) na slici 16.



Slika 12 Mjerene temperature betona i vazuha na svodu br.2 i konzoli
Fig. 12. Measured temperatures oI concrete and air at vault no 2 and cantilever


347


Slika 13. Prikaz ugradenih mjernih traka (SG) sa njegovim dimenzijama
Fig. 13. Skestch oI strain gauge with dimensions


Slika 14. Postavljanje mjernih traka (SG) na svodu br.2 brane Modrac
Fig. 14. Placment oI strain gauge at vault No 2

Dilatacije armature na svodu br.2 za Strain Gauges (SG7, SG8, SG9, SG10, SG11, SG12) prikazani
su na slici 16.

Slika 15 Dilatacija armature na svodu br.2
Fig. 15. Strain oI reinIorcement at vault No 2
348

Slika 16 Dilatacije armature na svodu br.2
Fig. 16. Strain oI reinIorcement at vault No 2

ANALIZA REZULTATA

U sklopu monitoringa brane Modrac mjereni su uslovi okoline i to: temperature vazduha, vode i
vlaznost vazduha. Temperatura betona merena je na koti 198,00 mnm i 202,00 mnm svoda br. 2 (koji
je saniran). U svrhu utvrdivanja deIormacionog stanja armature koristene su ugradbene mjerne trake
postavljene u svodu br. 2 na koti 198,00 mnm i 202,00 mnm. Isto tako vrseno je istovremeno mjerenje
sirine prslina nesaniranih svodova (br. 3, 5 i 9) i saniranog svoda br. 2 postavljanjem mjeraca prslina
na ekstradosu navedenih svodova.
Kompletni monitoring je vrsen 2009. godine, a ovdje su prezentirani rezultati za period od 01. aprila
do 20. juna 2009. godine. U tom periodu nivo vode u jezeru je varirao kao i ostali uslovi okoline sto je
omogucilo pracenje ponasanja brane za razlicite uslove izlozenosti. Iz ovih rezultata uocljivo je da su
promene nestacionarne i da zavise od vremena.


Slika 17 Monitoring crackmetara i kote vode jezera, svod br.3
Fig. 17. Results oI crackometer and water level monitoring, vault No 3
349


Slika 18 Monitoring crackmetara i kote vode jezera, svod br.9
Fig. 18. Results oI crackometer and water level monitoring, vault No 9

Na slici 7 uocljiva je skokovita promena vlaznosti sa dva uocljiva pada u aprilu mjesecu. I temperatura
vazduha je sa manjim razlikama na pojedinim mjernim mjestima. Najniza je oko 14 aprila, a sa znatno
vecim vrednostima oko 20. maja. Najvece vrednosti zabelezene su oko 20. juna. Promena temperature
vode je u aprilu izrazeno skokovita, a krajem aprila zabelezena je vrednost slicna sa vrednostima u
junu mesecu. Uporedenjem dijagrama registrovanih vrednosti temperature i vlaznosti vazduha (slika
7) i temperature vode u jezeru i vazduha na kontraIoru K1, moze se konstatovati da su promene,
uglavnom, slicne. Ipak, promene u vazduhu su znatno izrazenije nego vode u jezeru. Mjerenjem
temperature betona i vazduha na svodu br. 2 i konzoli (slika 11) uocljiva je skokovita promena sa
slicnom tendencijom kao rezultati merenja prikazani na slici 7. samo sto su skokovite promene, na
slici 11. znatno blaze. Temperatura vode u jezeru i vazduha na kontraIoru K1 (slika 8) na mjernim
mjestima (MM) TV2 i TZ je slicna sa rezultatima temperature prikazane na slici 7, a na TV1 su
promene skokovito izrazene, sa najvecim vrednostima oko 07. i 27. aprila.
Uporedenje dijagrama mjerene temperature betona i vazduha na svodu br. 2 i konzoli na razlicitim
mjernim mjestima prikazani na slici 11. i slici 12. uocljiva je slicna zakonitost promene, a
najizrazenije vrednosti konstatovane su na mjernom mjestu TZ2. Dilatacije armature su vece u dijelu
svoda br 2., koji nije pod vodom, u odnosu na dio pod vodom. Promjena temperature vazduha nije
bitno uticala na promjenu dilatacije armature. Iz mjerenih rezultata je takode vidljivo da je jedna
mjerna traka otkazala (SG3). Isto tako je uocena odredena zavisnost izmedu promjene temperature
betona i promjene u dilataciji armature.
Uporedenje vrednosti dilatacija na armaturi registrovane na razlicitim mjernim mjstima (slike 15 i 16 )
uocljiva je znatno veca saglasnot, tj. sa manjim razlikama za mjerna mjesta na slici 15 nego za mjerna
mjesta prikazana na slici 16.
Iz prilozenih i analiziranih rezultata je vidljivo da je sirina prslina varirala u toku monitoringa i da je
postojala odredena zavisnost izmedu temperature betona i sirine prslina. Iako se nivo vode u jezeru
mijenjao, vidljivo je da nivo vode u jezeru nije bitnije uticao na promjenu sirine prslina. Isto tako pri
maksimalnoj temperaturi vazduha (cca 35,0 C) izmjerene su maksimalne sirine prslina. Takoder je
mjerenjima ustanovljena zavisnost promjene temperature u betonu i povecanja sirine prslina u
svodovima.
350
Rezultati sirina prslina, mereni instalisanom opremom crackemtrima, prikazani su na slici 17
pokazuju skokovite promene u toku aprila a znatno manje od sredine maja mjeseca. Na nekim
mjernim mjestima C3, npr. otvori prslina su veoma mali-skoro nula, narocito u maju i junu mjesecu.
Red velicine otvora prslina, uglavnom, oko 0,20 mm.
Pokazalo se da termicke deIormacije znacajno uticu na deIormacije i naponsko stanje u brani. Pri tome
treba imati u vidu da je naponsko stanje u pojedinim delovima brane razlicito i menja se sa vremenom.
Zbog toga je veoma vazno pracenje posledica nejednolikog rasporeda temperature. Toplotna
provodljivost betona i intenzitet insolacije i promene temperature vode po dubini i sredine su, takode,
uticajni parametri.

ZAKLJUCAK

Kod znacajnih armiranobetonskih objekata u koje svakako spadaju hidrotehnicki objekti, koji su
sastavni dio energetske mreze i velike vaznosti za vodosnadbijevanje industrije i populacije odredene
regije, veoma je znacajno pracenje promjene svojstava i monitoring ponasanja takvog objekta.
Monitoring se mora sprovoditi jer su promene bez registracije merljivih velicina nepouzdano jer su
promene tesko uocljive vizuelno. To je znacajno ne samo radi analize stanja vec i za prognozu
ponasanja brana u buduce. Pravovremene inIormacije o promenama dejstava i uticaja u elementima
brane otvara mogucnost sprovodenja neophodnih intervencija da bi se ocuvao odgovarajuci nivo
Iunkcionalnosti i sigurnosti objekta. Ovdje je prikazan dio monitoringa koji je ukazao na odredene
nedostatke u konstrukciji i na potencijalne probleme.
Jedan od tih problema jeste nastajanje vertikalnih pukotina u svodovima brane. Razlog za to je sto
svodovi nisu betonirali u horizontalnim slojevima, nego u slojevima koji su bili okomiti na kosinu
kontraIora, sto je imalo za posljedicu otezano nabijanje betona, a time i njegov neujednacen kvalitet u
tjemenu svoda i osloncima. Raniji nacin izvodenja je takoder otezavao nastavak betoniranja, a time je i
stvarao slaba mjesta u betonu, sto je dovelo do toga da sada na tim mjestima procuruje voda. Ovo
iskustvo namece preporuku da se prilikom izrade ovakvih konstrukcija betoniranje svodova izvodi
horizontalno uz pomoc pokretnih hidraulickih oplata namjenski projektovanih sa minimalnim
visinama slojeva 2,0 m.
Merenje temperature i ostalih dejstava omogucuje iznalazenje veze izmedu dejstava i uticaja pa se
uspostavljanjem korelacije i Iunkcije kojima se deIinise zakonitost promene Iormiraju odgovarajuci
modeli. Na osnovu podataka registrovanih tokom pracenja ponasanja objekta mogu se Iormirati
matematicki modeli pomocu kojih se moze analizirati stanje i prognozirati ponasanje visokih brana,
kao sto je to ucinjeno na primeru lucne brane "Vrujci" i prikazano u radu |3|. Time se stvaraju uslovi
za racionalno odrzavanje ovako znacajnih objekata.

ZAHVALNOST:
Treci autor Radomir Folic je zahvalan na Iinansijskoj pomoci Ministarstvu za nauku i tehnoloski razvoj
Republike Srbije u okviru Projekta TR 36043 "Razvoj i primena sveobuhvatnog pristupa projektovanju novih i
proceni sigurnosti postojecih konstrukcija za smanjenje seizmickog rizika u Srbiji"


LITERATURA
1. ,Pravilnik o odrzavanju, koristenju i osmatranju objekata i opreme visenamjenskog vodoprivrednog sistema
Modrac', Energoinvest, Sektor Higra, Sarajevo, Iebruar 2007.
2. ,Plan pogona brane Modrac', Mjesovito vodoprivredno preduzece ,Spreca' d.d. Tuzla, 2005.
3. Petrovic, Lj., Duric, S., Cvetkovic, M.: Primena statistickoh modela u oceni stanja i ponasanja visokih brana,
Trece svavetovanje ,Ocena stanja, odrzavanje i sanacija gradevinskih objekata', 15 - 18. aprila, 2003, str.
140-147.
4. Savic, Lj.: Uvod u hidrotehnicke gradevine, Gradevinski Iakultet, Beograd, 2009.
351




PRIMENA MATERIJALA NA BAZI POLIURETANA
NA SANACIJAMA PROCURIVANJA
HIDROTEHNICKIH OBJEKATA, NA PRIMERU
ZAHVATNE KULE I OPTOCNE GALERIJE BRANE
BRESTOVAC

Jovan Milenkovic, Tatjana Popovic, Filip Lukic

JKP Beogradski vodovod i kanali:acifa, Kne:a Milosa 27, Beograd, fovan.milenkovicbvk.rs

REZIME

U radu je dat pregled i postupak sanacije procurivanja armirano betonskih hidrotehnickih objekata,
primenom savremenih materijala na bazi poliuretana (injekcione smole, bubreci proIili, bubrece mase i
gitovi). Da bi se primena ovih materjala sto bolje prikazala, uzece se primer sanacije zahvatne kule i
optocne galerije brane BRESTOVAC. Na ovom primeru bice prikazani najcesci oblici procurivanja
koji se mogu javiti kod hidrotehnickih objekata, kao i nacin sanacije primenom savremenih materijala
na bazi poliuretana sa osvrtom na klasicni nacin izvodenja ovakih radova. Najcesci oblici procurivanja
podeljeni su po tipovima, detaljno su opisani i graIicki prikazani. Za svaki tip procurivanja precizno je
dat opis i postupak izvodenja radova sa vrstom primenjenih materijala. GraIicka i Ioto dokumentacija
koriscena u radu je iz izvodackog elaborata sanacije.

KLJUCNE RECI: hidrotehnicki objekti, sanacija, procurivanje, poliuretan


APPLICATION OF MATERIALS BASED ON
POLYURETHANE USED ON SANATION OF
HIDROTEHNICAL FACILITIES, ILLUSTRATED ON
REHABILITATION OF THE OVERTAKE TOWER AND
CIRCULATION GALLERIES BY BRESTOVAC DAM

ABSTRACT

This study provides an overview and the process oI leakage restoration by reinIorced concrete hydraulic
structures, using modern materials based on polyurethane (injection resin, swelling mass, swelling
proIiles and putties). In order to have better illustration oI acting (use) Irom these materials, as an
example will be shown rehabilitation oI the overtake tower and circulation galleries by BRESTOVAC
dam. Mentioned example will show the most common Iorms oI leakage that may occur in hydraulic
objects, as well as the repair using modern materials based on polyurethane with reIerence to the
standard method oI this type oI works. Most common Iorms oI leakage divided by type are described in
detail and graphically displayed. For each type oI leakage, it is precisely described the works procedure
with the type oI material used. Graphic and photo documentation was used Irom rehabilitation study
carried out.

KEY WORDS: hydro technical Iacilities, sanitation, leakage, polyurethane
UDK: 627.8.059.2 (497.11)
691.175.664
Pregledni (struni) rad
352
UVOD

Hidrotehnicki objekti u gradevinarstvu spadaju u grupu vrlo slozenih objekata jer moraju da zadovolje
puno eksplatacionih zahteva, a pri tome optereceni su raznim uticajima (statickim, hidrostatickim,
dinamickim i dr.). Ovi objekti su u stalnom kontaktu sa vodom i izlozeni su atmosIerskim uticajima
koji mogu stetno delovati na beton i armaturu u betonu. Iz ovih razloga ovakvi objekti zahtevaju
poseban kvalitet izrade. Da bi se ovo ostvarilo neophodno je uraditi pored arhitektonsko-gradevinskih
projekata i projekat betona koji narocito treba da sadrzi sledece elemente:
- marka betona sa markom vodonepropusnosti i markom otpornosti na mraz,
- deIinisana mesta prekida betoniranja i nacin obrade prekida,
- deIinisana mesta dilatacionih spojnica i nacin obrade,
- nacin ugradnje betona,
- nacin nege betona itd.
U hidrotehnicke objekte spada veliki broj objekata razlicite namene, pa se moraju razlicito tretirati
zavisno od namene i uslova eksploatacije. Tokom eksplatacije, kao i u samo vreme gradnje dogada se
da ova vrsta objekata ne ispuni zahtevane uslove, pa se moraju sanirati. Najcesci problemi javljaju se u
izboru kvaliteta betona za ovu vrstu objekata, a misli se na lose odabran cement (cement sa velikim
hidratacionim karakeristikama) kao i veliki vodocementni Iaktor, pri cemu se podrazumeva da su
ostale karakteristike ispunjene. Na drugom mestu po problemima je ugradnja betona, lose postavljeni i
odradeni radni prekidi i neadekvatna nega betona. Navedeni propusti pri gradnji ove vrste objekata
prouzrokuju razne nedostatke u obliku procurivanja koji ugrozavaju eksplatacione karaktristike
objekta. Ova procurivanja mogu se podeliti na tipove prema mestu nastanka, a prikazace se na primeru
sanacije zahvatne kule i optocne galerije brane Brestovac. Tipovi procurivanja mogu biti sledeci:
- procurivanja kroz segrgirana mesta,
- procurivanja kroz dilatacione spojnice,
- procurivanje na mestu prekida betoniranja,
- procurivanja kroz prsline.


BRANA BRESTOVAC - OPIS KONSTRUKCIJE

Brana Brestovac je nasuta brana koja Iormira vestacku akumulaciju iz koje se zahvata voda koja se
preraduje na postrojenju za preradu vode Bojnik. Zahvatanje vode iz akumulacije vrsi se preko AB
zahvatne kule i optocne galerije. Zahvatna kula je precnika 5.4 m, debljine zidova 70 cm i visine 30 m.
Kula sadrzi cetiri zahvatna otvora i cetiri podesta za oslanjane zahvatne opreme. Komunikacija izmedu
podesta ostvaruje se vertikalnim penjalicama. Na svim podestima predvideni su otvori za prolaz
opreme. Kula se nalazi u akumulaciji koja je na tom mestu duboka 29 m i povezana je optocnom
galerijom koja prolazi kroz ceo trup brane. Galerija je potkovicastog oblika unutrasnje dimenzije 2.6
m, duzine 150 m u kampadama 11/16 m i debljine zidova 60/80 cm. Kroz galeriju prolaze cevi koje
odvode vodu do postrojenja za preradu i za ostvarivanje bioloskog minimuma recice nizvodno od
brane.






353

Slika 1. Poduzni proIil
Figure 1. Longitudinal proIile







Slika 2. Vertikalni preseci
Figure 2. Vertical sections




354
PREGLED KONSTRUKCIJE

Detaljnim pregledom konstrukcije konstatovana su sledeca ostecenja:
1. Na zahvanoj kuli ostavljen je komunikaciski otvor dimenzije 2.6 x 2.6 m koji je u vreme
gradnje sluzio za komunikaciju ispod trupa brane. Ovaj otvor je zatvoren po zavrsetku
gradnje brane betonskim cepom. Na ovom cepu konstatovana su najveca ostecenja
izrazena velikim procurivanjima na vise mesta. Procurivanja su povezana, sto se moze
konstatovati delovanjem na jedno mesto procurivanja cime se prouzrokuje povecanje
inteziteta procurivanja na drugim mestima. Na mestima procurivanja dolazi do izlucivanja
kalcijum hidroksida ( proces karbonitizacije) i isticanja vode koja u sebi nosi zemljani
nanos. Izluceni krecnjak i zemljani nanos gomila se po celom cepu.
2. Jako velika procurivanja izrazena su na pojedinim dilatacijama galerije. Na mestu curenja
zadrzava se i zemljani nanos. Tacno mesto ostecenja dilatacije se ne moze utvrditi zbog
pojave procurvanja u vise tacaka, a sto uzrokuje slivanje vode niz dilataciju. Pored velikih
procurivanja pod pritiskom iznad 2.5 bar i cevi koje prolaze galerijom ne omugucavaju
neometan prilaz dilataciji, pa je u prvom momentu onemoguceno kvalitetno sagledavanje.
3. Manji broj procurivanja izrazen je na mestima prekida betoniranja. Ova procurivanja su
manjeg inteziteta i prisutna su na mestu veze zidova kule i podesta kao i na vezi poda
galerije i zidova.
4. Najmanji broj procurivanja javio se na prslinama koje su se same zatvorile izlucivanjem
kalcijum hidroksida koji se u dodiru sa CO
2
iz vazduha prelazi u kalcijum karbonat
( proces karbonitizacije).
5. Veci broj procurivanja prisutan je na segegiranim mestima koja su lokalnog tipa i sa
razlicitim intezitetom procurivanja. Ova procurivanja prisutna su na podu i na zidovima
objekta.
Sva registrovana procurivanja po svom tipu uneta su izvodacki projekat i sastavni su deo sanacione
dokumentacije. Na osnovu dobijenih podataka odredene su sanacione mere koje ce obuhvati sve
neophodne radove koji ce objekat dovesti u zahtevano Iunkcionalno stanje.

Slika 3. Horizontalni presek kule
Figure 3. Horizontal section oI the overtake tower

355
PROJEKAT SANACIJE

Izraden projekat sanacije sadrzi svu potrebnu graIicku dokumentaciju, precizne opise sa postupcima
izvodenja radova, kao i spisak usvojenih materijala. U projektnoj dokumentaciji izvodenje radova
podeljeno je na dve grupe radova: pripremne i sanacione radove.
Pripremni radovi obuhvataju sve vrste radova na pripremi povrsina za sanaciju kao i regulisanje toka
procurivanja.

KONCEPT SANACIJE

Na osnovu prikupljenih podataka sa terena, pri tome ukljucujuci dodatne otezavajuce okolnosti
(ogranicen prostor za rad, prisustvo velike kolicine vode, dinamicki udari usled padanja vode u cevima
sa velike visine, vremenski uslovi za izvodenje radova itd.), razmatrane su razlicite varijante resenja,
primenom starih standardnih materjala (brzovezujci malteri, gumene zaptivke, trajno elasticni gitovi,
injekcione mase na bazi cementa i druga razna pomagala), kao i resenja koriscenjem savremenih
materijala na bazi poliuretana (injekcione smole, bubrece mase, bubreci proIili i gitovi) i dodatnih
materijala na bazi cemnta (cementni malteri, premazi i sljeme). Na osnovu velikog iskustva na ovim
radovima, odabrano je resenje sa primenom savremenih materjala jer oni omogucavaju brze i
kvalitetnije izvodenje radova. Karakteristike usvojenih materijala detaljno ce biti opisane.


MATERIJALI ZA SANACIJU NA BAZI POLIURETANA

Injekcione smole
Injekcione smole mozemo podeliti na dve grupe, penaste poluelasticne i elasticne. Mogu biti
jednokomponentne, dvokomponetne i trokomponentne. Za sve smole karakteristicno je da one svoju
reakciju ostvaruju u kontaktu sa vodom, pri cemu menjuju zapreminu.
Penaste poliuretanske smole utisnute na mesto prodora vode, usled promene zapremine sprecavaju
njeno isticanje. Vreme reakcije ovih smola moze se podesavati u zavisnosti od temperature vode
dodavanjem ubrzivaca. Ova vrsta smola uglavnom se primenjuje za zatvaranja velikih prodora vode na
mestima koja ne podlezu deIormacionim promenama.
Elasticne injekcione smole uglavnom se koriste za zatvaranja prodora vode na deIormabilnim
delovima konstrukcije i za ojacanje injektiranih mesta penusavom injecionom smolom, a mogu se
koristiti i za sve ostale slucajeve zatvaranja procurivanja. Ove vrste smola znatno se razlikuju po
svojoj strukturi, velicini i brzini promene zapremine u kontaktu sa vodom. Izbor smole uglavnom se
vrsi na osnovu velicine prodora vode i pritiska u njemu.

Bubreci proIili
Bubreci proIili su danas skoro nezamenljiv materijal za resavanje prekida betoniranja kod
hidrotehnickih objekata kao i materijal za njihovu sanaciju. Ovi proIili mogu biti raznih oblika i
dimenzija. Bubreci proIili u kontaktu sa vodom menjaju zapremnu, vrse pritisak na kontaktne povrsine
i na taj nacin sprecavaju prodiranje vode. Izbor vrste proIila vrsi se na osnovu velicine vodenog
pritiska. Sto su veci pritisci promena zapremine proIla treba da bude veca. Kod izuzetno velikih
pritisaka i mogucih pomeranja usvajaju se armirani proIili. Kod promene zapremine proIila stvara se
velika kontaktna sila koja moze da otkine delove betona ako se proIil postavi previse blizu krajnih
ivica. Pravilan nacin ugradnje proIila je izuzetno vazan, jer u suprotnom moze da dovede do ostecenja
konstrukcije i prouzrokuje vece curenje na njoj. ProIili se postavljaju na ociscenu povrsinu za koju se
Iiksiraju odgovarajucim lepkom ili bubrecom masom.
356

Bubrece mase
Bubrece mase isto kao i proIili u dodiru sa vodom menjaju zapreminu i na taj nacin vrse zaptivanje.
Koriste se samostalno, ali najcesce u kombinaciji sa proIilima. Ovi materijali vrlo se cesto koriste gde
su prisutni manji vodeni pritisci, a i zbog toga sto za ugradnju ne zahtevaju poseban alat. Razlikuju se
po velicini promene zapremin i brzini kontakta sa vodom.

Poliuretanski gitovi
U sklopu izvedenih sanacionih radova javljaju se potrebe za koriscenjem ovih materjala cija je paleta
na trzistu jako velika u zavisnosti od mesta primene. Mozemo ih podelit na materjale za zaptivanje i
materijale za lepljenje. Svi ovi materijali zahtevaju precizno mesto primene, kvalitetnu pripremu
podloge i nacin ugradnje. Na gradilistu ih uvek treba imati kao pomocna sredstva jer mogu ubrzati i
olaksati izvodenje sanacionih radova. Ovde ce se izneti jedan deo ovih proizvoda koji se najcesce
koriste na nasem trzistu, a proizvodi ih kompanija SIKA: lepkovi - Sika 11Fc, Sika bond T2, Sika At
unive i dr i zaptivne mase - Sika Ilex constrction, SikaIlex 3wI itd
Naveden je samo mali segment ovih materijala cija je upotreba siroka i mogu se naci u skoro svakoj
specijalizovanoj prodavnici. Ostali materijali spadaju u grupu materijala za specijalne namene pa se
nabavka pojedinih sprovodi iskljucivo po zahtevu izvodaca radova.

OPIS SANACIONOG POSTUPKA

Pripremni radovi
Pripremni radovi se sastoje iz ciscenja povrsina i kanalisanja procurnih voda. Ciscenje betonskih
povrsina izvodi se vodenim peskarenjem pod velikim pritiskom i velikim protokom vode. Na ovaj
nacin uklanja se sva prljavstina, nevezani delovi betona i izluceni krecnjak. Na ociscenim povsinama
jasno se vide sva trenutna procuravanja koja se moraju dovesti u kanalisane tokove. Da bi se
procurivanja dovela u kontrolisane tokove u njih se postavljaju rasteretni mehanizmi izradeni od cevi
na kojima se montiraju slavine za vodu i injekcione dizne. Za manja procurivanja koristi se injekcioni
pakeri sa kojih se skida dizna tako da voda moze isticati kroz njih. Na rasteretne mehanizme se
postavljaju pvc cevi pomocu kojih se voda odvodi. Velicina rasteretnog mehanizma zavisi od
inteziteta procurivanja. Medusobno povezana procurivanja konstatuju se delovanjem na jedno mesto
procurivanja, pri cemu se na drugim mestima intezitet procurivanja menja. Ove pojave javljaju se kod
jako segregiranih betona i uglavnom su lokalnog tipa, a moze se desiti da kod nizih marki betona cela
povsina bude porozna, odnosno zahvacena procurivanjima. Ovaj slucaj desio se na beonskom cepu na
kuli brane. Ovde se sva veca curenja povezuju injekcionim crevima sa rasteretnim mehanizmom
(skupljac vode), a manja se zatvaraju brzovezujucim malterima. Cevi za injektiranje se postavljau u
istemovane kanale, a zatim se kanali popunjavju brzovezujucim malterom. Najslozeniji obim radova je
na kanalisaju procurnih voda koje isticu iz dilatacija. Kod ovog tipa procurivanja ne moze se odrediti
tacno mesto curenja jer voda curi u vise tacaka pod pritiskom. U ovakim slucajevima rasteretni
mehanizmi se postavljaju ikustveno, pri cemu je njihov broj zavisan od tacnosti procene mesta
njihovih postavljanja. Postavljaju se direktno u samu dilataciju ili pod kosim uglom. Curenja se na
ovaj nacin ne mogu u potpunosti kontrolisati, pa se jedan deo vode odvodi do poda pvc Iolijom.
Konacno kanalisanje i zatvaranje vode prikazano je u opisu postupka sanacije procurivanja
dilatacionih spojnica.




357
Sanacioni radovi
A) Procurivanja kroz segregirana mesta u betonu - cep na komunikacionom otvoru brane
Na cepu komunikacionog otvora kanalisanje voda izvrseno je sa tri rasteretna mehanizma, medusobno
povezana injekcionim cevima. Povrsina zida je izrazito porozna sto je cini mokrom. Da bi se ova
vlazenja eleminisala povrsina se premazuje brzovezujucom vodonepropusnom slemom u dva sloja.
Ova zastita je privremena jer se cep ojacava dodatnim armirano betonskim zidom debljine 15cm koji
se mozdanicima vezuje za postojeci beton. Minimum sedam dana nakon zavrsetka betoniranja izvodi
se injektiranje poliuretaskom poluelasticnom penusavom smolom. Analizirajuci razne tipove smola
poznatih svetskih proizvodaca odluceno je da se primene proizvode kompanije SIKA jer u svom
progamu ima veliku paletu ovih prizvoda koji se najcesce bez cekanja mogu dobiti po pristupacnim
cenama. Za ovaj slucaj sanacije izabrana je smola SIKA101 ( INJECTION 20N, INJECTION 29).
Ova smola je jednokomponentna sa mogucnoscu ubzanja reakcije dodavanjaem ubzivaca. Injektranje
se izvodi jednokomponetnom pumpom visokog pritiska. Pre pocetka injektiranja zatvaraju se slavine
na rasteretnim mehanizmima (skupljacima voda). Injektiranje se vrsi kontrolisanim pritiskom
naizmenicno na svim postavljenim injekcionim mestima. Narocito se mora voditi racuna da smola ne
istekne u akumulaciju.


Slika 4. Tip procurivanja A
Figure 4. Leakage - Type A

Ovo se postize na taj nacin sto se injektiranja izvode u vise kracih intervala. Nekoliko dana po
zavrsetku injektiranja vrsi se odsecanje rasteretnog mehanizma u dubini 5cm, a mesto se obraduje
brzovezujucim malterom. Na kraju su sanirane povsine premazane premazima na bazi polimer
cementnih kompozicija. Lokalna segregirana mesta se saniraju principijelno na isti nacin kao i
komunikacioni cep, samo se umesto poluelasticnih smola mogu koristiti i elasticne smole. Na mesto
prodora vode postavljaju se pakeri umesto rasteretnih mehanizama, a spoljna povsina se obraduje
vodonepropusnim malterom, sljemom ili premazom u zavisnost od velicine segregacije.



358


Slika 5. Tip procurivanja A*
Figure 5. Leakage - Type A*

B) Procurivanja na mestu dilatacija
Saniranje procurivanja dilatacionih spojnica spada u najslozenije zahvate i zahteva jedan ozbiljan i
strucan rad. Postavljeni rasteretni mehanizmi u pripremnim radovima delimicno su kanalisali vodu od
curenja, a da bi se to u potpunosti postiglo u dilatacije se utiskuje bubreca guma u kombinaciji sa
bubrecom masom u dubinu min 7 cm. Sirina dilatacija nije svuda iste sirine a negde su cak i zapunjene
pa se u tom slucaju mora izvestii proslicavanje kako bi se mogla ubaciti guma. Ova operacija je
izuzetno slozena zbog skucenog prostora i stalnog prisustva vode. Zbog razlicitih sirina dilatacija
moraju se koristiti razlicite debljine bubrece gume. Izabrani su gumeni proIili i bubrece mase
kompanije SIKA (Sika Swell P i Sika Swell S-2) i neki proIili kompanije Adeka.


Slika 6. Tip procurivanja B
Figure 6. Leakage - Type B

Prostor izmedu bubrece gume i spoljne ivice zida popunjava se brzovezujucim malterom. Minimum
60 cm levo i desno od dilatacije, zid se premazuje vodonepropusnom sljemom. Ovaj zastitni premaz
ima zadatak da spreci eventualno isticanje smole pri injektiranju kod pojave segregiranih mesta u
betonu. Na ovaj nacin zavrsene su sve pripreme za inektiranje sto znaci zatvaranje curenja. Za
injektiranje usvojena je poliuretanska jednokomponetna elasticna smola kompanije SIKA Sika
injection Integral 575 (Injection 201, Injection 105, Injection 203 i Injection 304). Odluka o izboru ove
smole doneta je na osnovu prethodno izvrsenih proba uzimajuci u obzir elasticne karakteristike i
359
stepena promene zapremine posle reakcije sa vodom. Injektiranje se vrsi jednokomponetnom pumpom
visokog pritiska, pri cemu se mora voditi racuna o velicini pritisaka u pumpi da ne dode do isticanje
smole u akumulaciju. Nekoliko dana posle injektiranja uklanjaju se rasteretni mehanizmi uz prehodnu
proveru otvaranjem slavina na rasteretnim mehanizmima i vrsi se kontrola da li se iz njih javljaju
curenje smole ili vode. U slucaju da je doslo do curenja vode mora se izvrsiti dopunsko injektiranje, a
u slucaju pojave smole odlaze se uklanjanje rasteretnih mehanizama i ceka se njena reakcija sa vodom.
Ovi slucajevi su retki i desavaju se kod lose izvedenog injektiranja. Nakon konstatacije da je izvrseno
uspesno injektirnje vrsi se uklanjanje rasteretnih mehanizama, a njihova mesta se obraduju
brzovezujucim malterom.

C) Procurivanja na mestima radnih prekida betoniranja
Radni prekidi kod hidrotehnickih objekata za razliku od drugih u potpunosti moraju da zadovolje
vodonepropusnost. Pri izgradnji ovakih objekta javlja se veliki broj radnih prekida pa se vrlo cesto
desava da neki od njih i procure. Sanacija ovih procurivanja se vrlo eIikasno resava primenom
poliuretanskih smola. Ova procurivanja saniraju se na taj nacin sto se u spojnicu utiskuje poliuretanska
smola. Smola se utiskuje kroz injekcione pakere koji se postavljaju tako da injekciona masa moze da
prodre u radni prekid. Pakeri se usvajaju u zavisnosti od velicine pritiska vode i debljine zida koji se
injektira, a postavljaju se na razmaku priblizno 30 cm. U ovom slucaju korisceni su pakeri O13
razlicitih duzina.


Slika 7. Tip procurivanja C
Figure 7. Leakage - Type C

Smola koriscena za injektiranje je elasticna, kompanije SIKA (Sika injection Integral 575). Ostale
vrste smole iz proizvodnog programa ove kompanije na zadovoljavjuci nacin resavaju ove slucajeve.
Pre pocetka injektiranja, mesta koja se injektiraju moraju se obezbediti brzovezujucim malterom, kako
smola ne bi isticala u objekat. Kontrola injektiranja se sprovodi na taj nacin sto se prati isticanje smole
na sledecim pakerima sa kojih su skinute dizne. Kao i u ostalim slucajevima mora se voditi racuna da
ne dode do isticanja smole u akomulaciju.





360

D)Procurivanja kroz prsline.
Procurivanja kroz prsline su najcesca pojava, ali se na srecu veliki broj sam zatvori izlucivanjem
kalcijum hidroksida iz betona( proces karbonitizacije). Veca procurivanja se saniraju po principu
radnih prekida.


Slika 8. Tip procurivanja D
Figure 8. Leakage - Type D


ZAKLJUCAK

Navedeni primer ove sanacije u potpunosti je kvalitetno zavrsen. Ovakva vrsta sanacionih radova
spada u izuzetno slozene i strucne poslove, za koje je potrebno veliko radno iskustvo i odgovarajuci
alati i oprema i obucena radna snaga, pa zbog toga ove radove treba da izvode specijalizovane kuce.
Cesto se o ovome ne vodi racuna, tako da se veliki broj ovakvih radova neuspesno zavrsava. Najcesci
razlog neuspesnih sanacija je u pogresnim tumacenjima karakteristika materijala i neadekvatnom
primenom i ugradnjom.
361



SANACIJA FILTERSKIH POLJA NA PPV MAKIS 1 U
BEOGRADU, SA OSVRTOM NA GRESKE KOD
PROJEKTOVANJA I IZVODENJA OVAKIH
OBJEKATA

Jovan Milenkovic, Tatjana Popovic, Filip Lukic

*JKP Beogradski vodovod i kanali:acifa, Kne:a Milosa 27, Beograd, fovan.milenkovicbvk.rs

REZIME

U radu je dat pregled i postupak sanacije Iilterskih polja sa duplim dnom na postrojenju za preradu
recne vode MAKIS 1. Dvadeset godina neprekidnog rada ovog postrojenja dovelo je do potpune
degradacije materijala za zastitu betonskih povrsina i njegovog nestajanja sa istih. Nedostatak ove
zastite, kao i mestimicno smanjenih zastitnih slojeva dovelo je do ,bujanja' armature i odvaljivanja
zastitnih slojeva. Pored ovih ostecenja doslo je do razaranja cementne paste sa betonskih povrsina i
stvaranja kulijea. Izvrsena su detaljna snimanja i IotograIisanja ostecenja u svih 24 Iilterskih polja.
Prikupljena je sva raspoloziva dokumentacija o hemijskim supstancama koje su prisutne u vodi, a koje
mogu agresivno delovati na beton. Pored ovako prikupljenih podataka, uradena je gruba patoloska
analiza ranije ugradenih materijala, kao i sanacioni elaborat, u kome su registrovana i sanaciono
obradena sva ostecenja. Dat je komentar mogucih projektantskih i izvodackih gresaka koja su dovela
do pojave ovakih ostecenja.

KLJUCNE RECI: sanacija, zastita betona, Iilteri, duplo dno


FILTERS FIELD RECOVERY AT WTP MAKIS , WITH A
OMISSIONS OVERVIEW THROUGH THE PHASE OF
DESIGN AND CONSTRUCTION AT SUCH OBJECTS

ABSTRACT

This work presents contents and process oI restoration rapid Iilter with Ialse bottoms on the drinking
water treatment plant Ior treatment oI river water - MAKIS 1. Twenty years oI continuous operation oI
this plant led to complete degradation oI materials Ior the protection oI concrete surIaces and their
disappearence. DeIiciency oI this protection, as well as locally reduced protective layers, result to
proliIeration oI armature and degradation oI protective layers. Addtionally this damage also led to
destruction oI cement paste Irom the concrete surIace and Iormation oI cooley. The detailed recording
and photographing oI damage are made in all 24 Iilter Iilds. There are collected all available
documentation about the chemical substances that are present in the water and can act aggressively on
the concrete. Apart Irom these collected data, there was done the rough pathological analysis oI
previously installed materials. Based on the obtained data, recovery study was perIormed, in which they
are registered and repair all the damage dealt. The study gives a suggestion oI possible engineering and
construction errors that led to appear oI this damages.

KEYWORDS: rehabilitation, protection Io concrete surIaces, Iilter, Ialse bottom
UDK: 628.16.067.1 : 725.194 (497.11)
Struni lanak
362
UVOD

Postrojenja za preradu pitke vode, dele se na postrojenja za preradu podzemne i povrsinske vode.
Filterska polja su sastavni deo svakog postrojenja. U Iilterskim poljima vrsi se Iiltriranje vode kroz
granulisani sljunak i aktivni ugalj. Filtriranje podzemne vode iskljucivo se vrsi na pescanim Iilterima.
Da bi se preradila povrsinska voda moraju se upotrebiti razne hemijske supstance (ALUMINIJUM
SULFAT, POLIELEKTOROLIT, HLOR, SUMPORNA KISELINA, UGLJEN DIOKSID i dr. ), koja
mogu imati stetna dejstva na beton kad se beton duze nalazi u kontaktu sa njima, a sto je ovde i slucaj.
Pored ovih hemijskih supstanci koja su vezana za sam proces prerade vode, i sama voda u sebi sadrzi
razne hemijske supstance (SULFATE, HLORIDE, BIKARBONATE, CO2 i dr.) od kojih neke mogu
stetno delovati na beton. Agresivno dejstvo ovih supstanci u zavisi od njihove koncetracije i
temprature vode. Ove hemijske supstance ako se nalaze u propisanim kolicinama ne uticu na kvalitet
pitke vode, ali mogu uticati na koroziju betona. Na osnovu iznetog, betoni na postrojenjima za preradu
povrsinskih voda, znatno su vise hemijski optereceni od postrojenja za preradu podzemnih voda kod
kojih se uglavnom dodatni hemijski tretman ne mora vrsiti. Ove konstatacije se potvrduju na
objektima za preradu vode u Beogradu, na primeru postrojenja za preradu povrsinske vode Makis 1.
Na ovom postrojenju posle dvadeset godina neprekidnog rada doslo je do potpune degradacije
materijala za zastitu betonskih povrsina. Pored degradacije materijala za zastitu betonskih povsina
doslo je do razaranja cementne paste na povrsinama betona i Iormiranja kulijea. Nedostatak ove zastite
i smanjeni zastitni sloj betona, ispod 3cm doveli su do mestimicnog bujanja armature i odvaljivanja
zastitnog sloja. Ova nastala ostecenja, vremenom se prosiruju i prete da ugroze stabilnost i
eksploatacione karakteristike Iilterskih polja. Da bi se sprecilo dalje propadanje sproveden je opsezan
sanacioni postupak. U ovom radu detaljno ce biti opisan sanacioni postupak sa svim neophodnim
snimcima ostecenih mesta, izvodackim detaljima i primenjenim materijalima za sanaciju.


OPIS KONSTRUKCIJE

Filterska polja se sastoje iz Iilterskih komora i Iilterskih ploca. Filterske ploce kao konstruktivni
elementi mogu biti montazne ili monolitne sa raznim nacinima povezivanja. Ove ploce prenose velika
opterecenja u oba vertikalna pravca. Pored statickih uticaja izlozene su i dinamickim udarima koji se
javljaju pri pranju Iiltera. Ovi dinamicki uticaji su vrlo cesto dovodili do ostecenja na Iilterskim
plocama, a u praksi se ne uzimaju u proracun. Na postrojenju MAKIS 1 Iilterske ploce su montazne,
dimenzije 117x97,5x10 cm, a oslanjaju se na kontinualne gredice za koje se vezuju ankerima. Ovo
autorsko resenje dala je kao nosilac ovog projekta kompanija DEGREMON i za njega isporucila sav
materijal za ankerisanje i monolitiziranje. Ovakva resenja znatno ubrzavaju izgradnju Iilterskih polja,
jer se Iilterske ploce izraduju u Iabrici betona, a zatim se montiraju na gradilistu. Oslonacke gredice sa
stubicima izvode se na licu mesta, malih su dimenzija kako ne bi ometale tehnoloski proces.
Dimenzije ovih greda su 30x11cm, a stubica 20x11cm. Iskustvo, a i praksa je pokazla da pri
projektovanju hidrotehnickih objekata, gde su teski eksploatacioni uslovi treba izbegavati tanke
konstruktivne elemente. Na ovim konstruktivnim elementima koji se izvode na samom gradilistu
najcesce se javljaju ostecenja koja su posledica lose ugradnje betona i malih zastitnih slojeva, koji su
ispod 3cm. Na montaznim elementima malih debljina i povrsina uradenih u Iabrici betona sva
ostecenja se uglavnom javljaju na montaznim vezama. Sve betonske povrsine na postrojenju za
preradu povrsinske vode MAKIS 1 zasticene su raznim materijalima u zavisnosti od sredine i polozaja
gde se nalaze (suve i mokre, zidovi, podovi i plaIoni). Betonske povrsine u pescanim Iilterskim
poljima iznad Iilterskih ploca zasticene su kiselo otpornom keramikom, a u duplom dnu penetrat
premazom (BAUPLUS). Same Iilterske ploce nisu zasticene.


363


Slika 1. Deo osnove Iilterskih polja i poprecni presek
Figure 1. Part oI Iilter basis and cross section

Betonske povrsine u poljima sa aktivnim ugljem kompletno su zasticene cementnom sljemom
(HIDROTEST PLUS) u obliku dleta debljine 3 mm. Same Iilterske ploce nisu zasticivane. Filterske
ploce se retko kad zasticuju, jer bi u tom slucaju pretila opasnost da se caure u kojima se postavljaju
dizne ostete. Svi konstruktivni elementi uradeni su od armiranog betona MB 30 V6, osim Iilterskih
ploca koje su uradene od marke betona MB 40.


Detalji A Detalji B Detalji C

Slika 2. Detalji A , B i C
Figure 2. Details A,B, and C



364
PREGLED KONSTRUKCIJE

Detaljnim pregledom konstrukcije 24 Iilterska polja, konstatovana su sledeca ostecenja:

1. Sa svih betonskih povrsina odneta je zastita, a na retkim mestima gde je ostala u
potpunosti je hemijski degradirana. Na mestima gde je odneta zastita betona doslo je do
rastvaranja cementne paste i Iormiranja kulijea.
2. Na zidovima je mestimicno prisutno ,bujanje' armature, sto je prouzrokovalo
odvaljivanje zastitnog sloja.
3. Na vecem broju gredica i stubica nosaca Iilterskih ploca doslo je do ,bujanja' armature i
odvaljivanja zastitnog sloja. Na pojedinim mestima doslo je do razaranja celih preseka
kompletno sa armaturom, pa je pretila opasnost od njihovog rusenja.
4. Na manjem broju Iilterskih ploca doslo je do ostecenja na oslonackim mestima i na
spojevima montaznih nastavaka. Na mestima gde je doslo do popustanja montaznog
nastavka dolazi do curenja Iilterske ispune u duplo dno.

KONCEPT SANACIJE

Na osnovu detaljnog snimka ostecenja svih 24 Iilterska polja, raspolozivih podataka o hemijskoj
agresivnosti vode i patoloskom ponasanju nekih materijala koji su ovde bili primenjeni, a nisu
pretrpeli skoro nikakva razaranja, sacinjen je koncept sanacije. Koncept sanacije u ovakvim
slucajevima u praksi je poznat, medutim u ovom slucaju javila se jedna velika nepoznanica doslo je
do velikog razaranja cementne paste, a da dobijeni rezultati o agresivnosti vode to ne ukazuju.
Savska voda koja se na ovom postrojenju preraduje nema velika oscilovanja u svom hemijskom
sastavu, sto bi zahtevalo cescu analizu hemijskih supstanci koje agresivno uticu na betone. Postrojenja
za preradu vode nisu u obavezi da redovno rade ove analize, pa podaci dobijeni od njih mogu se
smatrati orijentacionim, sto se i desilo u ovom slucaju. Sada sprovedene analize kao i ranije ne
ukazuju na vece prisustvo hemijskih supstanci koje agresivno deluju na beton. Na osnovu ovih
podataka moze se zakljuciti da i male kolicine stetnih hemijskih supstanci mogu prouzrokovati
ozbiljna ostecenja na betonskim konstrukcijama, ako su u duzem periodu u kontaktu sa njima. Pored
ovih prikupljenih podataka koristli smo i podatke o materijalima koji su ovde primenjeni, a nisu
pretrpeli skoro nikakva razaranja.
Do ovog vrlo vaznog podatka se doslo pri snimanju ostecenja u Iilterskim poljima. Primeceno je da
upotrebljeni materijali kojima je vrsena monolitizacija i oslonacka podlivanja nisu pretrpeli skoro
nikakva razaranja. Ovi materijali poseduju velike mehanicke karakteristike, a u svom sastavu sadrze
veliki procenat polimera. Isto tako izolacioni materijal na kome je bilo prisutvo lak boje kojom se
vrsilo obelezavanje nivoa punjenja Iiltera aktivnim ugljem nije pretrpeo nikakvo razaranje. Sacinjeni
koncept sanacije predvida da se uklone svi degradirani materijali, a uklonjeni materijali zamene novim
koji su se u praksi pokazali postojanim u ovakvim uslovima. Konstruktivni elementi na kojima su se
javila takva ostecenja koja mogu ugroziti stabilnost konstrukcije, predvidena su za ojacavanje.
Koncept sanacije predvida da se radovi odvijaju na jednom Iilterskom polju dok ostala normalno rade.

MATERIJALI ZA SANACIJU

Izabrani materijali za izvodenje sanacionih radova su na bazi polimer cementnih kompozicija. Malteri,
betoni, sljeme i zastitni premazi modiIikovani su polimernim lateksima. Predvideno je da se u ove
materijale dodaje silicijumska prasina (silika Iju). Hemijska industrija PRVI MAJ CACAK, isporucila
je ceo sanacioni materijal po specijalnoj narudzbini (Policem prajmer kv, Policem kv, Polikit kv,
Polimag HV2 kv, Polimag SBT 02V kv i Polimag prajmer kv).
365

OPIS SANACIONOG POSTUPKA

Pripremni radovi
Pripremni radovi se sastoje iz ciscenja betonskih povrsina sa kojih se uklanjaju zaostali degradirani
materijali. Postupak ciscenja vrsi se vodenim peskarenjem. Degradirani materijali koji se ovim
postupkom ne mogu ukloniti uklanjaju se mehanickim putem. Ciscenje se mora tako sprovesti da se
uklone svi degradirani materijali pre nanosenja reparaturnih materijala. Posebnu paznju treba posvetiti
ciscenju armature kako bi se sprecilo njeno dalje propadanje. Pripremni radovi u ovom postupku
sanacije su izuzetno vazni. Lose sprovedeni pripremni radovi dovesce do toga da se proces degradacije
i dalje nastavlja ispod nanetih reparaturnih materijala, sto ce prouzrokovati prekid njihove veze sa
osnovnom konstrukcijom i njihovo opadanje.

Sanacioni radovi
Postupak sanacionih radova se sastoji u tome da se sva ostecena mesta i povrsine poprave
reparaturnim materijalima. Sanacioni radovi podeljeni su na pet tipova, prema mestu nastalog
ostecenja.

1. Sanacija nosecih gredica i stubica Iilterskih ploca. Na ovim konstruktivnim elementima
doslo je do najvecih ostecenja koja su mogla da prouzrokuju njihovo rusenje. Ovi
sanacioni radovi su najslozeniji, jer traze posebno obezbedenje konstrukcije u vreme
izvodenja istih. Na pojedinim mestima doslo je do potpunog propadanja armature koja se
morala zameniti drugom. Korodirana armatura se mora ocistiti i zastiti materijalom na bazi
polimer cementa. Uklonjeni degradirani materijali se zamenjuju novim prema redosledu i
vrsti. Kompletan postupak sanacije prikazan je na uradenim detaljima.

Slika 4. Sanacija stubica
Figure 4. Column rehabilitation

366

Slika 5. FotograIija ostecenog stubica
Figure 5. Damage column

2. Sanacija mesta 'bujanja armature. Ovih mesta ima najvise jer su ona nastala zbog
smanjenog zastitnog sloja armature (ispod 3cm). Postupak sanacije ovih mesta sprovesce
se po uobicajenom nacinu koji je prikazan na detalju.


Slika 6. Sanacija mesta na ,bujanju' armature
Figure 6. Swollen armature reapir

3. Sanacija ostecenih Iilterskih ploca, montaznih veza i oslonackih mesta. Konstatovan je
manji broj ovih ostecenja koja se uglavnom javljaju u zoni oslonaca. Ova ostecenja ne
ugrozavaju nosivost ploce, ali ugrozavaju monolitnost montazne veze. Ostecene montazne
veze moraju se dovesti u prvobitno stanje koristeci prvobitne principe. Na pojedinim
oslonackim mestima doslo je do ispadanja plocica za nivelaciju preko kojih se Iilterska
ploca oslanja na gredicu. Ova ostecenja prouzrokuju klacenje Iilterske ploce, njeno
ostecenje i raskid montazne veze. Postupak sanacije se sastoji u popravci Iilterske ploce
reparaturnim malterom, a nivelisnje se vrsi podlivnim materijalom na oslonackom mestu
sa nosecom gredicom. Zavrsetkom ovih radova vrsi se popravka montaznih nastavaka
prema osnovnom principu kako su ranije radeni. Ovaj postupak zahteva da su gornje
povrsine slobodne bez prisustva Iilterske ispune. Ovo znatno otezava sanacioni postupak
367
jer se mora vaditi Iilterska ispuna. Manja ostecenja se mogu popraviti sa donje strane. Ceo
postupak prikazan je na detaljima.




Slika 7. Sanacija ostecenih Iilterskih ploca
Figure 7. Filter Ialse bottom slabs repair

4. Sanacija podnih povrsina. Ovaj postupak se vrsi na kraju ostalih sanacionih radova.
Materijali za sanaciju ovih povrsina su samolivi tako da njhovo razlivanje ujedno i vrsi
Iinu nivelaciju poda. Ceo postupak je prikazan na detaljima.


Slika 8. Sanacija ostecenih podnih povrsina
Figure 8. Flor surIace repair

5. Zastita betonskih povrsina. Sve sanirane betonske povrsine se zasticuju premazima na bazi
polimer cementnih kompozicija pojacane hemijske otpornosti. Odluka o izboru materijala
doneta je na osnovu prikupljenih podataka sa objekata gde je izabrani materijal vec
ugraden, a gde su postignuti zadovoljavajuci rezultati. Ovo je jedini ispravan put za izbor
materijala za zastitu betonskih konstrukcija.
368


Slika 9. Sanacija ostecenih betonskih povrsina
Figure 9. Damage concrete surIace repair



ZAKLJUCAK

Ovaj sanacioni postupak uspesno je zavrsen, ali su za njega su potrosena znatna materijalna sredstva.
Ovakvi troskovi mogu se izbeci ako se pri projektovanju u praksi primene dokazana resenja. Veliki
broj ovakih objekata, pretrpeo je velika ostecenja zbog lose uradene tehnicke dokumentacije i lose
izvedenih radova. Isto tako veliki broj nastalih ostecenja nastao je i nekvalitetnim izborom materijala.
Zbog nedovoljnog poznavanja ove oblasti, projektanti i izvodaci sluze se raznim prezentacionim
materijalima u donosenju odluka o izboru materijala, sto kasnije dovodi do ozbiljnih problema. Vrlo se
cesto u projektnim elaboratima pojavljuje jedna ozbiljna terminoloska greska u opisu materijala za
zastitu betonskih povsina, u kojem se svi materijali nazivaju penetratima. Ovde se mora istaci jedna
vazna cinjenica da je velika razlika u nacinu zastite betonskih povrsina penetratima i premazima na
bazi polimer cementnih kompozicija. Svaki od ovih materijala ima svoje mesto primene. Na osnovu
dugogodisnjeg pracenja ponasanja raznih materijala, zakljucuje se da dobro komponovane
polimerizovane cementne sljeme daju najbolje rezultate.
369




AHAHOIHO MOEHHPABE V IEOTEXHHHH


Bnanmnp Anhenxonnh, Xapxo Hasapennh, Bennmnp Heonnh

Hucmumvm sa eooonpuepeov ,Japoc.ae Uepuu', Beoepao, Japoc.aea Uepuoe 80,
11226 Huuocaea , e-mail. HeadOfficefcerni.co.rs


PE3HME:
V pay je ara npnmena meroe ananornje y ]opmnpany reorexnnuxnx moena. Kao npnmep
ananornor moennpana, npnxasan je ]nsnuxn moen crencxe xocnne cacranene o noxona y nnsy.
V nny xonrpone opnrnnannor nocrynxa pemanana crannnocrn, nsnpmenn cy opehenn ornen na
moeny n pauyncxn pesynrarn ynopehenn ca excnepnmenrannnm.

KVuHE PEuH: ]nsnuxn moen, cmnuyhe nomepane, peaxrnnna cnna, crencxn nox, nyxornna,
unpcroha na cmnnane, nanon, nporpecnnnn nom.

ANALOGICALLY MODELLING IN GEOTECHNICS

ABSTRACT:
This paper presents a use oI analogy method to make the geotechnical models. As an exemple oI
analogically modelling, a physical model oI rock slopes consituted oI block series is illustrated. In order
to control the original numerical procedure to stability solving, a certain experiments are carried out and
both experimental and numerical results are compared.

KEYWORDS: physical model, shear displacement, resisting Iorce, rock mass block, Iissure zone, shear
strenght, stress, progressive Iailure.

VBO

Meroa moennpana, xao mro je nosnaro, npecrana najmnahy meroy y canpemennm nayunnm
ncrpaxnnannma n neoma je snauajna sa an pasnoj nayxe. 3acnonana je na xnacnunoj meron
ananornje, xoja ocnony cnoje npnmene nanasn y orxpnnany cnnunocrn y npemernma, nponecnma n
nojanama ca ]enomennma xoje rpea orxpnrn, a nncy ocrynnn sa ncrpaxnnane. Onaxan npncryn
ncrpaxnnany napanno ne moxe arn anconyrno rauna pemena neh ce sacnnna na neponarnnm
pemennma, unja neha neponarnoha raunocrn sanncn o ynasnnx noaraxa n npannnne npnmene
meroe. anac y moennpany nocroje pasne cncremarnsannje nesane sa nocrynax moennpana n
npcre moena, mehyrnm n nope neoma mnpoxor nojma moennpana, moenn ce y ocnonn mory
noennrn na maremarnuxe n ]nsnuxe, xojn y osnnnm ncrpaxnnannma mopajy nrn
xomnarnnnno nonesann. C pyre crpane, maremarnuxn n ]nsnuxn moenn mory nrn
erepmnnncrnuxn, xojn sa moennpane xopncre xoncrnryrnnne jenaunne, onocno ncropone
mexannuxo-]nsnuxe nese y cnmynnpany nexor nponeca n ananornn, xojn sa moennpane xopncre
nese nsmehy nornyno pasnnunrnx meroa n marepnjana. Taxo na npnmep, y rpahennncxoj naynn je
nosnara meroa mempancxe ananornje sa cnmynannjy ejcrna ropsnje. Taxohe, y cpncxoj n
UDK: 624.131.37
Izvorni nauni lanak
370
cnercxoj naynn cy neoma nosnarn paonn p. Mnxajna Herponnha Anaca nesann sa onacr
moennpana (maremarnuxa ]enomenonornja), o xojnx je najnosnarnjn moen xnponnrerparopa,
onocno ypehaja xnpoananornor xomnjyrepa sa pemanane nennrerpannnnx n]epennnjannnx
jenaunna. Hcro raxo, neoma cy nnrepecanrnn n snauajnn paonn p. Kocre Crojanonnha y
moennpany exonomcxnx n pasnnx pymrnennx nponeca nomohy saxona repmonnamnxe. Ha
ocnony pojnnx npnmepa moennpana y canpemennm ncrpaxnnannma moxe ce saxyunrn a je
ona meroa, a noceno ananorno moennpane, no cnojoj capxajnocrn n moryhnocrnma npnmene
onmrn mero y cnnm onacrnma nayxe n rexnnxe.

V onom pay npnxasan je ]nsnuxn moen xocnne xojn je ypahen o ananornnx marepnjana n na
nemy cy npmenn opehenn ornen y nny nornpe pauyncxe meroe ayropa /1/sa anannsy
crannnocrn crencxnx xocnna xoje ce cacroje o noxona y nnsy (cnnxa 1). Moencxa ncnnrnnana
nsnpmena cy
y Hncrnryry sa noonpnnpey ,Japocnan uepnn' y Feorpay.

MOEH CTEHCKE KOCHHE CACTABEHE O FHOKOBA V HH3V
Ocnonne nocranxe meroe pemanana crannnocrn
Honpmnncxe crencxe nacnare y xojnma ce rpae ycenn, xao n npnpone crencxe nanne, mory ce
jannrn y najpasnonpcnnjnm crpyxrypnnm onnnnma y npnpon. Te pasnnxe y crpyxrypn nocnenna
cy npe cnera pasnnunrnx reonomxnx onnxa came crencxe mace n pasnnunrnx naunna nene
ncnynanocrn. V onom pay npnxasana je y xparxnm nprama opnrnnanna meroa ayropa sa
pemanana crannnocrn noxoncxnx xocnna cacranennx o noxona nponsnone reomerpnje xojn
ce naonesyjy y nns noxona (cnnxa 1a) n xo xojnx ce necrannnocr cxopo ncxyunno jana
rynrxom unpcrohe na cmnnane no nyxornnama. Hocrynax pemanana nporpecnnnor noma
npnxasan je na ]nsnuxom moeny xocnne, osnpom a je erann npnxas meroe y reopercxom
onnxy n pemanane pojnnx npnmepa pannje ar y pay /1/ ayropa. V pay ce no npnn nyr nsnoce
pauyncxn n excnepnmenrannn pesynrarn anannse crannnocrn na ]nsnuxom moeny (cnnxa 1b),
xojn je ypahen o ananornnx marepnjana sa cnmynannjy cmnnana no crencxnm nyxornnama.
Pesynrarnma na ]nsnuxom moeny onjene cy nexe snauajne xapaxrepncrnxe cncrema noxona n
nornphena nannnocr meroe.

Fnoxonn na cnnnn 1a onojenn cy o nexnmne mace n mehycono nyxornnama AB, BC, CD, CF, n
BG xoje y anannrnuxom cmncny nmajy ncrn rperman. 3a onaxan cncrem noxona yneene cy
cneehe nonasne npernocranxe:

1. Fnoxonn cy xpyre ]nrype y onocy na nyxornncxy ncnyny xoja je e]opmannna.
2. e]opmannnocr ncnyne nocrojn y npanny cmnnana, ox ce e]opmannje y nopmannom npanny
rpernpajy xao sanemapnno mane.
3. Homepane noxona nacraje xnnsanem no cnnm nexnmnnm n nonpeunnm nyxornnama, a nom
nacraje
npexopauenem unpcrohe na cmnnane no nyxornnama.
4. V onmrem cnyuajy, npn enonany concrnene rexnne (G), cnne semorpeca (Z) n nexor
cnoamner
onrepehena (H,V), ysnma ce na ocnony nonasne npernocranxe 3 a je peaxrnnno onrepehene
pannomepno pacnopeheno no nyxornnama n npecraneno pesynranrama T
i
n N
i
cmnuyher,
onocno
nopmannor onrepehena.

371
a)


b)


Cnnxa 1. Crencxa xocnna cacranena o noxona y nnsy.1a. Hsrne xocnne. 1b. unsnuxn moen
xocnne.
Figure 1. Rock slope constituted oI block series. 1a. The rock slope drawing. 1b. The rock slope
physical model.

3a ]opmnpane crarnuxor cncrema xopncrn ce cneehe:

- ycnonn pannorexe y xopnsonrannom n neprnxannom npanny,
- nnan nomepana (cmnnana) noxona n
- nese nsmehy cmnuyhnx nomepana n peaxrnnnnx cnna T
i
n N
i
na nyxornnama.

Hspaa ]nsnuxor moena

unsnuxn moen xocnne cacranene o noxona y nnsy no je nanpanen ns na pasnora n ro:
a ce pesynrarn npopauyna crannnocrn na moeny ynopee ca pesynrarnma excnepnmenrannor
nocrynxa n a ce ncnnra pauyncxn n cxcnepnmenranno yrnnaj narna nonpeunnx nyxornna na
crannnocr noxoncxe xocnne. 3a ry cnpxy nanpanena cy na moena crencxnx xocnna xojn cy ce
npaxrnuno pasnnxonann jenno y narnnma nonpeunnx nyxornna (cnnxe 2a n 2b).
Inanna naxna npn nspan onnx moena nna je nocnehena nsopy marepnjana sa noxone, a
noceno nsopy ananornor marepnjana sa cnmynnpane cmnnana no nyxornncxoj ncnynn. Fnoxonn
cy nanpanenn o nynor n rnpor pnera (pno sa nparone xenesnnuxnx mnna) sanpemnncxe
rexnne 4,9 kN/m
3
n nmensnja (cm) npema cnnnn 2.

Moen nyxornncxe ncnyne nanpanen je o raxnor marepnjana a ce npn cmnnany onjy xpnne
na xojnma y onmrem cnyuajy nocrojn onacr enacrnunocrn, npmna unpcroha na cmnnane n
pesnyanno rpene (cnnxa 3). Ha onaxo ]opmnpannm moennma nsnpmena je pauyncxa n
excnepnmenranna cnmynannja nporpecnnnor noma. V rom nny, nenoxynna pauyncxa n
excnepnmenranna ncnnrnnana npmnna cy ce y rpn ]ase.


372
a) b)

Cnnxa 2. Cxnna ]nsnuxnx moena crencxnx xocnna. 2a. Moen ca crpmnjnm narnnma
nonpeunnx nyxornna. 2b. Moen ca naxnm narnnma nonpeunnx xocnna.
Figure 2. Sketch oI the physical models oI rock slopes. 2a. Model oI the traverse sliding surIaces with
steeper inclination. 2b. Model oI the traverse sliding surIaces with less inclination.

V npeof qasu ]opmnpana je jena cepnja o 4 pnena noxa onnxa xnapa nomohy xojnx cy ce
npmnnn ornen cmnnana no moencxnm nyxornnama, sa pasnnunre npenocrn nopmannnx nanona.
Hs onnx ornea onjene cy oronapajyhe xpnne cmnnana t I (o,u
s
) n Coulomb- Mohr one
rpannune xpnne t I (o), xao ynasnn noann sa pauyncxn nocrynax.
V opveof qasu cnponeen je pauyncxn nocrynax pemanana nporpecnnnor noma sa ejcrno
neprnxanne cnne P na noxy 3, xoja ce nonehanana o nornynor noma cmnnanem moena 1 n 2
xocnne.
V mpehof qasu nsnpmeno je nocrynno onrepehnnane moena xocnna neprnxannom cnnom P o
noma cmnnanem n pesynrarn ornea ynopehenn ca pauyncxnm pesynrarnma.

Ornen cmnnana no moencxnm nyxornnama nsnpmenn cy na jenoj cepnjn o 4 noxa ypahennx
or rnpor pnera, nmensnja y ocnonn 8,5 x 7,5 cm n nncnne 6 cm (cnnxa 5). Moen nyxornne,
nyxornncxnx ncnyna n nepannnna nanpanen je npema nejn ayropa /2/ o raxnor marepnjana a
ce npn cmnnany onjy xpnne na xojnma nocrojn onacr enacrnunocrn npn cmnnany, npmna
unpcroha na cmnnane n pesnyanno rpene (cnnxa 3).




Cnnxa 3. Onmrn onnx xpnne cmnnana. Cnnxa 4. Peonomxn moen cmnnana no nyxornn
Figure 3. General shape oI shear curve. Figure 4. Rheological model oI the shear discontinuity.


373


Cnnxa 5. Moen nyxornne npn cmnnany noxona
Figure 5. The model oI shear discontinuity.

Ornen cmnnana na moencxnm nyxornnama

Hocne mnper ncnnrnnana pasnnx marepnjana nsapana je xomnnannja rpye xaprnje sa
cnmynannjy rpena n nnacrn]nnnpanor ranera xojn ce onrepehnnao na saresane (xnane) sa
cnmynannjy npmne unpcrohe na cmnnane. Homohy onnx marepnjana nyxornna je ]opmnpana npema
cnnnn 5.
Hsmehy nncrona rpye xaprnje xojom je onoxena ropna n ona nonpmnna cmnnana nanasn ce
ymerax o nnacrn]nnnpanor ranera, onnxa npema cnnnn 5. On je sanenen jennm xpajem sa eo
nonpmnne noxpernor noxa, a pyrnm xpajem sa eo nonpmnne nenoxperne nonore. Hpnnnxom
cmnnana onasn ncronpemeno o rpena no xaprnjn n saresana ymerxa, unme ce moennpa nponec
cmnnana o npmne unpcrohe n naa na pesnyanno rpene. Ono ananorno cmnnane moxe ce
npecrannrn peonomxnm moenom na cnnnn 4.
Peonomxn moen na cnnnn 4 npecrana napanenny nesy nsmehy Saint-Venant-onor xpyror rpena
n enacrnunor saresana. Hpema onnnnma onjennx xpnnnx cmnnana ns ornea (cnnxa 6) nnn ce
a y nouerxy najnehn eo cnne cmnnana npeysnma rpene, a nocne je cne nnme npenocn na
enacrnunn ymerax o ranera.
Ornen npexrnor cmnnana nsnpmenn cy na jenoj cepnjn o 4 onaxo ]opmnpana moencxa
ysopxa, no pasnnunrnm nopmannnm nanonnma xojn cy ce pxann xoncranrnnm sa npeme cmnnana
(cnnxa 6a).. Pesynrarn ornea cmnnana na moencxnm ysopnnma (cnnxa 6b) npnxasann cy xpnnama
cmnnana (nyne nnnnje) xoje cy maremarnuxn anpoxcnmnpane nprxacrnm xpnnama sa pauyncxn
nocrynax anannse crannnocrn. Ornenma cmnnana onjenn cy cneehn pesynrarn:

Bpmna unpcroha cmnnana: t 0,1736 0,4963 o ...................(1)
Pesnyanna unpcroha cmnnana: t 0,1736 0,4963 o .................. (2)
Besa nsmehy cmnuyhnx nomepana n nanona: u
s
- 7,823 o 15,0 t 1,5 .................. (3)

re cy: o, t - nponsnone npenocrn nopmannor, onocno cmnuyher nanona (N/cm
2
), n
u
s
- npenocrn cmnuyhnx nomepana (mm).

onjene jenaunne 1 n 2 sa npmny n pesnanny unpcrohy ce y nocrynxy npopauyna crannnocrn
rpanc]opmnmy y mon]nxonane Coulomb-Mohr-one ycnone noma noceno sa cnaxy nyxornny (t l
i

o
i
l
i
tg
i
c
i
l
i
, onocno: T
i
N
i
tg
i
c
i
l
i
). Hcro raxo, cmnuyha nomepana y jenaunnn 3 ce
374
mon]nxyjy y onnx u
si
I (T
i
, N
i
), a n ce npexo nnana nomepana noxona (cnnxa7b) onne
nese onnxa I
1
( u
3
)-I
2
(u
23
) 0, I
2
(u
23
)-I
3
(u
2
) 0, I
3
(u
2
)-I
4
(u
12
) 0 n I
4
(u
12
) I
5
(u
1
) 0, a npexo nnx n
onyncxe jenaunne nsmehy napona peaxrnnnnx cnna (T
i
, N
i
) y nnsy noxona.



Cnnxa 6. Ornen cmnnana na moencxnm nyxornnama. 6a. ncnosnnnja ornea cmnnana. 6b.
Pesynrarn ornea cmnnana no moencxnm nyxornnama.
Figure 6.The shear tests on the model discontinuity. 6a. The shear tests setup. 6b. The test results on
the model discontinuity.

Pauyncxn nocrynax na moennma 1 n 2

Pauyncxn nocrynax pemanana nporpecnnnor noma nsneen je na moennma 1 n 2 sa ejcrno
concrnene rexnne n neprnxanne cnne P na noxy 3, xoja ce nocrynno nonehanana o nornynor
noma cmnnanem. Bema axrnnnor onrepehena n peaxrnnnnx cnna na nyxornnama moena, xao n
nnan cmnuyhnx nomepana sa cncrem noxona arn cy na cnnxama 7a n 7b. Pesynrarn pauyncxor
nocrynxa cy npnxasann sa moen 1, jep je nocrynax npopauyna na moeny 2 y nornynocrn ncrn xao
na moeny 1.
Honasnn cncrem jeaunna pannorexe sa concrnene rexnne noxona (G
3
0,212 N/cm, G
2
0,341
N/cm n G
1
0,375 N/cm), xao n onyncxe jenaunne onjene ns nnana nomepana n jenaunne 3,
je cneehn:

nox 3: 0,5 T
3
0,866 N
3
0,5 T
23
0,866 N
23
0
0,866 T
3
0,5 N
3
0,866 T
23
0,5 N
23
0,212
nox 2: 0,5 T
23
0,866 N
23
0,707 T
2
0,707 N
2
0,259 T
12
0,966 N
12
0
-0,866 T
23
0,5 N
23
0,707 T
2
0,707 N
2
0,966 T
12
0,259 N
12
0,341
nox 1: 0,259 T
12
0,966 N
12
0,966 T
1
- 0,259 N
1
0
-0,966 T
12
0,259 N
12
0,259 T
1
0,966 N
1
0,375
on. jen.: 1,299 T
3
0,678 N
3
5,412 T
23
2,825 N
23
-3,701
5,412 T
23
2,825 N
23
1,623 T
2
0,847 N
2
3,571
1,623 T
2
0,847 N
2
3,250 T
12
1,695 N
12
-1,301
3,250 T
12
1,695 N
12
1,667 T
1
0,870 N
1
1,100

Hajnpe je nspauynaro crane peaxnnja sa ejcrno concrnene rexnne noxona, a sarnm sanounne
nocrynno nonehanane neprnxannor onrepehena, cne ox peaxnnje (T
i
, N
i
) na nexoj o nyxornna
ne ohy o nene npmne n pesnyanne unpcrohe. Vnomenem ycnona noma na nexoj o nyxornna
375
cncrem jenaunna ce peyxyje, a ca anm nonehanem onrepehena npmn ce cnmynannja
nporpecnnnor noma o rpannune neprnxanne cnne P
max
11,0 N/cm xoja nsasnna nom nenor
cncrema noxona. erann npnxas npopauyna ar je y marncrapcxom pay ayropa /1/.






Cnnxa 7. Bema noxona sa pauyncxn nocrynax. 7a. Crane axrnnnnx n peaxrnnnnx cnna. 7b. Hnan
cmnuyhnx nomepana noxona.
Figure 7. Sketch oI bloks Ior numerical procedure. 7a. The state oI applied and resisting Iorces. 7b.
Plan oI block shearing displacements.

Excnepnmenrannn nocrynax na moennma 1 n 2

Excnepnmenrannn nocrynax ma moennma 1n 2 npmno ce nocrynnnm nanomenem neprnxannor
onrepehena na nox 3, onocno no ncrom nporpamy xao n y pauyncxom nocrynxy. ncnosnnnja
mepnor ypehaja ara je na cnnnn 1b.

Beprnxanno onrepehene ce nanocnno nomohy rerona, a nomepana cy ce mepnna e]opmerpnma, ca
noarxom mepena o 0,01 mm. e]opmerpnma ce mepnno cmnnane no nexnmnnm nyxornnama 3 n
1, a na noxy 2 e]opmerap je mepno enenryanno onsane nenor nnsa noxona, xora nnje yonmre
nno. Maxcnmanna cnna xo npnor moena onocno cnna noma nsnocnna je 12,6 N/cm, mro
npecrana opo cnarane ca pauyncxom npenomhy (11,0 N/cm). Cnna noma xo moena 2 je 23,8
N/cm mro je y onocy na pauyncxy cnny o 28,0 N/cm raxohe opo cnarane. Ha cnnnn 8a n 8b
npnxasane cy excnepnmenranne n pauyncxe xpnne cmnnana noxona 1 n 3 na moennma 1 n 2 y
]ynxnnjn neprnxannor onrepehena.

Inanna xapaxrepncrnxa onnjana nporpecnnnor noma na moeny 1 npecrana nesanncnocr
noxona y norney npenoca onrepehena, pyrnm peunma, xoncrpyxnnja ce nonama xao nns
noxona, re cmnnane sanounne ca jenor xpaja nnsa, na ce mnpn o nocnener noxa. Ko
moena 2 xpnne cmnnana u
1
n u
3
nmajy, sa pasnnxy o moena 1, xonxanan onnx o npmne
unpcrohe na cmnnane, mro npecrana naronemraj narnor, onocno xpror noma, mro je pauyncxn
n orneom n onjeno. To snaun a yxonnxo cy nonpeune nyxornne maner narna y onocy na
xopnsonrany, yronnxo je nanan noxona nnxn xpyrom reny.


376



Cnnxa 8. Excnepnmenrannn n pauyncxn njarpamn cmnnana na moeny 1 (cn. 8a) n na moeny 2 (cn. 8b).
Figure 8. The shear curves oI experimental and calculation procedure on the model 1 (Iig. 8a) and model 2 (Iig.
8b).


3AKVuAK
Ha npnmepnma ananornor moennpana xojn cy naneenn y ynoy xao n na npnmepy ]opmnpana
]nsnuxor moena xocnne, na xome cy nsneenn pauyncxn n excnepnmenrannn nocrynax pemanana
crannnocrn, ayropn cy xrenn a yxaxy na nennxe n npaxrnuno neorpannuene moryhnocrn one
npcre moennpana y canpemennm ncrpaxnnannma y reorexnnnn. C pyre crpane, axo ce peanno
npernocrann a cy cne xomnjyrepcxe cnmynannje napnjanrnnx pemena nnax neonone sa oxas
nannnocrn nexe meroe, ona je rnm npe norpea sa ananornnm meroama xo nspae ]nsnuxnx
moena neoma onpanana.

HHTEPATVPA

Anhenxonnh, B., Aua.usa +exauusa+a .o+a v cmeucru+ rocuua+a, Marncrapcxn pa, Ipahennncxn
]axynrer y Feorpay, oxroap 1988.
Descoeudres, F. Et Gencer, M., Progressive Failure in StratiIied and Jointed Rock Mass, Rock Mechanics and
Rock Engineering 18, 267-292, 1985.
377



METODE KONSTRUKTIVNIH OJACANJA
GRADEVINA OSTECENIH OD UTICAJA
RUDARSKIH RADOVA


Zahid Basic*, Nedim Suljic**, Anadel Galamic*

*GPP Banovici d.o.o.Banovici, E-mail, gppbanovicibih.net.ba
**Rudarsko-Geolosko-Gradevinski faklutet, Univer:itet u Tu:li, BIH



REZIME

Ovim radom su istrazene, date i obradene metode konstruktivnih ojacanja zidanih gradevina ostecenih
od uticaja rudarskih radova. Obradena su i istrazena konstruktivna ojacanja temelja i zidova
individualnih gradevina ostecenih od uticaja rudarskih radova. Primjena i odabir metode konstruktivnog
ojacanja u zavisnosti je od, stepena ostecenja gradevine, zelje i mogucnosti investitora koji stepen
konstruktivnog ojacanja gradevina zahtijeva.

KLJUCNE RIJECI: metode, gradevina, temelji, zidovi, konstruktivna ojacanja, serklazi


CONSTRUCTIVE METHODS OF STRENGTHENING OF
BUILDINGS DAMAGED BY THE EFFECTS OF MINING

ABSTRACT

This work are explored date and reviewed methods structural reinIorcement oI masonry buildings
damaged Irom theimpact oI mining activities. Processed andexamined structural reinIorcements,
Ioundation and walls oI buildings damaged Irom the impact oI mining activities. Application and
selection methods oI structural reinIorcement dependedon: the degree oI damage to buildings,
the desire and opportunities to investors the level oI structural reinIorcement oI buildings requirements

KEY WORDS: methods, construction, walls, Iundations construction, reinIorcement oI constructive
walls, concrete wall reinIorcement


UVOD

U ranom rudarstvu zapazene su pojave degradacije terena, a sto je posljedice rudarske proizvodnje,
koja prouzrokuje ostecenja gradevina.
Usljed dugogodisnje ekploatacije rudnika, a koji proizvode stetu na gradevinama rudnici su izlozeni
stalnim tuzbenim zahtjevima vlasnika gradevina u podrucjima eksploatacionih zona za naplatu steta od
uticaja rudarskih radova.
UDK: 69.059.32
Pregledni (nauni) lanak
378
Gradevine su gradene u neposrednim blizinama eksploatacionih zona rudnika u vecini slucajeva bez
projektne dokumentacije, a gdje je postojala bila su znatna odstupanja.(Basic,2006)

Skupljanjem pojedinih dijelova konstruktivnih elemenata dolazi do pojave napona zatezanja koji
izazivaju pojavu pukotina u konstruktivnim elementima. Da bi se zaustavilo povecanje pukotina ili
sanirale postojece pukotine u konstruktivnim elementima potrebno je izvesti konstruktivna ojacanja.

Vecina postojecih gradevina u podrucjima eksploatacionih zona rudnika je izgradena u zidanoj izvedbi
od kamena ili opeke bez horizontalnih i vertikalnih serklaza. (Basic,2006), (Cackovic i sar.2007)

Znajuci da zidane konstrukcije vrlo malo ili nikako ne preuzimaju napone zatezanja potrebno je na
postojecim ostecenim zidovima i temeljima izvesti konstruktivna ojacanja i ukrucenja.

Konstruktivna ojacanja i ukrucenja na temeljima se izvode tako sto se povecava povrsina nalijeganja
temelja na tlo, i dubina temelja,povecava krutost temelja koja se postize povecanjem dimenzija
temelja ili ugradnjom armature u dogradeni dio temelja.
Radom su obradeni sljedeci nacini konstruktivnih ojacanja temelja:
- Ojacanje temelja potkopavanjem po cijeloj sirini stope,
- Ojacanje stope temelja djelimicnim potkopavanjem,
- Ojacanje temelja bez potkopavanja.

Radom su obradena konstruktivna ojacanja zidova malterom sa unutrasnje i vanjske strane i
izvedbama horizontalnih i vertikalnih AB serklaza: ojacanje zidanih gradevina izradom vertikalnih i
horizontalnih AB serklaza sa vanjske strane zida bez ukopavanja,
- ojacanje zidanih gradevina izradom AB vertikalnih serklaza ukopavanjem u zid sa vanjske
strane,
- ojacanje zidanih gradevina izradom AB vertikalnih i horizontalnih serklaza ukopavanjem u
zid sa vanjske strane.

Koja od navedenih metoda ce se primjenjivati u konkretnim slucajevima zavisi od niza Iaktora;
stepena ostecenja gradevine, zelje i mogucnosti investitora koji stepen ojacanja gradevine zahtijeva.


OJACANJE TEMELJA PODKOPAVANJEM PO CIJELOJ SIRINI STOPE

Ojacanje temelja podkopavanjem po cijeloj sirini stope je najjednostavniji nacin ojacanja temelja.
Ovaj postupak se primjenjuje kada je dubina Iundiranja ostecenog objekta mala pa je isti potrebno
spustiti na vecu dubinu (Slika1.). Postupak spustanja dna temelja na visu dubinu se sastoji od
naizmjenicnog podkopavanja postojecih trakastih temelja u vidu prokopa (sliceva) duzine 1,2 do
1,5m, na vise mjesta ali na medusobnom razmaku od 2,40 do 3,00m. Iskopani prokopi se zapunjavaju
betonom sve do donje strane postojeceg temelja, poslije cega se kopaju preostale medukampade koje
se betoniraju. Beton mora biti ugraden u iskopanu kampadu u sto je moguce kracem roku nakon
zavrsetka njenog iskopa. Glavni nedostatak ove metode je sto se postojeci temelji potkopavaju cime
se poremecuje konsolidovano tlo ispod stopa umjesto da se iskoriscuje povecana nosivost istog koja je
nastala usled dugotrajnog slijeganja gradevine pod opterecenjem. (Basic,2006), (Cackovic i
sar.2007), (Gusic i sar.,2004)

379
KLJESTA 8/16cm PODROZNJAA
14/18cm
-0.68
8
-1.58
-1.18
-0.68
-1.18
-1.58
0.0
0
0
0 0 0
-1.58
-0.68
-1.18
-1.18
-1.58
CRJEP
LETVA 3/5cm
ROG 10/12cm
2,97
STUB 14/14cm VJENANCA
14/16cm
5.69
STUB 14/14cm
-0.68
VJENANCA
14/16cm
R
O
G
10/12cm
RO
G 10/12cm
PODROZNJAA
14/18cm
Slika 1. Detalj ojacanja i spustanja temelja sa podkopavanjem
Picture1. Detail oI reinIorcement and lowering the ground with below digging

OJACANJE STOPE TEMELJA DJELIMICNIM PODKOPAVANJEM

Ojacanje stope temelja djelimicnim potkopavanjem se radi kada je dubina dna demelja dovoljna, ali
je sirina temelja nedovoljna (Slika 2.). Osnovni princip kod ove metode je da se dio
konsolidovanog temeljnog tla, sacuva u neporemecenom stanju i da se njegova povecana nosivost i
dalje koristi, i to bas u sredisnjoj zoni gdje vladaju najveci naponi u tlu. Izvodenje pojacanja s obje
strane postojece stope konsolidovano tlo se u sredisnjoj zoni zadrzava, a stopa je sa obje strane
obuhvacena betonom, sto je sa gledista plasticnih deIormacija povoljno. Tako se povecava sirina
naljeganja temeljne stope sa obje strane, a time i naponi u tlu. Izvodenje ojacanja temelja po ovoj
metodi preporucivo je izvoditi prvo sa jedne strane, tako sto se izvrsi podlopavanje temelja i u sto
kracem roku zabetonira. Kada je zavrseno betoniranje sa jedne strane i beton malo ocvrsno
pristupa se kopanju sa druge strane postojece stope, i to u etapama na uobicajeni nacin. (Basic,2006).

uzengije 8f20cm
-1.18 0
0
-1.58
-0.68
-1.18
0.0
-0.68
-1.18
31+Ra
31+Ra
31+Ra
31+Ra
uzengije 8f20cm
-1.58
20 0 20
5 0 5
2,97
8
0
21+Ra 21+Ra
-0.68
PODROZNJAA
14/18cm
KLJESTA 8/16cm
STUB 14/14cm VJENANCA
14/16cm
PODROZNJAA
14/18cm
VJENANCA
14/16cm
CRJEP
LETVA 3/5cm
ROG 10/12cm
5.69
STUB 14/14cm
R
O
G
10/12cm
R
O
G
10/12cm
Slika 2. Detalj ojacanja trakaste stope djelimicnim podkopavanje
Picture 2. Detail oI the reinIorcement strip rates partial below digging
380

OJACANJE TEMELJA BEZ PODKOPAVANJA

Ojacanje temelja se moze izvoditi i bez potkopavanja, tj.tako da se konsolidovano temeljno tlo
uopste ne poremeti. Ovo se izvodi na taj nacin sto se sa obje strane pored postojece trakaste stope
izvode armirano betonski serklazi koji se medusobno povezu sa poprecnim AB ukrutama koje
imaju namjenu prenijeti opterecenje sa zidova na temeljno tlo i time smanjiti napone u tlu ispod
temelja (Slika 3.). Poprecne ukrute mogu biti od armirano betonskih, ili celicnih nosaca. Ovi se
nosaci ugraduju u perIoracije. armiranobetonskih ili celicnih nosaca. Ovi se nosaci ugraduju u
perIoracije koje se izraduju u nosecem zidu ili postojecoj stopi ili djelimicno u zidu a djelimicno u
stopi zavisno od situacije. Razmak perIoracija se krece do 50cm. (Basic,2006), (Cackovic i
sar.2007), (Gusic i sar.,2004)

-1.58
-0.68
AB SLC U TEMELJNOJ TRAC
20X20CM ZA POVEZVANJE
DOBETONRANH GREDA
0
0
0
-1.58
-0.68
0
-0.68
-1.58
0.0
8
21+Ra
21+Ra
21+Ra
21+Ra
21+Ra
21+Ra
0
2,97
-0.68
uzengije 8f20cm
21+Ra
21+Ra
21+Ra
21+Ra
-1.58
VJENANCA
14/16cm
PODROZNJAA
14/18cm
5.69
STUB 14/14cm
PODROZNJAA
14/18cm
KLJESTA 8/16cm
VJENANCA
14/16cm
STUB 14/14cm
CRJEP
LETVA 3/5cm
ROG10/12cm
R
O
G
10/12cm
R
O
G
10/12cm
Slika 3. Prosirenje stope bez podkopavanjanja
Picture 3. Expansion rates without below digging

OJACANJE ZIDANIH GRADEVINA OD OPEKE ILI KAMENA MALTEROM SA
UNUTRASNJE I SPOLJNE STRANE ZA POVECANJE STATICKE NOSIVOSTI
ZIDOVA.

U slucajevima kada zidno platno ne odgovara po kvalitetu materijala, a ujedno se i javlja potreba
njegovog konstruktivnog ojacanja, pristupa se pripremi istog kao u predhodnom slucaju ali se na
njegovu ociscenu povrsinu obostrano polaze elektrovarena celicna mreza, koja zavisno od njegove
staticke uloge koja se provjerava ojacanom zidu, moze biti od sipki 4 3mm, ili 4 4 mm sa poljima
10x10cm ili 15x15cm. (Slika 4.). Te mreze se na svakih 1.00m medusobno povezuju kroz zid
ankerima i zategnu a zatim malterisu u debljinama od 3 do 4cm.

Kada se zidu zeli ili mora provjeriti odredena staticka Iunkcija, koju ranije nije imao, moze se armirati
izradom mreze na licu mjesta od armaturnih sipki 4 8mm, ili 4 10mm sa poljima 20x20 ili 30x30cm a
zatim torokretira u debljinama do 5cm ili betonira u oplati u debljinama oko 6cm, uz predhodnu
pripremu zidnih povrsina i spajanja tih mreza zatezanjem ankerima, koji se kroz rupu u zidu provuku
na svakih 1.00m odstojanja.
381
MALTER KOJ SE UBACUJE U
PREDHODNO OSENE
FUGNE

A
R
M
A
T
U
R
N
A

M
R
E
Z
A
P
R
E

K
A

6
-
8
m
m

N
A
R
A
Z
M
A
K
U

1
5
-
2
0
C
M
-1.88
-1.28
-1.88
-1.28 OJAANJE MALTEROM SA
UNUTRASNJE SPOLJNE
STRANE SEZMKH ZDOVA
M
A
L
T
E
R

D
E
B
L
J

N
E

3
c
m


O
J
A

A
N
A
R
M
A
T
U
R
O
M

P
R
E

K
A

3

4
c
m
0.0

2,97
PODROZNJAA
14/18cm
VJENANCA
14/16cm
STUB 14/14cm
5.69
STUB 14/14cm
MALTER KOJ SE UBACUJE U
PREDHODNO OSENE FUGE
VJENANCA
14/16cm
CRJEP
LETVA 3/5cm
ROG 10/12cm
R
O
G
10/12cm
PODROZNJAA
14/18cm
KLJESTA 8/16cm
R
O
G
10/12cm

Slika 4. Ojacanje zidane gradevine malterom sa unutrasnje i spoljne strane
Picture 4. Strengthening oI masonry buildings with plaster inside and outside

Sanacije i ojacanja zidova u trusnim zonama, pogotovo u prizemnoj etazi visokospratnica, koje su jace
,angazovane' trusnim udarom i kod kojih se pojavljuju izrazite ,x' pukotine, moze se izvrsiti
ugradivanjem takozvanih ,libaznih' slojeva, pogotovo kod meduprozorskih stubaca ili kratkih zidova.

Libazni sloj moze se izvesti bilo u vidu betonskog horizontalnog ojacanja u zidu u debljini od 6-10cm
sa sipkama 4 6- 4 8 mmm, ili jednostavnim polaganjem elektrovarne mreze 4 4mm, koja se polaze u
sloj maltera prilikom zidanja i to obicno na pola visine meduprozorskog stupca.

Jasno je da prilikom usvajanja rjesenja kod kojih se dimenzije zidnog platna izrazitije mijenjaju , treba
uvijek provjeriti da li postojeci temelj, odnosno podvlaka, odgovara novoj statickoj Iunkciji ojacanog
zida.

Pripreme zidova za injektiranje, Iugovanje prije malterisanja ili priprema istih uz ciscenje prije
malterisanja ili priprema istih uz ciscenje prije armiranja i torkretiranja, moze se uvijek kvalitetno
izvrsiti.U brojnim institutima i labaratorijama u svijetu i kod nas vrse se ispitivanja u cilju utvrdivanja
postignutih rezultata kod zidova, koji su sanirani odnosno sanirani i ojacani. Od brojnih podataka,
kojima se danas raspolaze osvrnuti cemo se na ispitivanja vrsena kod nas i to na ostecenom zidu, koji
je bio injektiran a zatim obostrano ojacan mrezama 4 6mm sa poljima 15x15cm, u sloju maltera
debljine 1.5cm. Opitni zidovi su zidani punom opekom normalnog Iormata. Rezultati ispitivanja
pokazali su da se otpor na smicanje takvog zida povecava za 3.5 puta u odnosu na isti neojacani zid.
Svakako moramo uvaziti cinjenicu da labaratorijski pripremeljeni uzorci su kvalitetniji od rjesenja
koja se mogu postici u svakodnvnoj praksi na gradilistima ali ostaje cinjenica sa opitni podaci iz
labaratorije jasno potvrduju sta se sve moze postici, pogotovo kod radova sanacija, rekonstrukcija i
revitalizacija, kada treba postojeciim zidovima povjeriti odredene dopunske staticke Iunkcije.

U slucajevima kada treba gradevinu u cijelini naknadno ojacati ugradnjom vertiklnim serklaza moze
se to korektno izvrsiti: no u cilju obezbjedenja boljeg prihvata sila, koje Iasadni zid prima od
382
poprecnih zidova pod uticajem horizontalnih sila, bice u odredenim slucejevima dobro prosiriti
ojacanje u zoni njihovog spajanja.(Basic,2006), (Cackovic i sar.2007), (Cackovic i sar.,2004)


OJACANJE ZIDANIH GRADEVINA IZRADOM VERTIKALNIH I
HORIZONTALNIH AB SERKLAZA SA VANJSKE STRANE ZIDA BEZ UKOPAVANJA

Ovaj postupak se primjenjuje kada se ne moze uci u gradevinu zbog njegove Iunkcionalnosti a na
zidovima su se pojaville srednje pukotine. Tada se sa vanjske strane urade vertikalni i horizontalni AB
serklazi koji su armirani jacom armaturom nego sto bi se armirali u obicnoj gradnji. Ovi serklazi
imaju namjenu da ukrute gradevinu u horizontalnom i vertikalnom pravcu. (Slika 5.). Armatura na
horizontalnim serklazima je potrebno da ima zavrsetak u vidu pravih kuka.

+x17
3x 28
120
1+0
9x16.5
8x 28
9x16.5
8x 28
HORZONTALN SERKLAZ SA SPOLJNE STRANE
ZDA
VERTKALN SERKLAZ SA SPOLJNE STRANE ZDA
LEGENDA

Slika5. Ojacanje zidanih gradevina izradom vertikalnih i horizontalnih AB serklaza sa vanjske strane zida bez
ukopavanja
Picture 5.Strengthening oI masonry structures bycreating vertical andhorizontal AB string onthe outside wall
without burial


OJACANJE GRADEVINA IZRADOM AB VERTIKALNIH SERKLAZA
UKOPAVANJEM U ZID SA VANJSKE STRANE

Kada se zeli postici bolji estetski eIekat, a investitor ima Iinansijskih mogucnosti sanacija zidova
gradevine se moze izvesti sa ojacanjem vertikalnim serklazima ukopavanjem u zidove sa vanjske
strane. (Slika 6.).

Ovaj postupak je nesto skuplji, ali daje bolju estetiku sanirane gradevine nego sanacija bez
ukopavanja.

Postupak ove sanacije se sastoji u tome sto se ukopaju slicevi u zidove od opeke ili kamena sa spoljne
strane gradevine na uglovima i mjestima ukrstanja nosivih zidova.Ukopani vertikalni slicevi se ociste,
a zatim se ispere prasina, postavi armatura a onda vrsi salovanje i betoniranje istih. Armatura se
postavlja nesto jaca, nego sto bi se postavljala u vertikalne serklaze. (Basic,2006), (Cackovic i
sar.2007), (Cackovic i sar.,2004)

LEGENDA:

HORIZONTALNI SERKLAZI SA SPOLJNE STRANE ZIDA

VERTIKALNI SERKLAZI SA SPOLJNE STRANE ZIDA


383
120
1+0
9x16.5
8x 28
9x16.5
8x 28
B
+x17
3x 28
OSNOVA
PRZEMLJA
VERTKALN SERKLAZ U ZDU

Slika 6. Ojacanje zidanih gradevina izradom AB vertikalnih serklaza ukopavanjem u zid sa vanjske strane
Picture 6. Strengthening oI masonry structures by creating vertical AB cerclage placed in the outer side od the
wall

OJACANJE ZIDANIH GRADEVINA IZRADOM AB VERTIKALNIH I
HORIZONTALNIH SERKLAZA UKOPAVANJEM U ZID SA VANJSKE STRANE

Postupak ove sanacije se sastoji u tome sto se ukopaju horizontalni i vertikalni slicevi u zidove od
opeke ili kamena sa spoljne strane gradevine na uglovima i mjestima ukrstanja nosivih zidova.
Ukopani horizontalni i vertikalni slicevi se ociste, a zatim se ispere prasina, postavi armatura a onda
vrsi salovanje i betoniranje istih. (Slika 7.).

Armatura se postavlja nesto jaca, nego sto bi se postavljala u horizontalne i vertikalne serklaze.
Posebno treba obratiti paznju da se krajevi armature horizontalnih serklaza zavrsavaju sa pravim
kukama. Ova sanacija je skuplja od sanacije sa vertikalnim ukopanim serklazima ali daje mnogo vecu
stabilnost sanirane gradevine. (Basic,2006), (Cackovic i sar.2007)


ZAKLJUCAK

U okviru ovog rada obradene su metode konstruktivnih ojacanja temelja i zidova gradevina ostecenih
od uticaja rudarskih radova.

Izbor metode konstruktivnog ojacanja temelja i zidova gradevine zavisi od raznih Iaktora; stepena
ostecenja gradevine te odabira i mogucnosti investitora koju vrstu odnosno stepen ojacanja gradevine
zahtijeva.

Prema stepenu ostecenja vrsi se odabir metode na nacin da se kod veceg stepena ostecenja primjenjuju
metode sa izradom vertikalnih i horizontalnih AB serklaza, a kod manjeg stepena ostecenja metoda
prezidivanja zidova i metoda konstruktivnog ojacanja malterom sa vanjske strane.

LEGENDA:

VERTIKALNI SERKLAZI U ZIDU
384
Svaka od ovih metoda da bi se izvela iziskuje odredena Iinansijska sredstva. Obzirom da su vrijednosti
izrade svake od metoda razlicite u Iinansijskom smislu, izbor metode je u zavisnosti od Iinansijske
mogucnosti investitora koju od metode moze da investira.

Nakon odluke o odabiru metode konstruktivnog ojacanja temelja i zidova neophodno je uraditi
projektnu dokumentaciju u skladu sa zakonima i propisima koji regulisu ovu oblast.

Na osnovu uradene i odobrene projektne dokumentacije potrebno je da nadlezne opcinske sluzbe
izdaju rjesenje i saglasnosti za izvodenje radova.

Radove treba izvesti u potpunosti i u skladu sa odobrenom projektnom dokumentacijom, izdatim
rjesenjima, saglasnostima, zakonima i propisima koji regulisu ovu oblast.

120
1+0
9x16.5
8x 28
9x16.5
8x 28
B
+x17
3x 28
OSNOVA
PRZEMLJA
VERTKALN SERKLAZ U ZDU

Slika 7. Ojacanje zidanih gradevina izradom AB vertikalnih i horizontalnih serklaza
ukopavanjem u zid sa vanjske strane gradevine
Picture 7 Strengthening oI masonry structures by creating AB vertical andhorizontal string
dug in the wall oI the outer side oI the building


LITERATURA:

|1.| Basic Z., Istrazivanje uticaja rudarskih radova i nacina gradenja na ostecenje gradevina u uzem podrucju
eksploatacione zone PK Cubric, Magistarski rad, RGGF Univerzitet u Tuzli, Tuzla 2006;
|2.| Cackovic I., Basic Z.,Rezultati istrazivanja ostecenja objekata od uticaja rudarskih radova u uzem podrucju
eksploatacione zone PK ''Cubric'', Rudnika Banovici, zbornik radova sa drugog nacno-strucnog
savjetovanja,Savez gradevinskih inzenjera i tehnicara Srbije,str 97-102,Soko Banja,2007.
|3.| Cackovic I., Basic Z., Gusic I., Istrazivanje uticaja rudarskih radova na gradevinske objekte dijela naselja
Podgorje, Zbornik radova RGGF Univerzitet u Tuzli, Tuzla 2007;
|4.| Gusic I., Cackovic I., Uzroci pojave ostecenje objekata. Naucno strucni casopis Rudarstvo, Tuzla 2004;
|5.| Cackovic I., Gusic I., Slijeganje i deIormacija objekata. Zbornik radova RGGF Univerzitet u Tuzli, Tuzla
2004;
|6.| Cackovic I., Gusic Ismet., Basic Z., Sanacija objekata u zoni slijeganja. Zbornik radova RGGF Univerzitet u
Tuzli, Tuzla 2005;
|7.| Ginder I., Adaptacija i dogradnja, Gradevinski tehnicar III; Gradevinska knjiga Beograd 1998
LEGENDA:

VERTIKALNI SERKLAZI U ZIDU
385



OCENA STANJA KAMENA UGRADENOG U SOKLU
SKOLE "NIKOLA TESLA" U BEOGRADU

Lidja Kuresevic*, Branko Ivovic* i Ivana Delic-Nikolic*

*Institut IMS a.d. Beograd, Bulevar vofvode Misica 43, lidfa.marcetainstitutims.rs


REZIME

Ispitano je stanje blokova od prirodnog kamena koji su ugradeni u soklu zgrade Elektrotehnicke skole
"Nikola Tesla" u Beogradu. Investitor se iz nepoznatih razloga odlucio da izvor kamena bude
piroklasticna stena, koja se inace ne koristi za ove namene zbog brojnih losih svojstava sa aspekta
gradevinskog kamena. Utvrdeno je da su blokovi zavrsno obradeni klesanjem relativno ocuvani i u
zadovoljavajucem stanju. Blokovi zavrsno obradeni stokovanjem pokazuju karakteristicno korasto
raspadanje uz tlo pod uticajem vlage i soli. Blokovi koji su nakon klesanja brazdani su propali u
razlicitom stepenu od inicijalnog konturnog korastog raspadanja do potpunog sprasivanja.

KLJUCNE RECI: blokovi prirodnog kamena, sokla, piroklasticne stene


EVALUATION OF THE STATE OF THE STONE IN THE
PLINTH OF "NIKOLA TESLA" SCHOOL IN BELGRADE

ABSTRACT

The state oI the natural stone blocks in the plinth oI Electrotechnical school "Nikola Tesla" in Belgrade
has been examined. The investor has chosen the natural stone to be a pyroclastic stone, which is
otherwise not used Ior this purpose due to its many negative characteristics Irom the aspect oI the
building stone. It has been Iound that the split blocks are relatively preserved and in satisIying
condition. The bush-hammered blocks display the typical scaling deterioration by the ground level due
to moisture and salt impact. The blocks which have been trench chiselled aIter splitting have
deteriorated in varying degree Irom initial contour scaling to complete transIormation to powder.

KEY WORDS: natural stone blocks, plinth, pyroclastic rocks



UVOD

U zgradi u ulici Kraljice Natalije br. 31 u Beogradu, danas se nalazi Elektrotehnicka skola "Nikola
Tesla". Do 1956. godine, u ovoj zgradi se nalazila Cetvrta beogradska gimnazija. Zgrada je sazidana u
periodu 1932-1933. godine, prema projektu Milice Krstic-Colak-Antic, za potrebe Druge zenske
gimnazije, odn. Druge zenske realne gimnazije kraljice Marije. Zgrada je projektovana u maniru
akademizma, sa motivima tradicionalne srpsko-vizantijske arhitekture (slika 1).
UDK: 692.232.12
Pregledni (struni) rad
386

Slika 1: izgled Iasade skole "Nikola Tesla".
Fig. 1: "Nikola Tesla" school Iacade.

Za vreme 2. Svetskog rata, ova zgrada je sluzila kao kasarna za nemacku vojsku. U toku rata, Iasada je
pretrpela ostecenja mecima i srapnelima, koja su i danas vidljiva. Zbog svoje arhitektonske, kulturne i
istorijske vrednosti, ova zgrada je 1964. godine proglasena za spomenik kulture.
Glavna Iasada je uradena u prirodnom kamenu (sokla), vestackom kamenu (nizi delovi) i malteru (visi
delovi Iasade). Isti princip rasporeda upotrebljenih materijala primenjen je i kod dvorisnih Iasada sa
izuzetkom prirodnog kamena.

GEOLOSKI ASPEKT

O vrsti i poreklu stene iz koje je izvaden kamen ugraden u soklu ovog objekta ne moze se doneti
konacan zakljucak s obzirom na visok stepen raspadnutosti, a ovi podaci ne postoje u arhivu projekta.
Da bi se dao pouzdan podatak, neophodno je izvaditi jedan ceo blok iz sokle, uzeti uzorak iz
neraspadnutog dela bloka, i ispitati ga pod petroloskim mikroskopom u laboratoriji. Posto je ovo
nemoguce izvrsiti na objektu pod zastitom, izvrsen je pokusaj makroskopskog odredivanja vrste stene,
sto je izuzetno tesko usled prisustva skrame cadi na povrsini kamena. Boja kamena je siva. Moze se
zapaziti da se radi o prelazu izmedu izlivne magmatske stene (dacita) i piroklasticne stene istog
sastava. Stena je izgradena od Ienokristala kvarca, Ieldspata i bojenih minerala (hornblende i biotita),
sa matriksom koji je tuIozan u vrlo promenljivom stepenu. Zrna kvarca su krupna i intenzivno
ispucala, kvadraticnih do zaobljenih preseka. Zrna Ieldspata su anhedralna, zaobljena do subhedralna,
bele boje, ispucala, do 7-8 mm. Zrna hornblende su intenzivno ispucala, subhedralna, najcesce do 5
mm a maksimalno (12x10) mm velicine. Ima i iglicastih zrna. Krupna zrna biotita (i preko 1 cm) su
cesto euhedralna, dok su sitnija (do 5 mm) anhedralna, u vidu liski zaobljenih ivica. Debljina agregata
liski dostize i 7 mm. Anklave (uklopci) su najcesce andezitske stene ljubicaste do braon boje (slika 2).
Anklave su nepravilnih oblika i nesvarene, sto ukazuje na relativno nize temperature nastajanja. Usled
slabog (tuIoznog) matriksa, kamen je danas vrlo porozan, pri cemu se pore vide i golim okom. Osim
usled ispiranja praskastog matriksa, pore nastaju i olaksanim ispadanjem krupnijih mineralnih zrna
nakon slabljenja matriksa. Najcesce su precnika oko 1 mm, ali ima i dosta krupnijih. Moze se zapaziti
da je stepen ocuvanosti blokova direktno proporcionalan stepenu kompaktnosti primarne stene iz koje
je izvaden.
S obzirom na nacin postanka i njihova svojstva time uzrokovana, piroklasticne stene u opstem slucaju
nisu pogodne za primenu u gradevinarstvu. Mogu se koristiti kao gradevinski kamen samo pod
387
uslovom da su dobro vezane (Winkler, 1994). Kompaktniji tipovi ovih stena se uglavnom koriste
lokalno, u oblastima gde nema drugih vrsta stena pogodnih za ove namene (Dimes, 1998).
Negativna svojstva piroklasticnih stena sa aspekta gradevinskog kamena su brojna: heterogeni sastav
uzrokuje razlike u Iizickim svojstvima; u poredenju sa drugim vrstama prirodnog kamena, pokazatelji
Iizickih svojstava su ili visi nego kod drugih (poroznost, upijanje, sirenje usled upijanja vlage) ili nizi
(pritisna cvrstoca, otpornost prema habanju, Jungov modul elasticnosti, gustina i dr.) (Steindlberger,
2004); iako se lako obraduju, ne primaju polituru; zbog nepovoljnih Iizicko-mehanickih svojstava,
primenjuju se skoro iskljucivo na vertikalnim povrsinama i u enterijeru; sadrze odlomke cvrscih
vulkanita u trosnom matriksu, koji su pri dejstvu habanja otporniji, i ostaju da strce na povrsinama
ploca, ili ostaju supljine nakon njihovog ispadanja (Yavuz, 2006); matriks sadrzi nestabilne minerale i
vulkansko staklo, pa lako prelazi u minerale glina usled cega je stena trosna i podlozna raspadanju pod
uticajem atmosIerilija. Ciklicno sirenje i skupljanje glina u matriksu (obicno montmorionit i nontronit)
dovodi do raslojavanja, ljuskanja i mrvljenja (Steindlberger, 2004). Uprkos svim navedenim losim
svojstvima sa aspekta gradevinskog kamena, jedre piroklasticne stene su kroz istoriju civilizacije,
pretezno kao lokalni materijal, zbog mogucnosti lake eksploatacije i obrade, cesto koriscene za zidanje
manjih objekata, ali i izradu monumentalnih gradevina i spomenika (npr. u Turskoj). Medutim, iako
postoje primeri uspesne primene piroklasticnih stena, zbog njihove supljikavosti, ispucalosti, prisustva
staklaste materije i stetnih minerala, podloznosti Iizickom i hemijskom raspadanju pod uticajem
atmosIerilija, ceste hidrotermalne alterisanosti, ovakvi slucajevi su pre izuzetak nego pravilo
(Kuresevic, 2010).

SOKLA OBJEKTA

Povrsina sokle iznosi 359,71 m
2
. Visina sokle, kao i dimenzije pojedinacnih blokova, promenljivi su, i
prilagodeni konIiguraciji terena. Visina sokle sa bocne strane zgrade ne prelazi dva metra, dok u ulici
Kraljice Natalije iznosi preko dva metra. Blokovi sokle su dobijeni tesanjem i paralelopipednog su
oblika. Izradeni su u vidu bunja. Duzina blokova se krece izmedu 60 i 100 cm, visina izmedu 50 i 60
cm, dok je debljina koju je bilo moguce izmeriti 21 cm. Blokovi oko prozora su jos manji, potpuno
razlicitih dimenzija medu sobom.

STANJE UGRADENOG KAMENA

Ugraden u soklu, ovaj kamen traje 78 godina, ali pokazuje povisen stepen deterioracije u odnosu na
druge vrste gradevinskih materijala upotrebljenih za izradu Iasade. Na svim blokovima se moze
zapaziti zadrzavanje cestica prasine i cadi od saobracaja i iz drugih izvora zagadenja na izrazito
neravnim povrsinama, u udubljenim delovima ovih blokova, dok se sa ispupcenih delova lakse spiraju
kisnicom.

Bunjasti blokovi zavrsno obradeni klesanjem

Ovaj tip blokova preovladuje. Vidna povrsina dobijena klesanjem je vrlo nepravilna, sa nepravilnim
do skoljkastim oblicima i hrapavim povrsinama nastalim odbijanjem komada sa povrsine kamena
klesanjem - tzv. bunjasta zavrsna obrada. Ima i blokova sa prilicno ravnom povrsinom, jer je kao
vidna povrsina iskoriscena neka od prirodnih ravni lucenja stene na mestu nastanka. Na uglovima
zgrade, verovatno zbog slivanja atmosIerske vode, doslo je do korastog raspadanja ovih blokova. Neki
blokovi imaju hrapave povrsine usled ispadanja pojedinih zrna. Na delovima Iasade na kojima se
vlaga duze zadrzava (nezavisno od strane sveta prema kojoj je okrenuta), zapaza se pojava mahovine i
algi uz samo tlo, a u visim delovima lisaji. Oko oluka se javlja koloracija kamena hidroksidom
gvozda.

388
Bunjasti blokovi zavrsno obradeni brazdanjem
Ovaj tip blokova je ugradivan iznad ili oko prozora u prizemlju objekta, obicno po tri u nizu, a negde i
samo po jedan. Raspadanje bloka pocinje pojavom pukotina na povrsini kamena. Duz ovih pukotina se
tokom vremena odvaja povrsinski sloj kamena u vidu pokorice, a zatim pocinje intenzivno korasto
raspadanje od gornjeg dela bloka (slika 3), koje prelazi u konturno korasto raspadanje (slika 4). U
poodmaklom stadijumu korastog raspadanja, blokovi su transIormisani u niz sIericnih kora koje se
ljustenjem odvajaju od centralnog dela (slika 5), sto narusava estetski izgled objekta, ali i stabilnost
sokle. Takode, stena u citavom bloku je izgubila koheziju i pokazuje zrnasto raspadanje. U ovoj polu-
sprasenoj masi, ubrzanom raspadanju doprinose anklave. One ostaju da strce kao otporniji materijal, ili
nakon njihovog ispadanja zaostaju supljine u kojima se lakse zadrzavaju necistoce i vlaga.


Slika 2: anklava andezita u piroklasticnoj steni.
Fig. 2: andesite xenolith in pyroclastic rock.
Slika 3: korasto raspadanje pocinje od gornjeg dela
bloka.
Fig. 3: scaling begins Irom the upper part oI the block.

Slika 4: konturno korasto raspadanje.
Fig. 4: contour scaling.
Slika 5: intenzivno sIeroidalno korasto raspadanje.
Fig. 5: intense spheroidal scaling.

Blokovi zavrsno obradeni stokovanjem

Ovaj tip blokova je ugraden duz sokle uz samo tlo. Povrsine blokova pokazuju korasto raspadanje -
odvajanje povrsinskog dela kamena u vidu ljuske i njeno otpadanje u Iragmentima. Deo sokle koji se
nalazi neposredno uz trotoar u ulici Kraljice Natalije i oko ulaznog stepenista pokazuje znake
propadanja od tla navise, karakteristicno za kombinovani destruktivni uticaj vlage i soli protiv
zamrzavanja u vidu korastog raspadanja u nekoliko generacija ili slojeva (Marceta i dr., 2009) (slika
6). Javlja se i zrnasta dezintegracija koja prelazi u sprasivanje, i to oko stepenista, gde je posipano
najvise soli. Blokovi sa zavrsnom obradom ovog tipa, koji se nalaze iza ograde skole, zasticeni od
razornog uticaja soli protiv zamrzavanja su nesto bolje ocuvani. Kod njih se usled uticaja vlage i
stokovanja kao zavrsne obrade javlja korasto raspadanje nesto slabijeg intenziteta (slika 7).
389

Slika 6: korasto raspadanje stokovanih povrsina
pod uticajem soli i vlage.
Fig. 6: scaling deterioration on bush-hammered
surIaces due to salt and moisture impact.
Slika 7: korasto raspadanje stokovanih povrsina pod
uticajem vlage.
Fig 7: scaling on bush-hammered surIaces due to moisture
impact.


DISKUSIJA

Pri detaljnom pregledu kamena u sokli, utvrdeno je da su blokovi koji su ugradeni iznad prozora
sasvim propali, dok su ostali blokovi sokle bolje ocuvani. Jedan od uzroka propadanja blokova iznad
prozora moze biti i los odvod atmosIerskih taloga, medutim, primeceno je takode da su upravo blokovi
iznad prozora, verovatno radi dekoracije nakon bunjaste obrade zavrsno brazdani. Ovo naknadno
brazdanje je otvorilo dodatne povrsine minerala, duz kojih je njihovo propadanje pod uticajem
atmosIerilija ubrzano. Kod bunjaste zavrsne obrade, kamen se odvaja po prirodno predisponiranim
povrsinama, koje cine zavrsne pljosni mineralnih zrna, koje su otpornije na uticaj atmosIerilija od
neprirodno nacetih zrna. Zbog rosavosti povrsina blokova koja nastaje usled odnosenja Iinijih cestica
agensima raspadanja pod uticajem atmosIerilija, olaksano je prodiranje i zadrzavanje necistoce
urbanog zagadenja, sto naruzuje izgled ovih povrsina i otezava njihovo ciscenje uobicajenim
postupcima pranja vodom pod pritiskom.

Na blokovima sokle ugradenim uz samo tlo, koji su zavrsno obradeni stokovanjem, takode je zapazeno
viseslojno korasto raspadanje. I povrsine nastale stokovanjem su neprirodne, jer ne prate prirodne
ivice mineralnih zrna. Do korastog tipa raspadanja kamena dolazi usled narusavanja prirodnih
povrsina mineralnih zrna u steni pri stokovanju i brazdanju, i Iormiranja prslina izmedu mineralnih
zrna. Na taj nacin se omogucava prodiranje atmosIerskih taloga u dublji sloj kamena, gde pri
mrznjenju vode dolazi do povecanja zapremine kristala leda (i soli) i pritiska koji slabi veze izmedu
mineralnih zrna, sve do odvajanja povrsinskog sloja kamena u vidu kore koja se postepeno ljusti i
otpada. Povrsina kamena nakon otpadanja ovog gornjeg sloja ostaje neravna i praskastog izgleda.
Njena poroznost je povecana, sto olaksava dalje napredovanje procesa raspadanja. Na pojavu ovog
vida raspadanja utice i mesto ugradnje kamena, u ovom slucaju blizu tla, u soklu, gde je kamen izlozen
redovnom kvasenju, a u nekim delovima i dejstvu soli koje se koriste za posipanje u zimskom periodu.

ZAKLJUCAK

Losem stanju kamena ugradenog u soklu skole "Nikola Tesla" doprinose zavrsni tip obrade vidljivih
povrsina blokova (brazdanje i stokovanje), mesto ugradnje (uz samo tlo, blizu trotoara po kojima se u
zimskom periodu posipaju soli protiv zamrzavanja; na mestima na Iasadi na kojima odvod
atmosIerilija nije resen na odgovarajuci nacin - olucima), agensi raspadanja u urbanoj sredini (vlaga i
soli), ali i genetske karakteristike same stene koja je upotrebljena (nestabilni minerali i prisustvo
390
vulkanskog stakla, slabo vezivo, prisustvo anklava). Uprkos svemu navedenom, ovaj kamen pokazuje
iznenadujuce dobru trajnost nakon 78 godina od ugradnje, ali samo u blokovima cije su povrsine
zavrsno obradene klesanjem. Blokovi cije su vidne povrsine nakon klesanja doradivane brazdanjem su
prakticno spraseni, i pitanje je trenutka kada ce doci do njihovog potpunog kolapsa. Takode, primetna
je razlika u ocuvanosti izmedu blokova prirodnog kamena u sokli, i gradevinskih elemenata od
vestackog kamena u ostalim delovima Iasade, koji su daleko bolje ocuvani uprkos ostecenjima u toku
rata. Ovo ukazuje na znacaj konsultacije sa ekspertima za gradevinski kamen pri izboru kamena koji
ce biti ugraden u ovako znacajne gradevinske objekte.


LITERATURA:

Dimes F.G., 1998: Igneous rocks.- In: Conservation oI Building and Decorative Stone. By Ashurst J. and Dimes
F.G. (Eds.). Butterworth-Heinemann, p. 37-60.
Kuresevic L., 2010: Mogucnost upotrebe magmatskih stena kao arhitektonskog gradevinskog kamena.- Kamen,
br. 64, str. 40-43, Kragujevac.
Marceta L., Ivovic B. i Delic-Nikolic I., 2009: Ocena stanja gradevinskog kamena ugradenog u eksterijer objekta
Glavne poste u Beogradu.- Zbornik radova 6. naucno-strucnog savetovanja "Ocena stanja, odrzavanje i
sanacija gradevinskih objekata i naselja", ed. R. Folic, Divcibare, 19-21.05.2009. godine, 710 str., str.
391-396, Zemun.
Steindlberger E., 2004: Volcanic tuIIs Irom Hesse (Germany) and their weathering behaviour.- Environmental
geology, vol. 46, p. 378-390.
Winkler E.M., 1994: Stone in Architecture: Properties, Durability.- 3
rd
edition, Springer, 313 p.
Yavuz A.B., 2006: Deterioration oI the volcanic kerb and pavement stones in a humid environment in the city
centre oI Izmir, Turkey.- Environmental geology, vol. 51, p. 211-227.

391

KONTINUIRANO PRACENJE POMERAJA PUKOTINA
NA STAMBENOM OBJEKTU U CILJU POREDENJA
UTICAJA MINIRANJA I VREMENSKIH PRILIKA

Lazar Kricak
*
, Milanka Negovanovic
*
, Ivan Jankovic
*
, Dario Zekovic
*

*Rudarsko-geoloski fakultet, usina 7 Beograd, kricakrgf.bg.ac.rs

REZIME
Miniranje ima siroku primenu u rudarstvu i gradevinskim radovima. Pri tom rukovodioci miniranja
nemaju za cilj samo postizanje dobrih rezultata vec i kontrolisanje nezeljenih eIekata miniranja kao sto
su potresi tla koji mogu ostetiti obliznje objekte kada predu propisane nivoe. U radu su predstavljeni
rezultati kontinuiranog pracenja pomeraja pukotina na stambenom objektu koji se nalazi na 950 m od
povrsinskog kopa 'Veliki Krivelj Bor, Srbija da bi se uporedili uticaji miniranja i vremenskih prilika.
Pukotine su pracene od pocetka avgusta do pocetka novembra, a uporedo su mereni i potresi od
miniranja. Dobijeni rezultati su pokazali da je pomeraj obe pukotine usled dnevnih varijacija
temperature i vlaznosti nekoliko desetina puta veci od pomeraja usled potresa od miniranja.

KLJUCNE RECI: pukotine, pomeraj, merenje, miniranje, vremenske prilike

CONTINUOUS MONITORING OF CRACK DISPLACEMENT
ON RESIDENTIAL STRUCTURE IN ORDER TO COMPARE
THE EFFECTS OF BLASTING AND WEATHER

ABSTRACT
Blasting has been widely used in mining and construction operations. The blast designers are not only
concerned with achieving good eIIects oI blasting but also with controlling the side eIIects oI blasting
operations like ground vibrations which may damage nearby structures when it exceeds the prescribed
levels. This paper presents the results oI continuous monitoring the crack displacement on residential
structure located at 950 m Irom the open pit copper mine ,Veliki Krivelj Bor, Serbia in order to
compare the impact oI blasting and weather. Cracks were being monitored Irom early August to early
November and blast-induced vibrations were also measured. The obtained results showed that the crack
displacement due to daily variations oI temperature and humidity were several times larger than the
displacement due to vibrations Irom blasting.

KEYWORDS: cracks, displacement, measurement, blasting, weather


UVOD

Ukupna energija koja se oslobodi pri eksploziji odredene kolicine eksploziva predaje se okolnoj
sredini i maniIestuje se kroz razlicite eIekte. Neki od ovih eIekata miniranja su pozeljni i potrebni i
energija potrosena na njih predstavlja upotrebljivu tj. korisnu energiju. Nasuprot njima, ostali eIekti
nisu produktivni pa energija utrosena na njih predstavlja energetske gubitke, dok su neki od tih eIekata
i opasni za okolinu (Kricak, 2006). Seizmicki potresi predstavljaju jedan od stetnih eIekata miniranja i
UDK: 699.84 : 622.235
622.837 : 69
Pregledni (struni) rad
392
cesto glavni uzrok zalbi vlasnika objekata koji su locirani u neposrednoj blizini povrsinskih kopova
koji tvrde da je pojava pukotina na objektu posledica upravo miniranja. Napredak u senzorskoj
tehnologiji i kompjuterizovanom prikupljanju podataka omogucava danas da se strah od pojave
pukotina usled vibracija ukloni time sto ce se direktno meriti reagovanje same pukotine (Dowding,
2008). Merenje reakcije pukotine bi trebalo da upotpuni, a ne i zameni merenje potresa tla. Zato
postoji nekoliko razloga od kojih je najprakticniji da su svi trenutni propisi i standardi zasnovani na
brzini potresa. Merenje reakcije pukotine ima nekoliko prednosti. Prvo, reakcija pukotina koje su
vidljive vlasnicima direktno se mere. Drugo, potresi tla su komplikovani, pa se time izbegava njihova
kompleksna veza sa ostecenjem. Trece i najvaznije, reakcija pukotina na vibracije se moze uporediti sa
onim uticajima koji su dugotrajni i koji se ne mogu lako registrovati kao sto su vremenske promene,
(Dowding, 2008).
Reakcija pukotine se meri u smislu pomeraja pukotine tj. promene sirine pukotine a ne ukupne sirine.
Obzirom da se meri promena sirine a ne apsolutna sirina, reakcija pukotine moze biti pozitivna i
negativna. (Kosnik, 2009). Odgovor se meri upravno na pravac pruzanja pukotine u ravni zida ili
plaIona na kome se nalazi pukotina i to je pravac A na slici 1.


Slika 1. Pravac A je pravac otvaranja i zatvaranja pukotine (Dowding, 2008)
Figure 1. Direction A is the direction oI crack opening and closing (Dowding, 2008)

POMERAJ PUKOTINE USLED VIBRACIJA OD MINIRANJA

Odgovor pukotine na vibracije od miniranja traje od 1/10 sekunde do nekoliko sekundi. Tacno je da
pukotine reaguju na vibracije od miniranja, ali taj odgovor se javlja samo dok postoji potres tla, on nije
stalan i mnogo je manji od dugotrajnih odgovora pukotine na klimatske promene, (Dowding, 2008).
Na slici 2 prikazano je poredenje reakcije pukotine na potrese tla od miniranja i na dnevne promene
temperature. Cak i u ovom slucaju gde su potresi veliki (10 mm/s), reakcija pukotine iznosi 1/6
reakcije na dnevne promene temperature.

Slika 2. Poredenje reakcije pukotine na potrese tla od 10 mm/s uzrokovane miniranjem i reakcije na dnevne
promene temperature (AMA, 2005)
Figure 2. Comparison oI crack response to ground motions oI 10 mm/s due to blasting and to daily temperature
changes (AMA, 2005)
393
POMERAJ PUKOTINE USLED DUGOTRAJNIH KLIMATSKIH EFEKATA

Razvoj kompjuterizovanog, digitalnog snimanja, automatskog, daljinskog upravljanja i temperaturno
kalibrisanih/kompenzovanih senzora omogucilo je dugotrajno pracenje pomeraja pukotina uzrokovano
klimatskim eIektima sa velikom brzinom uzorkovanja i visokom rezolucijom, sto ranije nije bilo
moguce. Iako pomeraji pukotina praceni tokom duzeg perioda veoma variraju, uvek postoje ciklicni,
dnevni, promenom temperature uzrokovani pomeraji, nedeljni pomeraji uzrokovani promenom
vlaznosti/temperature i sezonski pomeraji, (Dowding, 2008). Slika 3 prikazuje poredenje pomeraja
pukotine usled vibracija od miniranja (vertikalni barovi) sa ciklicnim dugotrajnim pomerajima
pukotine usled temperaturnih promena (puna linija). Kako je prikazano na slici potresi tla od miniranja
koji cak prevazilaze dozvoljene granice ne mogu uzrokovati pomeraj pukotine veci od onih nastalih
promenama temperature.

Slika 3. Poredenje pomeraja pukotine usled potresa od miniranja (vertikalni barovi) sa ciklicnim
dugotrajnim pomerajima pukotine usled temperaturnih promena (puna linija) (Dowding, 2007)
Figure 3. Comparison oI vibratory crack responses (solid vertical bars) with cyclic long term
responses (solid line) (Dowding, 2007)


KONTINUIRANO PRACENJE POMERAJA PUKOTINA NA STAMBENOM OBJEKTU

Sistem koji je koriscen za pracenje pukotina na stambenom objektu sastojao se od dva logera (slika 4)
na koje se povezuju senzori pomeraja i uredaja za slanje podataka putem interneta i za alarmiranje
putem interneta i SMS-a (slika 5) Nemackog proizvodaca. U samim logerima se nalaze i senzori za
merenje temperature i vlaznosti vazduha. Rezolucija senzora pomeraja je 2.5 m, a rezolucija senzora
temperature i vlage 0.1C/0.1rH. Senzori su montirani na zid na kome su se nalazile pukotine
zavrtnjima. Nakon podesavanja parametara merenja, sistem automatski pocinje da meri, a logeri
beleze podatke po unapred zadatom vremenskom intervalu. Osim sto ima normalan rezim rada, sistem
se moze podesiti tako da belezi minimalne i maksimalne vrednosti temperature, vlaznosti i pomeraja
pukotine 100 puta u sekundi i da ispisuje u zadatom intervalu minimalne i maksimalne vrednosti.
Senzori temperature i vlage se karakterisu dugotrajnom stabilnoscu, visokom preciznoscu i
pouzdanoscu. Podesavanje parametara logera se vrsi adekvatnim soItverom. Nakon povezivanja logera
sa kompjuterom putem USB kabla, sistem se moze konIigurisati i ocitavati.

394

Slika 4. Data loger sa senzorima za merenje temperature i vlaznosti vazduha
Figure 4. Data logger with temperature and humidity sensors

Uredaj za prenos podataka i alarmiranje (slika 5) je bezican i potpuno automatizovan. Kada je povezan
sa data logerima, prikupljene podatke salje e-mejlom u vidu atacmenta po unapred podesenom
intervalu slanja. Uredaj takode ima dva nezavisna ulaza za alarm koji u slucaju problema rada sistema
salje upozorenje SMS-om ili e-mejlom. Podesavanje uredaja (ucestanost prenosa podataka, brojevi
mobilnih teleIona na koje se salju upozorenja putem SMS-a, e-mejl adrese na koje se salju upozorenja
i podaci, SMTP server koji ce se primenjivati i dr.) vrsi se soItverom.

Slika 5. Uredaj za prenos podataka i alarmiranje
Figure 5. Device Ior data transmission and alarming

Objekat na kome je pracen pomeraj pukotina ima pravac pruzanja severo-istok/jugo-zapad, slika 6 i 7.
Izgraden je 1932. godine a dograden 1960. godine. Dimenzije u osnovi iznose 7.80 x 17.50 m. Zidovi
podruma su izradeni od lomljenog kamena, a zidovi prizemlja od pune opeke. Meduspratna
konstrukcija iznad podruma je od drvenih greda, a ispuna od opeke ozidane u svodu izmedu greda.
PlaIon iznad prizemlja je karatavan. Krovna konstrukcija je drvena sa cetvorovodnim krovom, a
krovni pokrivac crep.


395

Slika 6. Stambeni objekat na kome je pracen pomeraj pukotina
Figure 6. Residential structure on which crack displacement monitoring was carried out

Polozaji senzora pokazani su na skici kuce, slika 7. Jedan mikrometarski senzor pomeraja je
postavljen na pukotinu zida ispod prozora trpezarije na jugozapadnoj strani kuce (pukotina 1), dok je
drugi postavljen na pukotinu zida sobice na zapadnoj strani kuce (pukotina 2). Polozaji instrumenata
za merenje vibracija prikazani su na slici 7. Prvi instrument postavljen je ispod ostave na istocnoj
strani kuce, dok je drugi postavljen na podu podruma u zapadnom delu kuce. Na slici 8 prikazan je
polozaj senzora na pukotini 1.

Slika 7. Skica objekta sa ucrtanim polozajima senzora za merenje pukotina i instrumenata za merenje
potresa
Figure 7. Plan view oI the house showing locations oI crack displacement sensors and vibration monitoring
instruments

396

Slika 8. Polozaj senzora na pukotini 1
Figure 8. Location oI the sensor mounted on the crack 1

REZULTATI MERENJA POMERAJA PUKOTINA OD MINIRANJA I VREMENSKIH
PRILIKA

Pomeraj pukotina pracen je kontinualno u periodu od tri meseca. Uporedo sa pracenjem pomeraja
pukotina, merena je istovremeno spoljna temperatura i vlaznost kao i temperatura i vlaznost unutar
objekta. Interval uzorkovanja za temperaturu, vlaznost i pomeraj pukotina je bio isti i iznosio je 1 min.
Za vreme pojedinih miniranja, vrseno je direktno merenje pomeraja pukotina sa intervalom
uzorkovanja od 1 s, pri cemu su belezene minimalne i maksimalne vrednosti pomeraja pukotine 100
puta u sekundi. Triger na instrumentima za merenje vibracija bio je podesen na 0.5 mm/s. Pri
miniranjima na povrsinskom kopu Veliki Krivelj izvedenim 04, 06 i 07. 08. 2010. instrumenti za
merenje vibracija 1 i 2 izmerili su sledece vrednosti:


Tabela 1. Izmereni podaci pri miniranju 04.08.2010. u 14:28 h za datu kolicinu eksploziva po intervalu
usporenja i rastojanje
Table 1. Measured data during the blast carried out 04.08.2010. at 14:28 h Ior a given explosive charge weight
per delay and distance
Instrument za merenje
vibracija 1
Instrument za merenje
vibracija 2
Frekvencija
(Hz)
Kolicina eksploziva po intervalu
usporenja Q (kg)
330 330
Rastojanje r (m) 1415 1415
Brzina oscilovanja V (mm/s) 0.5 (nije aktiviran) 0.5 (nije aktiviran) -
Brzina oscilovanja L (mm/s) 0.5 (nije aktiviran) 0.5 (nije aktiviran) -
Brzina oscilovanja T (mm/s) 0.5 (nije aktiviran) 0.5 (nije aktiviran) -

Tabela 2. Izmereni podaci pri miniranju 06.08.2010. u 13:49 h za datu kolicinu eksploziva po intervalu
usporenja i rastojanje
Table 2. Measured data during the blast carried out 06.08.2010. at 13:49 h Ior a given explosive charge weight
per delay and distance
Instrument za merenje
vibracija 1
Instrument za merenje
vibracija 2
Frekvencija
(Hz)
Kolicina eksploziva po intervalu
usporenja Q (kg)
270 270
Rastojanje r (m) 1247 1248
Brzina oscilovanja V (mm/s) 0.5 (nije aktiviran) 0.5 (nije aktiviran) -
Brzina oscilovanja L (mm/s) 0.5 (nije aktiviran) 0.5 (nije aktiviran) -
Brzina oscilovanja T (mm/s) 0.5 (nije aktiviran) 0.5 (nije aktiviran) -
397

Tabela 3. Izmereni podaci pri miniranju 07.08.2010. u 13:05 h za datu kolicinu eksploziva po intervalu
usporenja i rastojanje
Table 3. Measured data during the blast carried out 07.08.2010. at 13:05 h Ior a given explosive charge weight
per delay and distance
Instrument za merenje
vibracija 1
Instrument za merenje
vibracija 2
Frekvencija
(Hz)
Kolicina eksploziva po intervalu
usporenja Q(kg)
330 330
Rastojanje r (m) 1425 1425
Brzina oscilovanja V (mm/s) 0.5 (nije aktiviran) 0.66 12.8
Brzina oscilovanja L (mm/s) 0.5 (nije aktiviran) 0.41 10.6
Brzina oscilovanja T (mm/s) 0.5 (nije aktiviran) 0.36 29.3

Na slikama 9, 10 i 11 prikazani su graIici pomeraja obe pukotine izmereni pri navedenim miniranjima.

Slika 9. Izmeren pomeraj pukotine 1 i 2 pri miniranju izvedenom 04.08.2010. u 14:28 h
Figure 9. Measured displacement oI crack 1 and 2 due to blast carried out 04.08.2010. at 14:28 h


Slika 10. Pomeraj pukotine 1 i 2 pri miniranju izvedenom 06.08.2010. u 13:49 h
Figure 10. Measured displacement oI crack 1 and 2 due to blast carried out 06.08.2010. at 13:49 h
398


Slika 11. Pomeraj pukotine 1 i 2 pri miniranju izvedenom 07.08.2010. u 13:05 h
Figure 11. Measured displacement oI crack 1 and 2 due to blast carried out 07.08.2010. at 13:05 h


Kako je prikazano na graIiku na slici 9, pomeraj pukotina 1 i 2 pri miniranju izvedenom 04.08.2010.
iznosio je 3 m. Pomeraj pukotine 1 pri miniranju izvedenom 06.08.2010. iznosio je 2 m, a pukotine
2, 3 m kako se moze videti sa graIika na slici 10. Pri miniranju 07.08.2010. pomeraj pukotina 1 i 2 je
iznosio 3 m (slika 11).
Standardi koji regulisu oblast zastite stambenih objekata od potresa pri miniranju propisuju za
pojedine tipove objekata i Irekvencije oscilovanja granicne vrednosti brzine oscilovanja do kojih
objekti mogu da budu izlozeni a da se na njima ne izazovu ostecenja. Prema Nemackom standardu
DIN 4150-3 iz 1999. godine (German Standards, 1999) nema ostecenja stambenih objekata ako je
brzina oscilovanja merena na temelju u opsegu od 5 do 15 mm/s pri Irekvenciji 10-50 Hz. Tokom
pracenja potresa od miniranja instrumenti za merenje vibracija nisu ni u jednom slucaju zabelezili
potrese koji prelaze dozvoljene nivoe prema navedenom standardu.
Znatno veci pomeraj obe pukotine, izazvale su razlika u promeni temperature i vlaznosti. Na slici 12,
prikazan je graIik pomeraja pukotina 1 i 2 mereni kontinualno sa intervalom uzorkovanja od 1 min od
09.08.2010 u 7:31 h do 18.08.2010. u 9:51 h. Vremenski period na x osi podeljen je na 1440 min
odnosno 24 h. Za merenje pomeraja pukotine aktiviran je rezim rada 100 merenja u 1 s. Kako je
prikazano na slici 12, pukotine znatno vise reaguju na dnevne promene temperature i vlaznosti.
Pozitivne vrednosti pomeraja pukotina na graIiku pokazuju skupljanje pukotine, a negativne sirenje.
Pomeraji pukotina prate dnevne oscilacije temperature i vlaznosti.
U ovom periodu maksimalno skupljanje pukotine 1 zabelezeno je od 14.08.2010 u 15:28 h do
15.08.2010. u 05:32 h od 124 m, a najvece sirenje od 15.08. 2010. u 06:32 h do 15.08.2010. u 15:30
h od 116 m. Pukotina 2 je manje reagovala na ove promene, verovatno iz razloga sto je vise u
hladovini tokom dana, dok se pukotina 1 nalazi pod direktnim uticajem Suncevog zagrevanja i ispod
prozora, gde je vece naprezanje. Maksimalno skupljanje pukotine 2 zabelezeno je od 17.08.2010. u
20:12 h do 18.08.2010. u 04:48 h od 54 m, a najvece sirenje od 16.08.2010. u 08:44 h do 16.08.2010.
u 19:12 h od 45 m.


399

Slika 12. Maksimalni pomeraj pukotine 1 i 2 usled dnevnih varijacija spoljasnje i unutrasnje temperature i
vlaznosti za period od 09.08.2010 u 7:31 h do 18.08.2010. u 9:51 h
Figure 12. Maximum displacement oI crack 1 and 2 due to daily variations oI outside and inside temperature and
humidity Irom 09.08.2010 at 7:31h to 18.08.2010. at 9:51 h

Na slici 13 prikazan je graIik pomeraja pukotina 1 i 2 mereni kontinualno sa intervalom uzorkovanja
od 1 min za period od 22.08.2010 u 6:24 h do 04.09.2010. u 11:46 h. Maksimalno skupljanje pukotine
1 zabelezeno je od 24.08.2010. u 16:52 h do 25.08.2010. u 05:02 h od 147 m, a najvece sirenje
pukotine 1 zabelezeno je od 27.08.2010. u 07:20 h do 27.08.2010. u 15:10 h od 159 m. Najvece
skupljanje pukotine 2 je iznosilo 64 m i zabelezeno je od 23.08.2010. u 20:13 h do 24.08.2010. u
08:10. h, dok je najvece sirenje zabelezeno od 27.08.2010. u 10:39 h do 27.08.2010. u 17:14 h i
iznosilo je 77 m.


Slika 13. Maksimalni pomeraj pukotine 1 i 2 usled dnevnih varijacija spoljasnje i unutrasnje temperature i
vlaznosti za period od 22.08.2010 u 6:24 h do 04.09.2010. u 11:46 h
Figure 13. Maximum displacement oI crack 1 and 2 due to daily variations oI outside and inside temperature and
humidity Irom 22.08.2010 at 6:24 h to 04.09.2010. at 11:46 h
400
Istrazivanja proIesora dr Charles Dowding-a, gradevinskog inzenjera sa Northwestern Univerziteta
(Dowding, 2008) su pokazala da je odgovor pukotina na vibracije od miniranja koje su nivoa
propisanog DIN 4150-3 standardom jednak 1/30-tini odgovora pukotine na dugotrajne klimatske
eIekte.


ZAKLJUCAK

Osetljivost ljudi na vibracije je veoma visoka i ljudi nesvesno uznemireno reaguju kada su u pitanju
vibracije ciji je izvor nepoznat, posebno kada prethodno nisu upozoreni, kao sto je slucaj sa
miniranjem na odredenom rastojanju od naselja. Veza izmedu vibracija i ostecenja objekata je veoma
komplikovana iz mnogo razloga. Objekti se grade na razlicite nacine: neki su mnogo cvrsce gradeni od
drugih, razlicitih dimenzija, materijala, metoda gradenja i tipova Iundiranja. Pored toga objekti su
konstantno izlozeni eIektima vremenskih prilika koje nisu vibracijske prirode. Razlika izmedu ovih
eIekata i vibracija je u tome sto deluju sporije i bez pratecih uznemirujucih pojava kao sto je buka, pa
ih zato vlasnici objekata ne mogu detektovati. Iako su ovi eIekti necujni ili se ne osecaju, ne znaci da
njihovo delovanje nije aktivno i veliko.
Kontinuirano pracenje pomeraja pukotina na objektima je pokazalo da dejstvo vremenskih prilika nije
tako zanemarljivo. Tokom celokupnog perioda osmatranja zabelezeno je maksimalno skupljanje
pukotine 1 od 174 m u periodu od 04.11.2010. u 14:42 h do 05.11.2010. u 4:52 h i maksimalno
sirenje od 164 m u periodu od 04.11.2010. u 8:12 h do 04.11.2010. u 14:22 h. Maksimalno sirenje
pukotine 2 zabelezeno je od 27.8.2010. u 10:39 h do 27.8.2010. u 17:14 h od 77 m a maksimalno
skupljanje od 23.8.2010. u 20:13 h do 24.8.2010. u 8:10 h od 64 m.
Kontinuirano pracenje pomeraja pukotina na stambenom objektu kao i potresa od miniranja potvrdilo
je dugogodisnja ispitivanja proIesora Dowding-a i pokazalo da standard DIN 4150-3 iz 1999 godine
daje visoku pouzdanost u zastiti objekata od miniranja u okruzenju povrsinskih kopova. Medu
mnogobrojnim standardima koji regulisu ovu oblast, smatramo da je ovaj standard najprikladniji za
nase uslove i predlazemo da se usvoji i u nasoj zemlji kao sto sto su to uradile mnoge zemlje Evropske
Unije.


LITERATURA

AMA (2005): "Structure Response Study". Report prepared Ior the City oI Henderson, NV by Aimone-Martin
Associates.
German Standards. (1999): 'Part 3-Structural vibrations in building, eIIects on structures. DIN4150, Berlin.
Dowding, H. C. (1996) : ,Construction Vibrations'. Prentice Hall, Englewood CliIIs, NJ, USA.
Dowding, H. C. (2007): , Blast Induced Micrometer Response oI Cracks in Concrete Block Structures'.
Proceedings oI the 4th World ConIerence on Explosives and Blasting, European Federation oI Explosive
Engineers, UK.
Dowding, H.C.(2008): ,Micrometer crack response to vibration and weather'. International Society oI
Explosives Engineers, Cleveland, Ohio, USA.
Kosnik, E.D. (2009): ,Autonomous Crack Displacement Monitoring oI a Residence Near a Quarry'.
Autonomous Crack Monitoring Publications, Northwestern University.
Kricak, L. (2006): 'Seizmika miniranja'. Centar za miniranje, Rudarsko-geoloski Iakultet, Beograd.





401



OCENA STANJA FASADNE OBLOGE OD KAMENA
NAKON 25 GODINA OD UGRADNJE
-PRIMER ZGRADE U BEOGRADU-

Ivana Delic-Nikolic, Branko Ivovic i Lidja Kuresevic

Institut IMS a.d. Beograd, Bulevar vofvode Misica 43, ivana.delicinstitutims.rs


REZIME

Oblaganje zgrada plocama od prirodnog kamena uz estetski dozivljaj posmatraca, sto je najcesce i
osnov za izbor ove vrste obloge, obicno garantuje i dugovecnost Iasade. Da li se obloga od kamenih
ploca menja tokom vremena i koliko, ispitivano je na jednom reprezentativnom objektu, koji se nalazi u
centru Beograda, u ulici Kneza Milosa, dvadeset pet godina nakon njegove ugradnje.

KLJUCNE RECI: Prirodni kamen, ploce od prirodnog kamena, krecnjak


ASSESSMENT OF STONE FACADE STATE
AFTER 25 YEARS OF INSTALLATION
-EXAMPLE OF A BUILDING IN BELGRADE-


ABSTRACT

Cladding with natural stone slabs guarantees, along with the aesthetic perIormance, which is usually
the basis Ior making this material a choice Ior cladding, also the longevity oI a Iacade. Does the
natural stone cladding change over time and how much it was tested on an important building in
Belgrade`s central street Kneza Milosa, 25 years aIter its installation.

KEY WORDS: natural stone, natural stone, limestone



UVOD

U proslosti, pri izradi objekata, kamen se upotrebljavao u vidu masivnih komada, blokova, kao
konstruktivni - noseci element. Tako ugraden kamen se smatra vecnim. Danas se u graditeljstvu
prirodni kamen koristi u vidu tankih ploca dobijenih rezanjem, koje se koriste za oblaganje objekata i
prakticno predstavljaju samo dekorativni element. Ukoliko je odabrani kamen neadekvatan nameni ili
su ploce nepravilno ugradene, trajanje im moze biti ograniceno.
UDK: 692.232.12 (497.11)
Struni lanak
402
Da li se obloga od kamenih ploca menja tokom vremena i koliko, ispitivano je na jednom
reprezentativnom objektu, koji se nalazi u centru Beograda, u ulici Kneza Milosa, u uslovima vrlo
agresivne eksploatacije.

Objekat je izgraden 1984. godine. Cela Iasada je oblozena kamenim plocama i u meduvremenu je vise
puta prana i zasticivana razlicitim hidroIobnim sredstvima.

U cilju deIinisanja stanja kamena, izvrsen je pregled Iasadne obloge, demontiranje nekoliko ploca sa
Iasade i njihovo ispitivanje u laboratorijskim uslovima.


GEOLOSKI ASPEKT

Pregledom kamenih ploca na objektu utvrdeno je da su izradene od biomikritskog krecnjaka
komercijalnog naziva ,Selina', proizvodaca ,Kamen Pazin' iz Pazina, Hrvatska. Ovaj kamen je boje
slonove kosti do svetlosmede. Kompaktan je, bez uocljivih pora i supljina (zapreminske mase preko
2.60 t/m
3
). U osnovnoj masi se uocavaju okruglasti i izduzeni uklopci istog sastava, nesto tamnijeg
tona. Izgraden je od osnovne mase-mikrozrnastog matriksa (oko 60), Iragmenata Iosila (do 30):
briozoa, gastropoda, algi i IoraminiIera, i intraklasta (10). Retko se srecu potpuno ocuvane primarne
strukture okruglastih i crvolikih Iormi. Velicina Iragmenata Iosila je uglavnom do 15 mm i uglavnom
svi su zahvaceni procesima rekristalizacije i resorpcije. Supljine Iosila su zapunjene sparikalcitom.
Karakterise ga slabo naglasena slojevitost i njoj paralelni stilolitski savovi sa amplitudama najcesce do
1cm (stiloliti predstavljaju neravne pukotinice duz kojih dva dela iste stene zupcasto poput testere
zalaze jedan u drugi). Stilolitski savovi uglavnom su zapunjeni kalcitom, rede limonitom. Lomi se
nepravilno, gradeci skoljkaste do nepravilne, Iino-hrapave do glatke prelomne povrsine, umereno
ostrih ivica. Osim kalcita ne sadrzi druge minerale. Tvrdoce po Mohsovoj skali je 3. Zbog izrazite
dekorativnosti vrlo je cenjen na trzistu. Starosti je kredne. Kamenolom se nalazi u zapadnoj Istri (stoga
,Selinu' cesto nazivaju ,Istarski zuti' ili ,Giallo dIstria'), na lokalitetu sela Sv. Lovrec (put Baderna
Pula) izmedu sela Selina i Cervari. Kapaciteta je 6000 m
3
godisnje. Preraduje se uglavnom secenjem
upravno na slojevitost.

Sam krecnjak predstavlja stenu koja zbog svojih dobrih karakteristika ima siroku primenu u
eksterijerima. Medutim, uspesnost primene zavisi i od arhitekture Iasada i zagadenosti atmosIere.


STANJE UGRADENOG KAMENA

Snimanjem stanja kamene obloge utvrdeno je sledece:
Dimenzije ugradenih ploca su razlicite, zavise od mesta na koje su postavljene. Duzine se
krecu od oko 90 do 127 cm, a sirine od 38 do 44 cm. Debljina ploca je 3 do 3,5 cm.
Ploce su bile obradene poliranjem, koje se odrzalo samo na pojedinim delovima Iasade koji su
pokriveni. Na gotovo svim ostalim plocama doslo je do gubitka politure, odnosno sjaja i
hrapavljenja povrsine ploca. Isprani su meksi delovi, narocito iz stilolita, tako da je tekstura
stene naglasenija. Stoga se moze steci utisak da su pravci stilolitskih pukotina mehanicki
slabiji i da, eventualno, mogu predstavljati pravce duz kojih moze doci do razdvajanja stene.
Ovaj osnovni vid promena je zapravo ostecenje nastalo usled hemijskog propadanja, koje se
ogleda u rastvaranju i ispiranju lakse rastvorljivih komponenti. Posledica je delovanja
hemijskih agenasa iz atmosIere i kiselih kisa, tipicnih za urbano okruzenje.
Druga uocena promena je dekolorizacija - gubitak boje. Kamen je po povrsini, zbog
rastvorljivosti karbonatnih minerala posvetleo. Ova hromatska alteracija naziva se ,svetlo
403
patiniranje'. Uocena je na gotovo svim plocama. Posledica je delovanja sunceve svetlosti,
hemijskih agenasa iz atmosIere i kisnice.
Na kamenoj oblozi su utvrdena i retka i mala mehanicka ostecenja, koja se ogledaju u gubitku
materijala ili odlamanju manjih delova ploca.

Deo navedenih promena moze se videti na slikama br. 1-3.

Slika 1: Gubitak politure i hrapavljenje
kamenih ploca
Fig. 1: Loss oI polish and increased ruggedness
oI stone slab surIaces
Slika 2: Gubitak politure i hrapavljenje
kamenih ploca
Fig. 2: Loss oI polish and increased ruggedness
oI stone slab surIaces

Slika 3: Isprani meksi delovi iz kamene ploce (detalj)
Fig. 3: Washed out soIter parts oI the stone (detail)


LABORATORIJSKO ISPITIVANJE

Za sagledavanje stanja u kome se nalaze kamene ploce sa tretiranog objekta odabrano je ispitivanje
cvrstoce na savijanje prema standardu SRPS EN 12372 - Metode ispitivanja prirodnog kamena:
Odredivanje cvrstoce pri savijanju pod koncentrisanim opterecenjem. Vrednost cvrstoce na savijanje
kamena je veoma bitna za upotrebljivost u arhitektonsko-gradevinske svrhe i predstavlja svojstvo koje
materijal pokazuje kada se na njega deluje normalno na osu opitnog uzorka polozenog na dva
nepomicna oslonca.

404
Poredenjem vrednosti izmerenih na opitnim telima isecenim od ploca sa Iasade tretiranog objekta i
vrednosti uzoraka koji nisu bili izlozeni eksploataciji (ova ispitivanja su izvrsena u Italiji) moze se
doci do zakljucka o eventualnim promenama kamena na Iasadi.


REZULTATI ISPITIVANJA SPROVEDENIH U LABORATORIJI ZA KAMEN
INSTITUTA IMS

U cilju uzimanja uzoraka za laboratorijska ispitivanja u Laboratoriji za kamen Instituta IMS (IMS
Institut za ispitivanje materijala, Beograd) izvrseno je demontiranje ploca sa Iasade. Uzorci za
ispitivanje uzeti su sa tri razlicite strane zgrade (Pozicije 1, 2 i 3), koje su bile izlozene razlicitim
uticajima. Ispitivanje je izvedeno tako da je jedan deo opitnih tela ispitan upravno, a jedan deo
paralelno ravnima anizotropije (slika br.4).


Legenda:
1. valjak za opterecivanje
2. oslonacki valjak
Slika 4: Raspored za ispitivanje uzorka
sa opterecenjem postavljenim upravno i paralelno ravnima anizotropije
Fig. 4: Disposition Ior the testing oI the load placed perpendicular and parallel to the
planes oI anisotropy

Rezultati laboratorijskih ispitivanja sprovedenih u Institutu IMS prikazani su u tabeli 1.
tabela 1
Savojna cvrstoca (MPa)
R. br.
Pozicija na
zgradi
rezultati ispitivanja upravno i
paralelno ravnima anizotropije
srednja vrednost
upravno ravnima
anizotropije
13,97
1. Pozicija 1
paralelno ravnima
anizotropije
15,58
14,78
upravno ravnima
anizotropije
12,67
2.
Pozicija 2
paralelno ravnima
anizotropije
12,32
12,50
upravno ravnima
anizotropije
14,48
3.
Pozicija 3
paralelno ravnima
anizotropije
11,28
12,88
13,38
405
REZULTATI ISPITIVANJA KAMENA KOJI NIJE BIO IZLOZEN EKSPLOATACIJI

Podaci o rezultatima ispitivanja kamena ,Selina' izvrsenim u Politecnico di Torino, Dipartmento di
Ingegneria del Territorio, dell`Ambiente e delle Geotecnologie (DITAG), Laboratorio marmo (Corso
Duca degli Abruzzi, 24 10129 Torino, Italia) iz aprila 2007. godine, Izvestaj LM/KP03/07in
prikazani su u tabeli 2.

Ovim ispitivanjima utvrdeno je da cvrstoca na savijanje (ispitivana sa opterecenjem nanosenim
upravno na ravni anizotropije) iznosi 15,0 MPa (srednja vrednost). Od deset izmerenih, najvisa
vrednost iznosila je 17,4 MPa, a najniza 12,8 MPa. Ispitivanje na uzorcima koji su bili izlozeni
smrzavanju i odmrzavanju (48 ciklusa) dalo je sledece rezultate: srednja vrednost 14,3 MPa, najvisa
18,2 MPa, najniza 11,6 MPa.

Navedeni podaci su dostupni na zvanicnoj prezentaciji preduzeca ,Kamen' iz Pazina (www. kamen-
pazin.hr).
tabela 2
Rezultati ispitivanja savojne cvrstoce
(upravno ravnima anizotropije)
Srednja vrednost
Cvrstoca na savijanje (MPa) 15,0
Cvrstoca na savijanje na uzorcima
koji su bili izlozeni smrzavanju i odmrzavanju, 48 ciklusa (MPa)
14,3


DISKUSIJA REZULTATA ISPITIVANJA

Rezultati ispitivanja sprovedenih u IMS-u pokazali su da nema znacajnih odstupanja izmedu vrednosti
dobijenih na kamenu nakon 25 godina eksploatacije i vrednosti ispitivanja predmetnog kamena
izvrsenog u laboratoriji u Torinu.

Prosecna vrednost svih rezultata ispitivanja (uracunate sve tri pozicije i oba nacina nanosenja
opterecenja) iznosi 13,38 MPa, i u odnosu na vrednost datu od strane laboratorije iz Torina manja je za
11 (kada se poredenje vrsi u odnosu na kamen koji nije ispitivan na mraz), odnosno 6 (kada se
poredenje vrsi u odnosu na kamen koji je ,prosao' kroz 48 ciklusa smrzavanja i odmrzavanja).

Srednja vrednost ispitivanja u IMS-u upravno na ravni anizotropije, kako je i vrseno ispitivanje u
laboratoriji u Torinu, iznosi 13,70 MPa i pokazuje jos manje razlike od navedenih. Od posebnog je
znacaja podatak da se vrednosti dobijene u IMS-u primenom opterecenja upravno i paralelno u odnosu
na ravni anizotropije ne razlikuju bitno. Srednja vrednost cvrstoce na savijanje dobijena primenom
opterecenja paralelno ravnima anizotropije je 13,06 MPa.

Na osnovu prikazanih vrednosti, dobijeni rezultati ispitivanja se smatraju veoma zadovoljavajucim,
narocito imajuci u vidu agresivne uslove (uzi centar grada, prisustvo kiselih kisa, prisustvo vlage na
poziciji 2 i dr.) pod kojima se vrsi eksploatacija ugradenog kamena.

406

ZAKLJUCAK

Osnovni vid ostecenja kamene obloge su ostecenja u vidu gubitka politure, ispiranja meksih delova
kamena, hrapavljenja ploca i dekolorizacije, dok su mehanicka ostecenja mala i sporadicna.

Uticaj ovih promena odreden je putem laboratorijskog ispitivanja savojne cvrstoce u laboratoriji za
kamen Instituta IMS. Vrednosti dobijene laboratorijskim ispitivanjima su uporedene sa rezultatima
ispitivanja izvrsenih 2007. godine u Torinu, Italija. Njihovim poredenjem doslo se do zakljucka da
tokom vremena nije doslo do znacajnijih promena mehanickih karakteristika kamena. Stoga
zakljucujemo da je kamena obloga u dobrom stanju, preporucujemo da se i dalje vrsi redovno
odrzavanje, pranje i zastita kamena, a da se mehanicki ostecene ploce zamene novim.




LITERATURA

Bilbija N., 1977: Problemi primene kamena (trajnost kamena).- Zbornik radova jugoslovenskog simpozijuma o
proizvodnji, preradi i primeni arhitektonsko-gradevinskog kamena u Jugoslaviji i svetu, Trogir.
Bilbija N., 1984: Tehnicka petrograIija svojstva i primene kamena.- Naucna knjiga, 239 str., Beograd.
Bilbija N. i Matovic V., 2009: Primenjena petrograIija svojstva i primene kamena.- Gradevinska knjiga, 2.
dopunjeno izdanje, 417 str., Beograd.
Maksimovic M., 2006a: Eksploatacija, ispitivanje, primena arhitektonskog kamena.- Contractor, Beograd, 352
str.

407


KONSTRUKTIVNA SANACIJA GRADSKE VIJECNICE
U SARAJEVU SA OSVRTOM NA SLOZENOST
SANACIJE I OSIGURANJA GRADEVINE

Tuce Avdo

GP ,ZGP' d.d. Sarafevo, Sarafevo, Dolina 11, Email. :gpbih.net.ba


REZIME

Gradska Vijecnica u Sarajevu sagradena 1890.god. je jedna od najznacajnijih gradevina u Sarajevu i u
Bosni i Hercegovini i jedan je od simbola Bosne. Koristena je kao Univerzitetska biblioteka i steta
objekta i bibliotekarske grade je neprocjenljiva. Ukratko se daje opis konstruktivne sanacije sa osvrtom
na vrlo komplikovanu tehnologiju i opasnosti prilikom izvodenja radova.

KLJUCNE RIJECI: Konstruktivna sanacija, prihvatna skela, aula, izmjena kamenih konstruktivnih
elemenata

STRUCTURAL SANATION OF CITY HALL IN SARAJEVO
WITH OVERWIEV AT COMPLEX SANATION AND SAFETY
OF BUILDING

ABSTRACT

City hall in Sarajevo is built 1890.year is one oI mostimportant building in Sarajevo and Bosnia and
Herzegovina and one oI syimbols oI Bosnia. It was University library, and has huge loss. There is a
descript oI strutural sanation , complex technology

KEY WORDS: structural sanation, scaIIold, great hall, change oI stone structures



UVOD

Nakon ratnih dejstava i pozara objekat je potpuno spaljen. Ostaci zgrade su ogoljeni vertikalni zidovi
od opeke, celicna kupola i aula na granici rusenja, stropni iskrivljeni nosaci iskrivljeni sa srusenom
ispunom i potpuno unisteni konstruktivni kameni elementi sestougaone aule.

Historijat nastanka objekta vezan je za 1890.godinu kada grad Sarajevo pokazuje znake velikog
napretka i svijetle buducnosti te se i problem za novu gradsku kucu pokusava ostvariti na nekoj
lokaciji koja pruza mogucnost razvoja dostojnog reprezentativnog objekta. Istovremeno sa projektom
Hapsane (Beledije) u zapadnom dijelu MustaIapasina mejdana u Iormi izvrsno proporcionirane
neorenesansne palace, arhitekt Karlo Parik projektuje i zgradu Vijecnice, a sama lokacija odreduje
osnovni tlocrtni oblik istostranicni trougao.
UDK: 725.13.025.4 (497.6)
69.059.2/.3
Struni lanak
408

Projekat Vijecnice nosi odlike pseudomaurske arhitekture, cije je poznavanje Parik dokazao na
realizaciji serijetske sudacke skole u Sarajevu iz 1889.godine, ali i pored toga ovaj projekat nije
prihvacen (11), vec se angazuje arhitekt Aleksandar Wittek, koji na projektu radi od 1892 1893
godine. Proucavajuci arhitekturu monumentalnih objekata islamske arhitekture. Wittek dva puta putuje
u Kairo, ali zbog bolesti ne dovrsava izvedbeni projekat.

Rad na projektu preuzima Ciril M. Ivekovic i sa neznatnim preinakama Wittekovog projekta, a koje
vise spadaju u domen primjene stilskih cistih elemenata, projekat dovodi do kraja 1894.godine.

Vijecnica je dovrsena i otvorena 1896.godine, a razlike u odnosu na Parikov projekat prvenstveno se
odnose na izbor dekorativno - plasticnih elemenata i rjesenje ugaonih kula. Obadva projekta imaju
tlocrt u obliku istostranicnog trougla, sa centralnom aulom i ugaonim kulama. Dok su ove na
Parikovom projektu kruzne i pokrivene lukovicastim kupolama, Ivekovic daje kvadratne bez kupole,
sa naglasenom atikom (sasvim preuzeto iz Wittekovog idejnog rjesenja). Ujedno, Ivekovic vise
naglasava izvuceni srednji rizalit juznog (glavnog) procelja. Rjesenje unutrasnjeg prostora je
univerzalno, cak morIoloski neodredeno, ali je zato vrhunac reprezentativnosti, postignut bogato
dekorisanim elementima islamske arhitekture sjeverne AIrike i Spanije.

Pune cetiri godine nakon pozara su prosle kada se odlucilo da se radi na spasavanju ostataka zgrade
konzerviraju.

Zbog nedostatka investicija, uredena je djelimicna sanacija i to:

konstruktivna sanacija atrija prihvatanje kompletne konstrukcije atrija teskom cijevnom
skelom, poprecno povezivanje zidova celicnim nosacima u buducim stropovima, te izradi krovne
konstrukcije i sanacija kupole.

konstruktivne sanacije je izrada AB stropova i sanacija vertikalnih zidova prve etaze.

konstruktivne sanacije je uradena kasnije, a podrazumjevala je izradu svih elemenata atrija,
najteza Iaza koja iziskuje i najvise investicije. Ova Iaza je zavrsena krajem 2003.godine. Moze se reci
da je sa ovom Iazom ujedno zavrsena konstruktivna sanacija i rekonstrukcija aule objekta.


DISPOZICIJA OBJEKTA

Objekat je kao sto je vec receno trouglaste osnove sa nesto portalnim isturenim dijelom i granici sa tri
ulice. Glavni ulaz je sa obale sa portalnim stepenistem. Konstruktivni zidovi su vanjski, zatim
unutrasnji paralelni sa vanjskim, povezani horizontalno kupolasto sa stranicama sestougaonog atrija
cija je konstrukcija na tri etaze. U uglovima su masivni trapezasti stubovi od lahkog krecnjaka.

Izmedu su granitni okrugli stubovi povezani izmedu sebe opekarskim svodovima sa kamenim
rubovima. Takve su dvije etaze, dok je treca zazidana opekom oslonjena na celicnim proIilima koji
premostavaju prostor izmedu dva krecnjacka stuba. Celicna zastakljena kupola je upravo oslonjena na
6 (sest) glavnih stubova. Visina atrija je cca 20,00 m
,
, visina kupole oko 8,00 m
,
. Patos atrija je na
podrumu od masivno zidanih svodnih konstrukcija.

409



I FAZA KONSTRUKTIVNE SANACIJE

Nakon svega sto se desilo usljed pozara i vremena nakon pozara od uticaja atmosIerilija i zima te
obrusavanja pojedinih konstruktivnih elemenata i rusenja kompletnih polja aule i vertikalnih zidova,
moralo se pristupiti konstruktivnoj sanaciji u obimu da se objekat sacuva od daljeg propadanja
odnosno od potpunog rusenja. U ovoj Iazi konstruktivne sanacije odmah se pocelo sa ocuvanjem
jezgra objekta tj. aule, zatim povezivanje vertikalnih zidova celicnim proIilima, a nakon svega da se
sanira celicna kupola i izradi novi krov.

NOSIVA SKELA AULE

Autor ovog teksta dobio je zadatak da projektuje skelu aule sa zadatkom da se skela uradi sa veoma
malim Iinansijskim sredstvima. Projekat skele je uraden na bazi podataka sa objekta, a na osnovu
dugogodisnjeg iskustva. Naime, skela je projektovana na bazi koristenja drveta, vertikalne cijevi i
ukrucenja su od celika teske cijevne skele O 159/150 mm, a sve horizontalne konstrukcije su drvene.
Ukrucenje skele horizontalno prema vanjskom zidu su sa span zavrtnjevima.

Kasnije se pokazalo da su pocetne pretpostavke da se u konstrukciju skele ubacuju drveni
konstruktivni elementi veoma dobre kod trece Iaze konstruktivne sanacije izmjene kamenih blokova.

Projektom skele je predvideno da se svaka strana aule prihvata sa po 12 (dvanaest) vertikala. Na taj
nacin svi stubovi u auli su obuhvaceni sa po 4 (cetiri) stuba.

Oslanjanje vertikalnih cijevi je preko bukovih pragova koji prenose opterecenje na zidove u podrumu
odnosno na krajnje dijelove svodnih konstrukcija.

410
Raspored vertikalnih cijevi skele aule je prema tome Iunkcionalno dat, da bis e sanacija pojedinih
stubova, svodova, pa i kompletnog srusenog dijela mogla rekonstruisati. Sadasnja Iunkcija ove nosive
skele je da preuzme sva opterecenja narusenih dijelova aule, po potrebi i kompletne aule i
pripadajuceg dijela kupole.

Nosiva skela aule data je u 3 (tri) etaze. Svaka etaza zavrsava se drvenim poklapacama 18 x 24.
Iskustveno, kombinacija drvo celik je najpovoljnija, veze se lakse ostvaruju, a za potrebe kasnije
sanacije mnogo je prilagodljivija. Za ovakav nacin rada posebno je izradena cijevna skela kako bi se
veza drvo celik dobro ostvarila.

Sa posebnom paznjom je izraden dio skele na poruseno dijelu aule. Naime, na ovakvim dijelovima
skela se radila po cijeloj visini srusenog dijela i zavrsavala sa regulatorima visine. Svodovi koji su
Iormirani nakon rusenja, morali su se prihvatati ovom skelom. Na licu mjesta su snimljene tacne
dimenzije, pa prema tome izradile remenate. Remenate su se radile iz iz 3 (tri) dijela i to tako da
pokrivaju po dvije cijevi u poduznom presjeku skele. Na skelu se i poklapaca radila iz tri dijela,
tako da preko regulatora visine omogucavaju razlicite potrebne pomake. Ovo je veoma vazno prilikom
preuzimanja pritisaka koje je potrebno pratiti i vrsiti komandu za regulaciju preko regulatora visine.
Isto tako, prilikom buduce sanacije moguce je jedan dio popustati i dio po dio sanirati. Veze
vertikalnih cijevi kompletne skele medusobno je pomocu cijevi O 48,3 mm i krutih i obrtnih spojnica.
Veze sa drvenim gredama ostvaruju se sa vertikalnim i horizontalnim zavrtnjevima za drvo O 20
100,00 mm.

Prilikom izvodenja pomenutih skela desile su se razlicite promjene. Prilikom izrade ovih skela
projektant je bio stalno prisutan i vrsio stalan nadzor. U toku prihvatanja aule zarusilo se jos jedno
polje stranica aule koje je brzo prihvaceno. U toku ovih radova postojala je stalna opasnost od
zarusavanja, otpadanja kamenih i drugih dijelova konstrukcije. Sav rad obavio se rucno.

Sanacija kupole je zahtijevala izradu radne platIorme. Zbog toga se morao izraditi srednji toranj da bi
se moglo premostiti dio izmedu skele stranica aule i srednjeg tornja.

Srednji toranj projektovan je sa namjenom da se na njemu izradi radna platIorma za sanaciju celicne
kupole. Radna platIorma je i nosiva, tako da se sav teret kupole moze prihvatiti na srednji toranj i
skelu aule. Na srednjem tornju postavljeni su regulatori visine koji omogucavaju pomak po visini i do
17,00 cm, sto znaci da se sav teret kupole i dodatne skele moze prihvatiti i vrsiti eventualna izmjena
pojedinih elemenata kupole. Podizanje platIorme koja se oslanja na skelu aule vrsi se na uobicajen
nacin bukovim klinovima zaklinjavanjem.

Srednji toranj je sestougaonog presjeka, oslonjen na celicni rostilj od nosaca INP 40. rostilj se oslanja
na zidove podruma preko drvenih podmetaca.

SANACIJA VERTIKALNIH ZIDOVA

Sanacija vertikalnih zidova u ovoj Iazi je povezivanje zidova horizontalnim celicnim valjanim
proIilima. U vertikalne zidove su se ustemavale horizontalne AB grede i busile kose busotine. Celicni
nosaci su se oslanjali na ove AB grede, a zatim kosim ankerima vezali sa zidovima. Ankeri su
zalijevani ekspandirajucim cementnim malterom. Nosaci su dijelovi nosivih stropnih konstrukcija.




411
SANACIJA KUPOLE

Nakon pazljivog ispitivanja uzetih uzoraka kupole, doslo se do zakljucka da se jedan manji dio mora
izmjeniti, a ostali dio ispjeskariti i oIarbati. Dva oslonca kupole su bile ostecena i ona su se morala
obnoviti. Na pomenutoj radnoj platIormi izradena je radna skela od cijevi O 48 mm i prislo se izradi
ovog dijela objekta. Prilikom sanacije lezista kupola se preko regulatora visine oslanjala na tesku
skelu, tom prilikom podizala i spustala na obnovljene oslonce.

SANACIJA KROVNE KONSTRUKCIJE

Krovna konstrukcija je u potpunosti izgorjela i ovdje se ne moze govoriti o sanaciji, vec o potpuno
novoj izgradnji. Za ove radove izraden je novi projekat drvne konstrukcije krova na bazi starih
podataka. Vrhovi zidova su se pazljivo restaurirali, izradeni su AB serklazi i na njih je montirana
drvena konstrukcija.

Objekat je pokriven bakarnim limom, a kupola je zastakljena.

II FAZA KONSTRUKTIVNE SANACIJE GRADSKE VIJECNICE U SARAJEVU

Najkon sto je zavrsena I FAZA konstruktivne sanacije, a nakon dvije godine pocela se raditi II FAZA.
U drugoj Iazi izvrseno je betoniranje svih stropnih konstrukcija kao i ojacanje zidova u prizemlju
prskanim betonom.

BETONIRANJE STROPNIH KONSTRUKCIJA

Projektom je predvideno da se AB. ploca oslanja na valjane proIile koji su sluzili i za povezivanje
vertikalnih zidova. AB. stropne ploce radile su se na lahkoj skeli, a oplata je bila od rendisane daske
debljine 24,00 mm, sto je omogucavalo ekonomicnije rjesenje i lakse prilogodavanje oplate.

Betoniranje stropova po etazama je bilo zahtjevno, jer prilaz mikserima i pumpi za beton bio je samo
na jednom mjestu.

OJACANJE VERTIKALNIH OPECNIH ZIDOVA U PRIZEMLJU

PodIaza sanacije na ovom objektu je bila ojacanje zidova prve etaze prizemlja. Naime, ovi zidovi su
najvise i stradali od pozara, a i opterecenjea na njih je veliko. Ojacanja su se vrsila na taj nacin sto su
se ocistili zidovi od ostataka maltera, prasine i ostalih raznih sastojaka vodom pod pritiskom. Zatim se
na zidu izbuse rupe (za vanjske zidove samo sa jedne unutrasnje strane). Unutrasnji zidovi su se
busili skroz. Na zidove su se postavljale armaturne mreze. Na vanjske zidove u busotine su se
ugradivali zavrtnjevi sa diblama, a za unutrasnje zidove su se koristili zavrtnjevi kroz zid i vezali
armaturnu mrezu sa obje strane zida. Na ove zidove se ugradivao prskani beton u dva sloja od po 5,00
cm masinom za torket.

III FAZA KONSTRUKTIVNE SANACIJE I REKONSTRUKCIJE

U V O D

U ovoj Iazu konstruktivne sanacije je predvidena potpuna izmjena kamenih stubova svih sest polja
aule i kamenih lukova iznad prizemlja. Radovi su detaljno projektovani. Izvrsena je i staticka provjera
dodatne skele, nosivosti horizontalnih greda i sl.
412

Projektom organizacije i tehnologije za III Iazu konstruktivne sanacije je predvideno da se za svako
polje unutar aule Iormira dodatna teska skela, da se takva skela Iormira i u hodnicima preko regulatora
i podmetaca do nivoa izmjene kamenih elemenata stubova. Potrebno je podrum potpuno podgraditi da
ne bi doslo do deIormacije na podu aule. Projektom je detaljno data organizacija i tehnologija gradnje.





IZRADA TESKE NOSIVE SKELE U AULI PRIZEMLJE SA UNUTRASNJE STRANE

Da bi se svi konstruktivni elementi aule u prizemlju mogli prihvatiti, izradena je dopuna teske nosive
skele prema unutrasnjosti objekta kako bi se mogli prihvatiti si lukovi. Planirano je da ovakvom
skelom u ovoj Iazi u prizemlju pokriju sva polja sto omogucava eIikasniji rad na zamjeni elemenata i
potpuno osigurava objekat u statickom smislu. Prije montaze remenata skela je sluzila kao radna skela
sa platIormama za skidanje maltera sa lukova i kupola. Kada se zavrsilo skidanje maltera ugradivale
413
su se remenate koje su se zatezale sa regulatorima visine montiranim na vertikalnim elementima skele,
odnosno kajlama.
Izrada teske nosive skele u auli uz postojecu skelu vrsila se u dvije Iaze. U prvoj je pokrivala polja br.
5, br. 3 i br. 4. Skela je djelimicno pokrivala i susjedna polja br. 2 i polje br. 6 do prvih srednjih
stubova. Skela se u drugoj Iazi montirala za polje br. 1, polje br. 2 i polje br. 6.

TLHNOLOCI}A UCRADN}L NOVIH KAMLNIH LLLMLNATA

Prema planiranoj semi radova obnova kamenih dijelova vrsila se polje po polje. U prvoj Iazi radilo se
polje br. 5, zatim polje br. 3 te polje br.4 i tako redom. U okviru ovih radova potpuno su izradena 6
novih ugaonih stubova i 6 srednjih stubova. U principu prvo su se u jednom polju obnovili ugaoni
stubovi, a zatim srednji stubovi. U prilozenim nacrtima data je osnova i presjek skele koja se montirala
za ove radove, a u potpunosti je zatvarala sva ova polja u prizemlju i spratu.

Tehnologija rada na izmjeni kamenih elemenata u jednom polju je bila sljedeca:

- na postavljenu skelu montirao se pristroj za prihvatanje ugaonog stuba desno uz prethodno
busenje nadkapitela koji se rusi tacno do gornje ivice Iuge gornjeg elementa. Zatim su se
busile 4 busotine O 40 mm, i ubacivale cijevi i montirali devijatori. Na teskoj skeli iznad
montirali su se nosaci i glavni nosac sa rasporedom kotvi. U busotine su uvlaceni kablovi za
prednaprezanje koji su sacinjeni od 6 O 7 mm zice za prednaprezanje;.

- Bocno, desno u susjednom polju vrsilo se ojacanje horizontalnih greda do srednjeg stuba u
prizemlju si na spratu;

- U sljedecoj Iazi prihvatali su se lukovi prvog reda lijevo na spratu u susjednom polju, zatim u
prizemlju ispod, hidraulicnim presama;

- Na izradenom pristroju za prihvatanje ugaonog stuba montirane su prese za prednaprezanje sa
unosenjem sile prihvatala u potpunosti tezinu ugaonog stuba. Potrebna sila za prihvatanje je
bila oko 77 KN po kablu a sila se postepeno unosila sa pracenjem ponasanja konstrukcije;

- Nakon toga se rusio nadkapitel i montirale dizalice za demontazu kamenih elemenata.
Dizalice su montirane na celicne vodilice, a koristena je jedna elektricna dizalica za brzo
podizanje odnosno spustanje sa mogucnoscu za Iino i precizno montiranje;

- Po zavrsetku montaze iznad prizemlja, betonirao se dio horizontalne grede sa prepustenom
armaturom, a zatim se nastavljala montaza kamena;

- Novi nadkapitel elemenat ugaonog stuba betonirao se na licu mjesta u celicnom kalupu.
Betoniranje se vrsilo sa betonom vece MB od projektovane od MB 30 koji ima osobinu
samougradljivosti (dodatak betonu ZETA SUPER koji ima visoku konzistenciju, a zadrzava
kvalitet) i betonom u koju je dat ekspanditor da bi se sprijecilo skupljanje betona;

- Poslije sedam dana odnosno od postizanja trazene MB u izbetoniranom elementu mogli su se
u potpunosti otpustiti kablovi, a postupak prihvatanja kao i izmjene stuba se prebacivao na
ugaoni stub istog polja lijevo. Da bi se ubrzali radovi izradena su dva pristroja za prihvatanje
ugaonih stubova. Nakon izrade ugaonih stubova u potpunosti se skidala podgrada i dio zida
ispod ugradenih INP proIila i demontirao unutrasnji red teske skele do prizemlja;

414
- Uz pomoc lahke skele i preostale teske skele remenata i oplata izvrseno je zidanje lukova i
kupola iznad prizemlja i betonirala horizontalna greda tako da kontinuirano povezuje ugaone
stubove sa srednjim stubovima.

I na kraju se vrsila ugradnja stubova sprata, zidanje novih lukova i kupola iznad sprata te zidanje
izbijenog zida do ispod celicnih proIila.


Svi navedeni radovi su se ponavljali polje po polje. Prilikom rada nisu primjecene deIormacije. Svi
radovi su se obavljali prema detaljnom planu rada presa za prednaprezanje i hidraulicnih dizalica.



LITERATURA:

Glavni projekat organizacije i tehnologije konstruktivne sanacije Gradske Vijecnice u Sarajevu Grupa
projektanata GP ZGP Sarajevo.
415
PROVERA NOSIVOSTI PROBNIM OPTERECENJEM
MEDUSPRATNE KONSTRUKCIJE KC-NIS
IZVEDENE U IMS-SISTEMU

Nebojsa Milovanovic, Zeljko Flajs, Zdenko Hribersek, Bojan Ivankovic


*
Institut IMS, Bulevar vofvode Misica br. 43, 11000 Beograd,
nebofsa.milovanovicinstitutims.rs

REZIME

Projektom rekonstrukcije postojeceg objekta Klinickog centra u Nisu, cija je gradnja zapoceta pre 30
god. i nije u potpunosti zavrsena, predvidena je nova organizacija i prenamena prostora. Novim
projektnim zadatkom, deIinisanim od strane Ministarstva zdravlja, bilo je potrebno ispitivanje probnim
opterecenjem unapred deIinisanih tavanica, radi provere nosivosti istih. S`obzirom da se radi o promeni
opterecenja koje je deIinisano novim projektnim zadatkom i koje je veceg inteziteta u odnosu na
opterecenje po prvobitnom projektu, ovakav zahtev je opravdan. Laboratorija za ispitivanje
konstrukcija INSTITUTA IMS obavila je ispitivanje probnim statickim opterecenjem meduspratne
konstrukcije izvedene u IMS sistemu.

KLJUCNE RECI: Provera nosivosti, staticko probno opterecenje, ispitivanje IMS tavanice


LOAD BEARING CAPACITY OF PRECAST FLOOR
STRUCTURE (IMS BUILDING SYSTEM) AT KC-NIS

ABSTRACT

Reconstruction design oI the Clinical Centre in Nis provide the new organization and the purpose oI
the space in the existing building ,guided by the Iact that aIter more than 30 years, the building haven`t
been Iully completed. The new terms oI reIerence, deIined by the Ministry oI Health, had to examine
the load bearing capacity oI precast Iloor structure to assess the Iloor structure capacity. Such a request
is reasonable because there was a change in the load which was deIined by the new terms oI the
reIerence and as there was more intensity than the load deIined by the old terms oI reIerence.
Laboratory Ior structures oI INSTITUTE IMS has done a prooI static load test, oI Iloor structure
derived in the IMS Building system.

KEY WORDS: Load bearing capacity, prooI static load test, Iloor structure testing



UVOD

Na osnovu dugog perioda od pocetka projektovanja i izvodenja objekta, doslo je do znatnih promena u
nacinu rada, opremi i standardima koje bolnicki objekti moraju da zadovolje. Ovo ima za posledicu i
promenu nivoa opterecenja na pojedinim delovima meduspratne konstrukcije postojeceg objekta, sto
se mora uzeti u obzir prilikom izrade projekta rekonstrukcije. Projektant rekonstrukcije je na osnovu
UDK: 692.5.046
Izvorni nauni lanak
416
novoprojektovanog stanja kojim je deIinisana nova organizacija prostora u objektu, odredio polja
meduspratne konstrukcije koja je bilo potrebno ispitati probnim opterecenjem. Odabrana polja su
reprezentativna za delove meduspratne konstrukcije na kojima je predviden visi intenzitet opterecenja
u odnosu na prvobitni projekat. Intenzitet statickog probnog opterecenja elemenata meduspratne
konstrukcije odredio je projektant rekonstrukcije.


OPIS KONSTRUKCIJE

Zgrada Klinickog centra sastoji se iz cetiri etaze, ukupne bruto povrsine 13 000 m
2
. Objekat se sastoji
iz tri bloka, A, B i C. Deo 'A sastoji se od niskog prizemlja, visokog prizemlja i dve etaze. Deo 'B
ima samo na jednom delu sve cetiri etaze, dok na vecem delu ima samo nisko prizemlje. Blokovi 'A i
'B projektovani su u montaznom skeletnom sistemu IMS, razvijenom u Institutu IMS. Montazni
elementi su od prethodno napregnutog betona, osim stepenista, rampi i liItovskog jezgra koja su
monolitna, livena na licu mesta. Raster stubova u poduznom pravcu objekta (ose J - W) je 6.90 m, a u
poprecnom pravcu (ose 21 - 31) 6.90 i 3.00 m.

Krovna i meduspratna konstrukcija se sastoje od montaznih tavanica, rastera 6.90 x 6.90 m i 6.90 x
3.00 m. Visina tavanice je 36 cm. Tavanica je kasetirana, odnosno sastoji se od rebara po obodu
tavanice debljine 16 cm, unutrasnjih rebara u trecinama raspona debljine 14 cm, odnosno 2x10 cm u
drugom pravcu, na spoju dva montazna dela tavanice i gornje ploce debljine 6 cm. Tavanice rastera
6.90 x 6.90 m, sastoje se iz tri montazna dela. Pri montazi, delovi tavanice se oslanjaju na privremene
celicne kapitele na stubovima i celicne privremene jarmove na spojevima delova tavanice.


PROGRAM ISPITIVANJA

Projektnim zadatkom deIinisani su elementi meduspratne konstrukcije (polja meduspratne
konstrukcije i ivicne grede) koje je bilo potrebno ispitati statickim probnim opterecenjem. Za tavanice
je bilo predvideno da se opterecuju jednako podeljenim povrsinskim opterecenjem, inteziteta 6.0
kN/m
2
, odnosno 7.0 kN/m
2
u zavisnosti od njihovog polozaja u objektu. U pitanju je totalno
opterecenje koje se nanosi na konstrukciju. Udeo korisnog opterecenja u prvom slucaju iznosi 100
(6.0 kN/m
2
), dok je u drugom slucaju gde je totalno opterecenje u iznosu od 7.0 kN/m
2
, udeo korisnog
opterecenja 71.42 (5.0 kN/m
2
), tj. 28.58 (2.0 kN/m
2
) za dodatno stalno opterecenje. Ivicne grede
tavanica se opterecuju jednako podeljenim linijskim opterecenjem, inteziteta 48.30 kN/m`, odnosno
41.40 kN/m`. Na osnovu podataka iz glavnog projekta ove konstrukcije, tavanice su se
dimenzionisale u odnosu na njihovu namenu, sa korisnim opterecenjem koje je iznosilo 4.0 kN/m
2
za
najoptereceniju tavanicu. Dodatno stalno opterecenje ostalo je isto, tj. 2.0 kN/m
2
. To je zahtevalo
ispitivanje tavanice na opterecenje koje je za 25 vece od projektovanog korisnog opterecenja za sve
tavanice koje se nalaze u nivoima od prizemlja do drugog sprata, dok je za tavanice u nivou krova to
povecanje 20.

417
Pos.19
Pos.G9
Pos.18 Pos.G8
Pos.S8

Pos.17
Pos.15
Pos.G7
Pos.S7
Pos.16


Slika 1. Dispozicija objekta sa rasporedom ispitanih ploca na drugom spratu
Figure 1. Block plan oI second Iloor with scheme oI tested Iloor structures


Probno opterecenje
Oznaka Element Izmedu osa Visinska kota
(kN/m
2
) (kN/m`)
POS 1 Tavanica O-P/25-26 -4.80 7.0
POS 2 Tavanica LJ-M/23-24 -4.80 7.0
POS 3 Tavanica J'-K/25-26 -4.80 7.0
POS 5 POS G2 Tavanica Greda R-S/22-23 R/22-23 +0.00 7.0 48.3
POS 7 Tavanica LJ-M/23-24 +0.00 7.0
POS 8 POS G3 Tavanica Greda JLK/23-24 K/23-24 +0.00 6.0 41.4
POS 9 Tavanica K-L/31-32 +0.00 6.0
POS 10 POS G4 Tavanica Greda V-VV/27-29 V/27-29 4.44 7.0 48.3
POS 11 Tavanica R-S/25-26 4.44 7.0
POS 12 Tavanica P-O/27-29 4.44 7.0
POS 13 POS G5 Tavanica Greda O-P/22-23 P/22-23 4.44 7.0 48.3
POS 14 POS G6 Tavanica Greda J'-K/23-24 K/23-24 4.44 7.0 48.3
POS 15 POS G7 Tavanica Greda V-VV/22-23 V/22-23 8.88 6.0 41.4
POS 16 Tavanica S-T/22-23 8.88 7.0
POS 17 Tavanica R-S/26-27 8.88 6.0
POS 18 POS G8 Tavanica Greda P-O/26-27 P/26-27 8.88 7.0 48.3
POS 19 POS G9 Tavanica Greda LJ-M/23-24 M/23-24 8.88 7.0 48.3
POS 20 POS G10 Tavanica Greda P-O/26-27 P/26-27 13.24 6.0 41.4
POS 21 POS G11 Tavanica Greda K-L/23-24 K/23-24 13.24 6.0 41.4

Tabela 1. Pregled ispitanih tavanica sa velicinama probnog opterecenja.
Table 1. Review oI tested Iloor structures with load testing value.

Nivo probnog opterecenja za ivicne grede je bio vrlo visok. To je uslovilo speciIican nacin
postavljanja probnog opterecenja. Tavanice su se ispitivale zajedno sa jednom od njenih ivicnih greda,
sto je bilo unapred deIinisano. Opterecenje ivicne grede izvrseno je povrsinskim jednako podeljenim
418
opterecenjem, koje simulira odgovarajuce linijsko opterecenje do nivoa koji izaziva ekvivalentne
uticaje, uticajima trazenim projektnim zadatkom. Merni preseci u kojima se mere uticaji od
apliciranog probnog opterecenja, postavljeni su na mestima maksimalnih uticaja u konstrukciji
dobijenih statickim proracunom. Za proracun racunskih vrednosti uticaja u tavanicama od ostvarenog
probnog opterecenja, usvojen je racunski model ravanskog rostilja oslonjenog na stubove. U
racunskom modelu su se pored posmatrane tavanice, posmatrale tj. modelirale i njene susedne
tavanice u cilju bolje simulacije oslanjanja ispitivane tavanice. Za probno opterecenje tavanica
koriscen je pesak u vrecama koji se nalazio na drvenim paletama (euro Iormata). Zbog nedovoljnog
prostora za opterecenje ivicnih greda, moralo se pristupiti drugom tipu tereta koji je na manjoj povrsini
imao vecu tezinu. Teret je bio u vidu betonskih kocki, spravljenih sa agregatom rude barita,
zapreminske tezine agregata od 4500-5000 kg/m
3
, sto je kao rezultat dalo kocke dimenzija 20x20x20
cm sa prosecnom zapreminskom masom od 3200 kg/m
3
. Probno opterecenje je nanoseno postupno do
punog inteziteta, u cetiri priblizno jednake Iaze. Svaka sledeca Iaza opterecenja je nanosena nakon
stabilizacije vertikalnih pomeranja usled nanetog probnog opterecenja u prethodnoj Iazi. Rasterecenje
tavanica, odnosno ivicnih greda takode je vrseno nakon stabilizacije vertikalnih pomeranja usled
nanetog maksimalnog probnog opterecenja. U svakoj Iazi nanosenja statickog probnog opterecenja na
tavanici, tj. ivicnoj gredi, merene su vrednosti vertikalnih pomeranja na mestima maksimalnih uticaja
prema statickom proracunu. Sema opterecenja po Iazama, data je u sledecem prilogu (Slika 2.-Slika
5.).


Slika 2. Sema opterecenja-I Iaza Slika 3. Sema opterecenja-II Iaza
Figure 2. Load testing scheme- I phase Figure 3. Load testing scheme- I phase



Slika 4. Sema opterecenja-III Iaza Slika 5. Sema opterecenja-IV Iaza
Figure 4. Load testing scheme- III phase Figure 5. Load testing scheme- IV phase
419

Slika 6. Sema opterecenja-V Iaza Slika 7. Sema opterecenja-VI Iaza
Figure 6. Load testing scheme- V phase Figure 7. Load testing scheme- VI phase


Slika 8. Sema opterecenja-VII Iaza Slika 9. Dispozicija mernih mesta
Figure 8. Load testing scheme- VII phase Figure 9. Instrumentation plan

Prikazane seme (Slika 2.-Slika 8.) rasporeda opterecenja po Iazama su dobijene tako da simuliraju
povrsinsko opterecenje od 7.0 kN/m
2
koje je deIinisano novim projektnim zadatkom. Racunske
vrednosti vertikalnih pomeranja i momenta savijanja dobijene za novoprojektovano opterecenje su
ekvivalentne sa vrednostima vertikalnih pomeranja i momenta savijanja za ovakvu postavku
opterecenja za Iazu IV kada se razmatrala samo meduspratna konstrukcija, tj. za Iazu VII kada su se
razmatrale meduspratna konstrukcija i njena ivicna greda. Opterecenje koje se nalazilo na jednoj paleti
je iznosilo 9.9 kN/m
2
na povrsini od 120x80 cm sa medusobnim razmakom izmedu paleta u
poprecnom pravcu od 25 cm, dok je opterecenje ivicne grede po Iazama V, VI i VII respektivno
iznosilo 12.93 kN/m
2
, 20.08 kN/m
2
i 25.86 kN/m
2
na povrsini od 250x125 cm, sto je u potpunosti
odgovaralo postavkom, linijskom opterecenju od 48.3 kN/m`. Uticaji probnog opterecenja u
posmatranim poprecnim presecima tavanica i ivicnih greda izrazeni su preko izmerenih vrednosti
vertikalnih pomeranja. Vertikalna pomeranja glavne konstrukcije merena su mehanickim ugibomer-
satovima marke ,Huggenberger' sa tacnoscu ocitavanja od 0.01 mm. Raspored mernih mesta dat je
dalje u tekstu. (Slika 9.)

ANALIZA REZULTATA ISPITIVANJA

Vrednosti izmerenih vertikalnih pomeranja na montaznim tavanicama krecu se u granicama od 1.70-
4.25 mm. Maksimalna vrednost izmerenih vertikalnih pomeranja iznosi v
max,m
4.25 mm, dok je
odgovarajuca racunska vrednost v
max,r
4.10 mm u Iazi VII, na tavanici POS 5. Vrednosti izmerenih
vertikalnih pomeranja na ivicnim gredama krecu se u granicama od 1.55-3.20 mm. Maksimalna
vrednost izmerenih vertikalnih pomeranja iznosi v
max,m
3.20 mm, dok je odgovarajuca racunska
vrednost v
max,r
3.25 mm u Iazi VII, na ivicnoj gredi POS G2 na tavanici POS 5. Poredenje
420
maksimalnih izmerenih i racunskih vrednosti vertikalnih pomeranja ispitane tavanice i ivicne grede
prikazano je na slici (Slika 10.).


Slika 10. Vrednosti izmerenih i racunskih vertikalnih pomeranja na
tavanici POS 5, tj. na ivicnoj gredi u osi R-POS G2
Figure 10. Values oI vertical displacements on Iloor structure at POS 5
and edge beam at POS G-2

Iz poredenja vrednosti izmerenih vertikalnih pomeranja u posmatranim mernim presecima, sa
odgovarajucim racunskim vrednostima od ostvarenog probnog opterecenja, moze se zakljuciti da se
izmerene vrednosti nalaze u granicama odgovarajucih racunskih vrednosti za posmatranu Iazu
probnog statickog opterecenja ili su veoma bliske njima. Pre pocetka ispitivanja probnim
opterecenjem, izvrsen je kompletan vizuelni pregled konstrukcije u cilju uocavanja eventualnih
ostecenja koja bi mogla da kompromituju nosivost tavanice. U toku nanosenja probnog opterecenja i
nakon rasterecenja svake od ispitanih elemenata meduspratne konstrukcije nisu uocena bilo kakva
nova ostecenja na opterecenoj tavanici i tavanicama u susednim poljima, koja bi ugrozavala nosivost i
trajnost konstrukcije.

ZAKLJUCAK

Na osnovu zahteva investitora, a u skladu sa novim projektnim zadatkom za ispitane elemente
meduspratne konstrukcije koja je izvedena u sistemu IMS, moze se zakljuciti da novoprojektovano
opterecenje koje je u proseku vece od prvobitnog za 25, sa sigurnoscu mogu prihvatiti sve tavanice i
ivicne grede na posmatranom objektu.


LITERATURA

Klinicki centar u Nisu-Glavni gradevinski projekat, Centroprojekt, 1980.
Izvestaj o ispitivanju postojece konstrukcije objekta u KC Nis u Nisu, Institut IMS, 2010.


421




JEDAN SLUCAJ NEKVALITETNO IZVEDENE
FASADNE OBLOGE SA PREDLOGOM SANACIJE


Dragica Jevtic
*
, Jelena Markicevic
**


*
Gradevinski fakultet Univer:iteta u Beogradu Bul. kralfa Aleksandra 73, Beograd,
dragicaimk.grf.bg.ac.rs
**
Jisoka poslovno-tehnicka skola strukovnih studifa u Uicu Trg Svetog Save 34, Uice,
felenamarkicevicvahoo.com


REZIME :

U radu je prikazan primer nekvalitetno izvedene Iasadne obloge na jednom stambeno-poslovnom
objektu. Kako je neposredno po zavrsetku izvodenja Iasaderskih radova doslo do ociglednih ostecenja
na jednom delu Iasade, izvrseno je ispitivanje kvaliteta izvedenih radova, kontrola primenjenih
materijala i njihove usaglasenosti sa tehnickom dokumentacijom i tehnickim uslovima. Posle analize
rezultata laboratorijskih ispitivanja, data je ocena stanja kvaliteta izvedenih radova i predlog sanacije
Iasade predmetnog objekta.

KLJUCNE RECI : Kvalitet, materijal, malterska kompozicija, sanacija, Iasada


CASE OF BADLY EXECUTED FACADE WITH
REPAIRMENT PROPOSAL

ABSTRACT :

The paper demonstrates an example oI badly executed Iacade oI an apartment/oIIice building. As
obvious damage to one part oI the Iacade was present immediately aIter the works have been
completed, an investigation into the quality oI construction works was carried out, together with control
oI the used materials and their compliance with technical documentation and technical conditions. AIter
analyzing the results oI laboratory tests, the assessment oI the state oI the construction works was
presented, alongside the proposed repairment measures Ior the Iacade oI the building in question.

KEYWORDS : quality, material, mortar , repair, Iacade


UVOD

Predmet ovog rada je ispitivanje, i predlog sanacije Iasade jednog objekta, na kojoj su se javila
ostecenja, vrlo brzo po zavrsetku Iasaderskih radova. Na Iasadnim povrsinama pojavile su se pukotine
u zavrsnom sloju, kao i klobucanje-korusenje, odvajanje i delimicno odvajanje komada tog sloja, pa je
bilo neophodno utvrditi uzroke ovih ostecenja i preduzeti mere sanacije.
UDK: 692.232.059.3
Struni lanak
422

PROGRAM ISPITIVANJA

Sprovedene su sledece aktivnosti:
- proucavanje dostupne tehnicke dokumentacije za predmetni objekat, vizuelni pregled na licu mesta,
uzimanje uzorka maltera na terenu, potrebna laboratijska ispitivanja, analiza prikupljenih nalaza i
rezultata ispitivanja, ocena kvaliteta ugradenog materijala na objektu i predlog sanacije.


TEHNICKI USLOVI KOJI SE ODNOSE NA RADOVE NA FASADI

U tehnickoj dokumentaciji za predmetni objekat, prema glavnom arhitektonsko gradevinskom projektu i
usvojenom Predmeru i predracunu radova, u okviru zidarskih radova predvideno je :
- Malterisanje Iasade u dva sloja cementnim malterom, delove od betona prethodno isprskati cementnim
mlekom ,
a u okviru Iasaderskih radova predvideno je :
- Bojenje Iasade bojama na bazi sintetickih smola kvaliteta ,Fasakril, ,Fasadekszbuka ili slicno.
Priprema podloge u svemu prema uputstvu proizvodaca.


NALAZI U VEZI IZVEDENOG FASADNOG SLOJA

Uvidom na licu mesta, konstatovana je pojava pukotina u zavrsnom sloju Iasadnih povrsina, kao i
klobucanje-korusenje, odvajanje i delimicno odvajanje komada tog sloja. S lakocom su uzeti uzorci
ugradenog materijala za potrebna laboratorijska ispitivanja. Pregledom ostecenja na objektu i vizuelno-
makroskopskim pregledom uzetih uzoraka zavrsnog Iasadnog sloja, zakljuceno je da je kao zavrsni
Iasadni sloj premaz primenjen neki od projektom predvidenih materijala tipa ,Fasakril, ,Fasadeks
ili slicno (na licu mesta nije bilo moguce precizno utvrditi koji je konkretan materijal u pitanju).
Konstatovano je da je taj premaz izveden preko izvesne podloge sloja koji nije cementni malter, kako je
tehnickom dokumentacijom predvideno. Naime, radilo se o materijalima maleru za malterisanje ili o
nekom neadekvatno tankom sloju za izravnavanje Iasadne povrsine (glet masi) koji su vrlo ,trosni i
koji u svemu odgovaraju izvesnoj malterskoj kompoziciji na bazi kreca.
Sam ,Fasakril, ,Fasadeks ili slican materijal premaz, nanet preko opisane podloge, vizuelno je
ostavljao potpuno zadovoljavajucu utisak.


REZULTATI LABORATORIJSKIH ISPITIVANJA

Napred izneta pretpostavka o kvalitetu podloge preko koje je izveden zavrsni Iasadni premaz potvrdena je
rezultatima i zakljuccima laboratorijskih ispitivanja. Izvrsena je mineraloska analiza uzoraka uzetih sa
ostecene Iasade predmetnog objekta.
Sprovedena ispitivanja pokazala su sledece :
- u okviru podloge preko koje je izveden zavrsni Iasadni premaz postoje zrna agregata, koja se sa lakocom
izdavajaju iz upotrebljene malterske kompozicije. Radi se pretezno o zrnima kvarca, nesto Ieldspata i
sporadicnim zrnima muskovita;
- u vezivnoj komponenti u okviru predmetne podloge malterske kompozicije dominantan je kalcit
( kalcijumkarbonat krecnjak), sa manjim sadrzajem gipssa;
- kod uzoraka na kojim su sprovedena ispitivanja konstatovana je znacajna vlaznost:
- u ispitivanom uzorku nisu uoceni mineralni produkti hidratacije cementa.
423
Sve napred navedeno ukazuje da se u slucaju konkretne podloge preko koje je izveden zavrsni premaz
radi o malterskoj kompoziciji na bazi kreca, uz dodatak izvesne manje kolicine gipsa.



Slika 1. Izgled uzorka zavrsnog Iasadnog sloja , sa lica' - slika levo, i ,sa nalicja'- slika desno
Figure 1. Appearance oI the sample oI the sample oI Iinal Iasade layer ,outIide' - Iigure leIt,
and layer , inIide' - Iigure right



ANALIZA PRIKUPLJENIH NALAZA I REZULTATA

Na bazi prikupljenih nalaza i rezultata ispitivanja proizilazi sledece :
- u okviru zavrsnog Iasadnog sloja primenjen je neki od projektnom dokumentacijom predvidenih
materijala premaza na bazi sintetickih smola tipa tipa ,Fasakrila, ,Fasadeksa ili slicnog:
- sam zavrsni premaz, nanet preko podloge, vizuelno ostavlja utisak materijala zadovoljavajuceg
deklarisanog kvaliteta;
- podloga preko koje je neposredno nanet zavrsni premaz ne odgovara onoj koja je predvidena projektom.
Prema projektnoj dokumentaciji, u predmeru i predracunu radova navodi se da je podloga cementni
malter u dva sloja, koji je na betonskim povrsinama nanet preko sloja cementnog mleka;
- na bazi sprovedenih laboratorijskih ispitivanja proizilazi da je zavrsni Iasadni premaz (,Fasakril,
,Fasadeks ili neki slican materijal) u konkretnom slucaju neposredno nanet preko podloge u vidu izvesne
malterske kompozicije na bazi kreca iz dodatak manje kolicine gipsa;
- navedenu maltersku kompoziciju karakterise vrlo velika trosnost, posto malterske kompozicije na bazi
kreca kao veziva uvek imaju znatno niza mehanicka svojstva u poredenju sa kompozicijama sa
cementom, odnosno sa krecom i cementom (tzv. produzni malteri) ;
- osim navedenog, predmetnu maltersku kompoziciju karakterise i higroskopna vlaga upijena iz vazduha,
sto takode predstavlja jednu od karakteristika kompozicije na bazi kreca i gipsa.


OCENA KVALITETA IZVEDENE FASADE

Na bazi svega napred recenog proizilazi zakljucak da je u konkretnom slucaju rec o Iasadnoj povrsini
neprihvatljivo niskog kvaliteta. Primarni argument za ovaj zakljucak lezi u cinjenici da je zavrsna obrada
Iasade, izvedena apliciranjem izvesnog Iasadnog premaza (,Fasakrila, ,Fasadeksa ili nekog slicnog
424
materijala), u datom slucaju neposredno naneta preko apsolutno neadekvatne podloge. Naime, predmetna
podloga je izvedena u vidu izvene malterske kompozicije na bazi kreca uz dodatak manje kolicine gipsa,
sto ne odgovara tehnickim uslovima za primenu navedenih premaza na bazi sintetickih smola, koji prema
uslovima proizvodaca, zahtevaju nanosenje preko cvrstih i stabilnih podloga.
Ovde se jos jednom naglasava, da primenjenu podlogu za nanosenje zavrsnog Iasadnog premaza
karakterisu veoma niske mehanicke karakteristike (trosnost), a takode i higroskopnost, tako da je ubrzo
nakon okoncanja radova na Iasadi predmetnog objekta, na Iasadnim povrsinama moralo doci do
znacajnog ispoljavanja odredenih nedostataka. Pojava tih nedostataka, prema svemu recenom, primarno je
uslovljena niskim kvalitetom podloge, preko koje je apliciran zavrsni Iasadne premaz (,Fasakril,
,Fasadeks ili neki slican materijal), tako da je u takvoj situaciji, a pod uticajem neizbeznih
termohigrometrijskih Iaktora, na predmetnoj Iasadnoj povrsini u velikom obimu doslo do pojava pukotina
u zavrsnom sloju, kao i do klobucanja korusenja, odvajanja i delimicnih odvajanja komada tog sloja.


PREDLOG SANACIJE

S obzirom da je u konkretnom slucaju, po svemu sudeci, zavrsna obloga na celokupnoj dvorisnoj Iasadnoj
povrsini predmetnog objekta izvedena na isti napred opisan neadekvatan nacin jedino ispravno
sanaciono resenje u konkretnom slucaju predstavlja rusenje nekvalitetno izvedenih radova, potpuno
uklanjanje celokupnog zavrsnog sloja postojece Iasade i izrada kvalitetnog novog sloja, u skladu sa
projektnom dokumentacijom i tehnickim uslovima za izvodenje Iasaderskih radova koje propisuju
proizvodaci Iasadnih premaza na bazi sintetickih smola. Jedino na ovaj nacin dobice se Iasada koja ce
ispunjavati neophodne estetske i tehnicke zahteve i koju ce, a sto je posebno vazno, karakterisati
neophodan nivo trajnoisti.


ZAKLJUCAK

Izvodenje Iasaderskih radova, kod kojih je doslo do odstupanja od projektom predvidenih gradevinskih
materijala u smislu njihovog sastava, kvaliteta i tehnickih uslova za njihovu primenu, dovodi do brzog
ostecenja Iasadne povrsine. Znamo da estetski Iaktor ne garantuje kvalitet i trajnost izvedenih radova, a
primena krecnih kompozicija bez cementne komponente je nedopustiva na povrsinama izlozenim uticaju
atmosIerskih Iaktora (vlaga, promene temperature). U ovom slucaju, ponovna montaza i demontaza
Iasadne skele, radovi na rusenju i ciscenju Iasadnih povrsina od nekvalitetno uradenog Iasadnog sloja,
izrada cementog ili produznog maltera u dva sloja, uz eventualno prethodno prskanje povrsina cementnim
mlekom, pa zatim izrada Iasade (,Fasakrilom, ,Fasadeksom ili nekim slicnim materijalom na bazi
sintetickih smola), dovodi do znatnog poskupljenja gradnje objekta, odnosno dodatnih ulaganja, a sve
zbog primene neodgovarajuceg materijala, nepridrzavanja tehnickih propisa i zakonske regulative u
gradevinarstvu.


LITERATURA

|1| Muravljov M., Jevtic D.: Gradevinski materijali 2, Akademska misao, Beograd, 2003.
|2| Radulovic R., Muravljov M., Demisenko I., Kvalitet cementne kosuljice pri njenom izvodenju na klasican
nacin, Materijali i konstrukcije br.1. god.2010. str. 52-61.

425



PREGLED TRENUTNOG STANJA PRIMJENE
KOMPOZITNE ARMATURE U SANACIJI
KONSTRUKCIJA


Natasa Kopitovic Vukovic, Nebojsa Duranovic

Gradevinski fakultet Univer:iteta Crne Gore, Cetinfski put bb, Podgorica, natalvac.me


REZIME

Ovaj rad ustvari predstavlja pregled sadasnje i buduce upotrebe FRP kompozitnih materijala u
gradevinskoj inIrastrukturi, nastao kao osvrt na znacajni porast njihove primjene u posljednje tri-cetiri
decenije. U radu su navedene vrste konstrukcija koje su nastale od FRP kompozitnih materijala, kao i
najpovoljniji nacin koriscenja kompozita u gradevinarstvu. U zakljucku rada se objasnjava kljuc
uspjeha naprednih kompozitnih polimjera u gradevinskoj inIrastrukturi i predlazu se podrucja u kojima
se, ukoliko su upotrijebljeni na inovativan nacin, mogu ubuduce koristiti s velikom prednosti.

KLJUCNE RIJECI: FRP, sanacija, gradevinska inIrastruktura, hibridne konstrukcije, inovacije



A SURVEY ON THE CURRENT USAGE OF FRP
COMPOSITES IN REHABILITATION OF CONSTRUCTIONS


ABSTRACT

This paper is actually a review oI present and Iuture utilisation oI FRP composite materials in civil
inIrastructure, due to the rapid growth oI their application over the past three to Iour decades.Various
types oI structures, which have been developed Irom the FRP composite materials, were demonstrated
in the paper, and also the most beneIicial way to utilize composites in civil engineering. The paper
concludes by summarising key successes oI the advanced polymer composite in the civil inIrastructure
and suggests areas in which, iI they are employed innovatively, FRP composites could be used with
great advantage.

KEYWORDS: FRP, rehabilitation, civil inIrastructure, hybrid structures, innovations


UVOD

Prije rasprave o postojecim i buducim kompozitnim konstrukcijskim sistemima u gradevinarstvu,
vazno je poznavati karakteristike materijala koje ga cine atraktivnim u nekim oblastima gradnje, kao i
druge karakteristike koje se moraju poboljsati, u cilju postizanja potpunog povjerenja u materijal.
UDK: 691.87
Pregledni (struni) rad
426
FRP se zbog svojih prednosti (male tezine, lakoce ugradnje, niskog odrzavanja, otpornosti na koroziju,
visokog koeIicijenta konstrukcione povoljnosti i niske cijene u odnosu na vijek trajanja) siroko koriste
u gradevinarstvu, automobilskoj industriji i procesu modeliranja.

Objekti gradevinske inIrastrukture imaju uobicajeni zivotni vijek oko 100 godina. Neizbjezno je da ce
se vremenom od konstrukcija ocekivati da ispune zahtjeve koji prvobitno nijesu postojali, a koji su
nastali prvenstveno usljed povecanja pokretnog i nepokretnog opterecenja i propadanja upotrijebljenog
materijala. Savremeni vid projektovanja, pracen zahtjevima nove, moderne tehnike je takode unio
izmjene u sadasnje propise.

Pokazacemo kako jedinstvene karakteristike FRP kompozita mogu biti iskoriscene na vise nacina:

u cilju Iormiranja konstrukcija izradenih samo od FRP kompozita;

u kombinaciji s drugim inzenjerskim materijalima za poboljsanje krutosti, cvrstoce i trajnosti

samog kompozita i

za stvaranje buducih generacija FRP gradevinskih elemenata.

PRIMJENA FRP KOMPOZITNIH MATERIJALA

Hibridni konstruktivni sistem, sastavljen od optimalno kombinovanih FRP kompozita i tradicionalnih
materijala kao sto su beton i / ili celik, su trenutno glavna tema interesovanja, sa stanovista upotrebe
kompozitnih materijala u izgradnji novih konstrukcija.

Navedene kombinacije mogu obrazovati razne strukturne Iorme, kao sto su:

1. Kolovozna ploca i gornji stroj mosta izradeni od FRP kompozita;
2. Sanacija AB greda spoljasnjim ojacanjem plocama i direktnom montazom FRP sipki na
spoljnu povrsinu elementa;
3. Sanacija celicnih greda spoljasnjim ojacanjem plocama;
4. Sanacija AB stubova koriscenjem FRP kompozita;
5. Armiranje betonskih greda i ploca koriscenjem FRP sipki.

Strukturna analiza i projektovanje ovih sistema u nacelu ne predstavlja problem, dok odgovarajucim
ispitivanjem, konstrukcijom i izradom, FRP kompoziti mogu produziti zivotni vijek i znacajno
smanjiti troskove odrzavanja u odnosu na odgovarajucu konstrukciju od tradicionalnih materijala.

1. Kolovozna ploca i gornji stroj mosta izradeni od FRP kompozita

Kolovozna ploca mosta je njegov najosjetljiviji elemenat, samim tim sto je direktno izlozena
opterecenju od vozila, zatim hemijskim uticajima, kao i uticajima temperature i vlage. Prednosti njene
zamjene sa FRP plocom su mala tezina; otpornost na koroziju; brzo postavljanje, uz minimalno
ometanje saobracaja; velika cvrstoca, uz visoke koeIicijente sigurnosti, kao i nizi troskovi zivotnog
ciklusa. Mala tezina ovih ploca, kao i jednostavnost i brzina postavljanja, omogucavaju izvanrednu
ustedu u vremenu i radu. Korak dalje je omogucila nova tehnologija postavljanja pomocu spona |Lee,
2007|, kojom je dokazano da mostovska konstrukcija moze biti zamijenjena u roku od nekoliko sati.

2. FRP sistem za spoljasnje ojacanje

Ojacanje betonskih konstrukcija se moze obaviti spoljasnjim oblaganjem pomocu
427
kompozitnih materijala. Ova tehnika se pokazala kao uspjesna alternativa mnogo skupljoj zamjeni
ovih konstrukcija. Njena eIikasna primjena kod AB greda se vidi kroz veliki broj sprovedenih
eksperimenata |Smith i sar., 2002|. Raspravljalo se i o smjernicama za buduca ispitivanja FRP
kompozita u betonskoj proizvodnji |Porter i sar., 2007|.
FRP kompoziti svoju primjenu nalaze i u ojacanju prednapregnutih nosaca, koji su skloni
zamoru celika. Da bi povecali granicnu nosivost na savijanje, ovi nosaci iziskuju spoljasnje ojacanje
pomocu karbonskih kompozitnih ploca (CFRP). U radu |Reed i sar., 2004| na primjeru ostecenog 30-
godisnjeg betonskog nosaca, dokazano je da se smicuca nosivost, kao i nosivost na savijanje, mogu
bitno povecati ovim vidom sanacije.
U poredenju sa ispitivanjima izvrsenim na gredama, broj teorijskih ispitivanja ojacanja AB
ploca pomocu FRP kompozita, ogranicen je. Zato je Za modeliranje njihovog ponasanja koriscen je
metod konacnih elemenata, kao najeIikasniji numericki metod. Utvrdeno je da se ovom vrstom
ojacanja, nosivost ploce koja nosi u dva pravca, povecava i do 200 |Ebead i sar., 2004|.
Takode je vrseno i uporedenje analitickog i eksperimentalnog modela, pri cemu je utvrdena dobra
usaglasenost dobijenih rezultata |Michel i sar., 2009|.
NSM tehnologija (Near SurIace Mounted) za povecanje nosivosti na savijanje i smicanje
ostecenih AB elemenata (kao i drvenih i zidanih), sastoji se u ugradivanju FRP stapa, kruznog ili
pravougaonog poprecnog presjeka, u betonsku povrsinu. Pri tom su ugradeni elementi zasticeni od
uticaja spoljasnje sredine, tako sto se potpuno pokrivaju prionljivom epoxy smolom. U radu |De
Lorenzis i sar., 2001| dokazana je eIikasnost ove vrste ojacanja, pri cemu je smicuca nosivost AB
grede, bez celicne armature, porasla za 106.

3. Sanacija celicnih greda pomocu spoljasnjeg ojacanja

Korozija, zamor i nedostatak pravilnog odrzavanja su, uglavnom, glavni uzrocnici propadanja celicnih
konstrukcija. Velika zatezna cvrstoca i modul elasticnosti karbonskih kompozitnih materijala (CFRP),
ih cini materijalima idealnim za ojacanje celicnih konstrukcija. Uspjesnost ove metode zavisi
prvenstveno od kvaliteta i ispravnosti veze kompozitni materijal - celik, kao i od eIikasnosti
upotrijebljene prionljive materije.

4. Sanacija AB stubova koriscenjem FRP compozita

U ovom slucaju, najveca paznja je usmjerena ka ojacanju AB stubova, u cilju prihvatanja seizmickog
opterecenja. Naime, veliku zabrinutost izaziva ponasanje konstrukcija koje nijesu projektovane na
seizmicko, vec samo na gravitaciono opterecenje. Ove konstrukcije posjeduju neodgovarajucu
duktilnost, kao i nedostatak snage. Utvrdeno je da se ovim vidom sanacije moze znacajno poboljsati
otpornost na poprecne deIormacija stubova.

5. Armiranje betonskih greda i ploca koriscenjem FRP sipki.sipke kao armatura betonskih greda i
ploca

FRP sipke su se zbog svojih karakteristika nametnule kao logican izbor zamjene celicne armature.
InIrastruktura, mostovi, morska sredina ili hemijska postrojenja su primjeri primjene ove armature.
Zbog svoje otpornosti na koroziju, upotreba FRP sipki moze smanjiti troskove odrzavanja i sanacije,
dok se njihova magnetna neutralnost moze iskoristiti kada se zele izbjeci smetnje od magnetnog polja.
Zbog razlicitih mehanickih svojstava, ponasanje FRP armature se prilicno razlikuje od ponasanja
tradicionalne celicne. Takode i trajnost ovih sipki nije jasna tema, pa cak tezi da bude i kompleksnija
od korozije celika, zato sto na degradaciju materijala uticu komponente kompozitnog materijala. Stoga
su mnoga istrazivanja sprovedena na tu temu |Ceroni i sar., 2006|, u cilju obezbjedivanja pouzdanih
pravila, koja bi se implementirala u propise.
428
Americki Institut za beton (ACI), izdao je 2008.godine dva nova Prirucnika za armaturu u betonu:
- Odredbe za projektovanje uz upotrebu FRP kompozitnih sipki;
- Odredbe za karbonsku i staklenu FRP armaturu u betonu.



SMJERNICE ZA BUDUCU UPOTREBU FRP KOMPOZITA U GRADEVINSKOJ
INDUSTRIJI

Najjednostavniji nacin da se novi materijal uvede u konstrukciju i odatle se upoznamo sa njegovim
mogucnostima, lezi u zamjeni tradicionalnih materijala s novim. Inovacija u FRP kompozitnim
materijalima osamdesetih godina proslog vijeka, ostvarila je veoma brz napredak u gradevinarstvu.

Najvece interesovanje je vladalo za kombinovanje FRP kompozita sa tradicionalnim materijalima, ali
je i odredeni broj istrazivanja usmjeren ka "all FRP" konstruktivnim elementima, tj. onim elementima,
uglavnom kod mostova i zgrada, izradenim iskljucivo od kompozitnih materijala.

Glavni nedostaci FRP kompozita leze u njihovoj relativno krhkoj prirodi, u odnosu na tradicionalne
gradevinske materijale, kao i u relativnom neiskustvu nekih od FRP projektanata i, generalno
posmatrano, izvodaca konstrukcije, sto je rezultiralo upotrebom visokih sigurnosnih Iaktora u
projektovanju. Visoke cijene ovog materijala su jos jedan Iaktor koji donekle ogranicava njegovu vecu
primjenu, ali kada se u obzir uzme zivotni vijek konstrukcije i dugotrajnost materijala, cijena njegovog
koriscenja je uglavnom niza od cijene tradicionalnih materijala.

Buducnost primjene FRP kompozita, kao i nacini nadgledanja i pracenja konstrukcija tokom njihovog
zivotnog vijeka u, veoma cesto, nepovoljnom okruzenju, zavise od inovativnosti ideja.

U posljednje tri decenije je izlozeno nekoliko interesantnih ideja koje su pokazale kako FRP
kompoziti pruzaju mogucnosti upotrebe tamo gdje tradicionalni materijali nijesu pogodni.

Jos davne 1987. godine proIesor Urs Meier iz EMPA, Svajcarska, predlozio je da se CFRP
kompozitni materijali, tj. karbonski kompoziti, upotrijebe za izradu kolovozne ploce i kablova,
potrebnih za izgradnju mosta preko Gibraltarovog moreuza. Imajuci u vidu da bi celicni kablovi bili
ograniceni u tom slucaju, jer nisu mogli imati podrsku vlastite tezine, a most je trebao obuhvatiti
minimalni sredisnji raspon od 8.4 km, Meier je pokazao da bi upotreba komponenti od kompozitnih
materijala znacajno uticala na premoscavanje ogranicavajucih raspona, i time je stvorio uslove za
izgradnju takvog mosta.

Nekim kasnijim ispitivanjima je utvrdeno da su karbonski ugradeni kablovi idealno rjesenje u slucaju
izrazito dugih rasponskih konstrukcija. Njihove karakteristike kao sto su: mala speciIicna tezina,
izrazena otpornost na zamor i koroziju, su im obezbijedile prednosti u upotrebi u mostovskim
konstrukcijama. Specijalne mjere opreza su potrebne pri odabiru sistema ankerovanja ovih kablova.

Ponasanje zgrada usljed dejstva eksplozije je uvijek aktuelno pitanje. Mnoge stare zgrade sa
nearmiranim zidovima ispune, imaju malu nosivost na savijanje i krto ponasanje pri lomu, pa su
samim tim i neotporne na opterecenja van svoje ravni. U radu |Casadei i sar., 2007| ispitivan je
hibridni sistem, koji objedinjuje visoku cvrstocu FRP sistema sa duktilnoscu poliuretanske smole, cije
se izduzenje krece i do 400. Na taj nacin se postize sljedece: zidovima ispune se obezbjeduje
neophodna snaga pri dejstvu opterecenja van njihove ravni; stvara se balisticki sloj, koji hvata letece
krhotine, nastale usljed eksplozije; ojacani zidovi postaju deIormabilni u dovoljnoj mjeri, da bi bili u
stanju da rasipaju energiju a da ne dozive gubitak nosivosti.

429
U radu |Asprone i sar., 2008|, vrseno je ispitivanje pregrada od staklenih kompozita (GFRP),
postavljenih u cilju zastite aerodromske inIrastrukture od zlonamjernih akcija ili prirodnih dogadaja.
Sprovedeni testovi su utvrdili da su koriscenjem ovog vida zastite obezbijedene visoke strukturne
perIormanse, bez ometanja radio komunikacije. GFRP pregrade su u stanju da se odupru udarima
eksplozije i da ublaze talas soka.

Recikliranje strukturnih kompozitnih materijala je veoma znacajno, mada ima odredena
ogranicenja. Proizvodni proces mora biti ispitan da bi se utvrdile eventualne izmjene u konstrukciji, a
sve u cilju ponovnog koriscenja materijala. Americka vojska je narucila dva mosta, kapaciteta oko 130
tona, napravljena iskljucivo od recikliranog materijala - potrosacke i industrijske plastike. Ovakvi
primjeri moraju biti sagledani kao odlicni nacini upotrebe FRP otpada.
Nedavno je ovaj otpad izazvao zabrinutost sirom svijeta, sa stanovista zastite zivotne sredine. Mediji
su objavili podatak da se oko devet tona FRP otpada generise svaki dan u Puducherry-ju, gradu u
Indiji, a njegovo spaljivanje bi iziskivalo intenzivne troskove, a ujedno bi izazivalo i zagadenje
vazduha. Komitet za kontrolu zagadenja u Puducherry, Odjeljenje za nauku, tehnologiju i zivotnu
sredinu (DSTE), pronasao je nacin upotrebe ovog otpada u izradi opeke. Istrazene su mogucnosti
dobijanja cigle II klase, koriscenjem FRP otpada, zajedno sa elektroIilterskim pepelom iz obliznje
elektrane, gipsom, pijeskom, krecom i vodom. FRP cigle ispunjavaju propisane standarde u pogledu
cvrstoce i upijanja vode i mogu se koristiti za posebne gradevinske svrhe.

Primjer novog, inovativnog nacina upotrebe kompozita je zamjena cijevi postojeceg cjevovoda,
bez skupih iskopa. Zbog eleminisanja znacajnih troskova usljed korozije metalnih cijevi vodovoda i
kanalizacije, industrijskih pogona i elektricnih pomocnih pogona, kompozitne FRP cijevi, otporne na
koroziju, su se pokazale kao idealna zamjena.

Primjena podvodne sanacije koriscenjem FRP omotaca, pokazala se kao sporna. Naime, da bi
popravka imala stalan karakter, neophodno je, osim cjelokupnog ostecenog betona, ukloniti i uzrok
nastanka ostecenja. Naime, agresivni uslovi sredine izazivaju koroziju celika u betonskom elementu,
tako da je nakon popravke neizvjesno sta se desava unutar FRP omotaca.

Proces pracenja stanja konstrukcije (SHM-structural health monitoring) je, u posljednjih nekoliko
godina, izazvao znacajan interes u mnogim sIerama. Cilj ove metode je da se, koriscenjem strukturno
integrisanih senzora, otkrije ostecenje i prati njegov razvoj, kako bi se obezbijedilo pravovremeno
upozorenje, kao i dobile inIormacije neophodne za uspjesnu intervenciju. Siroko je rasprostranjena
upotreba optickih senzora, na bazi vlakana, koje karakterise elektromagnetska neutralnost, mala tezina
i lakoca ugradnje, i oni nas izvjestavaju o velicini deIormacija i pomjeranja, o opterecenju, vlagi, sirini
prslina itd. Na bazi podataka dobijenih SHM metodom zasnovani su i mnogi naucni radovi |Kuang i
sar., 2009|.

Opstepoznato je da postojece metode proizvodnje energije, sa stanovista zastite zivotne sredine,
nijesu odrzive. Trenutno poznati izvori uglja i naIte i velicine njihovih depozita, su ograniceni. Osim
toga, cijena tih goriva i dalje raste, pa su obnovljivi izvori energije postali racionalniji i proIitabilniji
|Heinberg i sar., 2009|. Energija od vjetra je trenutno najbrze rastuci izvor energije u svijetu, pa su
samim tim i divovske lopatice rotora na turbinama postale najbrze rastuca primjena kompozita.



ZAKLJUCCI

U radu je jasno naznaceno da ce glavna upotreba kompozitnih materijala u doglednoj buducnosti biti u
njihovom spoju sa tradicionalnim materijalima. Visoke cvrstoce i krutosti FRP kompozitnih
430
materijala zahtijevace manje materijala za postizanje slicnih perIormansi kao kod tradicionalnih
materijala, sto ce rezultirati smanjenjem koristenja resursa i smanjenjem otpada proizvodnje.
Uopsteno, prednost FRP kompozita je njegova mogucnost da produzi zivotni vijek postojecih
konstrukcija, kao i da razvije nove, mnogo otpornije na uticaje starenja, atmosIerilija, i degradacije u
ostrim uslovima. U radu je istaknut znacaj inovativnih ideja, u cilju smanjivanja troskova proizvodnje
i uticaja na zivotnu sredinu.Takode je neophodan razvoj propisa i standarda koji ukljucuju razmatranja
o sigurnosti, izvodenju i odrzivosti, potrebni za prenos tehnologije iz laboratorije na trziste.

Na osnovu ranijih zakljucaka, jasno je da bi glavni Iokus istrazivanja u primjeni FRP kompozita trebao
biti na podrucju izgradnje novih, racionalnih hibridnih struktura, inovativnih oblika i visokih
perIormansi.

U buducnosti ce vjerojatno najveca upotreba strukturnih kompozitnih FRP materijala biti u podrucju
gradevinskih elemenata namijenjenih za projekte iskoristavanja energije iz vjetra, talasa, HE,
geotermalne i solarne energije.


LITERATURA:

Asprone D, Prota A, Parreti R, Nanni A. GFRP radar-transparent barriers to protect airport infrastructures
(2008),
Casadei P, Agneloni E. Elastic svstems for dvnamic retrofitting of structures (2007),
Ceroni F, Cosenza E, Gaetano M, Pecce M. Durabilitv issues of FRP rebars in reinforced concrete members
(2006),
De Lorenzis L, Nanni A. Shear strengthening of RC beams with near surface mounted FRP rods (2001),
Ebead UA, Marzouk H. Fiber-reinforced polvmer strengthening of two-wav slab (2004),
Heinberg R, Mander J. Searching for a miracle. net energvs limits and the fate of industrial societv (2009),
Kuang KSC, Quek ST, Koh CG, Cantwell WJ, Scully. Plastic optical fibre sensors for structural health
monitoring (2009),
Lee SU, Hong K-J. Experiencing more composite-deck bridges and developing innovative profile of snap-fit
connections (2007),
Michel L, Ferrier E, Agbossou A, Hamelin P. Flexural stiffness modelling of RC slab strengthened bv externallv
bonded FRP (2009),
Porter ML, Harries K. Future directions for research in FRP composits in concrete contruction (2007),
Reed CE, Peterman RJ. Evaluation of presstresed concrete girders strengthened with carbon fiber reinforced
polvmer sheets (2004),
Smith ST, Teng JG. FRP strengthened RC beams I (2002).
431



HVMEPHuKA AHAHH3A COHCTBEHHX
VuECTAHOCTH METVCHPATHHX KOH3OHHHX
APMHPAHOFETOHCKHX TPOVIAOHHX HHOuA
HA OFJEKTV "KVHCKE FAHKE" V HOBOM CAV


yomnp Bnajnh

Caoopahafuu Hucmumvm "HHH", He+anuua 6/IJ Beoepao


PE3HME

a n ce ocnoono npocrop nsna VI-or cnpara ennmnunom nsmenom Inannor npojexra
xoncrpyxnnje ycnojeno je a ce rpoyraone apmnpanoeroncxe nnoue neyonuajeno nennxnx
nmensnja (a9.0 m, b8.2 m n c6.0 m) n nncnnom h5.32 m, xoje ce nanase nsna IV-or, V-or n
VI-or cnpara, sa crarnuxo onrepehene rpernpajy raxo a cnaxa nocn camy cee. a n ce
oesenna xopncnnuxa yronocr ena ojexra y pay je npnxasan naunn xaxo ce neprnxanne
nnpannje mory cnecrn na nnno a ce npaxrnuno ne ocehajy.

KVuHE PEuH: xonsonna AF nnoua, concrnene yuecranocrn, xopncnnuxa yronocr

NUMERICAL ANALYSIS OF EIGENFREQUENCIES FLOORS
STRUCTURES OF REINFORCED CONCRETE
CANTILEVERED TRIANGULAR PLATES FOR STRUCTURE
"KULSKA BANKA" IN NOVI SAD

ABSTRACT:

To make room above the sixth Iloor, main design oI the structure has been partially updated. it is
assumed that the triangular reinIorced concrete slab unusually large dimensions (a 9.0 m, b 8.2 m
and c 6.0 m) and height h 5.32 m, located above the IV, V and VI Iloor, the static load treated so
that each one carries herselI. To ensure user comIort in a part oI the object, in this paper is explained
how the vertical vibration can be reduced to a level that is practically not Ielt.

KEY WORDS: reinIorced concrete cantilevered plates, eigenIrequencies, user comIort


VBO

V pyroj nononnnn eneecernx ronna naeceror nexa ]npma "Ferpa" ns Feorpaa, xao
nnnecrnrop, rpanna je cnoj nocnonnn ojexar y Honom Cay. Inannn npojexranr ojexra nsrpahen
je y npojexrnom npoy nnnecrnropa. Haxon oxonuana nsrpane mecre eraxe, nouerxom
naecernpnor nexa, nesanpmenn ojexar o ]npme "FETPA" orxynnna je "Kyncxa anxa" n ona je
UDK: 624.012.45.042
Izvorni nauni lanak
432
oxonuana nerony nsrpany ys ennmnuna ]ynxnnonanna npnnarohanana cnojnm norpeama, xoje
cy ycnonnne n nsnecne xoncrpyxrnnne nnrepnennnje.
Ipye rpahennncxe paone nsneno je Ipahennncxo npeysehe "Jenncrno" ns Cmeepencxe
Hananxe.

KPATAK OHHC HPOFHEMATHKE
Koncrpyxnnja ojexra xojn nma nopym, npnseme n mecr cnparona snarno je pasyhena, a
]ynxnnonannn n ecrercxn pasnosn ycnonnnn cy nexe nene cnenn]nunocrn.
Jena o rnx cnenn]nunocrn je nspaa rpoyraonnx xonsonnnx apmnpanoeroncxnx nnoua xoje na
]acan ojexra onnxyjy noceny ecrercxy ]opmy nsna uernpror, neror n mecror cnpara
(cnnxa1).














Cnnxa 1

Cnnxa 2
433
Fasnnm npojexrom ojexra npennheno je a ce re rpoyraone nnoue (cnnxa 2), neyonuajeno
nennxnx nmensnja (9,0m - yxemrene, n 8,20m n 6,0m - cnoone nnnne; ca nncnnom rpoyrna
5,32 m) npnxnare nemaxom y npxonnma rpoyrnona. Hsna mecror cnpara nno je npennheno a
ce nsnee apmnpanoeroncxn nocau ca npenycrom xojn n na xpajy rora npno nennxor npenycra,
npnmno cnne o nemaxn. Taxna xonnennnja ycnonnna je na pannom xpony nocau penarnnno
nennxnx nmensnja (nncnne nsmehy 1,5 n 2,0 m).

VCBOJEHO PEBEBE
Ayrop onora paa npenoxno je rnannnm npojexranrnma ojexra a ce npemerne rpoyraone nnoue
nsney xao xonsonne, raxo a cnaxa nocn camy cee n onrepehene xoje noj npnnaa (cnnxa 3).

Cnnxa 3
Konsonne rpoyraone nnoue nmensnja a9,00m b8,20m c6,00m, pyro nonpmnne 23.963m2
nmajy nnneapno npomennny enne o d
p
35cm, (onocno d
p
45 cm - sa cpeny nnouy nsna
V cnpara), yx yxemrene nnnne, o d
p
10cm y npxy nnoue. Hope concrnene rexnne cnaxa
nnoua je jom onrepehena onorom (xaajyhn cnoj) n nnnnjcxnm onrepehenem o
apmnpanoeroncxor napanera nncnne 1m. Hpennheno xopncno onrepehene nsnocn 3,0 xN/m2
(cnnxa 4 n cnnxa 5)
Cnnxa 4 Cnnxa 5
434
Hnoue cy nsneene o apmnpanor erona MB30 (yxynna sanpemnna erona V6,39m3) n apmnp jy
ce apmarypom RA400/500-2 onocno mpexom Q424. Inanna apmarypa je npenymrena npexo
ocnonna ca 2,30m onocno 1,75m, unme cy yjeno saonoenn ycnonn cnpena. V onoj sonn je
npennhena xoncrpyxrnnna apmarypa y onnxy mpexe Q424, xoja yjeno npecrana n rnanny
apmarypy sa momenre My, xojn sarexy ony crpany nnoue.
Mehyrnm, onaxan crarnuxo-xoncrpyxrnnnn xonnenr yspoxonao je nonn ]ynxnnonannn nponem
xojn n ce nojanno unnennnom a, y excnnoarannonnm ycnonnma, nocroje nncxe npenocrn
concrnennx yuecranocrn npahene nennxnm amnnnryama nnpannja, sa neprnxanan npanan
ocnnnonana (cnnxa 6).


Cnnxa 6
V rnm oxonnocrnma nponem xopnmhena xannenapnjcxor npocropa na nerom n mecrom cnpary
ojexra, na noxannjama y sonn rpoyraonnx nnoua, no n oneen y nnrane. Pasyme ce a je raxo
ornana norpea sa nsnohenem nocaua nsna mecror cnpara.
Hs rnx pasnora, Ayrop onor paa ca capannnnma* paspano je pemene raxo a ce enna
cpene xonsonne nnoue (nsna neror cnpara), yx yxemrene nnnne noneha na d
p
45.0 cm
(cnnxa2). Bene concrnene yuecranocrn caa cy pyraunje nero mro je nmajy rpoyraone nnoue
nsna n ncno ne. Taxo je crnopena moryhnocr a ce cne rpn rpoyraone nnoue mehycono cnperny
y pannn ]acae, neprnxannnm mranonnma xojn mory a npnme n cnne npnrncxa n cnne saresana.
rneano y ocnonn y ner rauaxa (cnnxa 7)

* Ipanmnp Cpehxonnh, nnn. rpah. nnx.
p 3opan Mnmxonnh, nnn. rpah. nnx.
paromnp Hyxnh, nnn. rpah. nnx.
435

Cnnxa 7
Tn mranonn ]opmnpann cy o xyrnjacrnx uennunnx npo]nna 80.80.3, 6 y xoje je nocraneno
yxe 16.0 , xoje je npenanpernyro cnnom o 100 kN. Ca one crpane cnaxor o nnx,
nocranena je "mprna xorna", a npenanpesane je nsnpmeno ca ropne crpane.nnoue nsna mecror
cnpara. Cpena rpoyraona nnoua nsna neror cnpara cnojom pasnnunrom concrnenom
yuecranomhy (y onocy na nnoue nsne n ncno ne) "xnapn" ocnnnannje cnpernyror cncrema,
raxo a ce one na nemy npaxrnuno ne ocehajy (cnnxa 8).

Cnnxa 8

436
Vcnemnnm pemennma nponema nocnnocrn, nponemnma nnpannja n nponemnma censmnuxe
ornopnocrn crnopena je moryhnocr a ce npnonrno npojexronann mohnn apmnpanoeroncxn
nocau ca npenycrom, yxnonn ca nnnoa nsna mecror cnpara n omoryhn nsrpana cemor cnpara,
cnnxa 9.

















Cnnxa 9
HHTEPATVPA:
|1|. "Hcnnrnnane xoncrpyxnnja xao jena o ]asa y nponecy nsrpane", Hpo] p yomnp Bnajnh, nnn.
rpah. nnx., IHTHC - Honn Ca 1994.r.
|2|. "Hcnnrnnane xoncrpyxnnja", Hpo] p Mnnan Paojxonnh, nnn. rpah. nnx., Feorpa 1975.r.
|3|. "nnamnxa xoncrpyxnnja", Hpo] p Fpanncnan Topnh, nnn. rpah. nnx., Hpo] p Cnanxo Panxonnh,
nnn. rpah. nnx., Mp Parxo Canarnh, nnn. rpah. nnx., Feorpa 1998.r.
437



OCENA STANJA, DEMONTAZA KROVNE
KONSTRUKCIJE I IZGRADNJA POTKROVLJA
POSLOVNO-STAMBENOG OBJEKTA U LAJKOVCU I
ENERGETSKA EFIKASNOST OBJEKTA

Zlata Zujovic, Ivan Zivanovic

Opstinska uprava Lafkovac, Omladinski trg, br.1,
:lata:ufovic.13gmail.com , :ivanovic.s.ivangmail.com


REZIME
U radu je data ocena stanja stambeno-poslovnog objekta u ulici Vojvode Misica u Lajkovcu,
sagradenog 1980. godine. Objekat je Iundiran na trakastim temeljima, spratnosti je P3, zidani, i
pokriven je cetvorovodnom krovnom konstrukcijom, a krovni pokrivac su eternit ploce.Vizuelnim
posmatranjem nisu uocena stetna sleganja, niti pukotine na zidovima i plaIonima, ali vec nekoliko
godina objekat prokisnjava, sto je vidljivo na plaIonu stanova treceg sprata. Bilo je neophodno obaviti
demontazu i uraditi novu krovnu konstrukciju i krovni pokrivac. Da bi se invensticija izvela bilo je
potrebno pronaci zainteresovanog investitora, a dogovor je uslovio izgradnju potkrovne etaze i izradu
termoizolacione Iasade, kao energetski odrzivog objekta.

KLJUCNE RECI: Ocena stanja, demontaza, izgradnja potkrovlja, energetski odrzivi objekat

ASSESSMENT, DISMANTLING OF ROOF CONSTRUCTION
AND BUILDING UP AN ATTIC, ON COMMERCIAL-
RESIDENTIAL BUILDING IN LAJKOVAC WITH
ENERGY EFFICIENCY OF BUILDING

ABSTRACT
The work presents assesment oI the commercial-residential building in the Vojvoda Misic Street No.36
in Lajkovac that was build back in 1980. Not any detrimental subsidence or cracks were detected on
building, but rooI leaking was constant in past Iew years. It was nesessery to disassemble rooI
construction and build new one. Agreement between the investor and the tenants, also included the
upgrading oI an attic and placment oI thermal-insulating Iacades with the aim oI designing energy
eIIicient building.

KEY WORDS: assesment, disassembling, attic, energy eIIiciency


UVOD

Na stambeno-poslovnom objektu, koji je predmet ovog rada, nisu uocena stetna sleganja, niti
deIormacije koje ukazuju da objekat ne moze da izdrzi novoprojektovanu etazu potkrovlja, a sto je
staticar u svojoj izjavi potvrdio a sto aktuelni Zakon predvida, kao uslov za dobijanje lokacijske
dozvole. Znaci projektovano je i uradeno potkrovlje sa tri stambene jedinice, sa prethodnom
UDK: 69.059.38 (497.11)
Struni lanak
438
demontazom postojece krovne konstrukcije i pokrivaca. Zidanje je obavljeno opekarskim blokovima,
Iormiranjem nosecih zidova preko postojecih nosecih zidova nizih etaza. Zidovi su u medusobnom
sklopu sa armirano-betonskim stubovima i serklazima, cime je postugnuto odgovarajuce seizmicko
ukrucenje. Na istocnoj strani u sirini L1,20m dodate su konzolne ploce,a postojece su ojacane
gredama u pravcu nosecih zidova.Na zapadnoj strani levo od stepenisnog prostora takode je uradena
konzolna ploca za prosirenje osnove potkrovlja.
Objekat je dimenzija:

KONSTRUKTIVNI SISTEM OBJEKTA

Ocenom stanja konstrukcije objekta zakljuceno je da je zadovoljavajuce, a da je staticki proracun
obuhvatio:
ojacanje postojece konstrukcije iznad III sprata
izgradnju potkrovne konstrukcije
Tavanica iznad III sprata ojacana je armiranobetonskim gredama ispod novoIormiranih zidova, a isti
se u vecini slucajeva poklapaju sa polozajem postojecih. Pojacanje armiranjem preko postojecih
konzolnih ploca, izvedeno je armiranjem gornje zone sa RA12/15cm uz sidrenje do sledece grede,
odnosno stuba, radi ostvarivanja vezivanja. NovoIormirane konzolone ploce i grede armirane su i
sidrene u serklaz i stubove. Konzolne ploce, sirine d0.20m, armirane su u gornjoj zoni sa
RA12/15cm i podeonom RA10/15cm. Na spoju stuba i konzolne grede obavljeno je pojacanje
vutom. Potkrovna etaza ojacana je AB stubovima, kosim i ravnim gredama, a ispuna zidova je, kako
spoljasnjih tako i unutrasnjih, od opekarskog bloga d25cm odnosno d20cm. Predvideno je i isecanje
TM-ploce radi izrade stepenista. Objekat je Iundiran na ravnom terenu, na zejednickoj temeljnoj ploci.
Kako je posebnim ugovorom izmedu stanara zgrade i investitora radova na rekonstrukciji krovne
konstrukcije i izgradnji potkrovlja uslovljeno da se izvede termo-izolacija kompletne Iasade, po
obavljenim zavrsnim radovima u stanovima potkrovlja, pristupice se izradi nove Iasade,a prema
Pravilniku o energetskoj eIikasnosti zgrada,koji u domacoj regulativi postaje obavezujuci okvir,a bice
predmet primene,odnosno kontrole izvedenih radova prilikom dobijanja upotrebne dozvole.

OSNOVNE ODREDBE PRAVILNIKA O ENERGETSKOJ EFIKASNOSTI ZGRADA

Pravilnikom je u skladu sa evropskim direktivama propisana dozvoljena potrosnja energije na
godisnjem nivou, karakteristika omotaca zgrade, kako Iasade, tako i krovova, a u smislu izdavanja
energetskog sertiIikata, koji bi bio sastavni deo upotrebne dozvole.
Pojam ,energetska eIikasnost zgrade' deIinisan je u Direktivi 2002/91/EC, a predstavlja kolicinu
stvarno potrosene ili procenjene energije za zadovoljenje razlicitih potreba vezanih za standardno
koriscenje zgrade koje obuhvata grejanje, toplu vodu, ventilaciju i rasvetu. Kolicina energije izrazava
se u brojcanim pokazateljima koji se izracunavaju uzimajuci u obzir izolaciju, tehnicke i instalacione
karakteristike, projektno resenje i polozaj zgrade u odnosu na klimatske aspekte, insolaciju, uticaj
susednih struktura, vlastitu proizvodnju energije i druge Iaktore koji uticu na energetske potrebe.
Izvestaj o energetskoj proveri treba da obezbedi inIormacije o energetskoj eIikasnosti zgrade i
preporuke za ekonomski opravdane mere poboljsanja energetske eIikasnosti(EE), zasnovane na
stvarnoj potrosnji, pri spoljasnjim i unutrasnjim klimatskim uslovima. Metodologija sertiIikovanja,
osnova za ocenjivanje,reIerentne vrednosti i klasiIikacija zgrada treba da budu deIinisani od strane
nadleznih drzavnih organa- institucija. Period isplativosti, odnosno vracanja ulaganja u navedene
mere, kroz ostvarene ustede, orijentisu se na vremenski period do 15 godina, dok kod poboljsanog
kvaliteta prozora taj period moze dostici i 30-40 godina.
Potrosnja energije za grejanje prema novim evropskim propisima deIinise potrosnju u granicama od
50-100kwh/m2 godisnje, a sadasnja praksa pokazuje da se ta potrosnja krece od 100-250
kwh/m2godisnje. Navedeno ukazuje da je potrebno razmisljati o izgradnji novih elektrana i zapoceti
439
sa programom uvodenja novih mera u domacu planersku i projektantsku praksu, kako na nivou drzave
Srbije, a takode i na nivou OKRUGA.
POS KP1
POS KP2
POS KP1
POS KP1
POS KP1
POS KP1
P
O
S
6
P
O
S
6
P
O
S
7
P
O
S
6
P
O
S
6
P
O
S
6
P
O
S
6
P
O
S
6
P
O
S
8
P
O
S
8
P
O
S
1
2
P
O
S
1
2
P
O
S
K
P
1
POS 9
POS 1 POS 2 POS 3 POS 4 POS 5
P
O
S
1
2
8
x
1
7
.5
0
/ 2
9
8
x
1
7
.5
0
/ 2
9
708.0
25.0
280.0
25.0
560.0
1648.0
25.0
890.0 733.0
63.0
502.0
975.0
25.0
186.0
7.0
100.0
7.0
180.0
25.0
420.0
25.0
25.0 70.5 270.0 34.0
7.0
35.0 270.0 27.5
25.0
34.0
7.0
96.0 210.0 70.5
25.0
120.0
410.0
125.0
320.0
120.0
25.0 379.0
7.0
212.5
25.0
280.0
25.0
304.5
7.0
248.5
25.0
120.0
25.0
420.0
25.0
360.0
25.0 25.0
170.0
7.0
183.0
25.0
70.0
55.0
295.0
25.0
120.0
5.0 125.0
25.0
275.5 93.0
7.0
23.092.0 216.5
25.0
257.5 93.0
5.0
7.0
23.0
93.0 260.5
25.0
25.0
270.0 51.5
331.5 25.0 375.5 376.5
120.0 400.5
25.0
313.5
25.0
355.5
25.0
358.5
25.0 1648.0


Slika 1. Osnova III sprata
Figure 1. Fayout oI third Iloor

ZAKLJUCAK

Izvedenim radovima na naznacenom objektu prvenstveno je spreceno prokisnjavanje, a konacnim
zavrsetkom termo-Iasade, stanari ce postici ustedu potrosnje energije za grejanje u zimskom periodu,
odnosno zastitu od pregrejanosti u letnjem periodu.
Uoceno je prokisnjavanje ravnih krovova zgrada gradenih pre 30-40 godina, odnosno pokrivenih
kosom krovnom konstrukcijom i pokrivacem koji nije opekarskog proizvoda, samim tim, bilo bi od
znacaja da se nastavi na zastiti od daljeg propadanja, ne samo stambenog, vec ukupnog graditeljskog
Ionda u Lajkovcu.
Steceno iskustvo, prilikom pribavljanja saglasnosti postojecih stanara objekta, sklapanja ugovora sa
investitorom i izvodacem radova, sa medusobnim obavezama kako jedne, tako i druge strane,
pribavljanjem potrebne dokumentacije i gradevinske dozvole, sto je prethodilo izvodenju radova, kao i
samo izvodenje radova na demontazi postojece krovne konstrukcije i izgradnji potkrovlja, vrlo je
dragoceno za poboljsanje uslova stanovanja u ostalim objektima ostecenem ,zubom vremena' ili
elementarnom nepogodom.
Ukoliko se postigne dogovor izmedu stanara zgrade i potencijalnog investitora, pribavi projektna
dokumentacija, graditeljsko umece dolazi do izrazaja i problematika bude resena.

LITERATURA

Glavni arhitektonsko-gradevinski projekat poslovno-stambenog objekta u ulici Vojvode Misica br. 36 u
Lajkovcu
440

123.0 424.0 320.5 388.5 395.0
25.0 708.0
25.0
280.0
25.0
560.0
25.0
1648.0
547.0 320.5 388.5 395.0
1651.0
120.0
25.0
360.0
25.0
420.0
25.0
120.0
975.0
120.0
1095.0
25.0
293.0
7.0
180.0
25.0
420.0
25.0
120.0
25.0 338.5
25.0
25.0 124.5
12.0
202.0
25.0
230.0
12.0
110.0
25.0
103.0
25.0
70.0
12.0
458.0
25.0
25.0
480.0
25.0
248.0
12.0
280.0
25.0
91.0
91.0
20.0
240.5
12.0
163.5
320.5
420.0
25.0
95.0
25.0
975.0
120.0
1095.0
25.0 516.0
12.0 25.0
180.0
120.0 40.0 120.0
25.0
120.0
232.0
A
C
C
POS 103 POS 102 POS 101
POS 3 POS 3
POS 108 POS 9 POS 110
POS 9
P
O
S
1
1
3
P
O
S
1
2
P
O
S
1
1
4
P
O
S
1
1
4
Terasa
Spavaca soba
Kupatilo
Ostava
Kuhinja
Rucavanje
Hodnik
Kupatilo
Hodnik
Kuhinja sa rucavanjem
Spavaca soba
Spavaca soba Terasa
Rucavanje
Dnevna
soba
Kuhinja Kupatilo
Hodnik
Terasa


Slika 1. Osnova potkrovlja
Figure 2. Layout oI attic





441




NEKI PROBLEMI PRI POJACAVANJU AB
KONSTRUKCIJA PREDNAPREZANJEM SA FRP
ELEMENTIMA

Radomir Folic* i Dragana Glavardanov**

*Fakultet Tehnickih Nauka, Novi Sad, folicuns.ac.rs
** ,Energogroup` d.o.o., Beograd, dragana.glavardanovenergogroup.rs


REZIME

Elementi od FRP kompozitnih materijala se sve cesce koriste i kao prednapregnuti elementi za
pojacanja armirano betonskih konstrukcija (BK). Prednost ovih materijala lezi u njihovoj velikoj
nosivosti, maloj tezini, otpornosti na koroziju, mala provodljivost i nemagnetna svojstva. Takode, ovi
elementi se lako oblikuju u razne Iorme, sto je gotovo neizvodljivo sa tradicionalnim materijalima.
Navedena svojstva FRP materijala, povecavaju konstruktivne mogucnosti i eIikasnost u gradevinarstvu,
te iz tog razloga u ovom radu se analiziraju mogucnosti i nacini koriscenja FRP kablova za
prednaprezanje umesto celicnih. Da bi se metoda utezanja FRP kablovima eIikasno primenjivala, u
svetu se obavljaju eksperimentalna i analiticka istrazivanja, a postoje i iskustva za pojacavanje BK,
narocito mostova. U ovom radu opisani su razliciti sistemi i nacini upotrebe prednapregnitih FRP
elemenata u pojacavanju armirano betonskih konstrukcija, a ilustruje i primer iz domace prakse.

KLJUCNE RECI: FRP kompozitni materijali, prednaprezanje, mehanizmi loma, ankerovanje


SOME PROBLEMS OF STRENGTHENING RC STRUCTURES
WITH PRESTRESSED FRP ELEMENTS

ABSTRACT

Fiber reinIorced polymer (FRP) composites have been more and more oIten proposed Ior use as
pressing tendons in concrete structures nowadays. The promise oI these materials lies in their high-
strength, light-weight, noncorrosive, nonconducting and nonmagnetic properties. In addition, FRP can
be manuIactured in various shapes and sizes, which is almost impossible with traditional materials. All
oI the above, FRP materials can enhance the perIormance and eIIiciency oI concrete structures.
ThereIore, this paper analyses possibility oI using prestressed FRP tendons instead oI steel ones.
Worldwide experiments and analytical studies have been conducted in order to make a better use and
more eIIicient methods oI prestressed FRP elements. Structures that have been strengthened this way so
Iar are mainly bridges. This paper presents various systems and methods oI prestressing FRP elements
and illustrates an example Irom domestic engineering practice.

KEYWORDS: FRP composite materials, prestressing, Iailure mechanisms, anchorage
UDK: 624.012.46
Pregledni (struni) rad
442

UVOD

Za pojacavanje betonskih elemenata izlozenih savijanju upotrebljava se prednaprezanje celicnim
kablovima. Savremeni nacini sanacije i pojacavanja konstrukcija koriste nove materijale na bazi
vlaknima ojacanih polimera (FRP). Ovi materijali imaju visoku cvrstocu i malu tezinu, otporni su na
koroziju i sa njima se lako rukuje. Navedena svojstva FRP materijala, povecavaju konstruktivne
mogucnosti i eIikasnost u gradevinarstvu, te iz tog razloga, u ovom radu analizira se mogucnost i
nacin koriscenja FRP kablova za prednaprezanje umesto celicnih.

Da bi se metoda utezanja FRP kablovima siroko primenjivala, u svetu se obavljaju analiticka i
eksperimentalna istrazivanja, a postoje i iskustva sa primenom ovog nacina prednaprezanja za
pojacavanje betonskih konstrukcija, narocito mostova. Sedamdesetih godina proslog veka u Nemackoj
su sprovodena mnoga ispitivanja kablova za prednaprezanje koji su u svojoj strukturi imali FRP
kompozite od staklenih vlakana. Jedno takvo zajednicko istrazivanje nemacke gradevinske kompanije
Strabag-Bau i giganta hemijske industrije Bayer-a 1978. godine je rezultovalo proizvodnjom GFRP
staklenih kablova za prednaprezanje i adekvatnog ankernog sistema za njihovo naknadno utezanje.
Prve smernice za upotrebu i dimenzionisanje FRP kablova objavljene su 1995. godine prednaprezanje
- Japanskog drustva gradevinskih inzenjera, koje su 1997. prevedene i na engleski jezik. Ovim
smernicama deIinisani su sastavni materijali za FRP elemente, nacin skladistenja, rukovanja sa njima,
montaza armature i kablova sa postupcima utezanja i kontrole kvaliteta. Pocetne primene su vezane za
sanacije i pojacavanje mostova i vijadukata, a kasnije i zgrada.

Kanadska asocijacija za standarde (Canadean Standard Association- CSA) je objavila dva standarda
CAN/CSA S6-00 i CAN/CSA S806-02 koji sadrze osnove za koriscenje FRP kablova za
prednaprezanje mostovskih konstrukcija i konstrukcija u visokogradnji. U SAD su Smernice za
primenu prednapregnutih FRP kablova objavljene tek 2004 od strane Americkog instituta za beton
(American Concrete Institut- ACI), odnosno njegove radne grupe TC 440 (Comittee 440).
Medunarodna Iederacija za beton (Federation Internationale du Beton- FIB) je u Evropi oIormila
radnu grupu 9 koja je zaduzena za ravoj smernica za armiranje, prednaprezanje i pojacavanje
betonskih konstrukcija, u skladu sa EN 1992 standardima.

FRP MATERIJALI I NJIHOVA SVOJSTVA

FRP kablovi se proizvode razlicitih oblika i od razlicitih vrsta vlakana i vezivnih matrica. Ipak,
uglavnom su u proizvodnji dominantne tri osnovne vrste vlakana: aramidna, ugljenicna (karbonska) i
staklena. Aramidna vlakna se sastoje od polukristalisanih polimera poznatijih kao aromaticni
poliamidi. Ugljenicna (karbonska) vlakna u osnovi su slojevite heksagonalne mreze graIena prisutnog
u graIitu, dok su staklena vlakna uglavnom sastavljena od staklenih niti tipa E ili S. E-staklo je
jeItinije i koristi se u konstrukcijama gde je neophodno postici veliku nosivost, ali malu provodnost i
veliku otpornost na kiseline. S-staklo ima bolje mehanicke karakteristike od E-stakla, tako da se njime
postize veca nosivost konstrukcije, ali je i znatno skuplje. Obe vrste staklenih vlakana su veoma
osetljive na raspadanje u baznim sredinama. Iz ovog razloga, kao i iz razloga sto su podlozniji
uticajima tecenja pod stalnim opterecenjem, kablovi od staklenih valakana se ne preporucuju.

Najcesce su u upotrebi zice od polimera armirana karbonskim vlaknima (CFRP). Vlakna se proizvode
postupkom izvlacenja (poltrusion) i pletu u zice. Npr. normalno uze O12,5mm ispleteno je od 7 zica,a
svaka zica je ispletena od oko 12000 vlakana. Posto se ovi proizvodi sastoje od vlakana i matrice,
njihova svojstva, prvenstveno, zavise od karakteristika i ucesca vlakana u slozenom materijalu. Za
staklo i ugalj zapreminski sadrzaj je oko 65-70, a za aramid oko 35.
443

Polimerne matrice, koje se koriste kao vezivo u FRP materijalima, su uglavnom termoodredene i
mogu biti od poliestera, vinilestera, epoksida, Ienola ili poliuretana. Mogucnosti kombinovanja vrste
vlakana, matrica, aditiva i Iilera su neogranicene, tako da je gotovo nemoguce generalizovati
karakteristike FRP materijala, a samim tim i kablova koji su od tih materijala sacinjeni. Takode, iako
se karakteristike FRP kablova uopsteno oslanjaju na karakteristike vlakana i vezivne matrice od kojih
su sacinjeni, na njih bitno uticu i sam nacin proizvodnje kablova. Iz svih navedenih razloga, detaljne
karakteristike FRP kablova dokumentuje njihov proizvodac. Nekoliko pokusaja je bilo da se ovi
podaci o karakteristikama objedine u preporuke za projektovanje i izvodenje, ali bez uniIormnih
metoda ispitivanja i obrade tako dobijenih podataka, ovo nije bilo moguce izvesti.


SISTEMI PREDNAPREZANJA

Za prednaprezanje se koriste razliciti FRP elementi, utegnuti kao spoljasnji ili unutrasnji kablovi, jer
su izduzenja lepljenih traka ogranicena nosivoscu lepka i povrsinskih slojeva betona. Za
prednaprezanje je potreban dokaz sidrenja zatezuce komponente, a prednapregnute trake su vrlo
povoljne za pojacavanje AB elemenata i sa aspekta granicnih stanja upotrebljivosti i loma.

FRP kablovi za prednaprezanje i njima adekvatni tip ankera cine sistem za prednaprezanje. Kablovi se
namenski proizvode za odredeni tip ankera. Koriscenjem drugog tipa ankerisanja moze dovesti do
smanjenja karakteristika i perIormansi sistema u celosti.

Karakteristike pojedinih sistema ankerovanja pri koriscenju FRP kablova, klasiIikovani su kao:
Sistem sa zajednickim pricvrscivanjem (clamp anchorage) se sastoji od dve celicne zlebaste
ploce izmedu kojih se nalazi FRP element, pricvrscen zavrtnjevima. Sila se sa kabla na anker
prenosi mehanizmom smicanja i trenja, pa su bitni cinioci orebrenje ploca kao i sila u
zavrtnjevima.



Slika 1. Sistem ankerovanja sa zajednickim pricvrscivanjem (clamp anchorage)
Figure 1. Clamp anchorage system

Sistem sa cepom i konusnim ankerom (plug and cone) se sastoji od lezista i konusno
oblikovanog siljka. Snop FRP vlakana na projektovanom mestu drzi napon prouzrokovan
silom pritiska koja je potrebna da se konusni siljak umetne u leziste. Ovaj napon zajedno sa
silom trenja koja se javlja u kontaktnoj povrsini siljka i lezista, dovoljni su da sprece cupanje i
isklizavanje kabla iz lezista. Upotreba ovog sistema ankerisanja zahteva uklanjanje zastitnog
sloja i pojedinacno, vrlo precizno ravnomerno pozicioniranje vlakana u leziste.
444

Slika 2. Sistem ankerovanja sa cepom i konusnim ankerom
Figure 2. Plug an cone anchorage system

Sistem u obliku caure-cilindra (straight sleeve) podrazumeva ugradnju FRP kablova u metalnu
cev od celika ili bakra duzine 300 do 400 mm, a zatim ispunjavanje ove cevi materijalom koji
moze biti ,nonshrink' materijal cije karakteristike onemogucavaju njegovo skupljanje,
materijal na cementnoj bazi sa ili bez peska, ekspanzivni visokovredni malteri ili epoksidne
smole. EIikasnost ovog sistema ankerisanja je dokazana i pri visokim temperaturama.


Slika 3. Sistem ankerovanja u obliku caure-cilindra
Figure 3. Straight sleeve anchorage system

Konturna caura-rukav (contoured sleeve) koji ima komponente kao i prethodni sistem. Prenos
opterecenja sa kabla na rukav se ostvaruje preko smicucih napona dodirnih povrsina u Iunkciji
trenja i prianjanja i radijalnih napona usled razlicitih proIila upotrebljenog materijala.
Osnovna razlika izmedu ova dva sistema caura je u obliku lezista. Kod konturne caure
unutrasnji proIil lezista je linearno ili parabolicno promenljiv. Kod sistema sidrenja koji
Iunkcionisu po principu zapunjavanja lezista cesce dolazi do otkaza usled izvlacenja kabla
nego do pucanja samog kabla.


Slika 4. Sistem ankerovanja u obliku konturne caure-rukava
Figure 4. Contoured sleeve anchorage system

Metalni dodatni sloj (metal overlaying), u kome se za sistem kablova CFCC unapred deIinise
duzina metalne cevi oko kabla, tako da se ona izlije kao obvojnica pri Iabrickoj izradi kabla.
445
Dodatni metalni sloj se dodaje na kraju kabla posebnom obradom Iiksiranjem. Ovaj sistem
ankerisanja kablova nije Ileksibilan jer su duzine kablova unapred odredene, pa ne dozvoljava
bilo kakve izmene na licu mesta. Prenos sila kod ovog sistema sidrenja se odvija preko
smicucih napona dodirnih povrsina u Iunkciji trenja i prianjanja i radijalnih napona usled
razlicitih proIila upotrebljenog materijala.

Slika 5. Sistem ankerovanja dodavanjem metalnog dodatnog sloja
Figure 5. Metal overlaying anchorage system

Sistem sa rascepljenim klinom (split-wedge) je komapktan i pouzdan sistem ankerovanja, cija
je montaza jednostavna i ponovna upotreba moguca. Ovaj sistem se moze podeliti u dve pod
kategorije: sistemi sa direktnim kontaktom sidrista i kabla, i sistemi koji koriste caure u
kontaktu izmedu kabla i sidrista. Sistemi sa klinom su veoma rasprostanjeni kod sidrenja
celicnih kablova za prednaprezanje, ali su se morali modiIikovati kako bi bili primenjivani i
pri ankerisanju FRP kablova. ModiIikacija se sastoji u produzavanju duzine sidrenja kako bi
se smanjio smicuci napon na kablu. Broj klinova u snopu u ovom sistemu ankerisanja moze
varirati od dva do sest komada. Glavni razlog za povecanim broja klinova je da bi se osigurala
ravnomernija distribucija poduznog napona u radijalnom pravcu kabla. Mehanizam
ankerisanja u direktnoj je zavisnosti od trenja i sile koja se javlja izmedu klinova, lezista i
kabla. Blago zasiljeni klinovi obezbeduju uravnotezenje transverzalnog napona. Bitna
karakteristika sistema sa rascepljenim klinom je da je ugao zasiljenosti klina neznatno veci od
unutrasnjosti lezista. Ova razlika u uglovima pomaze da se postigne uravnotezena raspodela
radijalnog napona na kabl, cime se osigurava da ce do eventualnog otkaza doci van ankera, tj.
u kablu.


Slika 6. Sistem ankerovanja sa rascepljenim klinom
Figure 6. Split-wedge anchorage system


MEHANIZMI LOMA

Eksperimentalna istrazivanja obavljena u EMPA-Cirih 1993. g., pokazala su povoljan rezultat na
pojacavanje konstrukcije pri prednaprezanju CFRP traka. Njime je postignuto poboljsanje ponasanja u
upotrebi i za granicno stanje loma |1|. Prednaprezanje koriscenjem spolja vodenih kablova (van
poprecnog preseka) je povoljno zbog zanemarljivog povecanja tezine i ometanja saobracaja. Kod
prednaprezanja kablovima od celika cesto dolazi do korozije, a time i do redukcija njihovog preseka i
do povecanja napona u kablovima. To moze dovesti do loma, kao na mostu Znys-y-Gwas u Velsu
446
1985. godine. Pored toga odrzavanje ovako pojacanih konstrukcija je otezano. Ovaj problem je
moguce resiti koriscenjem kablova od razlicitih FRP materijala. Za pojacavanje elemenata izlozenih
savijanju mogu se primeniti prethodno i naknadno naprezanje kablova 2.

Za prednaprezanje se koriste razlicite trake (CFRP) kao spoljasnji kablovi jer su izduzenja lepljenih
traka ogranicena nosivoscu lepka i povrsinskih slojeva betona. Potreban je dokaz sidrenja zatezuce
komponente, a prednapregnute trake su vrlo povoljne za pojacavanje AB elemenata i sa aspekta
granicnih stanja upotrebljivosti i loma 3 i 4.

Ukoliko se pojacavanje vrsi prednaprezanjem FRP elemenata, neophodno je obratiti paznju na
mehanizme otkaza ankernih sistema:
pomeranje ili proklizavanje kabla van ankera izazvano nedovoljnim ukljestenjem izmedu
kabla i cilindra caure,
proklizavanje kabla i cilindra, skupa, relativno u odnosu na klin,
proklizavanje klina, relativno u odnosu na cev,
prekid stapova van zone ankerovanja. Prekid kabla van zone ankerovanja je, kada do
prekida dode u zoni dalje od trostruke vrednosti precnika, u odnosu na anker.

Otpornost na zamor je posebno vazna kod mostova, jer je kod njih, cesto potrebno povecati njihovu
nosivost zbog porasta saobracajnog opterecenja. Kako je naglaseno, da bi se pojacanje izvelo brzo i sa
malim ometanjem saobracaja i sa malim povecanjem tezine primenjuje se spoljasnje prednaprezanje
kablovima na bazi FRP.

U istrazivanju opisanom u radu |3| primenjeno je prednaprezanje ParaIil uzadima (linearni aramidni
laminati) uz odredivanje uticaja sledecih parametara: velicine unete sile, broja devijatora (jedan u
sredini i dva u trecinama raspona), maksimalno opterecenje pre prednaprezanja, eIektivne visine do
unete sile, cvrstoce betona i odnosa raspona i visine grede. Na osnovu uporedenja eksperimentalnih i
teorijskih rezultata razvijen je jednostavan izraz za odredivanje granicne nosivosti grede.

Mehanizmu loma prethodili su veliki ugibi i otvaranje sirokih prslina, a lom se dogadao u zoni
unosenja sila (devijatora), dok su smicuce sile izazvale prsline u zoni smicanja (savijanja silama).
Rezultati, prikazani u radu 2, su pokazali da granicni momenat savijanja pojacane grede raste:
sa porastom spoljasnje sile prednaprezanja, kao dominantnim parametrom,
pri koriscenju dva devijatora u trecinama raspona umesto jednog u sredini,
sa porastom ekscentriciteta sile prednaprezanja,
sa porastom cvrstoce betona na pritisak.

Na vrednost granicnog momenta neznatno utice opterecenje naneto pre pojacavanja i vitkost grede (za
ispitivane odnose) 3. Predlozeni metod, sa malim modiIikacijama, moze se primeniti na bilo koja
FRP uzad. Spoljasnja sile prednaprezanja povecava momenat nosivosti u odnosu na nepojacane grede
bez bitne redukcije duktilnosti 4.

PRIMER IZ PRAKSE

Prema statistickim podacima MDA i IABSE, do 2004. godine u svetu je bilo manje od 100
konstrukcija, uglavnom mostovskih, u kojima je upotrebljen sistem prednaprezanja FRP kablovima.
Jedna od ovih konstrukcija na kojoj je upotrebljen prednapregnut FRP sistem je izveden i u Srbiji na
mostu preko Nisave u Nisu.
447

Slika 7. Sanacija i pojacavanje mosta na Nisavi u Nisu
Figure 7. Repair and Strengthening oI the Nisava river bridge in Nis

Armirano- betonska konstrukcija mosta je originalno radena 1959-`60. Tokom godina njegovog
koriscenja, saobracaj preko ovog mosta se intenzivirao, pa je bilo potrebno pojacati konstrkciju, tj.
povecati nosivost na savijanje. Usled pojacanog saobracajnog opterecenja, u eksploataciji su se javile
i brojne transverzalne prsline nad osloncima, pa je pretila opasnost od korozije celicne armature. Sve
ovo je prouzrokovalo potrebu za brzom i eIikasnom sanacijom i pojacavanjem ove mostovkse
konstrukcije, a resenje je nadeno u prednaprezanju Sika CarboDur traka, prema Slici 7.

Resenje je razvijeno, testirano i patentirano od strane izvodaca radova, Beogradske ,Mostogradnje', a
2001. je uspesno i izvedeno. Korisceno je 108 komada Sika CaroDur traka tipa S914, maksimalne
duzine 33m, sto ukupno iznosi oko 3200 m ovih CFRP prednapregnutih traka.

Radovi su se izvedeni sredinom oktobra meseca za svega petnaest dana. Ovo je potvrda eIikasnosti
resavanja ovakvih problema FRP elementima.



Slika 8. Detalj sidrista u toku prednaprezanja
Figure 8. Detail oI anchorage system with prestressing in progress
448



Slika 9. Prednaprezanje
Figure 9. Prestressing in progress



Slika 10.Oprema za prednaprezanje
Figure 10. Prestressing equipment

449


Slika 11. Detalj sidrista u toku negovanja Sikadur-30 epoksida
Figure 11. Anchorage system during curing oI Sikadur-30 epoxy adhesive




Slika 12. Detalj proizvodaca Sika koriscen za zastitu CFRP prednapregnutog sistema od temperaturnih
uticaja u toku ekploatacije
Figure 12. Temperature protection oI prestressed CarboDur CFRP plate system- detail provided by
the manuIacturer Sika


ZAHVALNOST

U radu je prikazan deo istrazivanja koje je pomoglo Ministarstvo za nauku i tehnoloski razvoj
Republike Srbije u okviru tehnoloskog Projekta TR 36043 "Razvoj i primena sveobuhvatnog pristupa
projektovanju novih i proceni sigurnosti postojecih konstrukcija za smanjenje seizmickog rizika u
Srbiji"







450

LITERATURA

|1| American Concrete Institute (ACI), Committee 440: ACI440.4R-04 Prestressing Concrete Structures with
FRP Tendons, 2004.
|2| British Standards Institution. BS 5400: Steel Concrete and Composite Bridges BSI, London
|3| Carolin, A.: CFRP Ior Strengthening oI Structural Elements, Lulea University oI Technology, 2003.
|4| Chanakya A.: Design oI Structural Elements, Concrete, steelwork, masonry and timber design to British
Standards and Eurocodes, 2003.
|5| Folic, R., Glavardanov, D. Pojacavanje betonskih konstrukcija prednaprezanjem FRP kablovima,SGITS,
Ocena stanja, odrzavanjei sanacija gradevinskih objekata i naselja, V savetov
|6| SIKA Services AG: Case studies oI bridges, Bratislava seminar, 2003.

451



PRIMERI ASEIZMICKOG POJACAVANJA ZIDANIH
KONSTRUKCIJA FRP ELEMENTIMA

Dragana Glavardanov* i Radomir Folic**

*,Energogroup` d.o.o., Beograd, dragana.glavardanovenergogroup.rs
**Fakultet Tehnickih Nauka, Novi Sad, folicuns.ac.rs


REZIME

Osetljivost zidanih konstrukcija na seizmicke uticaje se pokazala veoma ocigledna pri potresima sirom
sveta, pa i kod nas. Jedan od skorih primera je i potres koji je zadesio Kraljevo 2010. godine. Sve ovo
ukazuje na potrebu pronalazenja sto eIikasnijeg resenja za sanaciju i retroIitting postojecih zidanih
konstrukcija. U radu se polazi od najcescih ostecenja nosecih zidova zgrada i prezentuje jedna od
mogucih metoda pojacavanja zidanih konstrukcija- koriscenjem FRP kompozitnih materijala. Na
osnovu eksperimentalnih rezultata, prikazana je eIikasnost koriscenja FRP kompozitnih materijala za
spoljasnje pojacavanje ovih konstrukcija njihovim lepljenjem na povrsinu zida. Ovim nacinom
pojacavanja ne narusava se struktura zida. Karakteristike FRP materijala da ne povecava tezinu
konstrukcije i lako i brzo izvodenje radova ukazuju da i troskovi mogu biti manji u odnosu na
tradicionalne tehnike pojacavanja.

KLJUCNE RECI: Zidane konstrukcije, noseci zidovi, ostecenja, FRP kompozitni materijali, sanacije,
pojacavanje


EXAPLES OF SEISMIC STRENGTHENING MASONRY
STRUCTURES USING FRP ELEMENTS

ABSTRACT

The sensitivity oI masonry structures to seismic eIIects proved to be very obvious in earthquakes
around the world, including our region as well. One oI the most recent examples is the earthquake that
occurred in Kraljevo in 2010. Thus, there is the need to Iind more eIIicient solutions Ior the
rehabilitation and retroIitting oI existing masonry structures. The paper starts with the most Irequently
damaged supporting walls oI buildings and presents one possible method oI reinIorcing masonry
structures by using FRP-composite materials. Based on the experimental results, this paper shows the
eIIectiveness oI using FRP composite materials Ior external bonding to the surIace oI the wall. This
method oI strengthening provides the structure oI the wall undisturbed, and the characteristics oI FRP
materials not to add additional weight to the structure, indicate that costs may be lower than by using
traditional strengthening techniques.

KEYWORDS: Masonry structures, load bearing walls, damage, FRP composite materials, repair,
strengthening
UDK: 69.059
Pregledni (struni) rad
452
UVOD

Veliki broj postojecih zidanih konstrukcija se nalazi u seizmicki aktivnim podrucjima. Prema WEBER
|11|, u svetu se za vertikalne nosece elemente pri gradnji zgrada manje spratnosti, uglavnom,
primenjuju zidani zidovi. Razlog za to su povoljna Iizicko-mehanicka svojstva, pre svega izolaciona i
estetska. Medutim, neujednacen kvalitet elemenata za zidanje i maltera za njihovo povezivanje, a i
velika masa cesto su uzrok ostecenja nosecih zidova u zemljotresima.

Posto se seizmicka dejstva moraju preneti preko nosecih zidova ili zidova za ukrucenje do temelja, a
zidani zidovi cesto ne zadovoljavaju standarde, ili se ostete usled dejstva zemljotresa, moraju se
preduzeti mere pojacavanja ovih konstrukcija. Istrazivanja u ovoj oblasti se svode uglavnom na
mogucnosti pojacavanje elemenata, ne samo zgrada manje spratnosti vec i zidova visespratnih zidanih
konstrukcija koji su najoptereceniji na seizmicka dejstva. Pri ovim pojacavanjima treba povecati
nosivost konstrukcije ali i njenu duktilnost. Konstruktivnim merama treba omoguciti sto ravnomerniju
raspodelu prslina preko povrsine nosecih zidova |11|.

Kao alternativa klasicnim metodama sanacija, a i za pojacavanje, tj. povecanju nosivosti konstrukcija,
sve cesce se koriste FRP elementi. Poseban kvalitet ovog relativno novog nacina intervencija je sto su
ovi elementi veoma laki i ne opterecuju dodatno konstrukciju, tj. zidove. Uglavnom se koriste tkanine
na bazi staklenih vlakana, sto je veoma povoljno za postizanje vece duktilnosti nosecih zidova kada
povecanje nosivosti nije primarno, tj. manje je vazno. Povecanje duktilnosti se praktikuje kada se
prsline mogu Iormirati vec kod manjih seizmickih dejstava.

U radu 2 prikazan je eksperimentalni nacin procene eIikasnosti lepljenja FRP elemenata na razlicite
elemenata za zidanje. Opisani su ogledi koji se pri tome izvode. Istrazivanja nosivosti pokazlo je vece
vrednosti pri koriscenju karbonske armature za 36 u odnosu na elemente od staklenih vlakana.
Izmerene vrednosti opterecenja loma dobijene su oko 35 vece u slucaju armiranja na bazi stakla
nego sa karbonskom armaturom, sto je znacajno kod dinamickih-seizmickih opterecenja.

OSTECENJA ZIDANIH KONSTRUKCIJA

Zidovi upravni na pravac seimickog dejstva savijaju se van njihove ravni pri cemu se Iormiraju
vertikalne prsline. U zidovima paralelno pravcu seizmickih dejstava savijanja i smicanja javljaju se
horizontalne i dijagonalne prsline. Pomenute prsline prikazane su na slici 1. Ova morIologija se
zasniva na iskustvima iz dogodenih zemljotresa, a cesto i na statickim i kvazi statickim ispitivanjima
|6|. Iako su nearmirani zidovi krti, treba izbeci krti lom armiranjem nosecih zidova ili njihovim
utezanjem adekvatno postavljenim vertikalnim i horizontalni serklazima |8|.



Slika 1. DeIormacije i ostecenja nosecih zidova jednostavne zidane zgrade, prema |6|
Figure 1. DeIormation and damage oI load bearing walls in a simple masonry structure, aIter |6|

Ostecenja koja se javljaju, klasiIikuju se prema eIektima koje izazivaju na: estetiku, trajnost, i
stabilnost konstrukcije. KlasiIikuju se u 5 klasa:
453
estetska ostecenja bez ozbiljnih konsekvenci,
ostecenja koja nagovestavaju rizik od njihovog daljeg povecanja,
veca ostecenja,
ostecenja koja menjaju stanje konstrukcije ili delova, i
ostecenja koja zahtevaju ogranicenje upotrebe objekta.

Pri tome se procenjuje:
mogucnost popravke i/ili povecanja nosivosti i duktilnosti,
ogranicenje upotrebljivosti,
ogranicenje eksploatacionog veka,
ozbiljnost i rasprostranjenost ostecenja (lokalna, veceg broja elemenata i dr).

Nosivost konstrukcije procenjuje se preko odnosa kapaciteta prema zahtevanoj vrednosti Scap/Sreq.
Za vrednosti vece od 0,8, kao zadovoljavajuce; izmedu 0,5 i 0,8 (nedostatak nosivosti se moze
nadoknaditi povecanim stepenom duktilnosti), i manje od 0,5 kao nezadovoljavajuce. Kvalitet
dispozicije ima presudnu ulogu u proceni seizmicke otpornosti |4| i |7|.



Slika 2. Raspodela sila i naprezanja u meduprozorskim stubovima, prema |6|
Figure 2. Stress-strain distribution in a column between two openings (i.e. windows) (Pavcevic, 2002)

U nasem Pravilniku |5| nisu precizno deIinisani postupci proracuna uticaja od seizmickih dejstava,
koje treba primeniti za konkretan problem. Nije opisan nacin ocene stanja elemenata ostecenog
objekta, ni dodatnih novih elemenata kao i njihovih medusobnih veza-spojeva. Nije precizno deIinisan
nacin procene i kasnijeg dokaza krutosti, nosivosti i duktilnosti saniranih ili pojacanih elemenata pri
ponovnom projektovanju, gde se pored karakter. materijala novih i postojecih elemenata, mora uzeti u
obzir i ponasanje kontaktne zone veze izmedu postojecih i dodatnih elemenata. Zbog toga se
preporucuje koriscenje evropskih normi EN 1998, deo 3. U EN se pri analizi i ponovnom proracunu
postojecih konstrukcija mogu modiIikovati dejstva i koeIicijenti sigurnosti u odnosu na proracun
novih konstrukcija. Time se obuhvata manji preostali vek objekta.

Intervencijama pri sanacijama ili pojacanjima se ne sme povecavati samo nosivost, vec treba da se
poveca kapacitet disipacije energije konstrukcije uz ograniceno kostanje poduhvata, narocito u
seizmickim podrucjima i da odrazavaju odabranu klasu duktilnosti.

IZBOR FRP SISTEMA ZA POJACAVANJE ZIDANIH KONSTRUKCIJA
Da bi se odabrao odgovarajuci FRP sistem za pojacavanje zidane konstrukcije, potrebno je uzeti u
obzir nekoliko Iaktora |1|:
1. deIinisati tip zidane konstrukcije:
454
a. nenoseci zid,
b. noseci zid,
c. potporni zid.
2. od kojeg je materijala napravljen:
a. puna opeka,
b. suplja opeka,
c. siporeks i sl.
3. sveobuhvatno stanje objekta:
a. stepen ostecenja,
b. prisutnost prslina i pukotina,
c. zavrsna obrada povrsina,
d. pristup povrsinama koje treba pojacati,
e. kvalitet materijala kojim je zidano, odnosno podloge na koju ce se lepiti FRP
elementi,
4. arhitektonske uslove
5. zahteve u pogledu protivpozarne zastite.

Od izuzetne je vaznosti realno sagledati kvalitet zidane podloge na koju ce se lepiti FRP elementi iz
razloga dobre athezione veze osnovne konstrukcije sa elementima za pojacavanje. Takode, ukoliko
postoji opasnost od temperaturnih uticaja ili iz razloga protivpozarne zastite, postoje premazi i zastitna
sredstva koja se moraju koristiti, prema uputstvima proizvodaca.



Slika 3. Pofacavanfe elemenata konstrukcifa FRP materifalima
Figure 3. Strengthening structure elements with FRP materials

POJACAVANJE ZIDANIH KONSTRUKCIJA FRP ELEMENTIMA

Dijagonalne pukotine, kao tipicna posledica seizmickih dejstava, kako je napred naglaseno, cesto se
javljaju kod zidanih konstrukcija ili delova konstrukcije. Pojacavanje i sanacija ovog tipa
konstuktivnih elemenata FRP materijalima se, obicno, vrsi na dva nacina:

1. unakrsnim leplfenfem laminata u X ili obliku

455
Ova metoda je razvijena u laboratorijama EMPA instituta, u Svajcarskoj, a zasniva se na ideji da se
trake unakrsno lepe preko zidane povrsine i ankeruju u betonske serklaze, ploce ili grede. Zidovi
pojacani na ovaj nacin pokazali su se i do cetiri puta otpornijim na seimicka dejstva nego neojacani.


Slika 4. Pofacavanfe unakrsnim leplfenfem FRP traka
Slika 4. External bonding of FRP laminates using the cross-bond technique

2. leplfenfem platana preko cele povrsine :ida

Ova metoda obuhvata postavljanje FRP platana preko cele povrsine zida, ali samo sa jednog lica, i
ankerovanjem tih platana u betonske elemente konstrukcije. FRP platna korisena na ovaj nacin su
materijali sa vlaknima orijentisanim u oba smera, i to uglavnom staklenim G vlaknima.



Slika 5. Pofacavanfe leplfenfem FRP platna preko cele povrsine :ida
Figure 5. Strengthening with FRP sheet overlav

Kombinovanjem ove dve metode, dobijaju se najbolji rezultati u pojacavanju zidanih konstrukcija.
Platna koja pokrivaju celu povrsinu zida omogucavaju ravnomernu raspodelu eventualnih prslina po
456
toj povrsini, dok unakrsno postavljene trake znatno povecavaju duktilnost konstrukcije zahvaljujuci
vezi sa betonskim elementima konstrukcije.



Slika 6. Pofacavanfe kombinovanfem dva unakrsna leplfenfa FRP traka
Figure 6. Strengthening bv combining two cross-bond techniques of external FRP bonding

Istrazivanja na temu pojacavanja zidanih konstrukcija FRP materijalima su intenzivno vrsena u EMPA
laboratoriji u Svajcarskoj, ali i u Politehnica Univerzitetu u Temisvaru, Rumuniji |3|,|10| koji su svoja
istrazivanja radili u saradnji sa Americkim institutom UNC Charlotte iz Nove Karoline. Cilj ovih
istrazivanja je bio da se utvrdi ponasanje zidanih konstrukcija pojacanih FRP materijalima sa jednog
lica zida i podvrgnutih smicucim silama u svojoj ravni.

Rezultati ispitivanja vrsenih u laboratorijama EMPA instituta pokazali su elasticno ponasanje zidova
sve do 70 vrednosti nanosene smicuce sile. Smanjivanje nosivosti zidanog zida registrovano je usled
pojave pukotina nastalih nakon ciklicnog nanosenja opterecenja. Konacno, lom je dostignut
urusavanjem pritisnute zone ispitivanog elementa.

ZAHTEVI ZA DETALJIRANJE

Pravilno izvedeni detalji FRP pojacanja su neophodni da bi se postigle zahtevane perIormanse
pojacane konstrukcije, odnosno da bi se sprecio otkaz usled odvajanja FRP pojacanja od podloge.
Osim zahteva za pojacanjem nosivosti i krutosti, kod zidova treba obratiti paznju i na speciIicne
zahteve u pogledu nanosenja FRP sistema na zid. Medu ovim zahtevima su nacin sidrenja FRP
elemenata i njihovi medusobni spojevi, kao i spojevi izmedu nosecih elemenata.

Za spoljasnje pojacavanje lepljenjem traka na povrsinu zida, ovi zahtevi se mogu postici koriscenjem
ankernih sistema koji ukljucuju celicne ugaonike, celicne zavtnjeve ili FRP sipke. Razliciti sistemi
podrazumevaju i razlicite prednosti ili mane .

Celicni ugaonici su jednostavni za ugradnju, ali mogu biti estetski neprihvatljivi, te da time ne
zadovoljavaju u pogledu arhitektonskih zahteva. Ugaonici u direktnom kontaktu sa zidanom
povrsinom, mogu prouzrokovati manje lokalne prsline usled nemogucnosti pomeranja i rotacije.

Celicni zavrtnjevi su se pokazali izuzetno eIikasni, ali njihova montaza je prilicno komplikovana.
457
FRP sipke se koriste tehnikom slicnom NSM (ubacivanje sipki u zastitni sloj) metodi pojacavanja
betonskih konstrukcija. U Iormirani prorez ubaci se FRP sipka, oko koje se prethodno obmota FRP
traka koriscene za pojacavanje zidane konstrukcije. Nakon instalacije FRP sipke u prorez, on se zaliva
epoksidom. Na ovaj nacin, FRP sipke se mogu koristiti i kao pojacanje betonskih serklaza ili temelja
zidane konstrukcije.



Slika 7. Pofacavanfe konstrukcifa NSM metodom
Figure 7. Strengthening a masonrv wall bv using the NSM method

IZVODENJE

Nakon izbora i projektovanja adekvatnog sistema FRP pojacanja, neophodna je pravilna priprema
podloge na koju ce se lepiti FRP elementi. Ovo je od velike vaznosti da bi se ostvarila dobra adhezija
izmedu zidane konsktrukcije koja se pojacava i FRP sistema pojacanja, odnosno do projektovanog
prenosa sila sa zidane konstrukcije na kompozitne elemente pojacanja. Priprema podloge
podrazumeva temeljno ciscenje povrsine zida na koju ce se lepiti FRP pojacanja. Pri tome se uklanja
malter ili bilo koja druga zavrsna obrada zida, prasina i ciste eventualno zauljene povrsine i slicno.
Obicno je dovoljno samo rucno ciscenje zicanom cetkom, ukoliko se radi o novoj konstrukciji, ali
stare konstrukcije zahtevaju detaljnije tehnike nakon grubog skidanja sloja maltera, kao sto su ciscenje
povrsine sa vodom pod pritiskom, struganje ili koriscenje rotacione zicane cetke. Za pripremu
povrsine zida od betonskih blokova, moze se koristiti i tehnika blagog peskarenja, ali kod zidova
zidanih opekarskim proizvodima, peskarenje treba koristiti sa velikim oprezom. Sama instalacija FRP
sistema treba da se vrsi uz prisustvo nadzornog organa i u skladu sa preporukama proizvodaca
materijala.

DELAMINACIJA

DeIormacije zidanog zida pojacanog karbonskim trakama se znatno povecavaju usled pojave
delaminacije CFRP elementa od zidane konstrukcije. Dijagonalno orijentisane CFRP trake se odvajaju
od zidanog elementa usled prslina nastalih u opekarijama. Ovo ne znaci da su trake otkazale, niti da je
dostignuta granica nosivosti zidanog elementa. Iako je doslo do delaminacije, CFRP trake ce nastaviti
da prihvataju zatezuce sile tokom deIormacijskih ciklusa i prenose ih do betonskih elemenata
konstrukcije u koje su ankerisane. U tom slucaju, CFRP trake se ponasaju kao spoljasnja pojacanja,
nevezana za zidani element konstrukcije. U slojevima lepka, u spoju lepka i opeke, odnosno lepka i
CFRP traka, nije primecena pojava prslina.
458
ZAKLJUCAK

Do otkaza u nearmiranim zidanim zidovima izlozenih smicucim silama dolazi uglavnom bez
prethodne najave (krti lom). Pojacavanjem ove neduktilne konstrukcije FRP elementima poboljsavaju
se njena svojstva duktilnosti. Na osnovu brojnih istrazivanja |9|, doslo se do zakljucka da FRP trake
postavljene upravno na zidane redove, znatno smanjuju mogucnost otkaza usled ,klizanja' u ravni
vezivnog materijala. Nosivost i krutost zidanih konstrukcija je znatno povecana FRP materijalima, dok
je otpornost na smicanje povecana cak i do 160. Ipak, treba pomenuti da lepljenje FRP traka
paralelno sa zidanjem, bitno utice na smanjenje mogucnosti otkaza usled pucanja samih elemenata od
kojih je zid sazidan.

Za zidove sa i bez otvora za dejstvo horizontalnog seizmickog opterecenja moze se sprovesti analiza
nosivosti koriscenjem stapnih modela (pritisnuti kosnici i zatege). Ovaj nacin analize koji se cesto
primenjuje kod dimenzionisanja armirano betonskih (AB) konstrukcija pa se moze koristiti i kod
zidanih konstrukcija.

ZAHVALNOST

U radu je prikazan deo istrazivanja koje je pomoglo Ministarstvo za nauku i tehnoloski razvoj
Republike Srbije u okviru tehnoloskog Projekta TR 36043 "Razvoj i primena sveobuhvatnog pristupa
projektovanju novih i proceni sigurnosti postojecih konstrukcija za smanjenje seizmickog rizika u
Srbiji"

LITERATURA

1. American Concrete Institute (ACI), Committee 440: ACI440R-07 Report on Fiber- ReinIorced Polymer (FRP)
ReinIorcement Ior Concrete Structures, 2007.
2. Carbin, E., Panizza, Valluzzi, M.: Experimental assessment oI bond behaviour oI Fibre-ReinIorced Polymers
on brick masonry, Structural Engineering International, No. 4, 2010, pp. 392-399.
3. Nagy-Gyrgy T., Stoian V., Dan D.: Strengthening Masonry Walls with FRP Composites- Research Results,
Buletinul Stiin|iIic Al Universit|ii Politehnica din Timisoara, Tom 49 (63), 2004
4. NEHRP Guidelines Ior the Seismic Rehabilitation oI Buildings - Federal Emergency Managment Agency
(FEMA) P-273, & Comentary on the Guidelines FEMA-P- 274, Oct. 1997. Washington, D. C.
5. Pravilnik o tehnickim normativima za sanaciju, ojacanje i rekonstrukciju objekata visokogradnje ostecenih
zemljotresom i za rekonstrukciju i revitalizaciju objekata visokogradnje, "Sluzbeni list SFRJ' br. 52/85.
6. Pavicevic, B.: Aseizmicko projektovanje & upravljanje zemljotresnim rizikom, GF, Podgorica, 2000.
7. Rapid Visual Screening oI Buildings Ior Potential Seismic Hazards: A Handbook. Applied Technology
Council-ATC-21, Washington, 1989.
8. Repair and Strengthening oI reinIorced Concrete, Stone and Brick-Masonry Buildings, Building Construction
under Seismic Conditions in the Balkan Region, UNIDO, Vol. 5. Vienna, 1983.
9. Roca P., Araiza G.: Shear Response oI Brick Masonry Small Assemblages Strengthened with Bonded FRP
Laminates Ior In-Plane ReinIorcement, Construction and Building Materials, 2010.
10. Stoian V., Nagy-Gyrgy T., Dan D., Gergely J.: Masonry Walls RetroIitted with CFRP Overlays,
International ConIerence in Earthquake Engineering, Skopje, Macedonia, 2003
11. WEBER-Building solution: Structural strengthening design guidance Ior S&P reinIorcement including
design soItware, Switzerland, 2006.


459



SANACIJA STAMBENE ZGRADE PRI ADAPTACIJI
DELA PRIZEMLJA U POSLOVNI PROSTOR


Milivoje Milanovic*, Skrijelj Enes**

*Dravni univer:itet u Novom Pa:aru
**JP , Zavod :a urbani:am Novi Pa:ar '

REZIME

U ovom radu je dat prikaz adaptacije stambenog prostora ( dvosobnog stana ) u poslovni prostor. Stan
se nalazi u visokom prizemlju stambene zgrade, u ulici 28. Novembra u Novom Pazaru. Postojeci
stambeni objekat spratnosti PoP2Pk, izgraden je sezdesetih godina proslog veka. Konstruktivni
sistem objekta je masivni, sa zidovima podrumske etaze od kamena, a na ostalim etazama od pune opeke
standardnog Iormata. Meduspratne tavanice su polumontazne ploce ,sistema ,AVRAMENKO'.
Konstruktivnim zahvatom izvrseno je spustanje podne ploce, ojacanje podrumskih zidova, kao i rusenje
nosivog konstruktivnog zida, iz razloga Iormiranja Iunkcionalnog poslovnog prostora. Deo srednjeg
noseceg zida zamenjen je AB ramovskom konstrukcijom i spregnutim celicnim nosacima.

KLJUCNE RECI : Adaptacija,sprezanje,opeka,beton,konstrukcija

RESTAURATION OF AN APARTMENT BUILDING INTO
OFFICE SPACE DURING ADAPTATION OF A GROUND
FLOOR PART

ABSTRACT

It has been exposed a scheme oI restauration oI an apartment area ( two bedrooms apartment) into an
oIIice space. The apartment is placed in a high Ground Floor oI the apartment building, in street 28.
November in Novi Pazar. The existing apartment structure oI having Iloors PoP2Pk, has been
constructed in the 1960s oI the last century. The constructive system oI the structure is a massive one,
with stone walls oI a basement Iloor, and other Iloors are made oI solid brick oI a standard Iormat.
Mezannine ceilings are preIabricated Iloor structures oI ' Avramenko system. It has been made
dropping oI a Iloor slab, strenghtening oI basement walls and demolition oI structural supporting wall,
since it is to be Iormed a Iunctional business premise. A part oI a middle supporting wall has been
replaced by a reinIoced concrete (RC) Irame construction and composite steel girders.

KEY WORDS : Restauration, composite, brick, concrete, construction


UVOD

Po zahtevu investitora potrebno je bilo adaptirati stambeni prostor (dvosobni stan ), povrsine oko 70 m2
u poslovni prostor. Prilikom Iormiranja poslovnog prostora, neophodno je bilo spustiti postojecu podnu
konstrukciju, koja je na visini 1,90 m od kote trotoara, na visinu od 0,68 m. Ulaz u postojeci stambeni
UDK: 69.059.2/.3
Struni lanak
460
prostor je preko unutrasnjeg stepenista zgrade, a ulaz u novoizvedeni poslovni prostor je sa trotoara
glavne ulice. Posebno se moralo voditi racuna o zadrzavanju podrumskih prostorija u Iunkciji. Kao
poseban konstruktivni problem, a to je i predmet prikaza ovog rada, je rusenje srednjeg noseceg zida
zgrade debljine 50 cm, kako bi se Iormirao jedinstven slobodan prostor bez stubova i zidova. Postojeci
objekat je zidan kamenom i opekom, kao masivni sistem, bez vertikalnih serklaza i stubova. Na mestu
noseceg zida koji se rusi, bilo je potrebno projektovati i izvesti konstrukciju, koja ce primiti sva
opterecenja postojeceg objekta iznad pomenutog zida.

ANALIZA I OPIS POSTOJECE KONSTRUKCIJE OBJEKTA
Postojeci stambeni objekat je projektovan i izveden u statickom pogledu kao masivna
konstrukcija, sa nosecim zidovima od pune opeke, zidanim u produznom malteru razmera 1:3:9, i
uokvirenih AB horizontalnim serklazima. Na objektu nisu projektovani i izvodeni vertikalni serklazi i
stubovi. Objekat se sastoji od podruma, visokog prizemlja, dva sprata i tavanskog prostora, koji je
pretvoren u stambeni. Meduspratne ( plaIonske ) konstrukcije su polumontazne armirano-betonske
ploce sistema "ABRAMENKO", debljine d30 cm, koje se preko horizontalnih AB serklaza oslanjaju
na nosece zidove objekta. PlaIoni su od trske na letvama, preko koje je malter u debljini od 1,50 do 2
cm.
Temelji objekta su betonske temeljne trake ispod nosecih zidova. Temelji su dimenzionisani na
nosivost tla koja je pretpostavljena sa vrednoscu 150 KN/m2. Zidovi podruma su od kamena, zidani u
produznom malteru 1:3.9.
Krovna konstrukcija je visevodni kosi drveni krov, koji je izraden od camove grade I klase,
dimenzija prema proracunu. Krovni pokrivac je crep. Na celoj zgradi je izvrseno pretvaranje tavanskog
prostora u stambeni, tako da je deo krovne konstrukcije izmenjen.

OPIS USVOJENOG KONSTRUKTIVNOG RESENJA
Osnovni problemi pri adaptaciji su bili, spustanje postojece podne ploce na nizu kotu, i rusenje
dela srednjeg noseceg zida u duzini od 5,80 m. Na ovaj nacin bi se dobio jedinstven poslovni proctor,
bez konstruktivnih elemenata u okviru istog (stubovi i zidovi ).
Spustanje postojece podne konstrukcije na nizu kotu je izvrseno na sledeci nacin: postojeca
meduspratna konstrukcija ploca 'AVRAMENKO ' je porusena na celoj povrsini prostora. Izvrseno je
produbljenje poda podruma do nivoa nesto iznad spojnice temelja i tla (kako ne bi doslo do
potkopavanja temelja). Po obodu svih podrumskih zidova ( zidani u kamenu ), izbetonirana su AB
zidna platna debljine 15 cm, koja su oslonjena na postojece temeljne trake. Na ovaj nacin je tezina
porusene plaIonske konstrukcije podruma, zamenjena zidnim platnima, i novom podnom plocom
debljine 15 cm. Dodatnom analizom opterecenja je dokazano, da postojeci temelji mogu poneti razliku
u tezini nove konstrukcije, iz razloga vece nosivosti tla od projektovane (konsolidacija tla ispod temelja
tokom mnogo godina ). Podrumski zidovi, na delovima pregradnih zidova su poruseni do nivoa nove
podne ploce, tako da je ova ploca izvedena preko istih, a ujedno povezana sa svim novoIormiranim AB
zidovima. Na ovaj nacin su potpuno ukruceni kameni zidovi podruma. Nova podna ploca je izvedena
na visini koja omogucava visinu podrumskog dela prostora od 230 cm od poda do plaIona.
Drugi problem u konstruktivnom zahvatu pri adaptaciji, bio je rusenje dela noseceg srednjeg zida
u duzini od 5,80 m, i izvodenje AB rama koji ce primiti sva vertikalna opterecenja gornjih etaza.( Slika
1.) Ovaj deo intervencije je predstavljao problem iz vise razloga : znacajnog opterecenja po metru
duzine zida od gornjih etaza ( analizom opterecenja isto je dobijeno, stalno g140,69 KN/m i korisno
p26,61 KN/m ), visina podupiranja koja je bila oko pet metara, oslonac podupiranja je novoizvedena
puna ploca relativno male debljine, sto je zahtevalo podupiranje iste u podrumskom delu, izbor jake
skele i podupiraca a u skladu sa gore navedenim vrednostima opterecenja.
461

Slika 1. Prikaz nosece konstrukcije sa svim elementima
Image 1. View oI a supporting structure with all elements
OPIS TEHNOLOGIJE IZVODENJA RADOVA PO ETAPAMA
ETAPA 1: U prvoj etapi intervencije, je izvrseno uklanjanje dela postojece AB polumontazne ploce
sistema " AVRAMENKO", koji se nalazila iznad podrumskih prostorija. Da bi se porusila ( uklonila )
ova konstrukcija, izvrseno je podupiranje iste, kako bi se rusio deo po deo, i otklonila opasnost
urusavanja cele konstrukcije. Delovi medjuspratne konstrukcije, koji su se oslanjali na horizontalne
serklaze su iseceni masinskim putem, kako bi se izbeglo ostecenje nosecih zidova od kamena I opeke.
Podupiranje ploce je izvrseno metalnim podupiracima i drvenim gredama.
ETAPA 2: Posle uklanjanja dela medjuspratne ploce iznad podruma, izvrsen je iskop poda u podrumu,
do nivoa donje ivice temeljne konstrukcije. Pri ovome se pazilo da se ne potkopaju postojeci temelji,
sto bi narusilo stabilnost objekta. Iskopom su oslobodene betonske temeljne trake, koje su sirine 1,60
m, visine 0,80 m, u cilju dobijanja vece visine podrumskog prostora. Posle iskopa betonirana jr podna
ploca podruma.
ETAPA 3: Da bi se nova AB puna ploca iznad podruma oslonila na temelje, izvedeni su novi AB
zidovi celim obodom podrumskih kamenih zidova. Ovi zidovi su oslonjeni na postojece betonske
temeljne trake, odnosno, na ispuste postojecih temeljnih traka, s obzirom da je gornja ivica temeljnih
traka sira od zidova podruma. Debljina AB zidnih platana je 15 cm, i ista su armirana prema detalju iz
glavnog projekta konstrukcije. Na mestu oslanjanja nove AB ploce iznad podruma na AB zidove,
ostavljeni su ispusti od armature, koje ce uci u plocu i stvoriti elasticno ukljestenje kao oslonac.
ETAPA 4: Posle izvodenja AB zidnih platana po obimu podrumskih zidova, izvrseno je postavljanje
oplate, armiranje, i betoniranje AB pune ploce iznad podruma. Ova podna konstrukcija je postavljena
na 68 cm od kote trotoara.
ETAPA 5: Sledeca etapa je obuhvatila rusenje dela srednjeg noseceg zida, koji se uklanja iz razloga
Iunkcionalnosti objekta. Iz gore navedenih razloga usvojen je speciIican sistem prihvatanja svih
opterecenja konstrukcije iznad srednjeg zida, kako bi se izbegla skupa oplata, skela i podupiranje. Prvo
je izvrseno zasecanje nosivog zida na oba kraja, gde su Iormirani AB stubovi novog konstruktivnog
rama. Ovi stubovi su povezani sa temeljnom konstrukcijom , a stubove su obuhvatila i nova AB
462
podrumska zidna platna. Dimenzije stubova su proracunate, tako da je jedna dimenzija usvojena kao i
sirina zida podruma, odnosno gornje ivice piramidalne temeljne trake. (Slika 2.)

Slika 2. Prikaz armature stuba
Image 2. View oI a reinIorced concrete pillar
U visini donje ivice serklaza plaIonske konstrukcije iznad prizemlja, prema analizi opterecenja,
armaturi serklaza ( koja je utvrdena skidanjem zastitnog sloja na delu serklaza), napravljeni su otvori
kroz noseci zid. Kroz ove otvore su postavljeni celicni nosaci ( zavareni proIili 2x|160) na osovinskom
razmaku od 50 cm. Posle postavljanja celicnih nosaca projektovane duzine, isti su nategnuti tako da se
dobro oslone na pomenuti serklaz. Na ovaj nacin je svo opterecenje od gornje konstrukcije prihvaceno
ovim celicnim nosacima. Posle postavljanja poprecnih celicnih nosaca, postavljena je donja oplata za
dva AB gredna nosaca sa obe strane noseceg zida.Nakon armiranja ove dve grede i zatvaranja oplate,
iste su betonirane.(Slika 3.)


Slika 3. Celicni nosaci i armatura grede pre betoniranja
Image 3. Steel girders and reinIorced beam beIore concreting
463
Betoniranje greda je izvrseno pomocu prostora izmedu rebara ploce 'AVRAMENKO, uz predhodno
uklanjaje dela plaIona. Oslanjanje greda na krajnje AB stubove je izvrseno preko dva kratka elementa,
koji su Iormirani iz stubova u visini AB greda. Betoniranjem je izvrseno sprezanje celicnih nosaca sa
dve AB grede, i na taj nacin Iormirana jedinstvena noseca konstrukcija. Ova konstrukcija prihvata sva
opterecenja iznad serklaza koji se oslanjao na srednji nosivi zid. Nakon negovanja betona, ocvrscavanja
( posle 30 dana ), izvrseno je uklanjanje oplate, rusenje zida ispod nove nosece konstrukcije, i
povezivanje ( dobetoniravanje ) podne ploce preko dela podrumskog zida koji se nalazio ispod srednjeg
noseceg zida. Na slici 4 vidi se konacan izgled noseceg AB rama.



Slika 4. Konacni izgled nosece konstrukcije posle uklanjanja zida
Image 4 : Final appearance oI a supporting structure aIter wall demolition

ETAPA 6: Zadnja etapa u okviru adaptacije i rekonstrukcije stambenog prostora, i pretvaranju u
poslovni prostor, je izvodenje unutrasnjeg stepeniste iz podruma u prizemlje, iz poslovnog prostora na
galeriju, i ulaznog stepenista u poslovni prostor sa trotoara ulice.

464
REZULTATI PREGLEDA OBJEKTA I ZAVRSNE OCENE
Pregledom objekta nakon zavrsetka svih radova i tokom cele 2009 i 2010 godine , konstantovano
je da je stanje konstrukcije vrlo dobro, odnosno nisu uocene deIormacije, pukotine ili druga ostecenja
koja bi ukazivala na nepredvideno ponasanje objekta i novoizvedene konstrukcije.
Prikazani nacin izvodenja nove nosece konstrukcije koja ce prihvatiti sva opterecenja od gornjih
etaza objekta, a koja je izvedena sprezanjem celicnih nosaca sa AB gredama rama, sa aspekta reoloskih
osobina betona je dobar.Ovo znaci da je uticaj tecenja betona znatno smanjen, jer se konacno
opterecenje nosaca desava tek nakon potpunog ocvrscavanja betona.
Na kraju treba napomenuti da je proverom otpornosti objekta na seizmicke sile nakon sanacije i
adaptacije tretiranog dela prostora, utvrdeno, da prvobitna projektovana seizmicka otpornost ,koja je
prikazana u izvornom projektu konstrukcije, nije ni u najmanjoj meri narusena.


ZAKLJUCAK
Prilikom adaptacije, sanacije i rekonstrukcije starih objekata, zidanih kao masivni konstruktivni
sistemi, sa nosecim zidovima od opeke i kamena, tamo gde je potrebno ukloniti nosece konstruktivne
zidove, korisno je pridrzavati se sledecih konstatacija :
- koristiti slicne konstruktivne zahvate kao ovaj koji je prikazan u radu, kako bi se izbegle skupe
i komplikovane oplate, skele i podupiranja,
- pri izvodenju koristiti mogucnost sprezanja celicnih i armiranobetonskih nosaca, jer su celicni
nosaci manjih dimenzija, velike nosivosti, a vrlo pogodni za ugradnju,
- maksimalno umanjiti mogucnost pojave deIormacija i pukotina na delu konstrukcije iznad
novoprojektovane konstrukcije, dobrim podbijanjem novih nosivih elemenata,
- ugraditi sto kvalitetnije materijale (betone visih marki), izvrsiti kontrolu varova celicnih
elemenata pri spajanju i dr.,
- obratiti posebnu paznju na negu betona pri ocvrscavanju kako bi se sto vise smanjio uticaj
skupljanja i tecenja betona,



LITERATURA
|1| Tehnicar gradevinski prirucnik 3, IROGradevinska knjiga,Beograd ,1988 god.
|2| Prirucnik za primenu pravilnika o tehnickim normativima za beton i armirani beton-BAB 87,
GRADEVINSKA KNJIGA , Beograd 1991,
|3| Zbirka jugoslovenskih pravilnika i standard za gradevinske konstrukcije - dejstva na konstrukcije,
Gradevinski Iakultet Univerziteta u Beogradu,Beograd 1995 god.
|4| Folic R.,Zenunovic D.,Spregnute konstrukcije celik-beton,Fakultet tehnickih nauka u Novom
Sadu,Novi Sad ,2009 .




465



SANACIJA TEMELJA STAMBENE ZGRADE

Milutin Vucinic
*


*SEIZMOKONSTRUKTOR d. o. o., Jelfka Jlahovica 24, Podgorica
sei:mo-konstruktort-com.me

REZIME

Dobijanjem novih urbanisticko-tehnickih uslova, investitoru je omoguceno da objekat u postojecim
gabaritima, moze nadograditi za jos jedan sprat i potkrovlje, tako da bi nadogradeni objekat bio
spratnosti SPrVIPk. Iz tog razloga se prislo provjeri postojecih temelja za mogucnost prihvatanja
planirane nadgradnje. Proracun je pokazao da postojeci temelji ne ispunjavaju uslove zahtijevane
nadgradnje, te se na zahtjev investitora, izvrsila sanacija temeljne konstrukcije i omogucila nadgranja u
skladu sa urbanisticko-tehnickim uslovima. Sanacija temelja je izvrsena povecanjem dimenzija njihovih
poprecnih presjeka, dodavanjem novih elemenata, gdje je racunska analiza pokazala da konstruktivni
sistem ima dovoljan kapacitet nosivosti i deIormabilnosti za zahtijevani nivo zemljotresnog dejstva.
Dat je opis postojeceg i novoprojektovanog stanja, proracunski tretman sanacionih elemenata,
izvodenje sanacije i pracenje slijeganja.

KLJUCNE RIJECI: Nadgradnja, temelj, sanacija, zemljotres, slijeganje


RESIDENTIAL BUILDINGS FOUNDATION REPAIR

ABSTRACT

Obtaining a new urban-technical conditions, the investor is allowed to object to the existing
dimensions, can be upgraded to another Iloor and attic, so the Iacility was upgraded Ilooring
SPrVIPk. For this reason, the approach to check the existing Ioundation Ior the possibility oI
accepting the planned upgrades. The calculation showed that the existing Ioundations do not meet the
required upgrades, and at the request oI investors, made repairs, and enable basic structure upgrade in
accordance with the urban-technical conditions. Rehabilitation oI the Ioundation is done by increasing
the dimensions oI their cross sections, adding new elements, where the computational analysis showed
that the structural system has suIIicient strength and deIormation capacity oI the required level
earthquakes. A description oI existing and newly designed state, the budget treatment oI the elements oI
rehabilitation, recovery and perIormance monitoring oI subsidence.

KEY WORDS: Body, Ioundation repairs, earthquake, subsidence


UVOD

Na osnovu projektnog zadatka sanacije temelja od 31. 12. 2008. godine datog od strane investitora
,,Merkur Evropa' d. o. o. iz Budve, uradena je sanacija temelja objekata-lamela: A, B1, B2, B3 i B4,
radi njihove nadgradnje. Ovdje je razmatrana samo lamela ,,B
2
'. Naime, postojece projektovano stanje
prema projektu od novembra 2002. godine, i tadasnjim urbanisticko-tehnickim uslovima je spratnosti
SPrV.
UDK: 624.151.059.3
Pregledni (struni) lanak
466
Dobijanjem novih urbanisticko-tehnickih uslova, investitoru je omoguceno da objekat u postojecim
gabaritima, moze nadgraditi za jos jedan sprat i potkrovlje, tako da bi nadgradeni objekat bio
spratnosti SPrVIPk. Iz tog razloga se prislo provjeri postojecih temelja za mogucnost prihvatanja
planirane nadgradnje. Proracun je pokazao da postojeci temelji ne ispunjavaju uslove zahtijevane
nadgradnje. Uslov koji je trebalo ispostovati pri izboru sanacionog rjesenja je bio da ono bude sa
aspekta izvodenja i kostanja najcjelishodnije. Kao takvo, najprihvatljivije se pokazalo ojacanje
postojecih temelja dodavanjem novih elemenata koji su statickom i dinamickom analizom pokazali da
na najbolji nacin pomazu temeljima da prime ocekivana opterecenja za novoprojektovano stanje.


POSTOJECE STANJE

Objekat je predstavljao nezavisnu konstruktivnu cjelinu, odnosno lamelu, odvojenu aseizmickom
razdjelnicom od susjedne lijeve lamele ,,B
1
'. Prvobitna projektovana spratnost lamele je bila SPrV
spratova. Objekat je bio izveden zakljucno sa IV spratom. Vertikalna konstrukcija je od
armiranobetonskih zidova i stubova u oba pravca, a horizontalna od armiranobetonskih ploca debljine
d 12 cm, te kao takva, prema osnovnom konstruktivnom sistemu u visokogradnji, pripada okvirnom
sistemu u kombinaciji sa zidovima (dijaIragmama) ili jezgrima.

Pregledom izvedenog objekta na licu mjesta kao i pregledom raspolozive projektne dokumentacije,
konstatovano je:
- Temelji objekta su otkopani do gornje ivice donjeg dijela temeljnih traka,
- Prema osnovnom projektu, odnosno projektu konstrukcije od novembra 2002. godine, predvideni
kvalitet betona u temeljima treba da zadovolji, zahtijevanu marku betona MB-30 MPa,
- Prema projektu konstrukcije, u presjecima temelja pored prikazane armature u donjoj zoni
temeljne trake, dodavana je i armaturna mreza tipa R-524, kvaliteta MAG 500/560 MPa, ispod
sredisnjih poduznih temeljnih traka, koja je prikazana u osnovnom projektu od 2002. godine.
- Temeljne trake su armirane rebrastom armaturom kvaliteta RA-400/500-2 MPa.

Temeljenje objekta je izvrseno na temeljnim trakama - kontra gredama, cije geometrijske
karakteristike zadovoljavaju izgradeni objekat, ali ne i ugradena armatura.
Prema podacima iz zakljucka u geomehanickom elaboratu nosivost tla se krece u granicama 224-228
kN/m
2
.


NOVOPROJEKTOVANO STANJE

Nadogradnja objekta u postojecim gabaritima, kako je i deIinisano u novim urbanisticko-tehnickim
uslovima je predvidena za jos jedan sprat i potkrovlje, te je novoprojektovani objekat spratnosti
SPrVIPk, zato je bilo potrebno stvoriti uslove za njenu realizaciju.
Uraden je glavni projekat konstrukcije za novoprojektovano stanje.
Za proracun sanacije temelja korisceni su podaci iz navedenog glavnog projekta konstrukcije.


PRORACUNSKI TRETMAN SANACIONIH ELEMENATA

Da bi se pristupilo sanaciji, odnosno ojacanju temelja potrebno je bilo utvrditi kvalitet materijala
ugradenog u temelje tj. kvalitet betona i ugradene armature. Prema raspolozivoj tehnickoj
467
dokumentaciji o gradenju objekta kvalitet betona u temeljnoj konstrukciji je marke MB-30 MPa, a
ugradena armatura je kvaliteta RA- 400/500 MPa, sto je i potvrdeno od strane predstavnika investitora
koji je pratio izgradnju postojeceg stanja, uz njegovu napomenu da za to posjeduje i atestnu
dokumentaciju, ali ona nije data na uvid. Iz tog razloga projektant sanacije temeljne konstrukcije je u
skladu sa cl. 4 Pravilnika o tehnickim normativima za sanaciju, ojacanje i rekonstrukciju objekata
visokogradnje ostecenih zemljotresom i za rekonstrukciju i revitalizaciju objekata visokogradnje, u
proracunu koristio podatke iz osnovnog projekta iz 2002. god..

Sanacija temeljne konstrukcije bez promjene dimenzije njenih elemenata i deIormacionih
karakteristika nije bila moguca. Zato je sanacija, odnosno ojacanje, izvrseno uvodenjem novih
konstruktivnih elemenata od armiranog betona sa jedne za spoljne (slika 1) i obje strane za srednje
temelje (slika 2), kao i za temelj na mjestu seizmicke razdjelnice (slika 3), gornjeg dijela-rebara,
odnosno jastuka u zavisnosti od geometrijskih karakteristika i ukazane potrebe, prema proracunu.
Naime, nije bilo moguce osigurati kvalitetno prijanjanje izmedu starog i novog betona ( zbog raznih
necistoca), to je za svaki temelj postojeceg stanja racunata granicna nosivost u poljima i na osloncima.
Razliku izmedu ove i potrebne nosivosti temelja za novoprojektovano stanje, preuzimaju snacioni
elementi, cime je ostvarena sposobnost temeljne konstrukcije za preuzimanje uticaja od razmatranih
dejstava zahtijevane proracunske situacije.



Slika 1. Ojacanje spoljnih temelja
Figure 1 Strengthening external ground
468

Slika 2. Ojacanje unutrasnjih temelja
Figure 2

Strengthening the Ioundations oI internal




Slika 3. Ojacanje temelja na mjestu seizmicke razdjelnice
Figure 3.

Strengthening the Ioundations oI the area oI seismic divide


IZVODENJE SANACIJE

Prije pocetka izvodenja radova na sanaciji temeljne konstrukcije, izvrseno je probijanje zidova i
stubova radi adekvatnog provlacenja sanacionih elemenata a u svemu prema projektu sanacije i
nahodenju nadzornog organa, koji je autor ovog rada. Elementi koji se saniraju ocisceni su od
469
krhotina, ostataka zemlje i ostalih necistoca. Odstranjen je visak nanesenog tampona izmedu
temeljnih traka do planirane visine, nasut sloj sjlunka cca 15 cm, izvrseno njegovo adekvatno zbijanje.
Iznad ovog postavljen je sloj mrsavog betona min. 5 cm. Izvrseno je, prema projektu, adekvatno
busenje rebara i zidova za postavljanje ankera za vezivanje starih i novih armiranobetonskih
elemenata. U tako pripremljene rupe postavljeni su pomenuti ankeri i projektom predvidena armatura
sanacionih elemenata i izvrseno njihovo salovanje.
Postavljene su armaturne mreze u podu iznad vec Iormiranog sloja mrsavog betona kao i mreza iznad
rebara postojecih temelja i iste adekvatno povezane sa ispustenim uzengijama iz sanacionih elemenata.
Prethodno je izvedeno u svemu prema detaljima datim u projektu sanacije, ciji je dio dat na slici 2.
Nakon toga je izvrseno betoniranje elemenata uz odgovarajuce zbijanje betonske mase koriscenjem
pervibratora. Redovno su uzimani uzorci betona radi kontrole njegovog kvaliteta.
Njegovanje betona je vrseno polivanjem vodom 7 dana od dana ugradnje betona.

POSMATRANJE SLIJEGANJA OBJEKTA

Slijeganje objekta posmatrano je u toku gradenja, prije pocetka nadogradnje objekta (tabela 1), kao i
nakon izvrsene sanacije i nadogradnje (tabela 2). Registracija rezultata tih mjerenja je omogucila da se
sagleda konsolidacija tla pod opterecenjem.
Pored postojecih podataka o geoloskom i geomehanickom istrazivanju slojeva zemljista na kojem su
izgradeni temelji objekta, raspolagalo se i topograIskm podlogom tj. situacionim planom terena sa
izohipsama, kao i situacionim planom visinske osnove (osnovnih i radnih repera). Postavljene su
visinske marke na objektu sa njihovim brojevima, cija je svrha sagledavanje velicine slijeganja, pri
cemu je koriscen geometrijski nivelman.
Buduci da je tretirana problematika, speciIicna, tu su pored projektanta, bili ukljuceni geolog i
geodetski strucnjak, i ustanovljen plan mjerenja slijeganja, koji je omogucio da izmjerene velicine
slijeganja dovoljno jasno odrazavaju razvitak deIormacija u periodu gradenja, a sto ce biti i pokazatelj
za potrebu pracenja i u eksploatacionom periodu.
Snimanja su izvrsena u odnosu na koordinate i kotu poligone tacke 1270 (PREMJER GRADA
BUDVE).

Tabela 1. Rezultati snimanja za potrebe pracenja slijeganja 14.02. 2009. prije izvodenja nadgradnje
Table 1 Results recording Ior monitoring settlement 14.02.2009th beIore perIorming the upgrade
Broj Y X H
1270 6569877.66 4683740.81 28.2400
P1 6570107.64 4683621.79 22.8300
R1 6570070.17 4683575.96 23.1201
R2 6570078.70 4683589.35 23.6709
R3 6570060.29 4683592.96 23.5400
R4 6570076.60 4683616.03 23.9502

Tabela 2. Rezultati snimanja za potrebe pracenja slijeganja 31.08. 2009. poslije izvodenja nadgradnje
Table 2 Results recording Ior monitoring subsidence 31. 02. 2009th aIter perIorming the upgrade

Broj Y X H
1270 6569877.66 4683740.81 28.2400
P1 6570107.64 4683621.79 22.8300
R1 6570070.17 4683575.96 23.1191
R2 6570078.70 4683589.35 23.6692
R3 6570060.29 4683592.96 23.5389
R4 6570076.60 4683616.03 23.9493

470
Uporedujuci rezultate mjerenja prije i poslije nadgradnje uocava se da su slijeganja ravnomjerna i
zanemarljivo mala, sto ukazuje da je vec izvrsena konsolidacija tla, s obzirom na prethodnu
izgradenost objekta i protekli vremenski period, sto se sa aspekta stabilnosti, kao veoma vaznog
geotehnickog uslova za izgradnju objekata, moze smatrati da je teren stabilan.


ZAKLJUCAK

Projektom sanacije temelja doslo se do najracionalnijeg, tehnicki opravdanog rjesenja. Ispostovan je i
zahtjev investitora da konstruktivno sanaciono rjesenje sa aspekta izvodenja i kostanja bude sto
jednostavnije i jeItinije. Ojacanje temelja omogucilo je da se nadograde dvije etaze, sto je ekonomski
veoma isplativo.


LITERATURA

Glavni projekat objekata-lamela: A, B1, B2, B3 i B4, ,TIM projekt' Budva, 2002. (M. Radenovic)
Glavni projekat nadgradnje objekata-lamela: A, B1, B2, B3 i B4, ,TIM projekt' Budva, 2009. (M. Radenovic, R.
Dimitrov)
Glavni projekat sanacije temelja objekata-lamela: A, B1, B2, B3 i B4. ,SEIZMOKONSTRUKTOR', Podgorica,
2009. (M. Vucinic)
471

REKONSTRUKCIJA I SANACIJA VELIKOG
RESTORANA HOTELA 'BOROVI U SJENICI

Aladin Baljinac*, Enis Sadovic**, Edin Zecirovic**

* AD Ukras, Novi Pa:ar
** student doktorskih studifa na Gradevinsko-arhitektonskom fakultetu Univer:iteta u Nisu

REZIME

U radu je dat prikaz pristupa resavanju i resenje problema rekonstrukcije velikog restorana koji se
nalazi u sklopu planinskog hotela ,Borovi' u Sjenici. Siri pristup resenju u smislu uskladivanja makro i
mikrolokacije sa Iunkcijom objekta doveo je do mogucnosti primene jednog od modernijih pristupa
arhitektonskog koncepta planinskih hotela sa dominirajucim elementima krovova i Iasada. Izazov
mogucnosti ostvarenja ideje i realizacije pratio je problem sanacije osnovnih konstruktivnih elemenata.

KLJUCNE RECI : restoran, rekonstrukcija, Iasada, krov, sanacija.


RENOVATION AND REPAIR OF HOTEL ,BOROVI'
RESTAURANT IN SJENICA

ABSTRACT

This paper gives a solution approach and solution oI renovation problem oI big restaurant which is a
part oI mountain hotel 'Borovi in Sjenica. General solution approach by aspect oI harmonization
object Iunction with macro and micro location, led to application possibility one modern approach oI
architectural concepts Ior mountain hotels with dominant rooI and Iacade elements. Challenge oI idea
actualization possibility and realization was Iollowed by repair problem oI primary construction
elements.

KEY WORDS: restaurant, renovation, Iacade, rooI, repair


UVOD

Arhitektonska rekonstrukcija objekta je obicno veoma zahtevna za arhitektu, ali je
istovremeno i veliki izazov. Uvek je potrebno pronaci novi izraz kojim se rekonstruisani objekat moze
uciniti potpuno novom arhitekturom svojstvenoj vremenu u kojem se rekonstrukcija radi, a najcesce je
potrebno zadrzati vazne elemente konstrukcije pa i samu Iormu starog objekta. Poseban izazov
predstavlja uskladivanje lokacijskih kapaciteta sa makrolokacijom, zeljama investitora, Iunkcionalnim
zahtevima.
Planinski objekti predstavljaju sami po sebi sintetizovan element prepoznatljivog prirodnog
okruzenja, kod kojih dominiraju prirodni materijali (kamen i drvo), sa nenametljivim geometrijskim
oblicima. Dominirajuci element hotela ovog karaktera je krov sa velikim nagibom i mnostvom otvora
UDK: 728.5.059 (497.11)
Struni lanak
472
radi osvetljenja. Ideja stvaranja novog koncepta projektovanja planinskih hotela se zasniva na
naglasavanju krovnih ravni sa redukcijom manjih krovova i sintezom sa staklenim Iasadnim
povrsinama.
Predstavljeni pristup predstavlja pokusaj modernizacije projektovanja i implementaciju
metode kontrasta u slucajevima arhitektonskih rekonstrukcija planinskih hotela. Naglasavanje oblika
krovnih ravni i stvaranja komunikacije prirodnog okruzenja sa unutrasnjoscu objekta sa staklenim
Iasadama je poznato u svetu pod pojmom 'RooItecture.

ANALIZA POSTOJECEG STANJA

Postojeci objekat restorana 'Borovi smesten je u srcu pesterske visoravni nadomak Sjenice,
na izuzetnoj mikrolokaciji borove sume. Projektni zadatak koji je arhitekta imao, determinise buduca
prosirenja sadrzaja i kapacitet objekta, uz transIormaciju kompletnog imidza restorana. To su i bile
osnovne smernice za stvaranje novog koncepta planinskog doma Borovi u Sjenici. Imajuci u vidu
postojeci kvalitet objekta pristupilo se projektovanju i dogradnji novih delova objekta. Adaptacija
postojecih prostora koji su nedovoljno artikulisani, a odnose se na kroviste za kongresnu dvoranu i
VIP apartmane u potkrovlju restorana, predstavljaju legitimne zahteve investitora sa jedne strane a sa
druge, izazov projektanta da rekonstrukcijom postojeceg restorana zadovolji komercijalni, ali i estetski
aspekt.

REALIZACIJA IDEJE NOVOG KONCEPTA

Potrebno prosirenje prostora restorana ostvareno je dogradnjom novih delova objekta severne i
juzne strane (slika 1) dok je sa zapadne strane prosirenje dobijeno spustanjem postojecih krovnih ravni
na kotu poda. Osnovne dimenzije postojeceg objekta su usvojene na osnovu postojece dokumentacije.


Slika 1. Osnova restorana sa prosirenjem prema (Projekat a, 2009)
Figure 1. Ground Iloor oI restaurant with extension aIter (Projekat a, 2009)
473

Na takav nacin dobijena je nova silueta restorana sa dominantnim elementom krova sa
staklenom Iasadom koji se metodom kontrasta medusobno naglasavaju i cine savremenu kompoziciju
planinskog objekta. Dematerijalizacijom Iasade u vidu staklene povrsine postignut je eIekat dobre
komunikacije unutrasnjeg prostora sa okruzenjem. Projektant je na takav nacin omogucio boravak u
prirodi, ali ovog puta sa aspekta enterijera kroz vizuelnu komunikaciju sa eksterijerom. Na slici 2 je
dat izgled rekonstruisanog objekta sa prednje i zadnje Iasade pre i nakon intervencija.
Imajuci u vidu klimatske uslove na pesterskoj visoravni i zelju za postizanjem dobre
komunikacije sa okruzenjem, odabrano je staklo AGC Sunergi Azur koje svojim tehnickim
karakteristikama termicki izoluje prostor, apsorbuje suncevu energiju i propusta je unutar objekta i na
takav nacin doprinosi ustedi energije, propustajuci dovoljno svetlosti i na kraju zadovoljavajuci sve
estetske kvalitete.


Slika 2. Veliki restoran sa prednje i zadnje strane pre i nakon rekonstrukcije
Figure 2. Big restaurant view Irom back and Iront side beIore and aIter renovation


U estetskom smislu staklena Iasada je dodatno naglasena postavljanjem aluminijumskih
konstruktivnih elemenata u slobodnu Iormu koja prati igru krovnih ravni stvarajuci na takav nacin
474
poseban dinamicki eIekat. U enterijeru se dogradnjom novih delova stvara novi kvalitet u vidu visine
prostora koji tako objedinjuje galerijski prostor sa kompletnim delom restorana.
Rekonstrukcijom krovne konstrukcije nad kuhinjom i malom salom nadomestena je potreba za
prostorom namenjenim za kongresnu dvoranu i u tom smislu je odabrana slozena drvena krovna
konstrukcija raspona 12,5 m koja oslobada prostor za predvidenu namenu, a u estetskom smislu
nadomesta potrebu za drvetom u enterijeru kao logicnim materijalom svakog planinskog objekta (slika
3).


Slika 3. Krovna konstrukcija kongresne sale
Figure 3. RooI construction oI congress hall

U prilog energetskoj eIikasnosti objekta govori i odabir LED osvetljenja koja estetskih
vrednosti poseduju i izuzetan kvalitet ostvarujuci znacajnu ustedu elektricne energije.


PROCENA STANJA I SANACIJA KONSTRUKCIJE

Ocenjivanje stanja postojecih konstrukcija temelji se na istim osnovnim postavkama kao i
projektovanje novih. Najveca razlika je u konzervativizmu proracunskih modela opterecenja i
otpornosti generalno jer pokriva nesigurnosti u projektovanju, ali povecava troskove kod ocene
postojece konstrukcije. Stoga je opravdano razmatranje stvarnih delovanja i otpornosti postojece
konstrukcije (Radic i sar., 2009).
Kako bi se odredili ucinci delovanja, potrebno je prikupiti podatke o svojstvima materijala,
svojstvima konstrukcije, merama, kao i o prethodnim, sadasnjim i buducim opterecenjima
konstrukcije. Metode prikupljanja podataka razlicite su tacnosti i razlicite cene, a izbor odgovarajuce
zavisi od ciljeva ocjenjivanja konstrukcije.
Najjednostavniji je nacin prikupljanja podataka o konstrukciji proucavanje dokumentacije o
projektovanju i gradenju te izvestaja o prethodnim pregledima i odrzavanju koji se mora izvrsiti prije
sanacije (Pravilnik, 1985). Naravno, treba se uveriti da su podaci tacni. Svojstva materijala i
konstrukcije dobijeni su iz nekih delova projekta konstrukcije (proracun). Najvazniji materijali za
kontrolu su svakako beton i armatura.

Opste o delovima koji su sanirani
Na postojecem objektu velikog restorana Borovi uradeno je nekoliko intervencija u smislu
konstruktivne sanacije koje su pomenute u prethodnim poglavljima. U narednom tekstu bice dat
ukratko prikaz resenja za cetiri najznacajnije pozicije u projektu na kojima je bilo potrebno primeniti
adekvatne metode. To su potporni zid, dotatni AB ram, ojacanje stubova i krovni nosac kongresne
sale.
475

Detaljnije o potpornom zidu i ramu H1
Armirano betonski potporni zid cine, kao konstruktivni elementi, AB ploca oslonjena na
kontraIore. Dimenzije i presek temelja su potpuno isti kao i temeljne grede dogradenog dela objekta
(restorana) i iznose b/d100/80cm. Geometrijske karakteristike ostalih elemenata se mogu videti na
slici 15. Ploca (zid) je tretirana kao kontinualni linijski nosac jedinicne sirine (1.0m) na tri polja, a
staticki sistem kontraIora je stub ukljesten na donjoj strani opterecen horizontalnim pritiscima ali i
reakcijama ploce prizemlja restorana (slika 4). Pojava podzemne vode predstavlja osnovni razlog
pojave manjeg klizista i odrona tog dela terena i ujedno razlog potrebe za ovom konstrukcijom (slika
5). Pravilo je da se kontraIor tretira kao ,T' presek ukupne sirine b koju treba usvojiti zavisno od
geometrje i uslova. Usvojena su cetiri kontraIora na osovinskom rastojanju od 2.15m. Ovakav oblik
konstrukcije omogucava i racionalno iskoriscenje podrumskog prostora za potrebe restorana.

Slika 4. Dispozicija potpornog zida i staticki sistem
Figure 4. Retaining wall disposition and static system

Geomehanicki elaborat ne postoji pa su stoga usvojene sledece karakteristike tla, a
konstruktivni elementi su dimenzionisani na merodavnu kombinaciju opterecenja po teoriji granicnog
stanja nosivosti i upotrebljivosti sa proracunskim karakteristikama materijala: zid, temelj i kontraIor
MB 30 i RA 400/500 i MAR 500/600. Parcijalni koeIicijenti sigurnosti su usvojeni prema Pravilniku
(PBAB, 1987).
Za zastitu od podzemne vode predvidena je drenaza po celom obimu objekta sa naglaskom iza
potpornog zida. Predvidene su perIorirane cevi precnika usvojenog zavisno od kolicine vode. Iza
potpornog zida nasut je sloj granulisanog sljunka sirine 1.5m.


Slika 5. Lokacija potpornog zida (levo) i polozaj Rama H1 (desno)
Figure 5. Location oI retaining wall (leIt) and position oI Frame H1 (right)

476
Na slici 5 desno je prikazan polozaj i gabariti rama koji se treba izgraditi i vezati za postojecu
konstrukciju s jedne strane i za dogradeni deo sa druge strane. Na mestu nastavka stubova redukovan
je presek a nastavak je uraden stemanjem postojeceg stuba na odredenoj duzini, varenjem stare i nove
armature i ubacivanjem uzengija na malom rastojanju. Prije ove intervencije sruseni su postojeci AB
elementi i pripremljena podloga za novi beton. Na osnovu projektne dokumentacije marka betona
postojece konstrukcije izabrana je i za novi ram.

Sanacija centralnih stubova
Armirano betonski stubovi obelezeni sa S15 trpe dodatno opterecenje zbog potrebnih izmena
datih u projektu rekonstrukcije (Projekat b, 2009). Arhitektonski zahtevi su bili povjecanje dimenzija
stuba i promena poprecnog presjeka pa konacna dimenzija saniranih stubova iznosila o50cm (slika 6).
Najekonomicnije resenje je bilo dodavanje novog betonskog omotaca koje je obavezno spregnuti sa
postojecim stubovima dimenzija 25/25cm. Armatura je koncentrisana u uglovima stubova kako bi
mimoisla AB grede. Potrebno je probusiti plocu jer ce na takav nacin biti izbegnuto ostecenje starog
dela konstrukcije i obezbijeden nastavak armature.
Kao nacin sprezanja izabran je metod sprezanja celicnim kratkim elementima od rebraste
armature koji su postavljani u prethodno pripremljene rupe u koje je injektiran lepak na bazi
epoksidnih smola kako bi ucvrstio vezu i obezbedio potpuno sprezanje (slika 7). Materijali na bazi
epoksi smola imaju dobre vezivne karakteristike koje treba pre upotrebe kontrolisati (Folic, 2002).
Ankeri se postavljaju na sve cetiri strane starog stuba.


Slika 6. Presek stuba sa dodatnim delom
Figure 6. Column cross section with additional
part


Slika 7. Detalj sprezanja starog i novog betona
Figure 7. Detail composing oI existing and
new concrete
Ovako ojacane stubove treba racunati kao spregnute sa udelom nosivosti obe vrste betona i na
ukupno opterecenje, a za ovaj slucaj radena je kontrola nosivosti betonskog omotaca na uticaj
dodatnog opterecenja i usvojen veci uticaj. S tubovi su prema proracunu u oblasti male vitkosti i
armirani sa minimalnim procentom armiranja prema (PBAB, 1987). Ovako sanirani AB stubovi
nemaju vecu nosivost samo na eksploataciono opterecenje vec su i seizmicki opravdaniji i sigurniji.
Razlika u dimenzijama i izgledu se moze videti na slici 8.

477

Slika 8. Izgled AB srednjih stubova prije (levo) i nakon sanacije (desno)
Figure 8. Appearance oI RC middle columns beIore (leIt) and aIter repair (right)

Kongresna sala
Nad dogradenim delom male sale i malom salom, projektom je predvidena kongresna sala
koja zahteva veliku svetlu visinu, akusticnost i ostale karakteristike prema standardima. Pored Iunkcije
zahtevna stavka je i izbor materijala koji bi zadovoljio estetske i ekonomske kriterijume. Zbog toga su
napravljena tri varijantna resenja. Prvo resenje podrazumeva AB ramove sa kosim gredama slicnog
oblika kao i iznad dogradnje velikog restorana. Drugo je sa drvenim lameliranim nosacima sa celicnim
zategama koje je najskuplje i trece je krovna vesaljka. Konacno resenje je prikazano na slici 9. Naime,
usvojena je slozena krovna vesajlka sa betonskim nadzidcima, krajni ramovi su armirano betonski koji
prate gabarite drvene konstrukcije. Spojna sredsta su zavrtnjevi odredene klase cvrstoce. Zatega u
nivou oslonaca je usvojena kao 2Ro19. Razmak ramova drvene krovne konstrukcije je 4.0m, sto
doprinosi povjecanju opterecenja. Shodno tome dimenzije roznjaca su dosta znacajne. Pri odredivanju
raspona nosaca i modela koriscene su smernice date u knjizi (Ilic, 1989).
1 13
28
22 22
18 18
12
19 27
15
18
4
18
8 25
14 23 2 3 2
28 28
23
1
11
13
26
5 7 24 16
D=1.9
b
/
d
=
1
4
/
1
8
b/d
=14/1
6 b/d
=14/1
6
b
/
d
=
1
4
/
1
6
b
/
d
=
1
4
/
1
6
b
/
d
=
1
4
/
1
6

Slika 9. Staticki sistem (lijevo) i izgled krovne vjesaljke (desno)
Figure 9. Static system (leIt) and look oI rooI construction (right)

ZAVRSNE NAPOMENE
Rekonstrukcija restorana 'Borovi predstavlja jedan u nizu objekata u kompleksu hotela
'Borovi koji ce se realizovati prema projektu u narednom periodu. Ovim projektom je pokusano doci
do jednog sinteznog resenja koje objedinjava povecanje Iunkcionalnih zahteva, iskoriscenje
lokacijskih kapaciteta i estetski opravdava ulozeni kapital. S druge strane daje predlog metode
arhitektonskog koncepta primene dominantnih elemenata krovova koje naglasavaju staklene Iasade, sa
uklapanjem atipicnih materijala u planinski ambijent (slika 10).
478

Slika 10. Izgled restorana u perspektivi pre i posle rekonstrukcije
Figure 10. Restaurant appearance in axonometric beIore and aIter renovation


LITERATURA

|1| Ilic S., Klasicni drveni krovovi, trece izdanje, Gradevinska knjiga, Beograd, 1989, str. 544
|2| Folic R., Odrzavanje i sanacija konstrukcija Pregled stanja i izvestaj o prispelim radovima, Materijali i
konstrukcije 45, vol. 3-4, 2002, str 41-53.
|3| Projekat arhitekture rekonstrukcije velikog restorana hotela Borici u Sjenici, Ambijent doo, Novi Pazar,
2009
|4| Projekat konstrukcije rekonstrukcije velikog restorana hotela Borici u Sjenici, Ambijent doo, Novi Pazar,
2009
|5| Pravilnik o tehnickim normativima za sanaciju, ojacanje i rekonstrukciju objekata visokogradnje ostecenih
zemljotresom i za rekonstrukciju i revitalizaciju objekata visokogradnje, Sluzbeni list SFRJ, br. 52/85
|6| Prirucnik za primenu pravilnika o tehnickim normativima za beton i armirani beton PBAB 87, Beton i
armirani beton prema BAB 87, Knjiga 1, Beograd 1989.
|7| Radic J., Mandic A., Augustinovic I., Ocenjivanje postojecih konstrukcija, Gradevinar 61, Vol 9, 2009, str.
901-912.
479




ANALIZA SLEGANJA ADMINISTRATIVNOG
OBJEKTA IZGRADENOG NA KOMUNALNOJ
DEPONIJI U NOVOM SADU

Dragoslav Rakic
*
, Laslo Caki
*
, Biljana Tomasevic
**
, Dalibor Novakovic
**


*
Rudarsko-geoloski fakultet, Univer:iteta u Beogradu, usina 7, rgfrakargf.bg.ac.rs
**
JKP ,Cistoca' Novi Sad

REZIME

Da bi se izvrsio proracun sleganja komunalnog otpada, neophodno je poznavati parametre stisljivosti.
Ovi parametri se odreduju na osnovu metoda koje se koriste i u mehanici tla. U radu su ukratko
prikazane vrednosti ovih parametara koje su dobijene laboratorijskim ispitivanjima na uzorcima
komunalnog otpada uzetih sa deponije u Novom Sadu. Na osnovu toga izvrsena je analiza sleganja
administrativnog objekata koji je izgraden na ovoj komunalnoj deponiji.

KLJUCNE RECI: komunalni otpad, stisljivost, indeks sekundarne kompresije, sleganje

ANALYSIS OF THE SETTLEMENT ADMINISTRATIVE
BUILDING ON THE MUNICIPAL SOLID WASTE IN NOVI
SAD

ABSTRACT

For the calculation settlement oI municipal solid waste, it is necessary to know the parameters oI
compressibility.These parameters are determined on the basis oI test results which is applied in
geomechanics. In this paper, are summarized the values oI these parameters that were obtained Irom
laboratory tests on samples oI municipal waste were taken Irom the landIill in Novi Sad. On the basis oI
an analysis oI settlement administrative object that are built on this municipal landIill.

KEY WORDS: municipal waste, compressibility, secondary compression index, settlement


UVOD

Stalno nasipanje materijala preko vec postojeceg otpada, izaziva sleganja koja su najcesce
prouzrokovana kombinacijom vise Iaktora: konsolidacijom kohezivnih komponenata otpada;
mehanickom kompresijom usled zbijanja tj. smanjenja zapremine pora zbog pomeranja sitnih
Iragmenata u velike pore, njihovog savijanja, lomljenja i reorjentacije; rastvaranjem otpada procednim
vodama, bioloskim raspadanjem i truljenjem, hemijskim reakcijama, plavljenjem podzemnim ili
povrsinskim vodama, starosti otpada i sl. Iz tih razloga se po pravilu radi geotehnicko modeliranje
koje ukljucuje i numericku simulaciju dugotrajnog ponasanja deponije, jer su ovi podaci od velikog
znacaja prilikom projektovanja drenaznih i pokrivnih sistema deponije, a narocito ako se na
deponovanom materijalu planira i izgradnja objekata.
UDK: 624.131.526 : 628.4
Izvorni nauni lanak
480

PARAMETRI STISLJIVOSTI KOMUNALNOG OTPADA

Mehanicko ponasanje komunalnog otpada jos uvek nije u potpunosti shvaceno (prema nekim autorima
njegovo ponasanje treba razmatrati u okviru posebne discipline ,geotehnika otpada'), pa se
laboratorijska ispitivanja sprovode oslanjajuci se na osnovne metode koje su razvijene za tlo. Za
sitnozrni zemljasti otpad, mehanicka svojstva (stisljivost i cvrstoca smicanja), odreduju se merenjima
u edometru, aparatu za direktno smicanje i u triaksijalnom aparatu. Za krupniji zemljasti otpad,
preporucuju se laboratorijska ispitivanja na uredajima koji su slicni navedenim, ali su vecih dimenzija
i zato se posebno izraduju. Teorija konsolidacije, koja se primenjuje u mehanici tla, po pravilu se
primenjuje i za komunalni otpad. U proracunima sleganja komunalnog otpada, koristi se indeks
primarne kompresije C
c
(ili koeIicijent primarne kompresije C
c
') i indeks sekundarne kompresije
C

ili koeIicijent sekundarne kompresije C

'). Za odredivanje numerickih vrednosti navedenih

parametara, u laboratoriji za mehaniku tla Rudarsko-geoloskog Iakulteta u Beogradu, izvrsena su
ispitivanja na uzorcima komunalnog otpada uzetog sa gradske deponije u Novom Sadu (Slika 1).



Slika 1. Sastav ispitivanog komunalnog otpada za uzorak U-1
Figure 1. Composition oI the investigated waste sample U-1

Ispitivanja su obavljena u edometarskom aparatu precnika D10 cm i visine h4 cm, na vestacki
pripremljenim uzorcima sa zapreminskim tezinama 10, 10.5 i 11 kN/m
3
. Opterecenje je nanoseno
stupnjevito u relativno dugim vremenskim intervalima (od 26 30 dana). Za odredivanje deIormacija
koje odgovaraju inicijalnom sleganju, iskoriscen je tzv. Tejlorov postupak po kome su deIormacije
prikazane u Iunkciji kvadratnog korena vremena (Slika 2). Na osnovu toga uraden je dijagram
kompresije koji odgovara inicijalnoj Iazi, i iskoriscen je za odredivanje indeksa primarne kompresije
C
c
i koeIicijenta primarne kompresije C`
c
. Dobijene su vrednosti u intervalu od C
c
0.279-0.463. Ovaj
parametar je pokazao relativno dobro slaganje sa prosecnim vrednostima koje su objavljene u svetskoj
literaturi (Tabela 1).

Slika 2. Dijagrami kompresije za opterecenja

` 50 i 150 kPa (postupak Taylora)

Figure 2. Compressibility diagrams Ior loading
1
` 50 and 150 kPa (Taylor`s metod)
481
Tabela 1. Parametri stisljivosti komunalnog otpada (u skladu sa |2|, |3|, |4|).
Table 1. Published reIuse compressibility parameters (Fasset 1994|2|, Landva 2000 |3| and Rakic |4|)
ReIerence
primary compression index
C
c

secondary compression index C
o

Sowers, 1973
Zoino, 1974
Chang and Hannon, 1976
Rao et al, 1977
York et al, 1977
Landva et al, 1984
Burlingame, 1985
Oweis and Khera, 1986
Bjarngard and Edgers, 1990
Lukas, 1992
Wall and Zeiss, 1995
Gabr and Valero, 1995
Boutwell and Fiore, 1995
Stulgis et al, 1995
Green and Jamenjad, 1997
Landva et al, 2000
D. Rakic et al, 2011
0.1-0.41
0.15-0.33
-
0.16-0.235
0.08-0.21
0.2-0.5
0.15-0.35
0.08-0.217
-
-
0.21-0.25
0.2-0.23
0.09-0.19
0.16
-
0.17-0.24
0.279-0.463
0.02-0.07
0.013-0.03
0.013
0.012-0.046
0.02-0.04
0.0005-0.029
0.04
-
0.004-0.04
0.001-0.024
0.035-0.056
0.015-0.023
0.006-0.012
0.02
0.01-0.08
0.01-0.016
0.0042-0.0337

Vrednosti indeksa sekundarne kompresije kretale su se u intervalu od C
omin
0.00127 - 0.0081,
odnosno C
omax
0.0042 - 0.0337. I ovi rezultati su pokazali dobro slaganje sa vrednostima ovih
parametara objavljenim u svetskoj literaturi (C
omax
0.0005 - 0.08), a karakteristicni su za otpad stariji
od 10 god. |2|, |3|, |4|).

ANALIZA SLEGANJA OBJEKTA NA KOMUNALNOJ DEPONIJI

Uopsteno se moze reci da se sleganje komunalnog otpada odvija u dve osnovne Iaze: u pocetku se
moze poistovetiti sa izrazenom inicijalnom konsolidacijom koja se desava u Iazi odlaganja, a kasnije,
sa slomom Iragmenata materijala ukljucujuci i biohemijsku dekompoziciju i mehanicko puzanje, u
dugackom vremenskom periodu, gde do izrazaja dolazi sekundarna kompresija. Na osnovu toga,
ukupno sleganje otpada (AS) racuna se kao zbir primarnog (AS
c
- pripisuje se konsolidacionom
sleganju) i sekundarnog sleganja AS
o
.

c
S S S
o
A = A + A (1)
Vreme primarne konsolidacije odvija se po pravilu, prva dva do tri meseca nakon odlaganja otpada. Za
njegovu analizu mogu se koristiti metode koje se koriste i u mehanici tla. Jedan od nacina da se odredi
primarno sleganje jeste
c 0 0
c
0 0
C H p '
S log
1 e p '
| | + Ao
A =
|
+
\
(2)
gde je: H
0
pocetna debljina otpada; e
0
pocetni koeIicijent poroznosti otpada; p
0
'-eIektivni vertikalni
napon od prethodno nanetog opterecenja (tezina mehanizacije pri zbijnju p
0
`48 kPa); Aodopunsko
opterecenje od tezine otpada.

Nakon toga sledi dugotrajna sekundarna kompresija (puzanje), koja se za razliku od tla, odvija zbog
hemijske i bioloske razgradnje otpada. Prema Sowersu (1973 |5|) sleganje u sekundarnoj kompresiji
moze se izraziti sledecom jednacinom:
482
0 2
0 1
C H t
S log
1 e t
o
o
| |
A =
|
+
\
(3)
gde su: t
1
i t
2
vremena (u god.) koja ogranicavaju interval za koji se analizira sleganje. Na osnovu
jednacina (2) i (3), ukupno selganje se racuna na osnovu:
c 0 0 0
0 0 0 c
C H p ' H t
S log log
1 e p ' 1 e t
| | | | + Ao o
A = +
| |
+ +
\ \
(4)
gde je: o Iaktor sekundarne kompresije; t
c
vreme zavrsetka primarne konsolidacije; t analizirano
vreme.

Prikazane jednacine, dodatno su razradili Bjarngard i Edgers |1|, merenjima na deponijama i predlozili
sledeci izraz za proracun ukupnog sleganja:
0 3 2
c 1 2
0 0 1 2
p ' t S t
C log C log C log
H p ' t t
o o
| | | | | | + Ao A
= + +
| | |
\ \ \
(5)
gde su: C
o1
i C
o2
indeksi sekundarne kompresije a t
1
t
3
vremena (god.) koja ogranicavaju
intervale za koje se odreduje sleganje. Znacenje ovih parametara prikazano je na Slici 4.

prekrivka
otpad
prirodno tlo

potencijalne
pukotine
prekrivka
otpad
prirodno tlo


Slika 3. Sematski prikaz sleganja otpada
Figure 3. Schematic view oI waste settlement
Slika 4. Model sleganja komunalnog otpada prema Bjarngardu i Edgersu |1|
Figure 4. Model settlement oI municipal waste by Bjarngard and Edgers |1|,

U samom radu izvrsena je analiza sleganja kontejnera koji je izgraden na komunalnoj deponiji u
Novom Sadu. S obzirom da je kontejner izgraden 2003 god., a da je odlaganje otpada na mikrolokaciji
otpocelo oko 1980. i zavrseno 1999., sleganje otpada u Iazi primarne konsolidacije se davno zavrsilo.
Medutim, na osnovu geodetskih osmatranja i prikazanih dijagrama (Slika 6), izgradnja objekta
izazvala je dodatno sleganje otpada, koje se u pocetku moze pripisati primarnoj Iazi za vremenski
period od oko 4 meseca. Na osnovu rezultata terenskih i laboratorijskih ispitivanja, Iormiran je
geotehnicki model terena (Slika 5). Prikazani parametri na geotehnickom modelu posluzili su za
proracun sleganja u primarnoj Iazi koristeci jednacinu br. 2., tako da je dobijeno sleganje od AS
c
10.9
cm. Na osnovu usvojene vrednosti indeksa sekundarne kompresije, dobijene laboratorijskim
ispitivanjima, a koriscenjem jednacine br. 3, dobijeno je sleganje u sekundarnoj Iazi od AS
o
2.9 cm,
sto sa sleganjem u primarnoj Iazi daje ukupno sleganje objekta od AS 13.8 cm (Slika 7).

Na objektu su zadnjih sedam godina vrsena i geodetska osmatranja (Slika 6) |8|. Rezultati osmatranja
su prikazani dijagramima koji su iskorisceni i za odredivanje indeksa sekundarne kompresije
(C
o1
0.022, odnosno C
o2
0.013).
483


Slika 5. Usvojeni geotehnicki model
Figure 5. Proposed geotechnical model
Slika 6. Geodetski izmerena sleganja
Figure 6. Geodesy measured settlement

Primenom jednacine 5, sracunato je ukupno sleganje u Iazi sekundarne komresije od S

10.6 cm,
pa je ukupno sleganje S21.5 cm. Ove vrednosti sleganja odnose se na reper R-3 (Slika 7).



Slika 7. Izmerena i sracunata sleganja repera R-3
Figure 7. Measured and calculated settlements repper R-3

Znatno manja sleganja izmerena su na reperima koji su postavljeni na temeljima objekta hale za
separaciju i baliranje otpada (Slika 8).


Slika 8. Geodetski izmerena sleganja temelja hale
Figure 8. Geodesy observed settlements oI the Ioouting hall
484
Osnovni razlog za to je sto su temelji ove hale Iundirani na sipovima duzine od 16-18 m |7|, i
oslonjeni su na sive peskove znatno boljih Iizicko-mehanickih karakteristika. Medutim, podna ploca u
samoj hali, kao i trotoari oko objekta, pretrpeli su znatne deIormacije bez obzira sto je izvrseno
uklanjanje gornjih slojeva komunalnog otpada i njegova zamena sa sljunkovitim materijalom,
debljine od oko 1.5 m u Iazi izgradnje. Iz tih razloga, sanacija je izvrsena 2005 god., ali su sleganja i
nakon toga nastavljena (Slika 9), sto ukazuje da je proces degradacije otpada i dalje aktivan i da se
sleganja mogu ocekivati i u narednom periodu.


Slika 9. Vidljive deIormacije na hali za separaciju i baliranje usled sleganja komunalnog otpada
Figure 9. Visible deIormation in the hall Ior the separation and baling due to the settlement oI municipal waste


ZAKLJUCAK

U radu je pokazano da metode koje se koriste kod analize sleganja komunalnog otpada, mogu posluziti
i za procenu sleganja objekta koji se grade na deponiji, uz prethodno poznavanje parametara
deIormabilnosti. Bez obzira sto je u pitanju izrazito heterogeni materijal, parametri deIormabilnosti se
mogu odrediti primenom teorije konsolidacije koja se koristi i kod tla. Medutim, neophodno je
posebno voditi racuna o reprezentativnosti uzorka koji treba da je uskladen sa razmerom posmatranja.


LITERATURA

1. Bfangard A., Edgers L., 1990. 'Settlement oI municipal solid waste landIills, Proceedings, 13 Annual
Madison Waste ConIerence, pp. 192-205.
2. Fassett J. B., Leonards G. A., Repetto P. C., 1994: 'Geotechnical properties oI municipal solid wastes and
their use in landIill design, Procedings Waste Tech `94, NSWMA, Solid Waste Association oI North
America, Charleston, SC, pp. 1-32.
3. Landva A. O., Jalsangkar A. J., Pelkev S. G., 2000: 'Lateral Earth Pressure at rest and compressibility oI
municipal solid waste, Canadian Geotechnical Journal, 37, pp. 1157-1165.
4. Rakic D., Caki L., Lfubofev M., 2011: ,Deformable characteristics of the old
municipal solid waste sites with Ada Huja, Belgrade - Serbia, Casopis:
TTEM- Technics Technologies Education Management, Published by DRUNPP Sarajevo, Volume 6, No 1,
2011, pp. 52-60.
5. Rakic D., Caki L., Coric S., Cvetkovic J., 2010: ,Determination oI compressibility parameters oI the old
municipal waste' Waste waters, municipal solid wastes and hazardous wastes Association Ior water
technology and sanitary engineering, Subotica, pp. B 203-207.
6. Sowers G.F., 1973: 'Settlement oI Waste Disposal Fills,Proceedings, 8th International ConIerence on Soil
Mechanics and Foundation Engineering, Vol. 2, Part 2, pp. 207-210.
7. ,PRO- ING' Novi Sad, Tehnicka dokumentacija za izgradnju objekta za separaciju i baliranje otpada na
gradskoj deponiji u Novom Sadu.
8. ,Geometar' Novi Sad, Zbirni rezultati geodetskog pracenja stanja objekta.
485
IN SITU ISPITIVANJE I DIJAGNOSTIKA BELOG
PRAHA NA POVRSINAMA ZIDA OD OPEKE
Ilija M. Milicic
Univer:itet u Novom Sadu, Gradevinski fakultet Subotica, Ko:aracka 2a, 24000 Subotica,
SRBIJA, milicicgf.uns.ac.rs


REZIME

U radu se prikazuje jedan zakljucak pri pregledu objekta u izgradnji i daje dijagnoza vizuelno
uocenog produkta hemijske reakcije na povrsinama zidova (spolja i iznutra) od pune opeke
normalnog Iormata na objektu hrama sv. Kozme i Damjana u Kikindi. Tom prilikom je
dijagnostikovano da se radi o produktu hemijske reakcije soli, poznatoj pod imenom ,salitra', u
skladu sa standardnom procedurom datoj u PBAB 87, clan 286 287 o odrzavanju objekata.

KLJUCNE RECI: Ispitivanje, dijagnostika, zid, opeka, beli prah.


,IN SITU' TESTING AND DIAGNOSTICS OF WHITE
POWDER FROM BRICK WALL SURFACE

ABSTRACT

This paper presents one conclusion reached aIter survey oI a the building under construction and
observation oI products oI chemical reactions on the brick wall surIaces (both inetrior and exterior)
oI the church oI sv. Kozme and Damjana in Kikinda. On that occasion, investigations led to
conclusion that it is a product oI chemical reaction - salt, known as "saltpeter" in accordance with
standard procedure given in PBAB 87, Section 286 287 oI maintenance Iacilities.

KEYWORDS: Testing, diagnosis, wall, brick, white powder.


UVOD

U sklopu aktivnosti previdenih u toku gradenja gradevinskih objekata procedura kontrolnih
postupaka ugradenog materijala diIinisana je posebnim ili naknadnim postupcima ispitivanjima.
Logican zakljucak kako nas samo praksa svakodnevno opominje bi nazalost glasio 'zar je i to
potrebno!? Ali, mera koju naizgled moze da preduzme iskljucivo Investitor jer se njega ovo
najvise dotice, odnosno ako lice koje obavlja poslove seIa gradilista, nadzor nad izvodenjem
radova 'posumnja je ne retka pojava. Dakle, zabelezice se ovakav zahtev tek onda kada dopustaju
Iinansijske mogucnosti Investitra i tada ovo postaje vise nego evidentna situacija. Poznato je da se
postupci naknadnog utvrdivanja kvaliteta ugradenog materijala rade sa jasnim procedurama, ali ne
retko biva (izuzev tamo gde to nije moguce) da je zaobilazena pravdajuci se razlozima postojanja
atestne dokumentacije ili elaborata o kvalitetu isporucenog materijala. A da li je isti i ugraden, e to
je pitanje? Pri okoncanju gradenja i u postupku tehnickog prijema se konstrolise i konstatuje
UDK: 620.193.2 : 691.42
Izvorni nauni lanak
486
ugradeni materijal, najcesce preko podnosenja na uvid dokumentacije o kvalitetu materijala (atest,
elaborat, sertiIikat, itd.). Kako su ovakve okolnosti moguce cesto biva da se ovakva moguca
situacija moze dogoditi i da Invetitor tada uz dobro poznavanje struke moze zahtevati (u okvirima
Iinansijskih mogucnosti, naravno) i dodatne specijalisticke preglede ugradenih materijala ali sada u
samom toku gradenja objekta.
Ovako postavljen zahtev od strane Investitora (Srpske pravoslavne crkvene opstine u Kikindi), je
imao autor i jedan deo istrazivanja prikazuje se u ovom radu.


VIZUELNA OPSERVACIJA ZGRADE

Na osnovu uvida i pregleda raspolozive tehnicke dokumentacije objekta Pravoslavnog hrama sv.
Kozme i Damjana, izvrsen je obilazak i vizuelni pregled objekta od strane strucnog lica sa
Gradevinskog Iakulteta Subotica, Univerziteta u Novom Sadu, doc. dr Ilije M. MILICICA,
dipl.inz.grad., dana 30.03. i 31.03.2010. god., u prisustvu Protonamesnika Bobana PETROVICA.
Opsta konstatacija je da je objekat u poodmakloj Iazi izgradnje grubih gradevinskih radova, sa
izvedenim konstruktivnim sistemom (bez zvonika), vecim delom pokriven sa projektovanim
krovnim ravnima, konstrukcijama i krovnim pokrivacem, i bez izvedenih zanatskih radova
gradiliste nije propisno obelezeno!
Tom prilikom, konstatovano je da je projektna dokumentacija za gradevinski deo nepotpuna, vecim
delom tehnicki korektna sa realizovanim Iunkcionalnim vezama prostorija u horizontali u nivoima i
etazama u svemu prema graIickim prilozima arhitektonskog gradevinskog dela glavnog projekta.
Takode, pregledom spoljasnjih kao i unutrasnih strana osnovnih i dopunskih konstrukcija
konstatovana su manje nepravilnosti i ne postovanja osnovnih principa struke u postupku same
izgradnje, kao npr.:
Zidanje zidova sa pravilnim usvojenim slogom opeke,
Postojanje malterskih spojnica medu opekama po vertikali u istoj ravni zida,
Mestimicno ili potpuno ne povezani zidovi od pune opeke u kontinuitetu ili u suceonim
spojevima.
Mestimicno nezalivene malterske spojnica izmedu opeka, u manjem obimu,
Postojanja registrovanih dopunskih elemenata (nadvratnika ili nadprozornika) na mestu
gde ne trebaju biti prema izvedenom stanju objekta.
AB ploce sa mestimicno malim zastitnim slojem i okom vidljivom armaturom zahvacene
korozijom,
Na pojedinim mestima lose ugradenim betonom sa izrazenim linijama prekida
betoniranja razlicitih duzina,
Zahvacenost na vecem broju mesta po celom volumenu sa razlicitim povrsinama zidova
od opeke unutra i spolja belom bojom praskastog agregatnog stanja (Sl. 2, 3, 4.) kao
posledice najverovatnije nastavka hemijskog procesa u opeki uz obilno kvasenja celog
volumena objekta hrama od delovanja spoljasnjih atmosIerskih uticaja kise i
otopljavanja snega. Takode, masivni noseci zidovi sa spoljnje strane nisu zasticene
krovnim konstrukcijama i projektovanim krovnim pokrivacima od ovih uticaja kao i
pravovremeno izvedenog sistema horizontalnih i vertikalnih olucnica.
Manja vidna ostecenja kupola na razlicitim mestima po polozaju u vidu manjih prslina,
rupa itd. Ova ostecenja je potrebno sanirati i otkloniti pre postupka polaganja krovnog
pokrivaca i bilo kakvih radova.
Nedostatak trotoara po celom obimu hrama sa propisanim padom od objekta,
NekonIorna visina otvora vrata odnosno prolaza ulaza na galeriju, itd.
487


Slika 1. Istocna Iasada glavni projekat
Figure 1. East Iacade design
Slika 2. Pogled prema istocnoj strani donji deo
Figure 2. View to the east - the bottom part




Slika 3. Pogled sa istoka
Figure 3. View Irom east
Slika 4. Pogled iznutra na severnu stranu
Figure 4. Interior Irom the north side

Kao glavni rezultat pregleda objekta Pravoslavnog hrama sv. Kozme i Damjana u Kikindi, izdvaja
se pojava isticanja ,salitre' na cca 15 40 zidne povrsine kako unutra tako i spolja. Ova pojava
se maniIestuje na nepravilnim povrsinama i sa nedeIinisanim rasporedom na zidovima od pune
opeke po celom volumenu hrama. Ovako zateceno stanje sa pojavom ,salitre' je do dana pregleda
stajalo samo na promenljivim ponekad manjim a ponekad vecim povrsinama. Medutim, moze se
konstatovati da je ovaj produkt hemijske reakcije bio prisutan prakticno od samog pocetka
izvodenja zidarskih radova na zidanju zidova hrama. Isto tako naglasava se da ni sa kojim
radnjama u okviru zidanja nije se moglo preduprediti pojava ,salitre', izuzev uvida u atest o
kvalitetu materijala namenjen za zidanje. Takode, u konstruktivnom smislu ostao je nepoznat
parametar marka ugradene pune opeke normalnog Iormata, njena poroznost, speciIicna
zapreminska masa, i drugi podaci propisani standardima SRPS, kao i podatak o kvalitetu maltera
ugraden za zidanje. Pored toga, vecina AB greda sistema luka je sa statickom armaturom
sakrivenom u opeki kao oplati kao ostecenje koje moze da nastupi s obzirom na postojanje ,salitre
soli' je korozija armature i betona. Istice se ovo moguce ostecenje i kao mera od posebnog
znacaja treba da se uvrstiti u spisak aktivnosti prilikom odrzavanja objekat hrama u eksploataciji.
488
,IN SITU' ISPITIVANJE I DIJAGNOSTIKA BELOG PRAHA NA POVRSINAMA
ZIDOVA OD OPEKE

Prilikom pregleda ustanovljeno je postojanje na povrsinama zidova (unutra i spolja) produkta
hemijske reakcije sa kontinualnim i povremenim isticanjem produkta te reakcije u vidu praha bele
boje. Kako se moze vizuelno ustanoviti ovaj produkt se pojavljuje na razlicitim mestima i na
razlicitim povrsinama nepravilnog oblika. Sumnja u postojanje hemijske reakcije je iznesena na
temelju sporadicnog pojavljivanja na povrsinama zidova i na povrsinama gde god da postoji
ugradena opeka supstance u vidu kristala belog praha konstatovan dodirom i skidanjem prstima
ruke (na terenu). Ove povrsine sa belom bojom se povremenog pojavljuju i nestaju, pri cemu tom
prilikom nisu u potpunosti iscezle. Na osnovu vizuelnih opservacija i uzimanja uzoraka ove
supstance pristupa se ,in situ' kontroli rastvorljivosti ovog praha u vodi i merenjem ,pH'
vrednosti novonastale tecnosti. Na taj nacin se terenski pristupa dijagnostikovanju okakve materije
hemijskog produkta.
U prilog tome dalje se pokazuje metodologija i radnje na dijagnostikovanju ,salitre'. Dakle, na
osnovu svega do sada i stecenih saznanja iz literature i izvora nauke i prakse autoru ovog izvestaja
se namece jedini moguci zakljucak da se radi o ovoj supstanci soli, poznate pod nazivom
,salitra'. Tvrdnja se donosi i na osnovu iskustva stecenog do sada koji upucuje da je najcesci vid
pojavljivanja ovakvog praha bele boje na ovim elementima opeki kako na prostorima Vojvodine
tako i sire, kako na starim koriscenim objektima tako i novoizgradenim. S tim da je kod koriscenih
objekata objektima u eksploataciji dominantan razlog bilo podizanje kapilarne vlage u temeljnim
zidovima izvedeni bez hidroizolacije. Tako je pojava ,salitre' dijagnostikovana sa veoma velikom
sigurnoscu, i sanirana na odgovarajuci nacin upravo da eliminisu ovu anomaliju i propadanje
zavrsnih povrsina zidova (unutra i spolja).
Kalijum nitrat poznat i kao salitra je so cija je molekulska Iormula KNO
3
. Rastvara se u vodi (na
temperaturi 20C 31.6 g/100 cm; na temperaturi 100C 246 g/100 cm). Kalijum nitrat se
javlja u prirodi u malim kolicinama u obliku minerala nitrokalita u krajevima sa suvom i toplom
klimom izmedu ostalog i u Kikindi. Sada se uglavnom dobija reakcijom natrijum nitrata i kalijum
hlorida:
NaNO
3
KCl KNO
3
NaCl

Kalijum nitrat je bezbojna ili bela kristalna supstancija. Njena temperatura topljenja iznosi 334C .
Pri zagrevanju do 400C razlaze se na kalijum nitrit i kiseonik:

2KNO
3
2KNO
2
O
2


Kalijum nitrat je oksidans, koji se od davnina koristi za pravljenje baruta. Takode se u pirotehnici
koristi i mesavina KNO
3
sa secerom u razmeri 1:1 za pravljenje dima. Do pocetka XX veka
koristio se za dobijanje azotne kiseline. Sada se uglavnom koristi za proizvodnju kalijum nitrita,
kao dubrivo (sadrzi 13 azota i 45 kalijum oksida), i za konzervisanje hrane (E252). Salitra je
jedan od retkih minerala nitrata koji je dostupan na trzistu mineralne vode. Nitrati se ne srecu cesto
zbog njihove opste jednostavnost u rastvaranju u vodi. U stvari, neki solidan nitrat kristali ce cak
postati tecni tako sto cete ukloniti vodu iz vlage u vazduha, proces koji se zove deliquescence.
Salitra nije higroskopna, ali i dalje je veoma rastvorljiva u vodi. Neke Iizicke osobine ,salitre':
Boja je bela ili siva, takode zatamnjena zuto ili braon od necistoca.
Prelom je staklast.
Kristali su providni.
Oblik kristala je romboidna, iglicast i sestostrani.
Cepljivost je u oba pravca (prizmatican).
Prelom je neujednacen.
489
Tvrdoce je 2.
SpeciIicna tezina je oko 2.1 (i ispod proseka).
Lako rastvorljiv u vodi, daje plamen u ljubicastoj boji.

UTVRDIVANJE Ph VREDNOSTI RASTVORA TECNOSTI

pH je mera koliko je neka supstanca kisela ili alkalna. 'pH vrednosti se krecu od 0 (jaka kiselina)
do 14 (jaka baza). Merenje pH vrednosti u vodi vrsi se pomocu indikatora koji je u obliku listica.
Poznato je da ako zelimo da budemo sigurni u tacnost merenja pH vrednosti, moramo to uciniti
nekoliko puta u toku dana jer pH vrednost hoce da varira. Vrlo je bitno da znamo da na pH
vrednost uticu neke supstance kojih ima u vodi. Soli koje mogu da uticu na tvrdocu vode
(povecanje tvrdoce), menjaju alkalnost vode dok meksa voda u sebi ima razblazene karbonske
kiseline i takva voda ima kiselu pH vrednost. Ako se neutralim solima smatraju soli koje se sastoje
iskljucivo od katjona metala i anjona kiselinskog ostatka tj. nekisele ili bazne soli, onda one mogu
u rastvoru imati pH vrednost razlicitu od 7. Manju vrednost od 7 imaju ako poticu od jake kiseline i
slabe baze. Vecu vrednost od 7, imaju ako poticu od jake baze i slabe kiseline.

EKSPERIMENT

Za testiranje pH vrednosti izabrano je 5 uzoraka sa po tri citanja, i to:
1. Salitra (sa istocne strane objekta hrama).
2. Salitra (sa juzne strane objekta hrama).
3. Salitra (sa severne strane objekta hrama).
4. Pijaca voda (preciscena sa cesme ispred hrama).
5. Sirce (za domacu upotrebu).



Slika 5. Uzorci za merenje pH vrednosti
Figure 5. Samples Ior pH measurement
Slika 6. Indikatori pH vrednosti u obliku papira
Figure 6. Indicators oI pH values in the Iorm oI paper




Slika 7. Prvo citanje
Figure 7. First Reading
Slika 8. Drugo citanje
Figure 8. Second Reading
Slika 9. Trece citanje
Figure 9. Third Reading
490
Tabela 1. Rezultati kontrole pH vrednosti uzoraka
Table 1. Results Ior pH control samples

UZORAK
Broj citanja
1 2 3 4 5
I 8.0 8.5 8.5 6.5 1.5
II 8.5 8.5 8.5 6.5 1.5
III 8.0 8.5 8.5 6.5 1.5


ZAKLJUCAK

Rastvorne soli (uzorak 1, 2 i 3) koje su sastrugane sa ugradenih opeka u zidovima, u cilju precizne
hemijske analize neophodno je podvrgnuti rentgenskoj analizi u cilju utvrdivanja njihovog
procentualnog sastava, sto je bila i jedna od preporuka u |1|. Kolicina rastvorenih soli koja se
odreduje u neugradenim opekama kontrolise se odredbama standarda SRPS B.D1.014, (JUS
B.D1.014) tacka 5.6.1., dok kontrola rastvorenih soli ugradene opeke ostala je nepoznata.
Prema tome, na osnovu registrovanih vrednosti pH tretiranih rastvora konstatuje se da uzorci 1, 2 i
3 pripadaju grupi koji povecavaju tvrdocu vode i da su u pitanju rastvori soli (baznog karaktera).
Takode, vidimo da je pH veca od 7 pri cemu se konstatuje da je testirana supstanca salitra i da
potice od jake baze i slabe kiseline.


LITERATURA

|1.| Milicic, M.I.: Izvestaj o pregledu hrama sv. Kozme i Damjana u Kikindi sa strucnim misljenjem,
TMTK 001/10, april .
|2.| Vasic, R., Radojevic, Z.: Koroziono dejstvo rastvornih soli u zidovima od opeke, Zastita materijala
46, 4, Beograd, , str. 39 42.
|3.| Radonjanin, V. ; Malesev, M.: Karakteristicna ostecenja zidanih konstrukcija, Izgradnja 59, 7 9,
Beograd, , str. 214 220.
|4.| Folic, R., Malesev, M.: Odrzavanje i sanacija konstrukcija, Matrijali i konstrukcije 48, 4, Beograd, ,
str. 62 80.
|5.| Stevanovic, B.: Zidane konstrukcije, Materijali i konstrukcije 48, 4, Beograd, , str. 50 56.
|6.| Folic, R.: Neki konstrukcijski i geotehnicki aspekti zastite od vlage, Zbornik Metode utvrdivanja i
otklanjanja posledica dejstva vlage na kulturna dobra, Pokrajinski zavod za zastitu spomenika kulture,
Drustvo konzervatora Srbije i FTN IG, Novi Sad, 21 22 oktobar , str. 298 314.
|7.| EC 6: Design oI masonry structures, part 1.3: General rules Ior building: Detailed rules on lateral
loading, DD ENV 1996 1 3, .
|8.| EC 6: Design oI masonry structures, part 2: Design, selection oI materials and execution oI masonry,
DD ENV 1996 2,
|9.| EC 6: Design oI masonry structures, part 3: SimpliIied calculation methods and simple rules Ior
masonry, DD ENV 1996 3, .
|10.| Muravljov, M.: Gradevinski materijali, Gradevinska knjiga, Beograd, .
|11.| Pravilnik o tehnickim normativima za zidane zidove, Beograd, .
|12.| Prirucnik za primenu pravilnika BAB 87 o tehnickim normativima za beton I armirani beton, Simpozijum
SDGKJ, Dubrovnik 25 27 april, Beograd, .
|13.| Standard SRPS B.D1.014 (JUS B.D1.014).
491




HOKA3ATEH CTABA XHBOTHE CPEHHE
V OFHACTH CAOFPATAJHHHA

Hrop Joxanonnh

Apxumermoucro-epaheeuucru qarv.mem Vuueepsumema v Banof dvu,
Bv.eeap eofeooe Cmene Cmenauoeuha 77, Bana dvra,
Penvo.ura Cpncra, Bocua u Xepeeoeuua, e-mail. ifokanovicagfbl.org


PE3HME

Inannn saarax noxasarea crana je npyxane nopmxe onocnonnma onyxa na cnnm nnnonma
ynpanana caopahajnnnama, unme ce oesehyjy e]nxacne pane n najoe ncxopnmhanajy jannn
pecypcn. Onpananocr ynohena noxasarea crana xnnorne cpenne y onacr caopahajnnna je
sacnonana na unnennnn a nnje moryhe ynpanarn nno xojom nn]pacrpyxrypom axo ce ona ne
moxe onncarn penenanrnnm n mepnnnm noannma.

KVuHE PEuH: caopahajnnne, xnnorna cpenna, noxasaren crana, ynpanane


ENVIRONMENTAL INDICATORS IN THE FIELD OF
TRANSPORTATION INFRASTRUCTURE

ABSTRACT

The main objective oI perIormance indicators is to support decision makers at all levels in the
management oI transportation assets, ensuring eIIicient actions and to make the best use oI public
resources. JustiIication Ior implementation oI environmental indicators in the Iield oI transportation
inIrastructure is Iounded on the Iact that it is not possible to manage any kind oI inIrastructure iI it
cannot be described by relevant and measurable data.

KEY WORDS: transportation inIrastructure, environment, indicators, management


VBO

Vnpanane caopahajnnnama pasnnjene n nenpene arennnje sacnnnajy na nnennma n anannsn
pesynrara. Fnno xaxno ynanpehene y pesynrarnma saxrena naxnany n oronapajyhy oneny.
Hajuemhe xopnmhena rexnnxa sa npenonane je nopehene pesynrara onjennx roxom
pasnnunrnx npemencxnx nepnoa, a oronapajyhn noxasaren ynpano ry nanase cnojy nyny
npnmeny.

V nponecy ynpanana caopahajnnnama je nyxno pojne pasnonpcne n xomnnexcne nojane,
nponece n onoce, xao n nnamnunocr nnxonnx npomena y npocropy n npemeny, npenecrn na
orpannuen poj ojexrnnnnx noxasarea, npema xojnma ce, npnmenom oronapajyhnx
UDK: 502.17 : 711.7
Prethodno saoptenje
492
xpnrepnjyma, saysnma opehen cran, onoce n nponoe onyxe nyrem ycmepanana npnopnrernnx
axnnja, e]nnnmy yuercxa cpecrna n nponon npenonane, xaxo nocmarpane axrnnnocrn nnn
ojexra, raxo n npeysere mepe samrnre.

Onpananocr ynohena noxasarea crana xnnorne cpenne y onacr caopahajnnna ce nanasn y
unnennnn a nnje moryhe ynpanarn nno xojnm pecypcom, ojexrom n cn. axo ce crane,
axrnnnocrn n pesynrarn ne mory ncxasarn, onocno onncarn mepnnnm noannma. Mehyrnm, y
npaxcn je npncyran cranan neocrarax noaraxa o xnnornoj cpennn, raxo a je najuemhe remxo
nsnpmnrn xnannrerny anannsy nocrojeher crana, a norom n yrnpnrn npomene roxom npemena. To
je nocnenna cxpomnor onma noaraxa xojn ojanyjy crarncrnuxe ycranone, nenocrojana nno
xaxnor nn]opmannonor cnrema o xnnornoj cpennn, xao n nenocrojana cncrema npahena crana
xnnorne cpenne, rsn. monnropnnra.

3nauajno orpannuene npecrana n nenocrojane jenncrnenor cncrema noxasarea crana
xnnorne cpenne y nehnnn semaa ns nnxer, ann n aer, oxpyxena. Hecnopna je norpea a ce
raxan cncrem ycnocrann, xao n saxren a y rom cncremy yy sacrynenn noxasaren xojn n
omoryhnnn a ce crane n nponecn y npocropy onnmy noxasarenma penenanrnnm sa anannsy
crana xnnorne cpenne n nnxono npahene roxom pasnoja mpexe caopahajnnna nnn, na nnnoy
npojexra, roxom xnnornor nnxnyca nojennaune caopahajnnne.

CHCTEMH HOKA3ATEA CTABA XHBOTHE CPEHHE

Pasnoj cncrema noxasarea crana xnnorne cpenne ce nanasn y omeny paa pojnnx
mehynaponnx oprannsannja n nnnnnjarnna, nannonannnx nncrnrynnja, re crpyunnx n
nennannnx oprannsannja. Ha ocnony nosnarnx n npnsnarnx mehynaponnx n nannonannnx
cncrema ,exonomxnx' noxasarea je moryhe cacrannrn onmny nncry o npexo 1.000 noxasarea
crana xnnorne cpenne. Honasnn, onmrn n oanesyjyhn oxnnp, ycne norpee n oanese
arpernpana n ynopennocrn noxasarea na nannonannom n mehynaponom nnnoy, npecranajy
nocrojehn nenonnrn cncremn noxasarea crana xnnorne cpenne Oprannsannje sa exonomcxy
capany n pasnoj, Oprannsannje Vjennennx nannja n Enponcxe ynnje. Hs onnx cncrema n
rpeano nsnojnrn xyune noxasaree, penenanrne sa caopahajny mpexy n caopahaj.

Onn cncremn noxasarea cy, y nouerxy nacrajana, yrnannom nnn ycmepenn na npahene
xnannrera xnnorne cpenne (monnropnnr crana nojennnx xomnonenrn), ys nocreneno
yxyunnane noxasarea pymrneno-exonomcxor pasnoja. Tnme je nenpexnno ynehanan poj
noxasarea, o nexonnxo ecernna o nexonnxo crornna, ca rexnmrem na nocncremnma xnnorne
cpenne xao mro cy nasyx, noa n semnmre. Inannn neocrarax onnx cncrema je y rome mro ne
yxyuyjy yspoxe npomena n oronop na crane cpenne, xao n mro ne osnoanajy yrnphnnane
nonesanocrn nsmehy ]nsnuxnx, xemnjcxnx, nonomxnx n pymrneno-exonomcxnx acnexara
npomena y xnnornoj cpennn.

Hocnennx ronna, cncrem noxasarea crana xnnorne cpenne je ono nony nmensnjy xpos
cncrem noxasarea opxnnor pasnoja. Hoxasaren opxnnor pasnoja mory a onrpajy mnoro
snauajnnjy ynory o noxasarea crana xnnorne cpenne, nomro nope exonomxnx ]axropa
oyxnarajy n pymrnene, exonomcxe n nncrnrynnonanne ]axrope, ann n nnxone cnoxene
nnrepaxnnje. Mehyrnm, sor cnoxenocrn n pasmepa nponema opxnnor pasnoja, a caa y onoj
onacrn nnje nno onono ncrpaxnnana, mro npecrana orpannuene y pasnojy cneoyxnarnor
cncrema noxasarea.

493
Ko nsnajana rpyna noxasarea y oxnnpy cnaxe o xomnonenrn caejcrna caopahajnnna n
xnnorne cpenne rpea arn npenocr cnnrernsonannm noxasarea, xojn, c jene crpane,
oesehyjy cnnresy casnana o nennnn crana n nponeca n xojn cy, c pyre crpane, nnrerpncann y
nponece onyunnana, xao nncrpymenr onomena onyxa. Cne xomnonenre xnnorne cpenne n
caopahaja ce ne mory y nennnn ncxasarn noxasarenma, onocno rpea pauynarn ca penarnnnom
nensnecnomhy n nenosnannnama. Knannrer opehenor noxasarea ce opehyje npema nnnoy
nerone xomnerenrnocrn y norney npennsnocrn n cnnresnor ojamnena xomnonenrn. Cynnme
cnennjannsonann noxasaren ce nanymrajy pan cnnresnnjer ncxasa mepa, xojn omoryhana a ce
crexne ynn n y pyre unnnone ncrpaxnnane xomnonenre.

Hope ojexrnnnnx noxasarea, sacnonannx na npexrnnm mepennma, y npnmenn cy n
cyjexrnnnn noxasaren, nsneenn ns anxernnx noaraxa o nepnenrnnnnm cranonnma nojennana
nnn cranonnma o cnenn]nunnm cnryannjama. Hpenopyuyje ce xomnnonano xopnmhene
ojexrnnnnx n cyjexrnnnnx noxasarea crana xnnorne cpenne, pan ynopehnnana ojexrnnno
mepene npomene ca cyjexrnnnnm peaxnnjama.

Hajuemhe xopnmhen moen sa pasnoj cncrema noxasarea je DPSIR (drivers-pressure-state-impact-
response) xonnenr nnn moen yspox-nsnop-crane-nocnenna-peaxnnja (cnnxa 1). Hpema onom
moeny, noxasaren crana xnnorne cpenne ce xnacn]nxyjy na cneehe rnnone:

D noxasaren yspoxa xojn ce onoce na axrnnnocrn n ]axrope, xao mro cy nnycrpnjcxe n
noonpnnpene axrnnnocrn, ypannsannja, eneprernxa, noonpnnpea, caopahaj n p, xojn
yrnuy na crnapane nsnopa sarahena xnnorne cpenne,
P noxasaren nsnopa nerarnnnnx yrnnaja na xnnorny cpenny (nennunna n crpyxrypa
caopahajnnx roxona, emncnja nosnna, nnrensnrer xopnmhena pecypca n p),
S noxasaren crana xnnorne cpenne xojn ajy noarxe o npnponnm pecypcnma n nnxonom
xnannrery (rno, noa, nasyx, ]nopa, ]ayna n cn),
I noxasaren nocnenna xojn oyxnarajy npomene y ycxoj, xnnornncxoj n nnoj
nonynannjn nacrane ycne yrpoxanana xnnorne cpenne, xao mro cy onecrn, rynrax
nonnepsnrera n p. n
R noxasaren peaxnnje xojn onncyjy cpecrna n mepe xoje omoryhanajy samrnry n ynanpehene
xnannrera xnnorne cpenne, xao mro cy nn]opmannonn cncremn, saxonoancrno, exonomcxe
mepe, nncrnrynnonanne mepe n cn; cpecrna n mepe je najrexe nonecrn no cncrem
noxasarea c osnpom a ncrn cnyxe sa oneny e]nxacnocrn npeysernx mepa.


Cnnxa 1. DPSIR moen
Figure 1. DPSIR model
494
HPEHOI HOKA3ATEA 3A OFHACT CAOFPATAJHHHA

Jacno je a nema canpmennx noxasarea nn sa jean nporpam nnn cncrem. Mehyrnm, nocroje
onmre npnxnahenn noxasaren sa mnore acnexre, xao n pyrn noxasaren ca snarnnm
norennnjanom sa xopnmhene. Haje]nxacnnje je nrn cenexrnnan n xopncrnrn mane cxynone
ncnpanno oapannx noxasarea. Kopnmhenem npennme noxasarea ce ynaxana nnxona
enornopnocr, npnopnrern mory a nocrany xon]ysnn, a eran mory a enyjy
npenmensnonncann, xaxo sa onora xo pasnnja cncrem noxasarea, raxo n sa xopncnnxe.

Hpnnnxom e]nnncana noxasarea rpea nonrn pauyna o naxnocrn y onocy na nrne nsasone
yonnuanana n ycmepanana caopahajne nonnrnxe y yyhnocrn, anannrnuxoj jacnohn n
opxnnocrn n moryhnocrn xnanrn]nxannje noxasarea n mepena, onocno npenonana.

V nehnnn cnyuajena, noxasaren cy yrnannom ocrynnn, onocno nocroje saenexenn noann y
nehnnn semaa y xojnma nocrojn rpannnja perncrponana noaraxa o crany xnnorne cpenne,
ann je norpeno ynecrn n opehena noomana y cmncny npnxynana noaraxa n ycnocranana
xonnenara n e]nnnnnja. Hoxasaree nn y xom cnyuajy ne rpea cmarparn xonaunnm n
nenpomennnnm, neh xao nnamnuny rpyny ca moryhnomhy ynanpehena n npomnpena, y cxnay
ca pasnojem snana n nonehanem ocrynnocrn noaraxa.

Mehyrnm, nosnara cy n ncxycrna nennxor poja ycranona n pxana nonesana ca snauajnnm
pacxopaxom y rsn. norpaxnn n nonyn noxasarea crana xnnorne cpenne. V rom cmncny je
norpeno nponecrn opehene axnnje na nnnoy e]nnncana n ycmepanana nonnrnuxnx
onpeeena pan nponncnnana xonrnnyannor npnxynana noxasarea crana n peonnor
nsnemranana, xaxo na nnnoy pxane, raxo n na nnnoy mehynaponnx ycranona n oprannsannja
npexo xojnx ce nponon capana nsmehy pxana. V cxnay ca naneennm n rpeano nonecrn
pauyna o cneehem:

- noomarn ocrynnocr, xnannrer n moryhnocrn nopehena ocnonnnx rpyna noaraxa;
- nnxe nonesarn noxasaree ca ocnonnnm nnennma y semn n mehynaponnm oanesama;
- nnxe nonesarn noxasaree ca napamerpnma opxnnocrn;
- npomonncarn pasmeny ncxycrana nsmehy pxana n mehynaponnx oprannsannja;
- nomohn mane pasnnjennm pxanama y nsopy nrnnx noxasarea, nmajyhn y nny npnpone,
pymrnene n pasnojne norennnjane n pasnnxe;
- peonno axypnparn n ojannnarn nsnemraje o noxasarenma;
- ae pasnnjarn meroonornjy e]nnncana noxasarea n npnxynana noaraxa.

Cxyn noxasarea crana xnnorne cpenne sa onacr caopahajnnna, xojn ce moxe nsnojnrn ns
onmrer cncrema noxasarea, oyxnara nexonnxo ecernna rpyna ca npexo crornny nojennaunnx
noxasarea. Hojennaunn noxasaren ce rpynnmy y onocy na onacr xojy noxpnnajy (nonya n
norpaxna ycnyra, npexrnn yrnnajn na xnnorny cpenny, e]nxacnocr ycnyra, ]nnancnjcxn
acnexrn n ynpanane) n DPSIR moen. Cnn rn noxasaren crana ce mory nponennrn n
npenonarn y onocy na noxanne-omahe nnene, xao n y onocy na mehynapone cnopasyme n
oanese o samrnrn n ynanpeheny xnnorne cpenne.

Hajnaxnnja rpyna noxasarea oyxnara noxasaree npexrnnx yrnnaja na xnnorny cpenny (rnn
P). One noxasaree je neonxono peonno ennenrnparn pan anannse rpomxona n ca rnm
nonesannx exonomcxnx n pymrnennx axrnnnocrn. Ocnm one rpyne, snauajne cy n rpyne xoje
oyxnarajy noxasaree yspoxa nojane pasnnunrnx yrnnaja na xnnorny cpenny (rnn D).

495
Hoxasaren crana cy y nncxoj mehyconoj sanncnocrn, uemy rpea nocnernrn noceny naxny n
omoryhnrn pasymenane nnamnunocrn nese caopahajnnna n caopahaja, c jene crpane n xnnorne
cpenne, ca pyre crpane, n ycnocrannrn opehene xopenannje nsmehy pasnnunrnx noxasarea.
Taxnnm naunnom xopnmhena, onocno anannse noxasarea, ce saonoanajy norpee nannonanne
nonnrnxe samrnre n ynanpehena xnnorne cpenne, onocno nenrn]nxyjy moryhe onacrn
nonnrnuxe nnrepnennnje.

V onocy na xomnneran, onman cxyn noxasarea je norpeno nsnojnrn many rpyny o 10 o 20
noxasarea xoja n cnyxnna xao penpesenrarnnna nn]opmannja sa nonsane cnecrn jannocrn o
yrnnajy caopahajnnna n caopahaja na nnma, xao n nncxo nonesannx axrnnnocrn na onmre
crane xnnorne cpenne n ycmepanane naxne n axnnja na rnanne nponeme o sajennuxor
nnrepeca. Taxna rpyna noxasarea n peonno nna ojannnana y ronmnnm nsnemrajnma pan
nponene a nn ce caopahajnn cncrem pasnnja y cxnay ca nnennma opxnnor pasnoja, a
oesenna n ce n ocnona sa nopehene ocrnrnyha y pasnnunrnm pxanama. Mehyrnm, rpea
nmarn y nny a he onn snpnn noxasaren nrn npx nnpamne erannjnx nn]opmannja n
noxasarea, xao n a he nrn arpernpan cxyn noaraxa nonesannx ca nojennaunnm nnonnma
caopahaja, onocno npcrama caopahajnnna.

V cxnay ca nperxono naneennm, xao n y onocy na xomnneran cxyn noxasarea, npenaxe ce
cneeha rpyna penpesenrarnnnnx noxasarea sa npahene onoca caopahajnnna n caopahaja na
nnma n xnnorne cpenne, a xojn n ce ys penarnnno mana ynarana n perynncane oanesa n
nponeypa nsnemranana mornn npnxynarn na peonnoj ocnonn:

- xapaxrepncrnxe caopahajne nn]pacrpyxrype /rnn D/;
- ynoxene nnnecrnnnje y caopahajny nn]pacrpyxrypy (nsrpana, opxanane, noomane) /rnn
D-R/;
- npncryn caopahajnnm ycnyrama /rnn D/;
- emncnja nosnna sa CO
2
, NO
x
, SO
x
, C
x
H
y
, uecrnne uahn, remxe merane, sarahnnaue osoncxor
omoraua, nenocpeno ys caopahajny nn]pacrpyxrypy /rnn P/;
- xonnenrpannja sarahnnaua y nasyxy, nenocpeno ys caopahajny nn]pacrpyxrypy /rnn S/;
- xnannrer noa n rna, nenocpeno ys caopahajny nn]pacrpyxrypy /rnn S/;
- nsnoxenocr nonynannje caopahajnoj ynn n nnpannjama /rnn S-I/;
- yrnnaj caopahajnnna na exocncreme n crannmra n nnsnna nn]pacrpyxrype samrnhennm
onacrnma /rnn P-S/;
- saysnmane semnmra /rnn P/;
- caopahajnn yecn /rnn I/;
- nponohene mepa samrnre n ynanpehena oxonnne ynyrap nojaca caopahajnnne /rnn R/;
- xapaxrepncrnxe nosnor napxa /rnn D-R/;
- caopahajno onrepehene /rnn D/;
- xopnmhene uncrnjnx ropnna (esononnn ensnn, enexrpnuna eneprnja, anrepnarnnna ropnna)
/rnn D-R/;
- pasnnjena n npnmenena crparernja caopahaja /rnn R/;
- poj ynpanauxnx arennnja ca ycnocranennm cncremnma npahena crana caopahaja n xnnorne
cpenne /rnn R/;
- nponohene nponene yrnnaja na xnnorny cpenny n pesynrara nponene y pasnnunrnm ]asama
xnnornor nnxnyca npojexra /rnn R/;
- ycnocranane exonomxor cncrema ynpanana y oxnnpy cncrema ynpanana caopahajnnnama
/rnn R/.

496
Taxohe, snauajna je unnennna a je norpeno yunnnrn oarne nanope n e]nnncarn
meroonornjy npnxynana, opae, nnrepnperannje n ojannnana nn]opmannja o
noxasarenma crana xnnorne cpenne. eo naneennx noxasarea neh nocrojn ennenrnpan y
nexom onnxy o crpane pasnnunrnx cyjexara, ann rn cyjexrn ne noceyjy nemrnny n moh
anannse n ojannnana noaraxa es nocpeonana nncrnrynnja xoje n oprannsonane n
xoopnnnpane pa nojennnx oprannsannja (nncrnryra, ycranona, crarncrnuxnx sanoa n p).
Haxon e]nnncana meroonornje je oanesno saxoncxn (npannnnnx) ypenrn peonnocr npahena
crana n nsnemranana, xaxo n ce noann mornn xopncrn y npany cnpxy n es ojasnn o manxy
nnn nnxonoj noysanocrn.

Kao pesynrar cncrema n rpeano ouexnnarn cneehe:

- ronmnn nsnemraj o noxasarenma crana xnnorne cpenne, xojn n ce xopncrno na nncoxom
nonnrnuxom nnnoy n pan ynopehena rpenona nsmehy pasnnunrnx pxana;
- crarncrnuxn nsnemraj ca erannm nperneom npnxynennx noaraxa, onocno noxasarea n
nnxonom anannsom;
- namencxn nsnemrajn o nojennnm noxasarenma n nocennm remama xoje saxrenajy erannjn
npncryn o onor xojn je moryh y ronmnem nsnemrajy;
- crynje o noomannma nnn yxnany nocrojehnx noxasarea nnn meroa, xao n o ynoheny
nonnx noxasarea n meroa.

3AKVuAK

Hponec npahena crana n nsnemranana y cnaxom cnyuajy nnje jenocranan n nemoryhe je
ouexnnarn a nocrane oneparnnan y neoma xparxom nepnoy. Tpea ouexnnarn a he nponec mohn
a ce pasnnje roxom nexonnxo ronna (oxo 5-6 ronna), npn uemy he ce npemenom noann,
noxasaren n meroe nponene n npnxynana nocreneno noomanarn.

Cne naneene unnennne namehy oanesy a ce nocrynax anannse yrnnaja na xnnorny cpenny ne
sanpmn onomenem xonaune onyxe, onocno onomenem oopena sa rpahene n xacnnje
ynorpey, neh a ce nacrann n y roxy nsrpane n excnnoarannje caopahajnnne, omoryhanajyhn
nonparny nn]opmannjy y norney xnannrera onere onyxe, xao n crnnane ncxycrana pan
peannnjer npenonana nojennnx ]axropa.

HHTEPATVPA

1. EEA core set oI indicators, Guide, European Environment Agency, Copehnagen, 2005.
2. Indicators oI Sustainable Development: Guidelines and Methodologies, Third Edition, Department oI
Economic and Social AIIairs, United Nations, New York, 2007.
3. Key Environmental Indicators, OECD, Environment Directorate, Paris, 2001.
4. Sagnestam, L., Environmental PerIormance Indicators, A Second Edition Note, Environmental Economics
Series, Environment Department Papers, No. 71, The World Bank, Washington, D.C, 1999.
5. Sector SpeciIic Environmental Targets, Final Report, European Commission, Joint Expert Group on
Transport and Environment, Working Group I, 2001.
6. Spatial and Ecological Assessment oI the TEN: Demonstration oI Indicators and GIS Methods, European
Environment Agency, Copenhagen, 1998.
7. Transport and environment: Iacing a dilemma, TERM 2005: indicators tracking transport and environment in
the European Union, Report No. 3, European Environment Agency, Copenhagen, 2006.
8. Transport at a crossroads, TERM 2008: indicators tracking transport and environment in the European Union,
European Environment Agency, Copehnagen, 2009.
497


POBOLJSANJE ENERGETSKE EFIKASNOSTI
GRADEVINSKIH OBJEKATA UPOTREBOM ZEMLJE
KAO OBNOVLJIVOG IZVORA
SISTEM SA SONDOM U ZEMLJI

Aleksandra Cenejac, Vlastimir Radonjanin, Mirjana Malesev

Univer:itet u Novom Sadu, Fakultet tehnickih nauka, Departman :a Gradevinarstvo
cenefacaopen.telekom.rs

REZIME

Energetska eIikasnost objekata je krucijalna ukoliko se zeli postici energetski odrziva strategija stednje
energije. Pored donosenja odgovarajucih zakonskih i drugih propisa o toplotnoj zastiti gradevinskih
objekata, energetska eIikasnost objekata moze se poboljsati i odgovarajucim tehnickim resenjima.
Jedno od takvih resenje nudi i upotreba zemlje kao obnovljivog izvora za dobijanje toplote za grejanje
objekata. U tom smislu Iormulisan je predmet istrazivanja u ovom radu i analiziran je sistem sa sondom
u zemlji. Prikazana su potrebna investiciona ulaganja i vreme povracaja tih ulaganja za stambeni
objekat povrsine 150 m
2
.

KLJUCNE RECI: Energija, energetska eIikasnost, obnovljivi izvori energije, stambeni objekat.


IMPROVEMENT OF ENERGY EFFICIENCY IN CIVIL
BUILDINGS BY USE GROUND HEAT AS A RENEWABLE
SOURCE -A SYSTEM WITH THE PROBE IN THE GROUND-

ABSTRACT

Energy eIIiciency in buildings is crucial iI we want to achieve a sustainable energy strategy Ior energy
saving. Apart Irom application oI thermal standards Ior civil buildings, energy eIIiciency in those
objects can also be improved by adequate technical solutions. One oI the solutions is the use oI heat oI
ground Ior heating during winter. In this paper we analyze the possibility oI the use oI ground heat Ior
improvement oI energy eIIiciency in civil buildings. Measures oI energy eIIiciency in building design
and an evaluation oI economic cost-eIIectiveness are given.

KEY WORDS: Energy, energy eIIiciency, renewable energy sources, civil building


UVOD

Racionalnija i ekonomicnija potrosnja energije jeste cilj kome teze sve zemlje evropske unije. Imajuci
u vidu ogranicene kolicine Iosilnih goriva (cvrstog, tecnog i gasovitog), neophodno je primeniti i
druge nacine za dobijanje energije, cime bi se uticalo na energetsku krizu i globalno zagrevanje
planete.
Obnovljivi izvori energije (OIE) predstavljaju prirodne potencijale i jedni su od alternativa koje
omogucuju dobijanje toplote za grejanje objekata. Kada se govori o potrosnji energije u stambenim
UDK: 697.7
699.86
Izvorni nauni lanak
498
objektima prvenstveno se misli na potrebnu kolicinu toplote za njihovo grejanje, te svako smanjenje
potrosnje toplotne energije za grejanje stambenih i javnih objekata predstavlja znacajan doprinos
energetskom bilansu jedne zemlje. Ocena energetske eIikasnosti gradevinskih objekata meri se
potrosnjom toplotne energije za grejanje objekata. Sto je potrosnja toplotne energije manja, objekat je
energetski eIikasniji, i obratno.

Imajuci u vidu da energetska eIikasnost podrazumeva primenu (1) brojnih mera koje za cilj imaju
smanjenje potreba za energijom, (2) niza mogucnosti umanjenja potrosnje energije za zadovoljenje
potreba, (3) mogucnosti uvodenja novih ekoloski cistih tehnologija i obnovljivih izvora energije, kao i
(4) detaljnu analizu ekonomskih Iaktora, upotreba zemlje kao toplotnog izvora jeste jedan od nacina
povecanja energetske eIikasnosti objekata.

U radu je analizirana mogucnost dobijanja toplote iz zemlje za potrebe grejanja objekata, kao jedna od
mera za smanjenje potrosnje primarne energije.

DOBIJANJE TOPLOTE IZ ZEMLJE

Zemlja kao regeneracijski izvor toplote povoljna je za grejanje objekata pomocu toplotne pumpe, s
obzirom na to da vec na malim dubinama poseduje stalnu temperaturu, sto je vrlo znacajno kod
koriscenja ovakve vrste izvora. U zimskim mesecima, vec na dubini od 1 m vlada temperatura od 6

C do 8

C, a na dubini od 100 m i do 15

C. Za dobijanje toplote iz zemlje koriste se horizontalni i

vertikalni izmenjivaci toplote.

Vertikalni izmenjivaci toplote su niz sondi koje se postavljaju u busotinama na dubini od 50 do 150 m,
a najcesce na dubini od 100 m. U busotinama, cevi se nalaze u obliku U ili UU, a napravljene su od
visokokvalitetnog polietilena. Kao nosilac toplote kroz njih struji mesavina etilena-glikola-vode.
Nakon postavljanja sondi busotine se zatrpavaju. Sistem sa vertikalnim izmenjivacima toplote
investiciono je skuplji, ali je zbog vise i konstantne temperature zemlje u dubljim slojevima eIikasniji,
te se koristi za pokrivanje vecih toplotnih opterecenja. Idealan je za male raspolozive prostore okoline
objekta, a potreban je samo mali radni prostor za uredaj za busenje.

SISTEM SA SONDAMA U ZEMLJI

Prilikom busenja busotine u zemlji u cilju dobijanja toplote, moze se poci od toplotnog ucinka cca. 50
W po metru busotine (BOSCH Grejna tehnika, 2010). Tacne vrednosti mogu se dobiti na licu mesta,
zavisno od geoloskih i hidroloskih uslova.
Kao sonde u zemlji, koje se postavljaju u busotine, najcesce se koriste U - sonde DN 40 (slika 1.) ili
dvostruke U-sonde, u kojima se nalaze po dve cevi za silazni i uzlazni vod (slika 2.).

Slika 1. U-sonda Slika 2. Dvostruka U-sonda
Figure 1. U-probe Figure 2. Double U-probe

Za konkretan primer u ovom radu (Cenejac, 2010), gde razmatrana stambena povrsina objekta iznosi
150 m
2
, a speciIicno toplotno opterecenje grejanja iznosi 50 W/m
2
, prema tabeli 1. (BOSCH Grejna
tehnika, 2010), potrebna dubina sonde iznosi 112 m. U tabeli 2. prikazana su investiciona ulaganja u
sistem sa sondom u zemlji.

499
Tabela 1. Dubina sonde zavisno od speciIicnog toplotnog opterecenja grejanja
Table 1. The depth oI the probe as a Iunction oI speciIic heating load

SpeciIicno toplotno opterecenje grejanja (W/m
2
)
30 40 50 60 70 80
Stambena
povrsina (m
2
)
Potrebna dubina sonde u (m)
100 45 60 75 90 105 120
125 56 75 94 112 131 150
150 67 90 112 134 157 180
175 79 105 131 158 183 210
200 90 120 150 180 210 240

Tabela 2. Investiciona ulaganja u sistem sa sondom u zemlji
Table 2. Investments in the system with the probe in the ground

Oprema
Broj komada
(kom), (m)
Cena po komadu
(t/kom), (t/m)
Ukupna cena
(t)
Masinski radovi
1. Toplotna pumpa zemlja/voda kapacitet
7,5 kW
1 2.300 2.300
2. U sonda DN 40 duzine 112 m 1 500 500
3. Povezne cevi PE DN 40 20 1,50 30
4. Ostala oprema - - 100
Ukupno:
,
2.930 t


Gradevinski radovi
5. Busotina O 150 mm 112 m 15 1.680
Ukupno:
,
1.680 t


U okviru navedenih cena obuhvacen je PDV.


Povecana investiciona ulaganja u masinske radove sistema sa sondom u zemlji, a u odnosu na klasicni
izvor toplote - gasni kotao, dobijaju se kada se od navedene vrednosti oduzmu ulaganja u gasni
prikljucak, gasni kotao i pratecu opremu. Za kapacitet kotlarnice od 7,5 kW, troskovi za gasni
prikljucak iznose 1.500 t, a za gasni kotao 1.000 t. U tabeli 3. prikazano je vreme povracaja ulaganja
za sistem sa sondom u zemlji.

Kada bi subvencije drzave, na primer, za toplotnu pumpu bile 50, tada bi i vrednosti iz tabele 3. bile
sledece: I
ZS,M
1.780 t, I2.835 (3.060) t, I
TP
1.150 t, U
god
298.57t/god, te bi i vremena povracaja
investicije bila kraca i iznosila bi 9,5 (10,3)* godina. Kada bi, pored toplotne pumpe, subvencija i
za sondu iznosila 50, tada bi vrednosti iz tabele 3. bile sledece: I
ZS,M
1.530 t, I2.585 (2.810) t,
I
TP
1.150 t, U
god
298.07t/god, te bi i vremena povracaja investicije bila kraca i iznosila bi 8,7
(9,4)* godina.

Ako bi kucna instalacija grejanja sa gasnim kotlom, takode bila podna, i ako bi subvencija i za
toplotnu pumpu i za sondu bila 50, tada bi vrednosti izraza: I
P
-I
D
i I
P
-I
J
iznosile nula, pa bi se dobilo
da je t 2,4 god.





500
Tabela 3. Vreme povracaja ulaganja za sistem sa sondom u zemlji
Table 3.

Time oI return oI investment in the system with the probe in the ground

Redni
broj
Velicina / Izraz Jedinica Vrednost
1.
, ZS M
I t 2.930
2.
, ZS M GP K
I I I t 430
3.
, ZS G
I t 1.680
4.
*
( )
P D P J
I I I I t 1.875 (2.100)*
5. 2 3 4 I t 3.985 (4.210)*
6.
,
1
1000
p god
G god god
p sp
t t
Q n q A
t t

kWh god 9095

7.
, G u
Q kWh god 9095
8.
,
3600
G u
u
k u
Q
J
H

3
m god 1086
9.
g
C
3
t m 0,37
10.
, g god g u
U C J
t god 401,82
11.
gr
e - 4,5
12.
,
,
G god
TP god
gr
Q
E
e

kWh god 2021
13.
CP
n h god 1600
14.
CP
N kW 0,1
15.
, CP god CP CP
E n N kWh god 160
16.
, , god TP god CP god
E E E kWh god 2181
17.
e
C t kWh 0,047
18.
, e god e god
T C E
t god 102.5
19.
TP
I t 2.300
20.
K
I t 1.000
21.
o
p 0,5
22. ( )
o TP K
p I I t god 6,5
23.
, ,
( )
god g god e god o TP K
U U T p I I t god 292,3
24.
. god
I
U

god 13,6 (14,4)*
* U odnosu na jednocevni sistem grejanja


U tabelama 4 i 5 prikazani su upotrebljeni simboli, oznake i indeksi.

501
Tabela 4. Upotrebljene oznake i simboli
Table 4.

Used marks and symbols

Oznake/Simboli Jedinica Naziv
A m
2
povrsina
I t investiciona ulaganja
AI t povecana investiciona ulaganja
U t usteda
Q kWh potrosnja toplote
q W/m
2
speciIicni projektni gubitak toplote ili toplotno opterecenje
t
p

C temperatura prostorije
t
sp

C spoljasnja projektna temperatura grejanja

t
god

C srednja spoljasnja temperatura u sezoni grejanja

n
god
h/god broj sati grejanja u toku godine
V m
3
potrosnja zemnog gasa
H
u
kJ/m
3
donja toplotna moc zemnog gasa
q
k
stepen korisnosti kotla
E kWh/god potrosnja elektricne energije
C
g
t/m
3
cena zemnog gasa
C
e
t/kWh cena elektricne energije
god vreme povracaja investicionih ulaganja
e
gr
- koeIicijent grejanja toplotne pumpe
p
o
koeIicijent odrzavanja sistema
n
CP
h/god broj sati rada cirkulacione pumpe u toku godine
N
CP
kW snaga cirkulacione pumpe
OIE - obnovljivi izvori energije


Tabela 5. Upotrebljeni indeksi
Table 5.

Used indexes

Indeksi
G grejanje
D dvocevna radijatorska instalacija grejanja
J jednocevna radijatorska instalacija grejanja
P podna instalacija grejanja
GP gasni prikljucak
K gasni kotao
ZS sonde u zemlji
M masinski radovi
G gradevinski radovi
TP toplotna pumpa
g gas
e elektricna energija
god. godisnje
u usteda
o odrzavanje






502

ZAKLJUCAK

Na osnovu sprovedenih analiza i proracuna o investicionim ulaganjima i ostvarenim energetskim
ustedama (Cenejac, 2010), za ocenu ekonomske opravdanosti upotrebe zemlje kao obnovljivog izvora
energije za grejanje objekata, konstatuje se sledece:
- na ekonomsku opravdanost upotrebe zemlje kao obnovljivog izvora energije najvise uticaja imaju
ekonomski Iaktori cene opreme i elektricne energije,
- upotreba zemlje kao obnovljivog izvora energije za grejanje objekata je blizu granice ekonomske
opravdanosti za trenutne trzisne uslove, s obzirom da postoji disparitet izmedu cena opreme i cena
energenata.

Granica ekonomske opravdanosti upotrebe zemlje kao obnovljivog izvora toplote za grejanje objekata,
dostici ce se u najskorije vreme zbog:
- rasta cena primarne energije,
- sadasnjeg trenda izvodenja sistema sa obnovljivim izvorima energije,
- znatnog pada cene opreme: novi modeli, veca serijska proizvodnja, novi poizvodaci, konkurencija,
veca ponuda, drugi uslovi nabavke,
- drzavnog podsticaja subvencije i povoljniji krediti za nabavku opreme,
- globalnog zagrevanja.

ZAHVALNOST
U radu je prikazan deo istrazivanja koje je pomoglo Ministarstvo za nauku i tehnoloski razvoj Republike Srbije u
okviru projekta integralnih i interdisciplinarnih istrazivanja III 42012 pod nazivom: "Poboljsanje energetske
eIikasnosti zgrada u Srbiji i unapredenje nacionalnih regulativnih kapaciteta za njihovu sertiIikaciju".


LITERATURA

Andelkovic, A., Bjelakovic, R., Njerz, A.: ,Tehno-ekonomska analiza primene toplotne pumpe (primer hotela
Vinski dvor u Hajdukovu), Zbornik radova, str.159-167, 40. Medunarodni kongres, Beograd, 2009.
Casale, C.: ,Heat pumps - a ready tool to save energy and reduce emissions, Zbornik radova, 40. Medunarodni
kongres o klimatizaciji, grejanju i hladenju, str.119-134, Beograd, 2009.
Cenejac, A.: ,Analiza mogucnosti nekonvencionalnih sistema grejanja za poboljsanje energetske eIikasnosti
gradevinskih objekata, Magistarski rad, Fakultet tehnickih nauka, Novi Sad, 2010.
Dajic, N.: ,Energija za odrzivi svet, monograIija, RGF, Beograd, 2002.
Dajic, N.: ,Obnovljivi izvori energije za odrzivi razvoj sveta, Zbornik radova, str.11-22, 35. Medunarodni
kongres o klimatizaciji, grejanju i hladenju, Beograd, 2004.
Farret, F., Simoes, G.: ,Integration oI alternative sources oI energy, John Wiley&Sons, Inc., Hoboken, New
Jersey, 2006.
Fox, U.: ,Betriebskosten und WirtschaItlichkeitsberechnungen Iur Anlagen der technischen
Gebaudeausrustung, VDI-Verlag GmbH, DusseldorI, 1980.
Labudovic, B.: ,Obnovljivi izvori energije, Energetika Marketing, Zagreb, 2002.
Recknagel, Sprenger, Shramek i Ceperkovic: ,Grejanje i klimatizacija, Interklima GraIika, Vrnjacka Banja,
2004.
Samsalovic, S.: ,Toplotna pumpa, SMEITS, Beograd, 2009.
*** CAD biblioteka 2010, BOSCH Grejna tehnika, Beograd, 2010.
*** Energy Ior tomorrow' s world acting now, World Energy Council, London, 2000.
***Renewables in Global Energy Supply, IEA, 2002.
503




MJERE ZASTITE ZIVOTNE SREDINE PRILIKOM
IZGRADNJE KANALIZACIONOG SISTEMA U
BIJELJINI

Nedo Duric, Radenko Babic, Mira Vidakovic

Tehnicki institut, Bifelfina, E.mail. tehnickitehnicki-institut.com


REZIME

Prilikom izgradnje kanalizacionog sistema u Bijeljini dolazilo je do znacajnog opterecenja zivotne
sredine prije svega degradacije i zagadenja tla, podzemnih voda i vazduha. Tokom realizacije projekta
izgradnje kanalizacionog sistema provedene su odredene aktivnosti kojima je sprijeceno ugrozavanje
pojedinih segmenata zivotne sredine, prvenstveno podzemnih voda. U radu su predstavljeni neki od
nacina ublazavanja negativnih posledica po zivotnu sredinu za vrijeme izvodenja gradevinskih radova u
svrhu realizacije projekta kanalizacione mreze.

Kljucne rijeci: kanalizaciona mreza, zivotna sredina, zagadenje

ENVIRONMENTAL PROTECTION MEASURES DURING THE
CONSTRUCTION OF SEWERAGE SYSTEM IN BIJELJINA

ABSTRACT

There was signiIicant contamination oI the environment primarily the degradation and pollution oI soil,
groundwater and air during the construction oI sewerage system in Bijeljina. Certain activities that
prevented the violation oI certain segments oI the environment, especially groundwater have been
carried out during the construction oI the sewerage system. The paper presents some oI the ways to
mitigate adverse environmental consequences during the execution oI construction works Ior the
purpose oI the project sewage network.
Key words: sewerage network, environment, pollution


UVOD

Grad Bijeljina nalazi se u sjeveroistocnom dijelu Republike Srpske, sa oko 70 hiljada stanovnika.
Nagli porast stanovnistva biljezi se u ratnom i poratnom periodu devedesetih godina. U ranijem
periodu kada je gradsko naselje imalo oko 30 hiljada stanovnika, postojeca inIrastruktura je normalno
Iunkcionisala. Sa prirastom stanovnistva, inIrastruktura nije pratila trend razvoja i poboljsanja
postojece, tako da se pojavili odredeni problemi koji ugrozavaju u pojedinim segmentima narmalno
UDK: 502.17 : 628.2 (497.6)
Struni lanak
504
Iunkcionisanje grada, a u vise segmenata zivotnu sredinu. U radu ce se dati osvrt na kanalizacioni dio
koji obuhvata Iekalne vode.

U dosadasnjem periodu, sistem odvodnje Iekalnih voda grada rijesen je preko sepitckih jama pri cemu
se otpadna voda preko upojnih bunara ubacuje u 'prvu, odnosno Ireatsku izdan koja se nalazi
nekoliko metara ispod povrsine terena. Od 2003. godine intenzivirane su aktivnosti na izradi projektne
dokumentacije za izradu kanalizacionog sistema u gradu Bijeljini. Usvojena je optimalna varijanta
koja se sastoji od pumpne stanice, glavnog Iekalnog kolektora, glavnih sekundarnih kolektora i
sekundarnih Iekalni kolektora, slika 1.




Slika 1. Kanalizaciona mreza grada Bijeljine
GFK glavni Iekalni kolektor, GSFK glavni sekundarni Iekalni kolektori,
SK sekundarni Iekalni kolektori
Figure 1. The sewerage network oI Bijeljina
GFK The primary Iecal collector, GSFK Main secondary Iecal collectors,
SK Secondary Iecal collectors

Pocetkom 2006. godine otpoceli su radovi na izgradnji kanalizacionog sistema u Bijeljini, a njegov
zavrsetak ocekuje se do 2015. godine. Vec na samom pocetku radova nailazilo se na odredene
poteskoce, zbog nedovoljne obucenosti i opremljenosti za ovakve poslove, gdje je bilo potrebno
zadovoljiti mnoge kriterijume tokom izgradnje, shodno vazecim zakonskim propisima. Znacaj
projekta je takav, da su brzo sve teskoce prevazidene, tako da se danas projekat odvija predvidenom
dinamikom.


IZGRADNJA KANALIZACIONAG SISTEMA

Do sada je izgraden dio glavnog Iekalnog kolektora u duzini oko 2 000 m i glavna Iekalna pumpna
stanica PS 1(PS 'Dasnica). Takode izgradena su i tri glavna sekundarna Iekalna kolektor sa
pripadajucim sekundarnim i tercijarnim kolektorima kao i prikljuccima. Ukupna duzina izgradenih
sekundarnih Iekalnih kolektora je oko 11 000 m.
505
Zavrsetkom izgradnje kanalizacionog sistema, poboljsat ce se kvalitet zivotne sredine u dijelu
kvaliteta podzemnih voda i zemljista u povrsinskom i pripovrsinskom dijelu. Fekalne vode se vise
nece ispustati u izdan, tako da vise nece dolaziti do njihovog povremenog izlivanja na povrsinu terena,
za vrijeme velikih kisa. Do konacnog zavrsetka, pored problematike koja je vezana za samo ispustanje
Iekalnih voda u izdan, postoji niz kratkorocnih negativnih uticaja koji se javljaju tokom gradnje i koji
moraju biti ublazeni.

Padovi Iekalnih kolektora uspostavljeni su tako da osiguravaju nesmetano disponiranje upotrebljenih
voda, ali i nesmetano prikljucenje svih potencijalnih domacinstava i ostalih korisnika gradske
kanalizacije. Glavni Iekalni kolektor je projektovan u padu nivelete kolektora od 1.3 1.5 o, dok su
glavni sekundarni kolektori u nagibu od 1.5 o. Padovi niveleta ostalih prikljucnih kolektora su
znatno veci i krecu se od 2 10 o.

U Iazi izgradnje kanalizacionog sistema javljaju se negativni uticaji na zivotnu sredinu koji ukljucuju:

zagadenje i degradaciju tla od prosipanja opasnih supstanci (goriva, ulja i drugih stetnih
materija) i uklanjanja humusnog sloja na poljoprivrednim povrsinama i parkovima,
zagadenje povrsinskih i podzemnih voda usled prosipanja i procjedivanja goriva, ulja i drugih
zagadujucih materijala,
zagadenje podzemnih voda od septickih jama prilikom njihovog prikljucenja na sistem
kanalizacije,
zagadenje tla i podzemnih voda tokom iskopa rovova u koje se polazu kanalizacione cijevi,
mogucnost obrusavanja zidova rovova, sto moze ugroziti objekte visokogradnje koji su uz
same ulice,
zagadenje bukom i vibracijama od gradevinskih masina za vrijeme gradnje
zagadenje vazduha izduvnim gasovima masina i vozila, zatim prasinom od samih radova kao i
zbog koriscenja neasIaltiranih ulica,
poremecaj saobracaja u gradu zbog privremenog, djelimicnog ili potpunog zatvaranja dijelova
ulica za vozila i pjesake, obzirom da kanalizacioni sistem uglavnom prolazi sredinom
saobracajnica.

Navedena problematika tokom izgradnje kanalizacione mreze u Bijeljini, moze se djelimicno smanjiti,
ali ne i potpuno sprijeciti. Ipak svi ovi eIekti nisu u toj mjeri znacajni kao koncept izgradnje sistema.
Zbog toga i neki neispunjen ekoloski zahtjev nije toliko znacajan, vazno je da se tokom rada ne
proizvede negativan uticaj koji bi mogao imati sire posljedice.


ZAGADENJE TLA I MJERE ZASTITE

U pojedinim dijelovima grada, trasa nekih kolektora prolazila je preko zelenih povrsina, sto je
zahtijevalo dodatne mjere. Radovi su obuhvatali skidanje i cuvanje humusnog pokrivaca, zatim iskop
rova do potrebne dubine i najcesce podgradivanje zidova rova. Tamo gdje su rovovi bili dublji, ili se
radilo u vrijeme povisenih nivoa podzemnih voda, vrsilo se crljenje, a visak vode je odvoden u kisnu
kanalizaciju. Nakon polaganja cijevi i ugradnje potrebnog materijala u rov, vracen je humusni
pokrivac, a trasa rova usaglasena sa prirodom.
U slucaju prosipanja zagadujucih materija, posebno goriva, ulja i maziva pristupalo se sanaciji
materijalima koji upijaju zagadujuce materije. Na gradilistu su, kao pokretni izvori goriva korisceni
tankeri sa duplim zidovima.

506
Fekalne vode koje se nalaze u septickim jamama, prije njihovog prikljucenja u sistem kanalizacije,
cisternama su odvozene, kako ne bi doslo do njihovog izlivanja i mijesanja sa podzemnim vodama.
Generalno posmatrano, Iekalne vode i danas se prazne u podzemlje, pri cemu na svom putu zagaduju
djelimicno tlo i podzemne vode. Danas u dijelovima izgradene kanalizacije, a kasnije i nakon potpune
izgradnje, nema i nece biti ovih zagadenje.

Zagadenost podzemnih voda, odnosno povrsinski dio Ireatske izdani, Iakticki onemogucava njihovo
koristenje u bilo koje svrhe. Ocekuje se da ce nakon izgradnje kanalizacije biti potreban duzi
vremenski period da se kolektor voda, odnosno sljuncani sloj ocisti, kako bi vode odgovarale svom
prirodnom kvalitetu.


ZAGADENJE VAZDUHA I MJERE ZASTITE

U gradskom podrucju prati se stanje kvaliteta vazduha tokom godine, odnosno monitoring na tri
mjerna mjesta. Pored tih mjerenja, u dijelovima izgradnje kanalizacije, mjere se sekundarna zagadenja
koja se ogledaju u dijelu:

prisustva prasine zbog koristenja neasIaltiranih ulica,
prisustva prasine od samih radova,
neprijatan miris na mjestima izlivanja septickih jama,
izduvni gasovi od gradevinskih masina i vozila,

Ove pojave su kratkotrajnog karaktera i nisu predstavljale znacajan uticaj na zivotnu sredinu posto su
preduzete odredene mjere ublazavanja:

iskopavanje se obavljalo strogo u skladu sa preporukama za odredenu vrstu radova
koriscenje neasIaltiranih ulica je svedeno na minimum,
posipanje vodom prasnjavih ulica, bilo da se njima odvija saobracaj ili izvode radovi,
zagadene vode su odstranjivane pomocu cisterne i odvozene sa osjetljivih podrucja,
pranje vozila radi sprijecavanja raznosenja mulja i prasine po javnim putevima,
koristenjem elektricnih motora za poktretanje odredenih gradevinskih masina, posebno u
strogo urbanom dijelu.

U toku zatrpavanja rova pojavljivale su se velike kolicine prasine. Na deonicama koje su u
neposrednoj blizini objekata bolnice, skola i objekata kulturno istorijskog naslijeda radovi su izvodeni
u pogodno vrijeme sto se tice pravca strujanja vjetrova, a po potrebi je lokacija kvasena vodom.

Radne masine smanjile su nivo buke na dozvoljenu granicu. Povremeno je vrseno mjerenje buke i
uporedivano sa mjestima gdje se ne izvode radovi. Uglavnom veci intenzitet buke registrovan je kod
masina koje su radile na iskopu rova, nego kod transportnih vozila.

ZAGADENJE POVRSINSKIH I PODZEMNIH VODA I MJERE ZASTITE

Podzemne vode iako su u velikoj mjeri zagadene dosadasnjim ispustanjem Iekalnih voda u podzemlje,
tokom izvodenja radova sticene su od dodatnih zagadenja, koji se u svakom trenutku mogao dogoditi u
slucaju:

prolivanja ulja i maziva iz gradevinskih masina i
507
prodiranja zagadenih voda iz septickih jama u rovove.

U cilju izbjegavanja prolivanja ulja i maziva iz gradevinskih masina koje su ukljucene u gradnju, sve
aktivnosti vezane za izmjenu ulja i maziva vrsene su izvan gradilista na lokacijama odredenim za
takve namjene.

Da bi se ublazio uticaj izgradnje kanalizacije na povrsinske i podzemne vode, tokom izvodenja radova
provodene su odredene mjere:

kontrolisan je nivo podzemnih voda ukljucujuci i nivo vode u kanalu Dasnica,
kontrolisanja i rjesavanja problema prodiranja zaprljane vode u rovove, a pogotovo one iz
septickih jama,
odvodenje vode iz rovova u kisnu kanalizaciju, kanal Dasnicu ili odredene precistace, zavisno
od stepena njenog zagadenja
sprecavanje zagadenja uljima, gorivom i mazivom,
upravljanje bezopasnim otpadom uskladistenje povrsinskog i pripovrsinskog sloja na pogodne
lokacije do ponovne upotrebe i odlaganje bezopasnog otpada na lokalnu deponiju.

Kanal Dasnica povezuje rijeke Drinu i Savu. Njegov protok regulisan je ustavom na Drini i prolazi
kroz grad Bijeljinu. Otuda veca potreba, ali i obaveza ocuvanja ciste vode u kanalu i sprecavanje
dotoka Iekalnih voda. Obzirom da kanal tokom godine u vecem periodu, prihranjuje izdan, to se na taj
nacin sprecava inIiltriranje povrsinskih voda u podzemlje na dijelu od grada du uca u rijeku Savu, na
rastojanju oko 15,0 km. Obzirom da su uz kanal poljoprivredne povrsine, to je veci znacaj ocuvanja
citih voda u kanalu.


ZAKLJUCAK

Izgradnja kanalizacionog sistema u gradu Bijeljina nametnula se kao realna potreba, obzirom da je
grad velicine oko 70 hiljada stanovnika i predstavlja privredni, kulturni, obrazovni i sportski centar
sjeveroistocnog dijele Republike Srpske i jednog dijela zapadne Srbije. Projekat je veliki, obzirom da
grad nije imao kanalizaciju. Radovi su zapoceli 2006. godine, a zavrsetak se ocekuje 2015. godine.

Izgradnja kanalizacione mreze ostavlja znacajan uticaj na zivotnu sredinu. Najcesce su to uticaji sa
negativnim predznakom, koji imaju ograniceno vremensko pojavljivanje i traju za vrijeme izgradnje.
Zbog toga je neophodno negativne eIekte predvidjeti, kao bi se primijenile odredene preventivne
mjere i stetni uticaji sveli na minimum.

Obzirom da je ocuvanje zivotne sredine tokom izgradnje kanalizacione mreze primarni cilj, to je
neophodno u procesu projektovanja, izvodenja i odrzavanja kanalizacionog sistema deIinisati
potrebne mjere za pracenje i ocuvanje kvaliteta zivotne sredine. Zavrsetkom izgradnje kanalizacije u
skladu sa projektovanim rjesenjima postizu se znacajni eIekti. Prvenstveno od saznanja da grad ima
kanalizaciju, shodno svim modernim gradovima, zatim zastitu tla i podzemnih voda od zagadenja.

Sveukupno, ocekivane pozitivne drustveno-ekonomske koristi od projekta znatno su vece od
potencijalnih negativnih uticaja za vrijeme izgradnje kanalizacione mreze.

Dugorocne investicije u izgradnju postrojenja za preradu otpadnih voda i prekid upotrebe septickih
jama ce rezultirati znacajnim snizenjem nivoa zagadenosti zivotne sredine.

508

LITERATURA
1. Dokazi uz zahtjev za izdavanje ekoloske dozvole za izgradnju kanalizacione mreze uz glavne sekundarne
Iekalne kolektore GSFK-1 GSFK-10. Fond strucnih dokumenata Tehnickog instituta, Bijeljina 2009.
2. Harrison C., Gray M., Ah-Man J., Lomas I., Hunt J.: Procjena uticaja na zivotnu sredinu sistema sakupljanja
otpadnih voda u Bijeljini. Studija izvodljivosti programa prioritetnog investiranja. 2006.
3. Studija uticaja sistema kanalizacije na zivotnu sredinu. Fond strucnih dokumenata Tehnickog instituta,
Bijeljina 2003.
509




EVROPSKE NORME ZA UTVRDIVANJE STANJA
GEOMETRIJE KOLOSEKA

Leposava Puzavac,

Zdenka Popovic, Luka Lazarevic

Gradevinski fakultet, Bulevar kralfa Aleksandra 73, 11000 Beograd, leposavagrf.rs


REZIME

Za integraciju nacionalnih zeleznickih sistema izuzetno je vazna harmonizacija nacionalnog
zeleznickog zakonodavstva sa komunitarnim propisima o bezbednosti i interoperabilnosti. U Republici
Srbiji se ocekuje harmonizacija tehnicke regulative u oblasti zeleznicke inIrastrukture. U toku je
postupak usvajanja evropskih normi za oblast "Primene na zeleznici". Postojeca tehnicka regulativa za
oblast utvrdivanja stanja, ocene kvaliteta i regulisanje geometrije koloseka je u izrazitoj suprotnosti sa
evropskim normama. U radu se prikazuju zahtevi normi EN 13848 Railway applications - Track -
Track geometry quality - delovi 1 do 5.

KLJUCNE RECI: zeleznica, odrzavanje, geometrija koloseka, evropske norme, harmonizacija.


EUROPEAN STANDARDS FOR TRACK GEOMETRY
QUALITY


ABSTRACT

Harmonization oI the national railway legislation with the acquis communitare on saIety and
interoperability is oI a special importance Ior integration oI national railway systems. Harmonization oI
the technical regulation in the area oI railway inIrastructure in the Republic oI Serbia is expected. The
adoption oI the European standards in sector "Railway applications" is in progress. Existing technical
regulation concerning inspection, quality evaluation and correction oI track geometry is in sharp
contrast to European standards. This paper presents the requirements oI the Iollowing standards: EN
13848 Railway applications - Track - Track geometry quality - Irom Part 1 to Part 5.

KEYWORDS: Railway, maintenance, track geometry, European standards, harmonization.


UVOD

U periodu od 2003. do 2010. godine CEN - Evropski komitet za standardizaciju je izradio grupu
standarda EN 13848 (deo 1 do 5) ciji je cilj deIinisanje jedinstvenog pristupa oceni stanja kvaliteta
geometrije koloseka evropske zeleznicke mreze. Ova grupa standarda je osnova za harmonizaciju
tehnicke regulative za odrzavanje geometrije koloseka zeleznicke mreze u Republici Srbiji.
UDK: 340.137 : 625.1 (4 - 672E)
Prethodno saoptenje
510
Parametri kojima se utvrduje kvalitet geometrije koloseka evropske zeleznicke mreze, kao i obim i
kvalitet izmerenih podataka na evropskoj zeleznickoj mrezi, deIinisani su odgovarajucim evropskim
standardom (CEN, 2003). Odgovarajucim standardom se deIinisu zahtevi koje mora da ispuni vozilo
(CEN, 2006) ili rucna sredstva i oprema za merenje parametara geometrije koloseka (CEN, 2010), kao
i mehanizacija za odrzavanje koloseka. (CEN, 2009). Posebnim evropskim standardom deIinisani su
nivoi kvaliteta geometrije koloseka (CEN, 2008).

Primena grupe standarda EN 13848 na Zeleznicama Sbije bice obavezujuca tek nakon zvanicnog
usvajanja i objavljivanja od strane nacionalnog tela za standarde u Republici Srbiji u obliku srpskih
standarda i povezivanja sa tehnickim propisima. Pod srpskim standardom se podrazumeva standard
koji je doneo Institut za standardizaciju Srbije (ISS) i koji je dostupan javnosti. Nakon usvajanja,
srpski standardi oznacavaju se oznakom koja pocinje skracenicom SRPS, u skladu sa pravilima
Instituta.

Iz grupe standarda EN 13848 za sada je u Republici Srbiji zvanicno usvojen i objavljen samo EN
13848-1:2003 - Railway applications - Track - Track geometry quality Part 1: Characterization oI
track geometry. Ovaj srpski standard nosi oznaku i naziv "SRPS EN 13848-1:2010 Primene na
zeleznici - Kolosek - Kvalitet geometrije koloseka - Deo 1: DeIinisanje parametara geometrije
koloseka". Standardom se deIinisu parametri za utvrdivanje kvaliteta geometrije koloseka primenom
mernih vozila. Za svaki parametar u standardu se navode metod merenja, analiza i prezentacija
rezultata.

Strucni rad ISS u oblasti standardizacije "Primene na zeleznici" odvija se u okviru komisije za
standarde P256. S obzirom na slozenost oblasti "Primene na zeleznici", komisija ima dve potkomisije:
za gradevinski i masinski deo. Komisije za standardizaciju P256 - Primene na zeleznici okuplja
predstavnike Univerziteta (Gradevinski i Masinski Iakultet u Beogradu), Direkcije za zeleznice,
projektanata, izvodaca i industrije u oblasti zeleznice. Ovakva struktura komisije odgovara
strukturama komisaija za standardizaciju za oblast zeleznice prema iskustvima iz Evropske Unije
(Walter, 2006).

Postupak usvajanja preostalih evropskih normi iz grupe EN 13848 (deo 2 do 5) i njihovo
proglasavanje za srpske standarde je u toku.


PARAMETRI ZA UTVRDIVANJE STANJA GEOMETRIJE KOLOSEKA

Svi parametri (mikro) geometrije koloseka vezani su za neravnine, koje predstavljaju osnovni izvor
pobude oscilovanja sinskih vozila. Odrzavanje geometrije koloseka odnosi se na korigovanje
neravnina. Neravnine se deIinisu kao odstupanja stvarnih oblika i polozaja sina od "idealnih"
(deIinisanih odgovarajucim tehnickim standardima i gradevinskim projektom). Posmatrane duz
koloseka, neravnine su slucajne velicine. Mogu se svrstati u geometrijske i mehanicke.

Geometrijske neravnine poticu od neizbeznih inicijalnih gresaka u proizvodnji i ugradivanju
elemenata koloseka u granicama dozvoljenih tolerancija, speciIicnosti tehnologije polaganja koloseka
(kontinualno polaganje ili polaganje kolosecnih polja) deIekata sina, trajnih deIormacija sinske
podloge, atmosIerskih uticaja, itd. i prisutne su na neopterecenom koloseku .

Mehanicke neravnine nastaju usled nejednakog elasticnog ugiba sina duz koloseka pod dejstvom
opterecenja. Prilikom merenja neravnina mernim kolima, s obzirom da su merni tockovi pritisnuti
odredenom silom, mere se superponirane geometrijske i mehanicke neravnine.
511

Prema SRPS EN 13848-1:2010, svi parametri geometrije koloseka mogu se podeliti na osnovne i
ostale. U osnovne parametre spadaju:
- Track gauge - sirina koloseka (slika 2),
- Longitudinal level - odstupanje po proIilu (slika 3),
- Cross level - nadvisenje (slika 4),
- Alignment - odstupanje po pravcu (slika 5), i
- Twist - vitopernost (slika 6).

Odgovarajuci srpski termini za osnovne parametre geometrije koloseka navedeni su u skladu sa
terminologijom koja je uspostavljena u magistarskom radu (Puzavac, 2009). S obzirom na to da je
SRPS EN 13848-1:2010 zvanicno objavljen na engleskom jeziku (sa izuzetkom naslova i kratkog
rezimea, koji upucuju korisnike na srpskom jeziku u predmet standarda) ne postoji zvanicna strucna
srpska terminologija za ovu oblast. Ovo moze da dovede do opasnih nesporazuma u primeni
standarda, ukoliko se na vreme ne uspostavi zvanicna terminologija na srpskom jeziku.

Svi navedeni parametri i velicine u standardu su odredene trenutnim koordinatama odgovarajucih
tacaka leve i desne sine u odnosu na nepokretni sistem XYZ, vezan za idealnu prostornu (projektom
obelezavanja koloseka ili projektom izvedenog koloseka deIinisanu) srednju liniju koloseka (slika 1).


1 running direction
2 running surIace
3 track co-ordinate system

Slika 1. Polozaj osa koordinatnog sistema XYZ u koloseku
Figure 1. Relationship between the axes oI the track co-ordinate system



Slika 2. Merenje sirine koloseka G u skladu sa SRPS EN 13848-1:2010
Figure 2. Mesaurment oI track gauge G in accordance with SRPS EN 13848-1:2010

Sirina zeleznickog koloseka predstavlja najmanje rastojanje izmedu tacaka P
1
i P
2
na unutrasnjim
stranama glave sine u zoni izmedu

0 mm i

14 mm ispod ravni gornje ivice sina (slika 2) (CEN,

2003):

512
x v x v x G G

1

2
p p
, (1)

Geometrijska greska :
p
u vertikalnoj ravni, izrazena kao razlika izmedu polozaja najvise tacke na
gornjoj povrsini glave sine i idealnog srednjeg vertikalnog polozaja (reIerentne linije), predstavlja
odstupanje po proIilu (slika 3) (CEN, 2003). Odstupanje po proIilu za kolosek se deIinise na sledeci
nacin (Puzavac, 2009):



2
x : x :
x :

2

p p
p

, (2)
gde su:

1
p p
: , : odstupanja po proIilu leve, odnosno desne sine.


1 running table
2 reIerence line

Slika 3. Odstupanje po proIilu :
p
u skladu sa SRPS EN 13848-1:2010
Figure 3. Longitudinal level :
p
in accordance with SRPS EN 13848-1:2010

Nadvisenje se deIinise u poprecnom proIilu zeleznicke pruge kao razlika u visini gornje ivice leve i
desne sine u jednom poprecnom preseku (slika 4) (CEN, 2003). Treba napomenuti da se oznaka h
koristi u domacoj tehnickoj regulativi, dok se u evropskim normama za nadvisenje koristi oznaka D.



Slika 4. Nadvisenje u skladu sa SRPS EN 13848-1:2010
Figure 4. Cross level in accordance with SRPS EN 13848-1:2010

Odstupanje po pravcu se deIinise kao geometrijska greska v
p
u poprecnom pravcu u horizontalnoj
ravni, izrazena razlikom izmedu polozaja tacke P na unutrasnjoj strani glave sine u ravni sirine
koloseka i idealnog srednjeg horizontalnog polozaja (reIerentne linije) (slika 5) (CEN, 2003).

Odstupanje po pravcu za kolosek predstavlja odstupanje stvarne srednje linije koloseka od idealne
(reIerentne) srednje linije i odreduje se na sledeci nacin (Puzavac, 2009):

513


2
'
2
'
1
'
x v x v
x v
p p
p

, ( 0 , 0
'
2
'
1

p p
v v ) (3)
gde su:

1
p p
v , v odstupanja po pravcu leve i desne sine.


1 running surIace
2 reIerence line

Slika 5. Odstupanje po pravcu u skladu sa SRPS EN 13848-1:2010
Figure 5. Alignment in accordance with SRPS EN 13848-1:2010

Vitopernost se deIinise kao kolicnik razlike nadvisenja na odredenom rastojanju (koje predstavlja
duzinu merne baze) i duzine merne baze (slika 6):



a
x h x h
x v v
1 2

|mm/m ili | , (4)
gde je:
v vitopernost |mm/m ili |,
a duzina merne baze |m|,
h
1
, h
2
izmerena nadvisenja u presecima na pocetku i kraju merne baze |mm|.



Slika 6. Vitopernost u zoni prelazne krivine (Puzavac, 2009)
Figure Twist in the area oI a transition curve (Puzavac, 2009)


ZAKLJUCNA RAZMATRANJA

Predstavljeni parametri za utvrdivanje stanja geometrije koloseka prema normi SRPS EN 13848-
1:2010 deIinisu stvarnu geometriju koloseka kao odstupanje od "idealnog" polozaja sina u prostoru.
514
Idealna, odnosno reIerentna gemetrija se prethodno utvrduje gradevinskim projektom izvedenog
koloseka (novi kolosek, ili kolosek nakon rekonstrukcije). Merenje parametara podrazumeva primenu
odgovarajucih mernih kola, strucno osposobljeno osoblje i postojanje baze koja sadrzi podatke o
reIerentnoj geometriji koloseka.

Nedostatak baze podataka i neobucenost osoblja za rad na mernim kolima predstavljaju za sada
prepreku za primenu standarda SRPS EN 13848-1:2010 u Srbiji.


ZAHVALNICA

Ovaj rad je rezultat istrazivanja u okviru Tehnoloskog projekta 36012 ,Istrazivanje tehnicko-
tehnoloske, kadrovske i organizacione osposobljenosti Zleznica Srbije sa aspekta sadasnjih i buducih
zahteva Evropske Unije' Iinansiranog od strane Ministarstva za nauku i tehnoloski razvoj Republike
Srbije.


LITERATURA

CEN: EN 13848-1:2003 - Railway applications - Track - Track geometry quality - Part1: Characterization oI
track geometry
CEN: EN 13848-2:2006 - Railway applications - Track - Track geometry quality - Measuring systems - Track
recording vehicles
CEN: EN 13848-3:2009 - Railway applications - Track - Track geometry quality - Part 3: Measuring systems -
Track construction and maintenance machines
CEN: EN 13848-4:2010 - Railway applications - Track - Track geometry quality - Part 4: Measuring systems -
Manual and lightweight devices
CEN: EN 13848-5:2008 - Railway applications - Track - Track geometry quality - Part 5: Geometric quality
levels
Puzavac, L., Popovic, Z: Vertical track geometry deterioration modeling, Izgradnja, 2010, vol. 64, iss. 1-2, pp. 7-
20
Puzavac, L.: Modeliranje propadanja geometrije koloseka, Beograd: Gradevinski Iakultet, 2009, magistarska
teza
Walter, M.: "Interoperabilitt und technische Normung der EisenbahninIrastruktur in sterreich", ETR, S. 312-
315, Mai 2006
www.iss.rs (pristup Iebruar 2011.)
515


SERTIFIKACIJA SISTEMA PREDNAPREZANJA U
SKLADU SA EVROPSKIM TEHNICKIM
STANDARDIMA
Zoran Popovic*, Bojan Arandelovic**,

Vladimir Popovic***
*Beograd, Milesevska 3, :oran.m.popovicgmail.com
**Institut IMS, Beograd, Bulevar vof. Misica 43, bofan.arandfelovicinstitutims.rs
*** OOO "Be.eccmpo", e. Mocrea, vladimir.:.popovicgmail.com
REZIME
Iako je prednaprezanje danas uobicajena tehnologija u gradevinskoj praksi, zahtevani rezultati se mogu
obezbediti samo primenom potvrdenih sistema prednaprezanja. Ocena i sertiIikovanje njihove
usaglasenosti nisu propisani hEN, pa se regulisu sa ETA (evropsko tehnicko odobrenfe). Nosilac
Sistema treba da obezbedi ETA za svoj sistem. Ono se priznaje u okviru EU, ali se ne mora automatski
prihvatiti u ostalim zemljama, ukoliko ne postoji medudrzavni ugovor o medusobnom priznavanju
ovakvih dokumenata. U radu su obradeni: regulativa EU, tela za donosenje, sadrzaj ETA za sisteme
prednaprezanja, kao i stanje u Srbiji.
KLJUCNE RECI: Sistem prednaprezanja, sertiIikacija Sistema, evropsko tehnicko odobrenja (ETA)
CERTIFICATION OF PRESTRESSING SYSTEMS IN
ACCORDANCE WITH EUROPEAN TECHNICAL
STANDARDS
ABSTRACT
Even thought today prestressing is a common technology in construction practice, required results can
be secured only by applying conIirmed prestressing systems. Assessment and certiIication oI their
harmonization are not prescribed by hEN, and are thereIore regulated by ETA (European Technical
Approval). The holder oI the System must secure ETA Ior its system. It is recognized within the EU,
but does not have to be automatically accepted in other countries, unless there is a contract between
states on mutual recognition oI such documents. The paper discusses: EU regulative, adoption bodies,
ETA content Ior prestressing systems, as well as the status in Serbia.
KEY WORDS: Prestressing system, System certiIication, European Technical Approval (ETA)
UVOD
Sve poslovne aktivnosti u procesu gradenja vezane su sa rizikom njihovog ostvarivanja. Zato je, u
savremenim uslovima, upravljanje rizikom kljucni proces u kome se najpre moraju identiIikovati rizici
i sistemski ukljuciti vec u Iazi planiranja poslovnih aktivnosti. Fa:a gradenfa trajnih konstrukcija
(projektovanje i izgradnja) podrazumeva sposobnost projektanta da obezbedi uspesnu kombinaciju
osiguranja projektantskog koncepta objekta, ispravnosti konstruisanja detalja i adekvatnih zahteva za
UDK: 624.012.46 (083.133)
Struni lanak
516
ugradene materijale. Time se obezbeduje trajnost objekta u fa:i eksploatacife (projektovani upotrebni
vek). Podrazumeva se da kompetentan izvodac realizuje izgradnju uz stalni strucni nadzor.
Problem na ovim prostorima, u nekim segmentima graditeljstva, predstavlja nedostatak relevantne
gradevinske regulative. Drzava treba da donese savremenu regulativu, baziranu na CPD, hEN, ETA i
ISO, kako bi se u procesu gradenja (projektovanje, proizvodnja gradevinskih materijala, izgradnja
objekata, njihova eksploatacija) osigurali od mogucih gresaka i njihovih posledica i tako smanjili rizik
od otkazivanja gradevinskih konstrukcija.
Pod pojmom prednaprezanje podrazumeva se kontrolisano apliciranje trajnih sila i deIormacija u
konstruktivni element, u cilju suprostavljanja naprezanjima od stalnog i eksploatacionog opterecenja
i/ili usled skupljanja itd, putem naknadnog ili adhezionog prednaprezanja. Iako je prednaprezanje
uobicajena tehnologija u gradevinskoj praksi, pozitivni rezultati se jedino mogu ostvariti uz primenu
proverenih i tehnoloski potvrdenih Sistema prednapre:anfa, uz angazovanje specijalizovane
organizacije koja kompetentnim osoblfem izvodi radove prednaprezanja. Pod kompetentnim osobljem
podrazumevaju se zaposleni Izvodaca (Organi:acifa specifali:ovanih :a i:vodenfe prednapre:anfa)
|1|, koji poseduju znanje proisteklo iz skolovanja i dopunske obuke, iskustvo steceno kroz rad na
prednaprezanju i vestine neophodne za ovu vrstu radova. Naravno, podrazumeva se rad sa
prihvacenim i odobrenim komponentama, uz upotrebu odobrene opreme uz doslovno postovanje
tehnickih speciIikacija Sistema, propisanih od strane autora/proizvodaca. Podrazumeva se da izvodac
radova prednaprezanja treba da ima sertiIikovan sistem menadzmenta kvalitetom, kojim pokriva sve
oblasti prednaprezanja. Zahteva se nad:or nad ovim radovima od strane strucnjaka sa iskustvom
specijalno za izvodenje radova prednaprezanja.
Termin Sistem prednapre:anfa koristimo samo u slucaju kada je obezbedena usaglasenost sa
propisanim zahtevima relevantne tehnicke regulative i kada ga realizuje Organi:acifa specifali:ovanih
:a i:vodenfe prednapre:anfa.
Primenom sertiIikovanog Sistema prednaprezanja i kompetentnog osoblja minimizira se jedan od
mogucih rizika otkazivanja/delimicnog otkazivanja konstrukcije/dela konstrukcije, odnosno
obezbeduje sposobnost konstrukcije da garantuje projektovani nivo sigurnosti i upotrebljivosti u
zahtevanom vremenskom periodu eksploatacije.
STAVLJANJE U PROMET GRADEVINSKIH PROIZVODA U SKLADU SA
REGULATIVOM EU
Na osnovu rezolucije Saveta Evrope o Novom pristupu u tehnickoj harmoni:acifi standarda
(85/C136/01) doneta je 21.12.1989. Direktiva Saveta o usaglasavanju zakona, propisa i
administrativnih odredbi drzava clanica koji se odnose na gradevinske proizvode: onstruction
roducts irective 89/106/EEC Direktiva :a gradevinske proi:vode (u daljem tekstu: ). Ona
predstavlja primer direktiva takozvanog Novog pristupa, kojima se zahteva da tehnicki standardi
omoguce osiguranje visokog nivoa bezbednosti u pogledu bitnih :ahteva, koji su utvrdeni u
direktivama. CPD u Novom pristupu ima poseban polozaj, jer svojim odredbama odstupa od nekih
njegovih opstih karakteristika. Pre svega, bitni :ahtevi se odnose na gradevinske obfekte, a ne direktno
na gradevinske proi:vode. Zbog toga nije moguce ocenjivanje usaglasenosti proizvoda bez upotrebe
propisane tehnicke specifikacife, odnosno, nije moguce direktno sertifikovanfe. Bitni :ahtevi :a
gradevinske obfekte, koji, ako su deIinisani propisima o izgradnji gradevinskih objekata, treba da se
ispune tokom celokupnog ekonomski opravdanog eksploatacionog veka objekta i koji mora da se
uzmu u obzir prilikom utvrdivanja zahtevanih karakteristika gradevinskih proizvoda, su:
1. mehanicka otpornost i stabilnost;
2. zastita u slucaju pozara;
3. higijena, zdravlje i zivotna sredina;
517
4. bezbednost koriscenja;
5. zastita od buke;
6. ekonomicno koriscenje energije i cuvanje toplote.
Drzave clanice EU su obavezne da preduzmu sve neophodne mere kako bi obezbedile da se proizvodi
koji su predvideni za upotrebu u gradevinskim objektima, mogu stavljati u promet samo ako su
pogodni za predvidenu upotrebu, odnosno ako imaju karakteristike koje omogucavaju da objekti u
koje ti proizvodi treba da budu ugradeni, montirani, primenjeni ili instalirani, ispunjavaju napred
navedene ili samo neke od bitnih zahteva, naravno u onim slucajevima kada su i gde su ti objekti
predmet propisa koji sadrze takve zahteve.
Zbog nemogucnosti direktnog sertiIikovanja, CPD je, pored Evropskih harmoni:ovanih standarda
(u daljem tekstu: h), uvela novi oblik tehnicke specifikacife: Evropsko tehnicko odobrenfe
uropean echnical pproval (u daljem tekstu: ). ETA je pozitivna tehnicka ocena
pogodnosti proizvoda za predvidenu upotrebu, a zasniva se na ispunjavanju bitnih :ahteva
za objekte za koje se upotrebljava. Ono se donosi na osnovu:
bitnih zahteva za gradevinske objekte,
interpretativnih dokumenata (konkretizacija bitnih zahteva za gradevinske objekte;
upucivanje na zahteve za proizvode; klasiIikacija zahteva) i
stanja tehnike.
Tehnicko odobrenje moze da se d samo ako za odredeni proizvod ne postoji harmonizovani
standard ili mandat za njegovu izradu, odnosno ako proizvod znacajno odstupa od
harmonizovanog standarda.
Evropsko tehnicko odobrenje se priznaje u okviru EU, ali se ne mora automatski prihvatiti u ostalim
zemljama, ukoliko ne postoji medudrzavni ugovor o medusobnom priznavanju ovakvih dokumenata.
Zahtevana svojstva, postupci ispitivanja i ocenjivanje usaglasenosti za sisteme prednaprezanja nisu
propisani evropskim harmonizovanim standardom, pa se materija regulise Evropskim tehnickim
odobrenjima. Svaki proizvodac Sistema prednaprezanja treba da obezbedi ETA za svoj sistem.
TELA ZA DONOSENJE ETA
Prema Clanu 10 CPD, svaka drzava EU zvanicno obavestava clanice i Komisiju o telima koje je
ovlastila za izdavanje ETA. Tehnicko odobrenje donosi telo koje ispunjava uslove Zakona i koje
dobije ovlascenje nadleznog Ministra. Kompetentnost za rad se ne proverava akreditacijom, vec
svaka drzava odreduje nacin provere kompetentnosti. Najekonomicnije je uvodenje oblika peer
evaluation, prema kojem drzava koristi usluge eksperata iz tela koje je clan Evropske organizacije za
tehnicka odobrenja (uropean rganisation echnical pproval ) i koji nakon uvidaja sastavi
izvestaj o pronadenom stanju sa preporukama eventualnih korektivnih mera. EOTA cine Ovlascena
tela (pproval odies u daljem tekstu: ) imenovana od strane zemalja clanica EU i zemalja
EFTA koje su potpisnice EEA sporazuma za izdavanje ETA.
Smernice za evropsko tehnicko odobrenje, u vezi sa odredenim proizvodom i/ili grupom srodnih
proizvoda, koju je donela EOTA, izdaje Ministar kao posebnu publikaciju i osigurava da bude
dostupna javnosti. Smernica prvenstveno ukljucuje:
spisak odgovarajucih interpretativnih dokumenata;
posebne zahteve za gradevinski proizvod u okviru znacenja bitnih zahteva za gradevinske
objekte;
postupke ispitivanja;
metode ocenjivanja i procenjivanja rezultata ispitivanja;
postupke ocenjivanja usaglasenosti;
rok vaznosti evropskog tehnickog odobrenja.
518
Ovlasceno telo za izradu ETA mora da je osposobljeno da:
na osnovu naucnog i prakticnog znacaja ocenjuje pogodnost novih gradevinskih proizvoda za
upotrebu;
donosi nepristrasne odluke u odnosu na interese proizvodaca i njihovih zastupnika;
kroz objektivnu procenu uporeduje doprinose svih zainteresovanih strana.
Ovlasceno telo donosi Evropsko tehnicko odobrenje za gradevinski proizvod za koji je utvrdeno da je
podesan za svoju namenu. Evropsko tehnicko odobrenje se po pravilu daje na rok od pet godina.
Njegova vaznost moze da se produzi.
SADRZAJ ETA ZA SISTEME PREDNAPREZANJA
Evropsko tehnicko odobrenje za Sistem prednaprezanja sadrzi:
SertiIikat (European Technical Approval No ETA godina i:davanfa/brof), u originalnoj
verziji na sluzbenom jeziku AB;
Poglavlja koja se odnose na:
zakonsku osnovu i opste uslove;
speciIicne uslove koji se odnose na ETA;
primenu ETA;
tehnicke podatke Sistema za prednaprezanje.
OPSTI USLOVI I ZAKONSKA OSNOVA ZA IZDAVANJE ETA
Na osnovu Zahteva proizvodaca Sistema prednaprezanja/njegovog zastupnika, za izdavanje ETA,
Ovlasceno telo vrsi ocenjivanje usaglasenosti, imajuci u vidu sledece:
1. Evropsko tehnicko odobrenje se izdaje u skladu sa:
Direktivom Saveta 89/106/EEC od 21. decembra 1989. na bazi priblizavanja zakona, regulativa
i administrativnih odredbi Zemalja clanica koje se odnose na proizvode za gradevinarstvo |2|,
modiIikovanih Direktivom Saveta 93/68/EEC2 |3| i Regulativom (EC) br. 1882/2003
Evropskog Parlamenta i Saveta |4|;
Dekretom broj 92-647 od 8. jula 1994. |5| vezano za podobnost upotrebe gradevinskog
proizvoda;
Zajednickim proceduralnim pravilima za zahteve i izdavanje Evropskiih tehnickih odobrenja
iznetih u Prilogu uz Odluku Saveta 94/23/EC5 |6|;
ETAG 013 |7|, jun 2002, Kompleti za naknadno prednaprezanje konstrukcija.
2. AB je ovlasceno da proverava da li su odredbe ETA ispunjene. Provera se moze odvijati u
proizvodnom pogonu/pogonima. I pored toga, odgovornost za uskladenost proizvoda sa ETA i za
njihovu pogodnost za primenu ostaje na nosiocu ETA.
3. ETA se ne moze prenositi na proizvodace ili predstavnike proizvodaca, osim na one koji su
navedeni u ETA, niti na proizvodne pogone, osim na one koji su navedeni u ETA.
4. AB moze da povuce ETA, a u skladu sa clanom 5 Direktive saveta 89/106/EEC.
5. Stampanje i distribucija ETA, ukljucujuci elektronski prenos, mora biti iskljucivo u njegovom
punom obimu. Medutim, delimicno reprodukovanje se moze vrsiti uz pisano odobrenje AB. U tom
slucaju se delimicna reprodukcija mora oznaciti kao takva. Tekstovi i crtezi reklamnih publikacija
ne smeju biti u suprotnosti, niti smeju zloupotrebljavati ETA.
6. ETA se izdaje po odobrenju AB, na njegovom sluzbenom jeziku/jezicima. Ta/te verzija/verzije
odgovara/odgovaraju u potpunosti sa verzijom koju u upotrebu pusta EOTA. Prevodi na druge
jezike se moraju oznaciti kao takvi.
519
SPECIFICNI USLOVI KOJI SE ODNOSE NA ETA ZA SISTEM PREDNAPREZANJA
SpeciIicni uslovi se odnose na konkretan Sistem prednaprezanja. On mora da ispuni uslove deIinisane
u ETAG 013 koji se oslanja na 55 reIerentnih dokumenata: EC/EOTA dokumenta, evropski standardi
(hEN, ENV i prEN), FIP vodici i preporuke, ISO standardi, DIN, ASTM i dr. relevantna nacionalna
dokumenta.
Ovo poglavlje ETA za Sisteme prednaprezanja daje:
DeIiniciju, namenu i radni vek proizvoda;
Karakteristike i metode veriIikacije proizvoda (neophodni zahtevi, prema CPD, Prilog I, koji
se moraju ispuniti i veriIikovati: 1. Mehanicka otpornost i stabilnost i 3. Higifena, :dravlfe i
ivotna sredina);
Ocenu, sertiIikovanje usaglasenosti (sistem sertifikacife 1

prema

98/456/EC6) i oznacavanje
proizvoda;
Pretpostavke za povoljnu ocenu primenljivosti Sistema prednaprezanja u proizvodnji i
primeni;
Pakovanje, transport, skladistenje, servisiranje i druga primena evropskog tehnickog
odobrenja.
Ovim aneksom Evropskog tehnickog odobrenja, u skladu sa CPD i ETAG 013, deIinisu se:
Obaveze Nosioca ETA;
Odgovornosti Nosioca ETA i Proizvodaca Sistema prednaprezanja (propisan plan testiranja za
komponente ankernih kotvi i ostalih sastavnih delova kabla, ukljucujuci i injekcione smese;
inspekcijsko testiranje SertiIikacionog tela u cilju odrzavanja Sistema);
Odgovornost Nosioca ETA i Organi:acifa specifali:ovanih :a i:vodenfe prednapre:anfa
primenom Sistema prednaprezanja u skladu sa Prilogom D ETAG 013.
TEHNICKE SPECIFIKACIJE ZA SISTEM PREDNAPREZANJA
U ovom poglavlju ETA navode se zahtevane tehnicke speciIikacije za Sistem prednaprezanja,
potrebne za njegovu primenu. DeIinisu se:
Opsti podaci (uvod, opsti principi sistema, domen primene, karakteristike celika za
prednaprezanje, kotve, oprema, karakteristike kablova, gubici sile prednaprezanja, posebne
mogucnosti sistema);
Kotve (opis komponenti kotvi, detalji kotvi, polozaj kotvi na celu nosaca, armiranje ankerne
zone, pricvrscivanje podlozne ploce, postavljanje kotvi, zastita kotvi);
Kablovi (kablovi, zastitne cevi);
Prednapre:anfe (oprema za prednaprezanje, procedura za prednaprezanje, merenje sile i
izduzenja, mere zastite za vreme prednaprezanja);
Zastita kablova (oprema za zastitu kablova, privremena zastita kablova, trajna zastita
kablova, postavljanje cevcica za injektiranje i ozracivanje, operacija zastite kablova);
Dokumentacifa procesa prednapre:anfa (kvalitet celika za prednaprezanje; uverenje o
kvalitetu kotvi; prethodna ispitivanja sredstava za zastitu kablova; zapisnici o krojenju i
montazi kablova, zatezanju i zastiti kablova; izvestaj o kontrolnim ispitivanjima cvrstoce
injekcione smese; uverenje o kvalitetu izvedenih radova i dr.);
Drugi podaci u skladu sa regulativom EU i Nacionalnom regulativom.
ZAKLJUCAK
Nas vazeci Pravilnik |8| zahteva da Sistem prednaprezanja ima potvrdu o usaglasenosti sa
Pravilnikom. U trenutku publikovanja ovog rada, na trzistu Srbije koristi se i nekoliko inostranih
sistema prednaprezanja, od kojih se neki primenjuju be: doka:a o ispunfenfu :akonskih uslova
520
propisanih regulativom Srbife! ETA se priznaje u okviru EU, ali u Srbiji se ne mogu automatski
prihvatiti tehnicke specifikacife i:date u inostranstvu, ukoliko ne postoji medudrzavni ugovor o
medusobnom priznavanju.
Neophodno je da drzava u oblast graditeljstva uvede red, pre svega primenom postojece regulative,
kao i da stvori pravni i institucionalni okvir za uredenje i donosenje regulative usaglasene sa
standardima EU |9| |10|, za stavljanje gradevinskih proizvoda u promet, a time i Sistema
prednaprezanja.


ZAHVALNICA
Izlozena materija je rezultat istrazivackog procesa Instituta IMS u okviru Projekta TP19017 Istrazivanje,
razvoj i primena metoda i postupaka ispitivanja, kontrolisanja i sertiIikacije nemetalicnih gradevinskih
proizvoda, otpadnih materijala i upravljanje rizikom u skladu sa medunarodnim standardima, koji Iinansira
Ministarstvo za nauku i tehnoloski razvoj Srbije.



LITERATURA

|1| Popovic Z. ,Recommendation Ior estimation and approval oI preastressing works contractor', 10
th

International Symposium, Macedonian association oI structural engineers, 2003, Ohrid, Macedonia
|2| OIIicial Journal oI European Communities, No. L 40, 11.2.1989, p.12
|3| OIIicial Journal oI European Communities, No. L 220, 30.08.1993, p.1
|4| OIIicial Journal oI European Communities, No. L 284, 30.3.2003, p.1
|5| JORF, 14.7.1992.
|6| OIIicial Journal oI European Communities, No. L 17, 20.1.1994, p.34
|7| ETAG 013 - Guideline Ior European Technical Approval oI Post-Tensioning Kits Ior Prestressing oI
Structures, June 2002.
|8| ,Pravilnik o tehnickim merama i uslovima za prednapregnuti beton', 1971
|9| Popovic Z. ,Harmonization oI national technical regulatives Ior concrete constructions with european
regulatives',12 international symposium Macedonian Association oI Structural Engineers (mase),
Makedonija, Struga, 2007, 241 246.
|10| Popovic Z, Popovic V. ,Assessment oI prestressing system harmonization in accordance with european
standards', Drugi internacionalni naucno-strucni skup GNP 2008: Gradevinarstvo - nauka i praksa,
Zabljak, 2008, str. 757 762.
521
PVBEBE H /HHH VKHABABE OFJEKATA

Mnpoy Tooponnh*
*Hucmumvm sa ucnumueane +amepufa.a ao, mirolfub.todorovicinstitutims.rs

PE3HME

V pay je npnxasana xpononornja npannor ocnona sa nocrynax pymena ojexra o rpnecerax
ronna ynasa o anac naxeher 3axona o nnannpany n nsrpann ojexara. ar je n ynopenn
npnmep ns namer oxpyxena. Anannsnpann cy npojexrn pymena ns npaxce ca yxasnnanem na
nponycre. V saxyuxy je ar nnunn cran mra n rpeano yunnnrn ae y onoj onacrn.


KVuHE PEuH: pymene ojexara, yxnanane, mnnnpane

DEMOLITION AND/OR REMOVAL OF BUILDINGS

ABSTRACT

This paper presents a chronology oI the legal basis Ior the process oI demolition oI buildings oI some
thirty years ago still valid Law on Planning and Construction. We provided a comparative example
Irom our environment. Demolition projects were analyzed in practice with reIerence to the Iailures. In
conclusion,is given the personal opinion oI what should be done Iurther in this area.

KEY WORDS: demolition oI buildings, removal, blasting


VBO

Onnm paom ce oyxnarajy ojexrn xoje rpea ns nexnx pasnora nopymnrn. Onuno cy ro
orpajanocr nnn napymena crannnocr ojexra na cy xao raxnn onacnn sa cranonane, onocno
npecranajy nenocpeny onacnocr sa xnnor n spane yn xaxo y camoj srpan raxo n y
cycennm ojexrnma n y ojexrnma nn]pacrpyxrype, a noceno caopahajnnna. V pannjem
nepnoy ce rom nponemy mane nocnehnnano naxne ns pasnora mannx n norpea sa rnm.
Kaxo ce poj ojexara ca rom nponemarnxom nonehanao raxo cy ce n saxoncxa pemena
onynanana. Cymrnncxn ce nncy panxanno crnapn menane neh cy ro nna ]pnsnpana, pyraunjn
pacnope n mecro saxoncxe nopme y saxony, nsmena nojennnx nojmona, onocno nasnna nesano sa
pymene ojexara. To je nocrana moa a mncnnm n norpea a ,cner noune o nnacrn xoja je na
nnacrn' xoja je nmana cynyy norpey sa menanem saxona. Hnenn onor paa cy:
- npnxasarn nponem pymena ojexara xpos xpononornjy saxoncxnx pemena,
- yxasarn na nocrojehe saxoncxo pemene xo namnx cycea Xpnara,
- xpos npnmepe pymena ojexara y npaxcn npecrannrn moryhy meroy pymena ojexara
mnnnpanem,
- crannrn axnenar na ono mro je naxno npn nspan npojexra pymena xaxo n ce ra
nponemarnxa ynena y peonne n nopmanne nnxenepcxe roxone.
UDK: 69.059.6
351.778.52
Pregledni (struni) lanak
522
XPOHOHOIHJA 3AKOHCKHX PEBEBA

V 3axony o nsrpann nnnecrnnnonnx ojexara ns 73.r. |1|ona onacr nnje npnxasana noceno. H y
3axony o nsrpann ojexara ns 84.r. |2| nema nocenor oexa xojn ronopn o pymeny ojexara. V
oexy IX Vnpannn nasop, ronopn ce y unany 96. o npany nanexnor oprana xao n oanesn nnn
yxnocrn a, es onarana, nanoxn pemenem pymene ojexra nnn neronor ena nsrpahenor es
oopena nanexnor oprana. Hanexnn opran je onmrnncxn opran ynpane xojn open
cxynmrnna onmrnne.
Hpnn nyr ce y 3axony o nsrpann ojexara ns 95.r. |3| ynon nocena onacr - IX Pymene
ojexara. Kpos rpn unana ce e]nnnme pymene ojexra sa xojn ce yrnpn a je ycne
orpajanocrn yrpoxena nerona crannnocr, onocnom axo npecrana nenocpeny onacnocr sa
xnnor n spane yn, cycene ojexre n sa esenocr caopahaja. Cxynmrnnn onmrnne,
onocno rpay, onocno rpay Feorpay je ocranena moryhnocr a ypen n oesen ycnone n
mepe npnnnxom pymena ojexra. Axo ce yrnpn a je pemene sa raxan ojexar pexoncrpyxnnja, na
saxren nnacnnxa ojexra, onocno nocnona npana pacnonarana ojexrom, ynpana moxe oopnrn
pexoncrpyxnnjy ojexra.
3axonom o nnannpany n nsrpann ns 2003.r. |4| xao n 3axonom o nsmenama n onynama 3axona o
nnannpany n nsrpann ns 2006.r. |4| onacr pymena ojexara je raxohe xpos rpn unana opahena.
Vs npenaxnnane unanona oaro je ys pexoncrpyxnnjy a axo ce y yrnphenom poxy ne sanpmn
oopena pexoncrpyxnnja ojexra, ynpana he no cnyxenoj yxnocrn nnn na saxren
sannrepeconanor nnna oopnrn pemenem pymene ojexra. Kaxo cy rnm saxonom yneene nnune
nnnenne, npennheno je a pymenem ojexra pyxonon oronopnn nsnohau paona. A mro ce rnue
]npmn, npennheno je a pymene moxe a npmn npeysehe, pyro npanno nnne nnn pana, xojn
cy ynncann y oronapajyhn perncrap sa rpahene ojexra, onocno sa nsnohene paona. Cnn
rpomxonn pymena naajy na reper nnnecrnropa.
V najnonnjem (naxehem) 3axony o nnannpany n nsrpann ns 2009.r. |5| pymene ojexara ce
samenyje nspasom yxnanane ojexara. Ho marepnjn xoja je pemanana ja ne nnnm nnrn norpey
nnrn nemro nrno ocnm mro y Xpnarcxom 3axony o rpann |6| ce xopncrn raj nspas. Ty cy, y
nopeheny ca nperxonnm saxonom, nsnpmene n npomene rnna: onumuucra, oouocuo epaocra
vnpaea ua.oruhe, oouocuo oooopuhe peuene+..., caa ce mena y: OPIAH JEHHHHE
HOKAHHE CAMOVHPABE HAHEXAH 3A HOCHOBE IPATEBHHAPCTBA OOFPHTE
PEBEBEM...
Ono mro je cymrnncxn nono y onom saxony je nponncana oanesa a ce yxnanane ojexra,
onocno neronor ena moxe npncrynnrn camo na ocnony osnone. osnona ce onja y poxy o 15
ana o ana ocranana ypene oxymenrannje. A ypena oxymenrannja je saxren sa nsanane
osnone sa yxnanane ojexra, onocno neronor ena ca nparehom oxymenrannjom n ro:
1) rnannn npojexar pymena y rpn npnmepxa (one he moxa nexo ns nasopa, ynpannor nnn
nncnexnnjcxor xao n ns onmrnncxe ynpane nocrannrn xao nponem, a mopam a npnsnam n
menn ro cmera, xaxo he ce npojexar pymena ynoonrn y npojexar yxnanana n xo ro rpea a
ypan. a ce namannm, neponarno he ro nrn cneehn nennxn xopax rpahennncxnx exnepara na
nspan nonnx saxoncxnx pemena),
2) oxas o cnojnnn na ojexry,
3) nocenn ycnonn, axo ce pan o ojexry unjnm pymenem n no yrpoxen jannn nnrepec.
Hope ocaamnnx saxoncxnx open aro je a cy nope nnacnnxa ojexra, crpanxa y nocrynxy
nsanana osnone sa yxnanane ojexra, onocno neronor ena n nnacnnx cycenor ojexra, axo ce
neron ojexar nenocpeno rpannun ca ojexrom unje yxnanane ce rpaxn. To je opo pemene jep
cy ce y nocnennm ronnama y rpaonnma orahana ypymanana cycennx ojexara, ynpano sor
neonono nocnehene naxne samrnrn cycennx ojexara |8| n |9|.

523


Cnnxa 1. Vpymena remena jama n cycenn ojexrn y ynnnn yancxa p.35 y Feorpay
Figure 1. Collapsed core and adjacent Iacilities at Dubljanska No.35 in Belgrade

V onocy na nperxonn saxon je raxohe oaro, nnrnpam: , Ho nsnpmenom yxnanany ojexra,
onocno neronor ena, mopa ce nsnpmnrn ypehene semnmra n onos rpahennncxor ornaa, y
cxnay ca nocennm nponncnma', sanpmen nnrar. One nx xreo yxasarn na nennxn nponem
nyxor npenohena nnn yxnannor npnxnarana ryhnx saxoncxnx nopmn. Hanme, y xpnarcxom saxony
o rpann nesano sa ony nponemarnxy crajano sopunaeane epaheeuucroe omnaoa a npenononn cy
ro npenenn xao OBO3 IPATEBHHCKOI OTHAA. Ty he ce xo nac npno pso nojannrn
nponemn jep onos onacnor rpahennncxor ornaa na rpacxy enonnjy nnje osnoen n pasnnunr
o spnnanana ornaa.
Hncy mn jacnn mornnn namnx npenncnnaua xpnarcxor saxona a ne npennmy xomnneran unan 148.
xojn e]nnnme naxno nnrane - npojexar yxnanana. Kaxo ono nnje saxon, osnoanam cen a
nsnopno npnxaxem xomnneran unan. Hnrnpam unan 148. 3axona o rpann:
Hpojexar yxnanana rpahennne nnn nesnna njena capxn:
- nanpre, npopauyne n/nnn pyre nnxenepcxe oxase a rnjexom yxnanana nehe ohn o
rynrxa crannnocrn xoncrpyxnnje xojnm n ce yrposno xnnor n spane yn nnn oxonnm;
- rexnnuxn onnc yxnanana rpahennne nnn nesnna njena n naunn spnnanana rpahennor ornaa
n ypehena rpahennncxe napnene naxon yxnanana rpahennne nnn nesnna njena;
- npopauyn crannnocrn oxonnor n pyror semnmra n/nnn oxonnnx n pyrnx rpahennna axo
yxnanane rpahennne nnn naunn nesnna yxnanana yrjeue na crannnocr ror semnmra n/nnn
ncnynanane nrnnx saxrjena rnx rpahennna.
Hpojexar yxnanana ns cranxa 1. onor unanxa nonnjexe xonrponn npojexara rnee mexannuxe
ornopnocrn n crannnocrn sa cnyuaj a naunn yxnanana n yxnanane rpahennne yrjeue na
crannnocr oxonnor n pyror semnmra n/nnn ncnynanane nrnnx saxrjena oxonnnx n pyrnx
rpahennna', sanpmen nnrar.
Hpno o uemy ce rpeamo annrn je onpeennrn ce sa xonnenr nspae npojexra pymena. Ha npnmep,
jena o napnjanrn je a ce npojexar pymena pan o crpane npojexranara xojn pae npojexar
ojexara sa nsnohene. pyra napnjanra je a ce npojexrom pymena ane npojexranrn xojn n na
ocnony pe]epennn ypahennx npojexara pymena onjann noceny nnnenny. Koje pemene he ce
npnxnarnrn y npaxcn, sanncn o anannse mnpe crpyune jannocrn.

HPHMEPH H3 HPAKCE

Ha na npnmepa pymena ojexara npnxasahe ce capxaj npojexra pymena ojexra ns xojer ce
moxe saxyunrn xonnxn je onm n npcre paona na pymeny ojexra. Bpen nanomenyrn a cy n y
524
jenom n y pyrom ojexry nne onacne marepnje crom pasnnxom mro cy sa npnn ro rpernpann
npojexrom a sa pyrn nncy, jep nncy nn snann sa raj nponem.
Ha ocnony ror n raxnor saxoncxor pemena aror y namem saxony, npojexranrn pae Inannn
npojexar pymena na ocnony xojer ce onja osnona sa pymene, onocno yxnanane ojexra..
Ocnonne xapaxrepncrnxe raxnor npojexra npnxasahe ce sa Ojexar nnme amacae n pesnennnje
HP Knne y Vnnnn rpemnnn nner p.3, y noxy 11-a na Honom Feorpay |7|. Hpojexar je napyuen
o npexnnje sa rpahennncxo semnmre n nsrpany Feorpaa J.H., Feorpa, Beromena 84 a
ypahen o crpane npojexranra ,HMH Hnxenepnnr' .o.o. ns Feorpaa, Fynenap ymernocrn p.2.
Capxaj Inannor npojexra pymena je cacranen o 9 nennna n ro:

I. OHBTA OKVMEHTAHHJA
1. Hsno o perncrpannjn npnnpenor cyjexra
2. Pemene o nmenonany oronopnnx npojexranara
3. Hnnenne oronopnnx npojexranara
4. Hsjana o npnpxanany nponnca
5. Hsjana o mehyconoj ycarnamenocrn cnnx ]asa npojexra
II. HPOJEKTHH 3AATAK
1. Hpojexrnn saarax
2. Hpnnor (ns xonxypcne oxymenrannje)
III. HOCTOJETE CTABE
1. uoro oxymenrannja
2. Hsno ns npojexrne oxymenrannje ns Apxnna Ipaa Feorpaa
*Texnnuxn nsnemraj
* Ipa]nuxa oxymenrannja
IV. TEXHHuKH OHHC PAOBA
1. Vno
2. Texnnuxn onnc n crarnuxa crannnocr no ]asama emonraxe, npnmena meroa cnennjannor
mnnnpana na pymene ojexra y nncoxorpann
3. Onajane nncranannja
4. Oesehene ojexra n nnna roxom emonraxa n pymena
5. Meroonornja n rexnonornja pymena
6. Oprannsannja rpannnmra n ynyrpamnjn rpancnopr
V. HHAMHuKH HHAH H3BOTEBA PAOBA
VI. HPEMEP H HPEPAuVH PAOBA
VII. IPAuHuKA OKVMEHTAHHJA
VIII. EHAFOPAT O VPETEBV IPAHHHBTA ( EHAFOPAT O FE3FEHOCTH H 3ABTHTH
3PABA HA PAV, 3ABTHTA O HOXAPA H 3ABTHTH XHBOTHE CPEHHE)
IX. TPETMAH OHACHHX MATEPHJA

Ocnonna cnenn]nunocr onor npojexra sa pymene, onocno yxnanane ojexra je mro ce nope
yonuajene rexnonornje sa pymene noeene no ]asama (y onom xonxpernom cnyuajy je
npennheno uernpn ]ase) npnmennna meroa cnennjannnx mnnnpana na pymeny ojexara y
nncoxorpann.
Vonuajeno je a ce npojexrom pymena npennha a ce y npnoj ]asn pymena monrnpa cxena ca
xoje ce emonrnpajy enemenrn ]acae. Kaa ce sanpmn emonraxa ]acae, nsnpmn ce n
emonraxa cxene.
pyra ]asa oyxnara paone na npnnpemn pamne o marepnjana ca nnna mecra. Onuno je ro
marepnjan o pymena, ycnrnen n npnnpemen a mamnne mory a npnhy. Mamnne cy onuno
xnpaynnune maxase pasnnunrnx npcra n no yxnnn n no onnxy.
525
Cneeha rpeha ]asa je pymene xoncrpyxnnje n ro eo no eo, enemenar no enemenar, cnpar no
cnpar, oosro na one. Vonuajeno je a ce nnoue pyme xnpaynnuxnm uexnhem a cryonn, rpee n
snonn xnpaynnuxnm maxasama. Pacrepehene srpae ce mopa cnpononrn raxo a ce nopymenn
enemenrn omax yxnanajy ca ojexra. Koncrpyxnnja ncno pane nonpmnne mopa nmarn unrannm
roxom pymena norpeny crarnuxy crannnocr, mro xaa ce npennn moryhnocr xnana nnn
onajana nojennnx enemenara mopajy ce nojennn enemenrn xoncrpyxnnje noynnparn.
V uernproj ]asn naxon nornynor pymena xoncrpyxnnje npmn ce ycnrnanane enemenara n
onajane enemenara xojn ce ne cnpcranajy y rpahennncxn myr. V roj sanpmnoj ]asn pymena
oyxnahen je onos rpahennncxor myra n ocranor ornaa ca rpannnmra xao n nnannpane repena
na mecry re cy ce nanasnnn ojexrn. Axo je repen senena nonpmnna, nopasymena ce n cahene
rpane.
Ha jenom pyrom ojexry y Bnneponoj ynnnn - nnje nno npojexra pymena nnrn je onjena
osnona sa pymene saro mro ra marepnja raamnnm saxonnma nnje nna npennsno e]nnncana
npnmea ayropa nesano sa raj ojexar. ahe ce xomenrap npnmenene meroe cnennjannor
mnnnpana na pymeny ojexara y nncoxorpann. Hanme, sanouero pymene rpahennncxnm
mamnnama na nocrojehem ojexry xojn je no connno rpahen, non n npnnnuno
npenmensnonncan, nnje ano pesynrare. 3or xnrnocrn n oxasane nemoryhnocrn a ce ypymn
ojexar nacymne yxnananem enemenara srpae, npncrynnno ce pymeny cnennjannom meroom
mnnnpana. Konnxo je n cam nocao mnnnpana ennxaran najoe ronopn unnennna a cy n
noxymajn na rom ojexry o crpane ne emnnenrne ycranone ocrane es pesynrara. Tex onacxom
crpyunaxa sa mnnnpane xojn cy ce neh oxasann na ojexrnma nncoxorpane xao n HMH
Hnxenepnnra ypahen je najnpe, oyme y cxpahenoj nepsnjn, Enaopar pymena mnnnpanem ca
npopauynom cnnx enemenara sa mnnnpane. Hcnomronane cy cne nponeype oxo oopena sa
naanxy excnnosnna n cpecrana sa nnnnnpane xao n cne carnacnocrn MVH-a.


Cnnxa 2. uase pymena ojexra y Vnnnn Bnnepona y 3emyny
Figure 2. Phases oI the demolition oI building in Schiller street in Zemun

BAXHE CMEPHHHE 3A HPOJEKAT PVBEBA

Ono mro rpea nanomenyrn y npojexry pymena je a ce npe nouerxa pymena npennn onajane
nnn ncxyuene nncranannja (enexrpo, rac, rpejane, noono n xanannsannja). Hpojexrom je
raxohe norpeno npennern a ce npe nouerxa nno xojnx paona orpan rpannnmre, nocrann
rana oanemrena xao n snaxonn ynosopena n sapane. 3a nsnohene paona naxe cne mepe
samrnre na pay xoje cy nponncane saxonom.
Oprannsannja rpannnmra xao n ynyrpamnn rpancnopr ce cnponoe o crpane Oronopnor
nsnohaua paona a na ocnony yrnphenor naunna n mepa sa orxnanane, cmanene nnn cnpeuanane
526
pnsnxa. a n ce ro ocrnapnno cnn pannnn mopajy nrn ocnocoenn sa esean n span pa,
onocno ynosnarn ca npojexronannm onacnocrnma n mrernocrnma xao n mepama sa cnpeuanane
pnsnxa. Hoceno ce mopajy nponncarn mepe samrnre npn pay ca excnnosnnnma n cpecrnnma sa
nnnnnpane. To oyxnara e]nnncane n nojamnene o crpane crpyunnx nnna sa nsnohene
mnnepcxnx paona a npexo onmrnx ynyrcrana sa npnnpemy mnnnpana, re pacnoene excnnosnna
na nonpmnnn oxo ymornne, npnnpeme n nynene, npnnpema na xpajy mnnnpana, nonparax na
mecro mnnnpana, nocrynane xaa mnne saraje, ymene n naene ymornna, npe n nocne naena,
mepe sa cmannnane onacnocrn o orponnnx racona npnnnxom ynorpee excnnosnna, ynnmranane
excnnosnna, nr. Enaopar pymena mnnnpanem n rpeano a ypan nnne ocnocoeno sa ry
npcry paona. V onom momenry ocnocoenocr ce oxasyje Hornpom o nonoxenom crpyunom
ncnnry npe ncnnrnom xomncnjom MVH PC sa nnna xoja pyxyjy onacnnm marepnjama nnn
yuecrnyjy y npnnpemn sa npenos, yronap, npenos n ncronap onacnnx marepnja, nsare o MVH-a,
Cexrop sa samrnry n cnacanane.
Hpojexrom rpea arn oprannsannony memy rnma sa nsnohene paona na pymeny npnnnnn
oronopnocrn nnn marpnny oronopnocrn no nmennma n sayxennma.
Axo ce npn paonnma na pymeny ojexra oxapaxrepnme nocrojane onacnnx ornannx marepnjana
mopa ce ypanrn y oxnnpy TPETMAHA OHACHHX MATEPHJA nocean eo mepa sa
nenrn]nxannjy, pa, npnnpemy sa rpancnopr n rpancnopr rnx marepnja. Kao cacrannn eo ror
npojexra je n Hsnemraj n mnmene Hncrnryra sa nyxneapne nayxe ,Bnnua' y nesn mepena
panoaxrnnnocrn yrpahenor marepnjana.

3AKVuAK

Ha nosnrnnnnm npnmepnma Inannor npojexra pymena rpea ony marepnjy npno e]nnncarn y
saxoncxnm oxnnpnma. 3arnm y nosaxoncxn oxnnpnma e]nnncarn onm n capxaj cnnx mepa o
npojexronana, rexnnuxe xonrpone, nsnohena n crpyunor nasopa na nsnohenem rnx paona. Kaxo
he ojexara sa pymene nrn cne nnme, camnm rnm n ona nponemarnxa he ce xrenn mn ro nnn ne
nahn uemhe na nennom pey nnxenepa. Pasnor nnme a ce pecopno mnnncrapcrno, ]axynrern,
nncrnryrn, Hnxenepcxa xomopa Cpnje n cnn crpyunann sannrepeconann sa ony onacr nnme
yxyue y nnonnpane nocrojehe saxoncxe perynarnne a sarnm cnponohene ncre .

HHTEPATVPA

3axon o nsrpann nnnecrnnnonnx ojexara (,Cnyxenn rnacnnx CPC', p.23/73, 31/74, 28/76, 6/77, 10/77,
30/77 n 6/79)
3axon o nsrpann ojexara (,Cnyxenn rnacnnx CPC', p.10/84)
3axon o nsrpann ojexara (,Cnyxenn rnacnnx PC', p.44/95, 24/96, 16/97 n 43/01)
3axon o nnannpany n nsrpann (,Cnyxenn rnacnnx PC', p.47/03) n 3axon o nsmenama n onynama
3axona o nnannrany n nsrpann (,Cnyxenn rnacnnx PC', p.34/06)
3axon o nnannpany n nsrpann (,Cnyxenn rnacnnx PC', p.72/09 n nsmene 81/09)
3axon o rpann (,Hapone nonnne ', p.175/03 n 100/04)
Inannn npojexar pymena Ojexara nnme amacae n pesnennnje HP Knne, Hpojexranr HMH Hnxenepnnr .o.o. ns
Honor Feorpaa, cenremap 2010
Crane perynarnne y samrnrn cycennx ojexara npnmep yancxe p.35 y Feorpay M.Tooponnh,
H.Bymnh, M.Hpnna, 3narnop, oxroap 2009.
Excneprcxo mnmene o oxonnocrnma n ysponnma nacranor omrehena ypymanane ena nornopne
xoncrpyxnnje n cycennx ojexara na napnenn yancxa p.35 y Feorpay HMC, oxroap
2008.ro.
527


OBNOVA DELA KOMPLEKSA TORNJA NA AVALI
(2005-2010) ARHITEKTONSKI ASPEKTI
PROJEKTOVANJA, REALIZACIJE, ODRZAVANJA

Mirjana Samardzija, Irena Ilic


*Saobracafni institut CIP, Nemanfina 6/IJ, 11000 Beograd, Srbifa,
E-mail.samard:ifamsicip.co.rs,

REZIME
Ovim radom su sa arhitektonskog aspekta predoceni problemi sa kojima su se suocavali projektanti
tokom izrade projektne dokumentacije za obnovu objekata u okviru kompleksa tornja na Avali. Zadatu
geometriju i dimenzije objekata projektovanih po nekadasnjim propisima i standardima za odredenu
Iunkciju trebalo je iznova interpretirati ugradujuci u njih savremena tehnicko-tehnoloska resenja u
okviru vazecin zakona , normativa i propisa za projektovanje.
KLJUCNE RECI: obnova arhitektonskog simbola, vracanje u Iunkciju, integrisanje novih zahteva,
tehnicko-tehnolosko unapredenje prostora

RECONSTRUCTION OF THE AVALA TOWER COMPLEX
(2005-2010) ARCHITECTURAL ASPECTS OF DESIGN,
CONSTRUCTION AND MAINTENANCE

ABSTRACT
This work analyses the problems encountered by the designers during the design phase oI the
reconstruction oI the Tower complex on Avala, Irom an architectural point oI view. The Iorm and size
oI the building designed according to historic standards and regulations Ior a certain purpose, had to be
reinterpreted while inIusing them with contemporary technical and technological solutions within a
Iramework oI laws, regulations and design standards.
KEYWORDS: reconstrucition oI an architectural symbol, renabling, integrating with new demands,
technical and technological space improvement

UVOD
Stari Avalski toranj, autorsko delo akademika Milana Krstica, dig projektanta konstrukcije, Ugljese
Bogunovica i Slobodana Janjica projektanata arhitekture (projektovan 1959-1960, graden u periodu
1961-1964, pusten u rad 1965. godine, unisten vazdusnim napadima NATO-a 1999.) bio je najvisa
gradevinska struktura na Balkanu i jedan od simbola Beograda. Izgraden na nizem vrhu Avale
UDK: 624.97 (497.11)
Struni lanak
528
(439,00mnv) sluzio je kao telekomunikacioni i turisticki objekat. Na inicijativu UNS-a i RTS-a Vlada
Srbije je 2005. godine donela odluku da se pristupi njegovoj obnovi.
Izradom Glavnih projekata (SI CIP, 2005. godine) i realizacijom (GP ''Ratko Mitrovic-Dedinje'', 2007-
2010 godine) obnove dela kompleksa Tornja na Avali, ova znacajna gradevinska struktura iznova je
interpretirana, ugradujuci u nju arhitektonska, gradevinska i tehnoloska dostignuca savremene
graditeljske tehnike, uz postovanje zahteva da se maksimalno rekonstruise inzenjersko-arhitektonsko-
vizuelni identitet prethodnog objekta, omoguci vracanje Iunkcija i integrisanje novih zahteva korisnika
do nivoa tehnickih i tehnoloskih uslova koje obnovljeni objekat moze da prihvati, ne zanemarujuci pri
tom i njegovu ulogu u koncepciji turisticko-rekreativnog razvoja rezervata park sume Avala i vodeci
racuna o ocuvanju prirodnog ambijenta zasticene zone.
OBUHVAT OBNOVE DELA KOMPLEKSA TORNJA NA AVALI
Urbanistickim uslovima i projektnim zadatkom deIinisano je da se prvom Iazom obnove obuhvate:
Objekat tornja, Iormiran kao armirano-betonska konstrukcija visine 136,65m, koja sa zavrsnim
celicnim stubom-antenom ima ukupnu visinu od 204,50m. U obnovljenom objektu su, u odnosu na
prethodni, poboljsane komunikacije i mere protivpozarne zastite, strogo odeljene zone javnih i
sluzbenih sadrzaja i utvrden protokol koriscenja, a izvrsena je i potpuno nova materijalizacija (podne,
zidne i plaIonske obloge), pri cemu u Iunkciji i nameni postora nema znacajnijih razlika. Prilaz Tornju
ostvaren je preko armirano-betonske pristupne rampe-mosta duzine 60,0m i sirine 4,20m, a akao
glavni komunikacioni i evakuacioni put u objektu predvideni su liItovi. (Slika 1)
Objekat predajnika i energrtski blok smesteni ispod pristupne rampe, u odnosu na staro resenje su
razdvojeni radi boljeg Iunkcionisanja i lakseg vodenja instalacija, cime je neophodan pristup
protivpozarnim i interventnim vozilima obezbeden na odgovarajuci nacin.
Objekat ispod pristupnog platoa, koristeci denivelaciju terena na kome se plato-postament Tornja
trogaonog oblika nalazi (izmedu kota 435,0mnv i 439,0mnv), Iormiran je kao novi korisni prostor,
neto povrsine oko 930,0m
2
predviden za smestaj pratecih sadrzaja namenjenih posetiocima (trgovina,
ugostiteljstvo, turizam) koji ce, razradom programa turisticko-rekreativnog razvoja rezervata Avale,
kao konacne korisnicke potrebe biti precizirani naknadno. Ovaj objekat u prethodnom resenju
kompleksa nije postojao, a prostor ispod platoa bio je zatrpan zemljom. (Slika 1)
Parterno uredenje, na nivou Kompleksa, njegovih Iunkcionalnih delova i pojedinacnih objekata,
obuhvata: slobodne povrsine, arhitektonsko-gradevinske elemente i urbanu opremu kao i tehnicka
razresenja inIrastrukture, oblikovno i ambijentalno uskladene sa izgradenim objektima i prirodnim
okruzenjem. U odnosu na prethodno resenje oko objekta je predvidena nova saobracajnica koja
odgovara zahtevima kretanja i manipulacije vatrogasnih i interventnih vozila.
PROJEKTOVANJE
Projektnim zadatkom objekat Tornja bio je tretiran prvenstveno kao jedan od simbola grada i kao
takvom dodeljena mu je prevashodno turisticka Iunkcija, a od Projektana se ocekivalo da ''vizuelni
identitet originalnog objekta'' u potpunosti rekonstruisu, bez odstupanja od geometrije, dimenzija i
proporcija. Tokom projektovanja, na zahtev RTS-a da se Tornju vrati i njegova prvobitna Iunkcija
telekomunikacionog objekta, trebalo je zadovoljiti i speciIicne zahteve i potrebe Korisnika koje se
odnose na ovu oblast. Tako je, imajuci u vidu da je period koji je protekao od vremena projektovanja i
izgradnje starog Tornja do pocetka njegove obnove, obelezen znacajnim promenama u oblasti
graditeljske zakonske regulative, kvalitativnim i kvantitativnim napretkom u proizvodnji gradevinskih
529


Slika 1. Prikaz nekadasnje i sadasnje organizacije prostora
Figure 1. Space organization - then and now
530
materijala, a pre svega dinamicnim razvojem telekomunikacionih i inIormatickih sistema i opreme,
ovaj, na prvi pogled jednostavan zadatak, prerastao u veliki izazov za Projektante svih struka. Pocetak
projektovanja bio je Iokusiran ka prilagodavanju konstruktivnog sistema objekta savrmenim propisima
da bi tokom razrade ucesce projektanata svih struka, a narocito arhitekata dobijalo sve veci znacaj.
Problematika koju je trebalo resavati tokom izrade projektne dokumentacije moze se sistematizovati u
oblasti koje obuhvataju:
-Sagledavanje konstruktivnog, Iunkcionalnog i tehnoloskog resenja objekta koji vise ne postoji,
uvidom u dostupnu, ali oskudnu i nekompletnu, tehnicku dokumentaciju originalnih projekata i
koriscenje arhivske Ioto i Iilmske dokumentacije u cilju rekonstrukcije potrebnih podataka
-Usaglasavanje originalnog resenja objekta sa aktuelnom zakonskom regulativom iz oblasti:
gradevinskih konstrukcija - koje se odrazilo na kompletnu statiku Tornja izmenu sistema i povecanje
dubine Iundiranja, povecanje marke betona do MB60, uvodenje kablova za prednaprezanje na
delovima konstrukcije gde su sracunata najveca naprezanja, promenu preseka antenskog stuba sa
nekadasnjeg trougaonog na cetvorougaoni poprecni presek
arhitektonskog projektovanja - zastita od spoljasnjih uticaja, odnosno primena odgovarajucih mera,
hidroizolacionih i termoizolacionih materijala u skladu sa zakonski predvidenim normama i
standardima (hidroizolacije ravnih krovova - terasa, sanitarnih prostorija, podova na tlu i
termoizolacije podova, Iasadnih zidova i ravnih krovova - terasa kao i zastakljivanja gondola po
sistemu ,zid zavese')
protivpozarne zastite koncepcija zastite bazirana na maksimalnoj primeni preventivno-represivnih
mera obuhvata projekat odimljavanja liItovskog okna, podelu stabla Tornja na protivpozarne sektore
uvodrnje protivpozarnih pregrada koje Iormiraju tampon zone po etazama i sistema vodene magle za
gasenje eventualnog pozara u prostoru kaIea, kao i druge standardne sisteme i opremu za gasenje
pozara u tehnickim etazama
-Izbor materijala koji je u odnosu na vreme projektovanja i izgradnje starog Tornja znatno unapreden
po tehnickim, tehnoloskim ali i estetskim karakteristikama uz uslov da podne, zidne i plaIonske obloge
moraju biti negorive
-Povecanje obima unutrasnjih instalacija prouzrokovano savremenim propisima i novim tehnoloskim
potrebama koje u vreme vreme projektovanja i izgradnje starog Tornja nisu postojale (uvodenje
tehnicke etaze ispod nivoa ulaznog hola za smestaj spoljnih klima jedinica i uvodenje svih instalacija u
jezgro tornja (slika 2)
-Uvodenje novih arhitektonskih elemenata u prostor (transparentna ograda od leksana visine 2,20m na
terasi-vidikovcu kao dodatna bezbednosna mera za posetioce i zastita od vetra i nanosenja padavina)
-Prenamena prostora u cilju poboljsanja Iunkcionalnosti (kontrolna soba Iormirana uz ulazno-izlazni
iIt-hol sa pristupne rampe, Iormiranje objekta u prostoru ispod pristupnog platoa, razdvajanje objekata
predajnika i energetskog bloka)
-NedeIinisana korisnicka namena etaze na nivou 102.93 za koju je trebalo obezbediti inIrastrukturu,
kao i konacnih sadrzaja u objektu ispod pristupnog platoa

531


Slika 2. Prikaz vodjenja i smestanja instalacija nekada i sada u zadatu geometriju i dimenzije
Figure 2. Installation leading and setting in given geometry and dimesion - then and now
Za cetiri meseca koliko je bilo predvideno za izradu nove tehnicke dokumentacije na nivou Glavnih
projekata, pri cemu je Iaza izrade Idejnog projekta izostala jer se smatralo da su svi potrebni ulazni
podaci o objektu dovoljno deIinisani starim originalnim projektima, uz maksimalno angazovanje
ucesnika svih struka ovaj delikatan projektantski zadatak savladan je u potpunosti uz koriscenje svih
pogodnosti savremenih sistema i metoda projektovanja (soItveri za proracune, provera vizuelizacije
objekta kroz izradu animacije i 3D modela isl)
REALIZACIJA
Tokom izvodenja radova uocavani su problemi koji prilikom projektovanja nisu mogli biti sagledani, a
takode pojedina projektom predvidena resenja nije bilo moguce relalizovati. Problematika koju je
trebalo resavati tokom izvodenja radova moze se sistematizovati u oblasti koje obuhvataju:
-prilagodavanje dinamike i tehnologije izvodenja radova prouzrokovano speciIicnim uslovima gradnje
i mikroklime (stalni uticaj vetra i niskih temperatura zbog velike visine objekta, magla, vremenske
nepogode isl)
-prerada projektom predvidenih detalja usled speciIicnog i otezanog nacina izvodenja arhitektonsko-
gradevinskih i zanatskih radova (ugradnja Iasadnih elemenata, ograda, hidroizolacije, trase unutrasnjih
instalacija isl)
-promena materijala predvidenih projektom u skladu sa stanjem na trzistu (ponuda, snabdevenost i
raspolozive kolicine, vreme potrebno za nabavku, cene, potreba za relativno malim kolicinama)
532
Zato su uz maksimalno angazovanje Izvodaca, Projektanata i Nadzora tokom izgradnje iznalazena
odgovarajuca optimalna Iunkcionalno, tehnicki, tehnoloski i ekonomski opravdana resenja koristeci
sve pogodnosti savremeniog nacina prikupljanja dostupnih inIormacija i znanja iz odgovarajucih
oblasti.
ODRZAVANJE
Nakon zavrsetka radova, izvrsenog tehnickog prijema i odgovarajuceg perioda probnog rada, objekat
je zvanicno otvoren u maju 2010. godine, a od oktobra 2010. dodeljen je na upravljanje JP Emisiona
tehnika i veze. Problematika sa kojom su se Korisnici susreli od pocetka eksploatacije objekta i koju je
potrebno resavati u toku njegovog koriscenja kao deo tekuceg odrzavanja moze se sistematizovati u
oblasti koje obuhvataju:
-intervencije na izvedenim delovima i povrsinama objekta prouzrokovane speciIicnim mikroklimat-
skim uslovima uocene u periodu eksploatacije (potreba za dodatnom zastitom od atmosIerskih uticaja
vetra, kise i snega na ulazno-izlaznim partijama objekta kod ''break-out'' vrata prema liIt-holovima na
nivoima pristupne rampe i terase-razlednice, kao i uz delove tehnckih postrojenja postavljenih na
terasama)
-potrebu za Iizickim obezbedenjem prostora kompleksa i dodatnu kontrolu pristupa - izgradnjom
ograde sto je u suprotnosti sa urbanistickim konceptom uredenja park sume Avala, kao prirodnog
turisticko-rekreativnog rezervata sa integrisanim sadrzajima i Iunkcijama na celokupnom podrucju,
bez Iizickih barijera-razdvajanja pojedinih delova i celina
-prosirenje kapaciteta pratecih sadrzaja zbog eIikasnije i potpunije turisticke ponude (zavrsetak radova
na delu objekta ispod pristupnog platoa dodelom sadrzaja i Iunkcija prostoru izgradenom u tzv ''sivoj
Iazi'' kao i izgradnja ugostiteljskih i smestajnih kapaciteta na mestu na kome se u kompleksu ranije
nalazio restoran ''Panorama'')
U skladu sa namenom i znacajem objekta, potrebno je deIinisati i tokom eksploatacije sprovoditi
rezim redovnog i periodicnog odrzavanja (ciscenje, popravke, zastita itd) kako objekta u celini tako i
njegovih Iunkcionalnih segmenata, a takode pratiti, uocavati i blagovremeno reagovati na razvojne
potrebe i zahteve koji nastaju u toku "zivota" obnovljenog Kompleksa.
ZAKLJUCAK
Svi tehnicki nedostaci i manjkavosti zbog kojih je stari Toranj postao nebezbedan i bio zatvoren za
posetioce pocetkom 1970. godine pa do rusenja, a koji su nastali i uoceni tokom njegove eksploatacije,
projektovanjem i izgradnjom novog objekta su otklonjeni ili izbegnuti koriscenjem savremenih
projektantskih i graditeljskih postupaka (od primene odgovarajujucih soItvera, preko organizacije
gradilista i tehnologije izvodenja radova pa do ugradnje savremenih materijala, instalacija i opreme), a
da bi se tokom eksploatacije novog Tornja nastanak takvih ili slicnih problema izbegao i predupedio
mora se odrediti odgovarajuci rezim odrzavanja i uz njegovo dosledno pridrzavanje i sprovodenje
prakticno obezbediti konstantna kontrola stanja objekta.
Danas kada u savremenom svetu nastaju gradevinske strukture koje streme do visina od po nekoliko
stotina metara mozda zvuci pretenciozno obnovu Tornja na Avali posmatrati kao graditeljski
poduhvat, ali ona to zaista predstavlja, pogotovo sto u procesu obnove originalna gradevina nije samo
bukvalno prekopirana, vec je arhitektonski, konstruktivno i tehnoloski unapredena i osavremenjena, a
tokom projektovanja i izvodenja objekta postignuto je eliminisanje uticaja velikog broja Iaktora koji
mogu negativno da uticu na njegovo Iunkcionisanje tokom eksploatacije.
533


HPOJEKTOBABE CAOFPATAJHHX HOBPBHHA
3A OCOFE CA HHBAHHHTETOM

paran Hnhn]oponnh

Caoopahafuu uucmumvm HHH,He+anuua 6/IJ,niciforovicdsicip.co.rs


PE3HME

Canpemena cnercxa xperana oanesyjy nac na npahene nonnx rexnnxa, mepa n nponnca y onacrn
npojexronana n nsrpane nonpmnna n ojexara sa ocoe ca orexannm xperanem - nnnanne. Hn
onor paa jecre a ce nnnnnpajy penenanrnn ]axropn y pymrny xaxo n ce ynanpennn
oronapajyhn nponncn y onoj onacrn n rnme omoryhnno xnannrernnje npojexronane n nsnohene
nonpmnna n ojexara sa nnnanne. Hpnxasano je nap cnyuajena npojexronana napxnnr mecra n
pamnn sa nnnanne ca nnxonnm ynopehenem xo nac n y nnocrpancrny.

KVuHE PEuH: npojexronane, napxnnr mecro, pamne, nnnannn

DESIGN OF TRAFFIC AREAS FOR PEOPLE WITH
DISABILITIES

ABSTRACT

Latest world developments oblige us to Iollow the new techniques, policies and regulations in the
design and construction areas and Iacilities Ior people with mobility limitations the disabled ones. The
aim oI this paper is to initiate the relevant Iactors in society in order to improve the appropriate
regulations in this area and thereby enable better design and construction oI areas and Iacilities Ior the
disabled. Several sets oI designs oI parking bays and ramps Ior the disabled are demonstrated, with
comparison oI domestic and Ioreign cases.

KEY WORDS: designing, parking bay, ramps, disabled persons


VBO

Jean o snauajnnx nponema anamnnne jecre noomane xnannrera xnnora ocoama xoje ce
orexano xpehy n ca opehennm spancrnennm neocrannma nnnannnrerom. V rom cmncny
janajy ce nanopn a ce nonpmnne n ojexrn xoje nnnannn xopncre nnannpajy, npojexryjy n
nsrpae y cxnay ca nnxonnm norpeama, a npema oronapajyhnm nponncnma.

Ionopehn o nponemy ocoa xojnma je xperane orexano, norpena je cneoyxnarna anannsa one
nponemarnxe ca acnexra nnannpana, npojexronana, nsnohena n opxanana ojexara nomenyre
namene. Hope naneenor, norpeno je nsnpmnrn ynn]nxannjy omahnx nponnca n nsnpmnrn
ynopehene ca crpannm nponncnma.
UDK: 721.05
364 - 787.52-056.26
Prethodno saoptenje
534
Ojexrn n nonpmnne onaxnor rnna saxrenajy cncremcxn npncryn xaxo n ce ncrn nonnpann y
onnm enonnma naceennx mecra re sa ro nocrojn norpea, rj. jacno e]nnncann xpnrepnjymn
xojn nsncxyjy nnxono nocrojane, xaxo n ce nnnannnma onaxmano xperane y rpacxnm
cpennama.

Hocrojane nonpmnna n ojexara sa xperane nnnanna nsncxyje a ce opee xopann xojnma he ce
nponec nnxonor nnannpana, npojexronana n nsrpane jacno openrn n ycnojnrn xao opasan,
xaxo n ce nomenyrn ojexrn n nonpmnne nsrpannn n crannnn y ]ynxnnjy rpahana ca
nnnannnrerom na mecrnma na xojnma nocrojn onpanana norpea. Osnpom na ro a je rema oxo
nonpmnna namenennx nnnannnma npno mnpoxa, y onom pay nnme peun nhe o napxnnr mecrnma
na ornopennm napxnpannmrnma n pamnama sa nnnanne.


HAPKHHI MECTA 3A HHBAHHE

a n yrnpnnn nmensnje napxnnr mecra sa nnnanne norpeno je nsnpmnrn ncrpaxnnane o
rnny nosnna xoje ce najuemhe nojanyje na napxnpannmrnma y oxpyxeny nnn y nexoj opehenoj
sonn. Tnme n ce yrnpnno mepoanno nosnno rj. nerone nmensnje n npema rom nosnny
nmensnonncano nononpojexronano napxnpannmre.

Jean o ocnonnnx xpnrepnjyma sa nocrojane n napxnnra n pamnn sa nnnanne na rpacxnm
caopahajnnnama jecre oronapajyha mnpnna nemauxor npocropa y npo]nny caopahajnnne.
Baano npojexronane n nsnohene napxnnr mecra n pamnn sa nnnanne saxrena ynaxanane
oronapajyhnx ]axropa, neonxonnx a ce nomenyrn ojexrn npojexryjy n nsney na najon
moryhn naunn. O naxnnjnx cy:

Ko napxnnr mecra:

1. opehnnane nmensnje mepoannor nosnna (ncrpaxnnane, anannsa, e]nnncane,
ycnajane mepoannnx nmensnja);
2. nyrana xperana nosnna, a camnm rnm n nonpmnna xojy nosnno saysnma (nnxa nnje
neanna);
3. samrnrno pacrojane (ouno n ueono);
4. nnannpann pacnope cryona xomynannnx nncranannja, pneha n cn;
5. rnnnsnpane nnnunaxa na napxnnr mecrnma (jacno e]nnncane naunna nnxonor
npojexronana n nsnohena osnoenn narnn, yrnonn saxomena n cn. oronapajyhnm
nponncom);
6. e]nnncarn panr rpacxnx caopahajnnna na xojnma moxe a nocrojn napxnpannmre ys
nnnny xononosa;

Ko pamnn sa nnnanne:

1. yrnphnnane nmensnja nnnanncxnx xonnna;
2. onona mnpnna npocropa sa nnxono nsnohene y cxnony nemauxor xopnopa;
3. onona mnpnna npocropa sa necmerano xperane nnnanna na pamnn;
4. onrnmanno nosnnnonnpane pamne sa nnnanne cnpam napxnnr mecra;
5. onrnmanno nosnnnonnpane pamne cnpam cryona xomynannnx nncranannja, cryona
cnernocne cnrnannsannnje, pneha, maxrona, nosemnnx xonrejnepa n cn;
6. nonnpane pamne nacnpam mnpnne nemauxor npenasa;
7. e]nnncane npcre ynorpee raxrnnnnx n nncrep nnoua.
535

Hope cnnx onnx unnnnana xojn saxrenajy osnan n remean npncryn, norpeno je ysern y
osnp n oronapajyhe enemenre caopahajne onpeme n ypanor monnnjapa xao mro cy crynhn,
xapnnepe, n cn.

Hpnnnxom npojexronana napxnnr mecra sa nnnanne, mory ce npennern napxnnr mecra ca nnn
es mannnynarnnne nonpmnne, unja je mnpnna npomennna y sanncnocrn o nponnca no xome ce
npemerno napxnnr mecro npojexryje, xao n y sanncnocrn o rora a nn nnnann nma norpey sa
ynorpeom xonnna nnn ne.

Hpnmepn nsnohena nnnanncxnx napxnnr mecra sa yrao o 90 npema opehennm nponncnma,
arn cy na cneehnm cnnxama:

Cnnxa 1. Hpnpyunnx Vjennennx nannja Cnnxa 2. Hpannnnnx o nnnannnma - Xpnarcxa
Picture 1. The UN Manual Picture 2. Rulebook Ior Persons with Disabilities - Croatia





Cnnxa 3. CPHC.V.A9.202
Picture 3. SRPS.U.A9.202



Hpema omahem npannnnnxy ns 1997. ronne mnpnna nojennaunor napxnnr mecra je mnnnmanno
3.5 m, npn uemy nn nam npannnnnx nnrn npnpyunnx Vjennennx nannja ne cnomnny yxnny
napxnnr mecra.

Vxonnxo je norpean npocrop a nnnannn ca cynpornnx crpana npncryne mannnynarnnnoj
nonpmnnn n ae xa pamnn, neonxona mnpnna 2 cnojena napxnnr mecra ca mannnynarnnnom
nonpmnnom sa napxnpane npema VH npnpyunnxy no yrnom o 90 je 6.2 m. Hpema cpncxom
cranapy yxynna mnpnna 2 cnojena napxnnr mecra ca mannnynarnnnom nonpmnnom sa
napxnpane no yrnom 90 nsnocn 6.0 m.
536
Hpannnnnx o npncrynaunocrn rpahennnama ocoama ca nnnannnrerom n cmanene
noxpernnocrn y Xpnarcxoj e]nnnme nmensnje 2 cnojena napxnnr mecra ca mannnynarnnnom
nonpmnnom sa napxnpane no yrnom 90 o 5.9 m.


Cnnxa 4. CPHC.V.A9.202 Cnnxa 5. Hpnpyunnx Vjennennx nannja
Picture 4. SRPS.U.A9.202 Picture 5. The UN Manual



Cnnxa 6. Hpannnnnx o nnnannnma Xpnarcxa
Picture 6. Rulebook Ior Persons with Disabilities - Croatia



Jeno onaxno nopehene namehe nnrane a nn je norpeno ynex ce npnnarohanarn crpannm
nponncnma n/nnn npesnnno n jacno e]nnncarn n ycnojnrn concrnene nponnce?

Cpncxn cranap ne e]nnnme mnpnny napxnnr mecra sa nnanne y cnyuajy napxnpana no
yrnom o 0, 30, 45, 60 nsysen sa yrao o 90 nn sa jeno, nnrn sa na cnojena napxnnr mecra.
Hapxnnr mecra no yrnom o 0, 30, 45, 60, mory ce npojexronarn npema CPHC.V.A9.202, na
ocnony neh nosnarnx nennunna sa nmensnonncane onunor napxnnr mecra n napxnnr mecra sa
nnanne sa yrao o 90. Onaxan naunn npojexronana aje rpenyrno pemene nponema.

Hpn rom ce noyxna napxnnr mecra sa nnnanne (no yrnom o 0) xoja cy npno uecra nsnoe xao
n onuna ca nmensnjama 5,5x2m, es mannnynarnnne nonpmnne. yxnna nnnanncxnx napxnnr
mecra je ncra, xao n sa onuna napxnnr mecra y sanncnocrn o yrna napxnpana.

Jena o nrnnx unnennna npnnnxom nmensnonncana nnnanncxnx napxnnr mecra jecre a
nnjeno nosnno ne npmn napxnpane neannom nyranom, xaxo n saseyno najmany moryhy
nonpmnny, mro je npno nrno npn opehnnany samrnrnx pacrojana xoja ce ypauynanajy y
mepoanne nmensnje nosnna.

537
PAMHE 3A HHBAHHE

Kao n sa napxnnr mecra sa nnnanne, raxo n sa pamne sa nnnanne, norpeno je ypanrn opeheny
anannsy poja nnnanna, crenen nnnannnrera, nyrane xperana, sone arpaxnnje, rpynncanocr
npema npennannmry nr, xaxo n ce na aexnaran naunn npncrynnno opehnnany noxannja n
nsrpann pamnn sa nnnanne.

Kaa ronopnmo o nonpmnnama n ojexrnma sa nnnanne norpeno je nsnpmnrn opeheny
xnacn]nxannjy nomenyrnx nonpmnna n ojexara c osnpom na pasnnunre npcre ojexara y
sanncnocrn o enemenara xojn ce sa nnnanne ynorpeanajy. Jena o raxnnx xnacn]nxannja n
nna noena pamnn npema mnxponoxannjn:

na nemauxnm npenasnma;
na napxnnr mecrnma y oxnnpy jannnx napxnpannmra na ornopenom nnn y sarnopenom
npocropy;
y crameno - nocnonnnm ojexrnma;
y ojexrnma janne namene.

Hpojexronane pamne sa nnnanne npema cpncxom cranapy npnxasano je na cnnnn 7.

Cnnxa 7. CPHC.V.A9.202,203 (Picture 7. SRPS.U.A9.202,203)



Hsnohene pamnn ca raxrnnnnm nonpmnnama na pacxpcnnnama y nncnnn nemauxnx npenasa n
rpeano a ce ypan xao mro je npnxasano na cnnnn.

Cnnxa 8. Honoxaj pamnn sa nnnanne nacnpam nemauxor npenasa
Picture 8. Position oI the ramp Ior the disabled versus pedestrian crossing

a) nponncno ) nenponncno
a) regular b) irregular


538
Hpojexronane pamnn xao y cnyuajy no ) ce npno uecro cpehe na namnm caopahajnnnama, npn
uemy nema oronapajyher ojamnena, sor uera ce pamne nsnoe na npnxasann naunn.

Hpnnnxom npojexronana pamnn sa nnnanne, norpeno je opararn naxny n na nocranane
raxrnnnnx n nncrep nnoua xao yrpannx enemenara, xojn cnennm n cnaonnnm ocoama
onaxmanajy xperane n cnanaxene y npocropy.


3AKVuAK

Hponncn xojnma cy e]nnncann ocnonnn npnnnnnn, xpnrepnjymn, xao n pyrn naxehn nponncn
xojn ce xopncre y npojexronany onaxnnx ojexara cy nenornynn n neycxnahenn.

V npnnor rome ne n unnennna a ne nocrojn yjenauen cran nanexnnx nncrnrynnja, nonyr
Hnnecrnropa, Kopncnnxa, Hspahnnaua nnancxe oxymenrannje n Hpojexranra o rome xoje nponnce
npnmennnarn, na xojn naunn npojexronarn, nsnecrn n na xojoj mnxponoxannjn nosnnnonnparn
nonpmnne n ojexre sa nnnanne.

Hpojexronane n nsrpana nonpmnna n ojexara sa ocoe ca orexannm xperanem npecrana
osnan saarax cnnma xojn y roj onacrn yuecrnyjy n xojn nacroje a ce nomenyre ocoe ocere
xao pannonpannn unanonn pymrna.


HHTEPATVPA

|1| Mnnocanennh Haa, E.e+eumu sa mexuo.ouro npofermoeane ooferama v opv+cro+ caoopahafv u
mpaucnopmv, Caopahajnn ]axynrer, Feorpa,2003.
|2| Manernn Mnxanno, H.auupane u npofermoeane caoopahafuua v epaooeu+a, Opnon-Apr, Feorpa,2009.
|3| ***Hpaeu.uur o npucmvna:uocmu epaheeuua+a ocooa+a ca uuea.uoumemo+ u c+aneue
norpem+ueocmu, Hapone nonnne p. 104/93,3arpe
|4| ***Hpaeu.uur o vc.oeu+a sa n.auupane u npofermoeane ooferama v eesu ca uec+emauu+ rpemane+
oee, cmapux,xeuourenupauux u uuea.uouux .ua, Cnyxenn rnacnnx PC p.18/97,Feorpa
|5| ***Cpncru cmauoapou, CPHC.V.A9.202,203,204, Feorpa 1988.

539



POREDENJE METODA ZA VIZUELNO
UTVRDIVANJE STEPENA OBAVIJENOSTI I
SKIDANJA UGLJOVODONICNIH VEZIVA S
KAMENIH MATERIJALA PO EN I SRPS
STANDARDIMA

Vladimir Jokic, Ana Dordevic, Jelena Cirilovic

*Institut IMS a.d., Beograd, Srbifa, vladimir.fokicinstitutims.rs

REZIME

U ovom radu data je uporedna analiza laboratorijskih metoda za vizuelno utvrdivanje stepena
obavijenosti ukupne povrsine zrna agregata ugljovodonicnim vezivom prema evropskom standardu EN
12697-11(Deo A) i standardu SRPS U.M8.096. Iako je princip odredivanja isti, zakljuceno je da postoje
brojne razlike koje se ticu: velicine Irakcije kamenog agregata, kolicine uzoraka kamenog agregata i
veziva, broja probnih uzoraka, nacina mesanja, vremena ispitivanja i broja ispitivaca koji vrse ocenu
stepena obavijenosti. Osnovna prednost evropske metode se ogleda u primeni masine za automatsko
mesanje, u odnosu na srpski standard gde se mesanje izvodi rucno, kao i u vecem broju probnih
uzoraka na kojima se utvrduje stepen obavijenosti.

KLJUCNE RECI: uporedna anliza, vizuelno utvrdivanje, obavijenost i skidanje


COMPARISON OF METHODS FOR VISUAL REGISTRATION
OF DEGREE OF COATING AND STRIPPING OF BITUMEN-
AGGREGATE MIXTURES ACCORDING TO EN AND SRPS
STANDARDS

ABSTRACT

In this paper is presented a comparative analysis oI the laboratory tests Ior visual registration oI a
degree oI bitumen coverage on the mineral aggregate particles according to european standard EN
12697-11(Part A) and standard SRPS U.M8.096. Although the determination principle is the same, it
was concluded that there are numerous diIIerences regarding stone aggregate size Iractions, the quantity
oI samples oI mineral aggregate and binder, the number oI test samples, mixing methods, test duration
and the number oI assessors who carry out assessment oI the degree oI bitumen coverage. The basic
advantage oI the European method compered to the Serbian standard is the application oI a automatic
mixing machine opposit to manual mixing, as well as in increased number oI test samples on which
assessement oI the degree oI bitumen coverage is made.

KEY WORDS: comparative analysis, visual registration, coating and stripping
UDK: 665.775 : 625.85
620.1 : 665.775
Prethodno saoptenje
540
UVOD

Prema vazecim Tehnickim uslovima za izradu asIaltnih slojeva kolovozne konstrukcije, kao i prema
evropskim Tehnickim uslovima za agregate za asIaltne mesavine i povrsinsku obradu kolovoza,
aerodroma i drugih saobracajnih povrsina, jedan od uslova kvaliteta kamenog agregata koji je
neophodno ispitati je i procenat obavijenosti ugljovodonicnim vezivom. Obavijenost ugljovodonicnim
vezivom je bitno svojstvo kamenih agregata koje u velikoj meri utice na trajnost asIaltnih mesavina.

Princip odredivanja obavijenosti kamenog agregata bazira se na vizuelnoj proceni stepena obavijenosti
ukupne povrsine zrna agregata ugljovodonicnim vezivom posle mehanickog mesanja, u prisustvu
vode, pod standardnim uslovima. U evropskom standardu su opisane procedure za odredivanje
aIiniteta izmedu veziva i agregata i njihov uticaj na osetljivost na skidanje veziva. Osetljivost na
skidanje je indirektna mera sposobnosti veziva da obavije razlicite agregate, ili raznih veziva da
obaviju odredeni tip agregata. Takode, ovo svojstvo je znacajno za projektante asIaltnih mesavina, jer
je u direktnoj vezi sa ostecenjima koja se mogu javiti na povrsini kolovoznog zastora (npr. cupanje
zrna agregata) |3|.

Standardizovana evropska metoda EN 12697-11, obuhvata tri metode za odredivanje aIiniteta izmedu
agregata i bitumena, odnosno stepena obavijenosti i skidanja ugljovodonicnog veziva sa kamenog
agregata:
1. Metoda kotrljajucih boca (EN 12697-11, Deo A)
2. Staticka metoda (EN 12697-11, Deo B)
3. Metoda skidanja kuvanjem u vodi (EN 12697-11, Deo C)

Poslednje dve metode se principijelno razlikuju od srpskog standarda i zbog toga nisu obuhvacene
uporednom analizom. Naime, prema statickoj metodi (EN 12697-1, Deo B), zrna agregata obavijena
vezivom se potope u vodu na 48 h nakon cega se kao rezultat ispitivanja dobija broj zrna koja nisu
potpuno obavijena vezivom. Ova metoda je jednostavna, subjektivna, generalno manje precizna, ali je
njena prednost ta sto se moze primeniti na agregatima koji nisu otporni na habanje. Za ovu metodu
ispitivanja ne postoji srpski standard.

Prema metodi skidanja kuvanjem u vodi (EN 12697-11, Deo C), zrna agregata obavijena vezivom se
izlazu skidanju u kljucaloj vodi, u prisustvu odredenih reagenasa, nakon cega se odreduje stepen
obavijenosti pozivajuci se na kalibracione krive utvrdene na osnovu dobro deIinisane procedure. Ova
metoda je objektivna, ima najvecu preciznost i moze se primeniti za sve tipove agregata. Medutim,
ona vise spada u grupu specijalnih metoda, iz razloga sto zahteva strucne ispitivace i koristi hemikalije
kao reagense. Za ovu metodu ispitivanja ne postoji srpski standard.

Metoda kotrljajucih boca (EN 12697-11, Deo A), kao rezultat obavijenosti daje vizuelnu procenu
stepena obavijenosti ukupne povrsine zrna agregata obavijenih vezivom nakon mehanickog mesanja u
prisustvu vode. Ogranicenje metode je sto nije pogodna za agregate koji nisu otporni na habanje. Kako
se predmetne metode principijelno ne razlikuju, bilo je moguce uraditi detaljnu uporednu analizu, sto
je i prikazano u sledecem poglavlju.

UPOREDNA ANALIZA METODA ZA VIZUELNO UTVRDIVANJE STEPENA
OBAVIJENOSTI I SKIDANJA VEZIVA S KAMENIH MATERIJALA PREMA SRPS
U.M8.096 I EN 12697-11(DEO A)

Standard EN 12697-11 (Odredivanje aIiniteta izmedu bitumena i agregata-Deo A: Metoda kotrljajucih
boca) sadrzi poglavlja koja se ticu opreme, pripreme probnih uzoraka za ispitivanje, kondicioniranja
541
uzoraka, postupka ispitivanja, obrade i prikaza rezultata ispitivanja, izrade izvestaje o ispitivanju i
preciznosti metode, dok u srpskom standrdu nedostaju poglavlja koja se ticu prikaza izvestaja i
preciznosti metode. Prednosti navedenih metoda se ogleda u njihovoj jednostavnosti, ali zbog vizuelne
ocene stepena obavijenosti one daju subjektivni rezultat ispitivanja.
U sledecoj tabeli navedene su neke od bitnijih razlika predmetnih standarda:

Tabela 1. Razlike izmedu standarda EN 12697-11 (Deo A) i SRPS U.M8.096
Table 1. DiIIerences between standards EN 12697-11 (Part A) and SRPS U.M8.096
Ra:lika EN 12697-11 (Deo A) SRPS U.M8.096
Velicina Irakcije
kamenog agregata
8/11 mm (alternativno 5,6/8 mm ili
6,3/10 mm), bez podmerenih i
nadmerenih zrna
4/8 mm (alternativno 8/11 mm ili 11/16
mm), bez podmerenih i nadmerenih
zrna
Kolicina uzorka
kamenog agregata
510 g + 2 g uzorka kamenog agregata
prethodno ispranog destilovanom
vodom
100 g + 1 g uzorka kamenog agregata
prethodno ispranog destilovanom
vodom
Kolicina uzorka
veziva
16 g (17 g ili 18 g) + 0.2 g veziva (ako
se koristi agregat Irakcije 8/11 mm
(6/10 mm ili 5/8 mm)
5 g + 0.1 g bitumena, odnosno
8 g + 0.1 g bitumenske emulzije
Kolicina aditiva* Najmanje 100 g Nije deIinisana
Broj probnih
uzoraka
3 probna uzorka 1 probni uzorak
Nacin mesanja Automatsko mesanje uz pomoc masine
za kotrljanje test boca sa Iiksiranim
staklenim stapicem
Rucno mesanje staklenim stapicem po
obodu case i povremeno kroz sredinu
mesavine
Vreme trajanja
ispitivanja (priprema
i ispitivanje)
-3 h + 1 h temperiranje uzoraka
kamenog agregata i veziva
-mesanje spatulom uzoraka kamenog
agregata i veziva nije deIinisano
-12h do 64h vreme hladenja mesavine
-6h+15min vreme kotrljanja (prvo
merenje), i nakon (24+1)h vreme
kotrljanja (drugo merenje)
-vreme kotrljanja i vizuelna ocena se
moze vrsiti i na (48+1)h i (72+1)h
-2h temperiranje uzorka kamenog
agregata
-1 min mesanje spatulom uzoraka
kamenog agregata i veziva
-1 h (za bitumene), odnosno 24 h (za
bitumenske emulzije) vreme hladenja
mesavine
-24 h stoji mesavina prelivena
destilovanom vodom
-3 min rucno mesanje(osim ako je kao
vezivo koriscena bit. emulzija)
Broj ispitivaca koji
vrse ocenu stepena
obavijenosti
2 ispitivaca vrse ocenu stepena
obavijenosti na 3 probna uzorka, nakon
svakog vremena kotrljanja
5 ispitivaca vrse ocenu stepena
obavijenosti na 1 probnom uzorku
Prikaz rezultata
obavijenosti

Procena obavijenosti vrsi se na tri
uzorka, a vrse je dva osposobljena
ispitivaca i prikazuju sa tacnoscu od
5 nakon svakog postupka kotrljanja.
Vrednost obavijenosti se izrazava kao
srednja vrednost vizuelne procene oba
ispitivaca nakon svakog postupka
kotrljanja, sa tacnoscu od 5

Procena obavijenosti vrsi se na jednom
uzorku, a vrse je pet ispitivaca i
prikazuju sa tacnoscu od 5. Rezultat
obavijenosti se izrazava pomocu dve
vrednosti, gde prva vrednost
predstavlja srednju vrednost procene
obavijenosti svih ispitivaca pre
mesanja, a druga srednju vrednost
procene obavijenosti svih ispitivaca
nakon mesanja (ona se izostavlja u
slucaju upotrebe bit. emulzija)
* dodatak :a pobolfsanfe prionlfivosti (ako se koristi)
542

Sustinski, nema razlike u prikazu rezultata obavijenosti, osim sto je on u direktnoj vezi sa brojem
proba na kojima se utvrduje, kao i sa brojem ispitivaca koji vrse ocenu stepena obavijenosti.

Osim razlika navedenih u Tabeli 1., jedna od znacajnih razlika je i temperatura mesanja uzorka
kamenog agregata i veziva prilikom pripreme probnih uzoraka, koja prema evropskom standardu treba
da bude za 25C visa od reIerentne temperature prema standardu EN 12697-35 (Metode ispitivanja
asIaltnih mesavina po vrucem postupku-Laboratorijsko mesanje), sto je prikazano u Tabeli 2. U
narednoj tabeli je data uporedni prikaz temperatura veziva pri mesanju uzoraka kamenog agregata i
veziva, prema SRPS i EN standardu:

Tabela 2. Zahtevane temperature veziva pri mesanju po standardu EN 12697-11 (Deo A) i SRPS U.M8.096
Table 2. Bitumen mix temperatures required to standards EN 12697-11 (Part A) and SRPS U.M8.096
Je:ivo Temperatura ve:iva pri mesanfu (C)
EN 12697-11 (Deo A) SRPS U.M8.096 EN 12697-11 (Deo A) SRPS U.M8.096
160/220 pen BIT 200 13525 130+2
70/100 pen BIT 90 14525 140+2
50/70 pen BIT 60 15025 150+2
35/50 pen BIT 45 16525 160+2

Prema evropskom standardu, zahteva se da Izvestaj o vizuelnoj proceni obavijenosti kamenog
agregata vezivom sadrzi sledece podatke: poziv na standard EN 12697-11, podatke o uzorku i datum i
vreme ispitivanja, tip i Irakciju agregata koji se koristio, tip bitumena koji se koristio, tip aditiva za
poboljsavanje prionljivosti (ako se koristio), podatak o primenjenim brzinama obrtanja puznih osovina
masine za kotrljanje test boca (za svako vreme kotrljanja test boca), prikaz pojedinacnih i izracunatih
srednjih vrednosti vizuelne ocene obavijenosti oba ispitivaca za sve probe (izrazenih u ), napomene
o sadrzaja ugrudvljenih zrna agregata nakon svakog vremena kotrljanja test boca oba ispitivaca za sve
probe (ukoliko sadrzaj ugrudvljenih cestica tokom svake procene prelazi 10 vrednosti ukupnog broja
zrna, proba se mora odbaciti), napomenu ukoliko je ocene obavijenosti vrsio samo jedan ispitivac
(kada se radi u malim laboratorijama), kao i pojave i ponasanja agregata tokom ispitivanja koje su od
vaznosti za prikaz rezultata. Takode, opciono se moze dati i graIicki prikaz rezultata ispitivanja, u vidu
dijagrama zavisnosti vremena kotrljanja test boca sa uzorkom (h) i stepena obavijenosti agregata
vezivom (). Pored detaljnog opisa sadrzaja Izvestaja o ispitivanju, evropski standard daje i podatke o
preciznosti metode, odnosno o ponovljivosti i reproducibilnosti.

Osnovna prednost evropske metode se ogleda u primeni masine za automatsko mesanje (Slika 2.),
odnosno masine za kotrljanje test boca sa Iiksiranim staklenim stapicem (Slika 1.), u odnosu na srpski
standard gde se mesanje izvodi rucno, staklenim stapicem po obodu staklene case i povremeno kroz
sredinu mesavine, kao i u vecem broju probnih uzoraka na kojima se utvrduje stepen obavijenosti.

Ako se ispitivanje izvodi na uzorku mesavine kamenog agregata i veziva otporne na skidanje veziva,
procedura ispitivanja se moze produziti tako da citanja budu i nakon 96 h i 168h. Na pocetku
ispitivanja, temperatura destilovane vode u test bocama treba da bude (5+2)C, jer niska pocetna
temperatura vode sprecava bitumenom obavijena zrna agregata da stvore grudvice pre izvodenja opita,
dok tokom sprovodenja opita ona raste dok se ne postigne radna temperatura od 15C do 25C. Ovo je
takode znacajna poboljsanje u odnosu na srpski standard, gde se kompletno ispitivanje izvodi sa
destilovanom vodom cija temperatura treba da bude u granicama izmedu 20C i 25C.

543

Slika 1. Test boca
Figure 1. Test bottle
Slika 2. Masina za kotrljanje test boca
Figure 2. Bottle rolling machine

Evropski standard nalaze podesavanje brzine obrtanja puznih osovina masine za kotrljanje testnih boca
prema vrsti bitumena koji se koristi, tj. u odnosu na njihov viskoelasticni karakter koji se delimicno
utvrduje penetracionim testom po metodi SRPS B.H8.612, sto nije slucaj kod srpskog standarda. Tako
se kod tipova putnih bitumena cije su vrednosti penetracije manje ili jednake od 100 penetracionih
jedinica primenjuje brzina obrtanja od 60 min
-1
, odnosno kod putnih bitumena vrednosti penetracije
vece od 100 penetracionih jedinica primenjuje se brzina obrtanja od 40 min
-1
, sto metodu kotrljajucih
boca cini tipicno dinamickim ispitivanjem. Izbor inteziteta mesanja izvrsen je na osnovu geometrijskih
karakteristika ispitne boce, Iizickih karakteristika suspenzije, Iaktora snage i Rejnoldsovog kriterijuma
primenom dimenzione analize |4|. Kod srpskog standarda, bez obzira na vrstu bitumena, primenjuje se
isti tip rucnog mesanja sa 100 obrtaja u 3 minuta.

Prilikom procene stepena obavijenosti nakon mesanja, destilovana voda sa skinutim vezivom se odlije
i nalije se nova destilovana voda, nakon cega se vizuelno ocenjuje obavijenost zrna agregata. Svrha
nalivanja sveze destilovane vode je da omoguci optimalnu vizuelnu procenu stepena obavijenosti zrna
agregata. Sacuvani ekstrakt odvojenog bitumena u vodi se baca u slucaju izvodena opita po srpskom
standardu (jer se izvodi samo jedna proba). Pri izvodenju evropskog standarda, nakon svake izvrsene
probe, destilovana voda sa skinutim vezivom se odlije i sacuva, te se nakon izvrsene procene
obavijenosti nanovo ulije u test boce.

Usled mogucnosti pojave abrazije zrna kamenog agregata tokom izvodenja metode kotrljajucih boca i
izbegavanja njegovog uticaja, prethodno se preporucuje ispitivanje osetljivosti na vodu po metodi EN
12697-12, dok je po srpskom standardu prakticno nemoguce izbeci uticaj abrazije zrna kamenog
agregata tokom mesanja sa bitumenskim vezivom. Ogranicenje metode EN 12697-11 (Deo A) je sto
nije pogodna za agregate koji nisu otporni na habanje, dok srpskih standard nema ogranicenja u tom
pogledu.

Evropski standard je detaljniji (sadrzi dosta napomena sa korisnim pojasnjenjima i dr.) i precizniji
(automatsko mesanje, veci broj proba i dr.). Jedna od napomena ovog standarda tice se izbora Irakcije
agregata za ispitivanje. Kod zrna agregata Irakcije 5/8 mm obavijenih vezivom postoji veci rizik
pojave ugrudvljavanja zrna tokom procedure mesanja, sto moze uticati na rezultat ispitivanja. Takode,
upotreba sitnije Irakcije kao sto je Irakcija 5/8 mm moze otezati vizualno utvrdivanje stepena
obavijenosti na povrsini zrna agregata. Iz tog razloga, bolje je upotrebiti Irakcije 8/11 mm ili 6/10 mm.
Upotreba krupnijih Irakcija 8/11 mm ili 11/16 mm prema srpskom standardu dozvoljena je izuzetno,
samo za slucajeve povrsinske obrade.

544
Generalno, slicnosti predmetnih metoda se ogledaju u: principu odredivanja obavijenosti kamenog
materijala ugljovodonicnim vezivom (gde rezultat predstavlja vizuelnu ocenu stepena obavijenosti
zrna agregata vezivom nakon mehanickog mesanja u vodi), pripremi uzorka pre ispitivanja (nakon
mesanja veziva sa agregatom do potpune obavijenosti izvrsi se razastiranje tako pripremljenog uzorka
na silikonski papir ili metalnu podlogu bez stvaranja grudvica) i mogucnosti utvrdivanja delovanja
aditiva za poboljsanje prionljivosti na mesavine istog sastava i razlicitog porekla.


LITERATURA

|1| Srpski standard SRPS U.M8.096
|2| Evropski standard EN 12697-11: Bituminous mixtures-Test methods Ior hot mix asphalt-Part 11:
Determination oI the aIIinity between aggregate and bitumen
|3| FEHRL, BITVAL Analysis oI Available Data Ior Validation oI Bitumen Tests, Report on Phase 1 oI the
BiTVal Project
|4| Grbavcic Z.: ,Mehanicke operacije', TMF Beograd, 2002.
545
EHHBEHHCAHA PEBEBA VKPBTABA
EHEKTPHuHHHPAHHX HPVIA H PVMCKHX
CAOFPATAJHHHA

Fomxo uoxo*, paran Foxonnh**

*Caoopahafuu uucmumvm HHH, He+anuua 6/IJ, cokosicip.co.rs
**Ipaheeuucru qarv.mem vuueepsumema v Beoepaov

PE3HME

Onaj pa npecrana npnnor pemanany nponema ennnenannje nyrne n xenesnnuxe
nn]pacrpyxrype, ysnmajyhn y osnp npenor npomnpenor cnoonor npo]nna, rexnnuxe ycnone
nocrojeher pemena xonraxrne mpexe n oronapajyhnx pemena xoje je norpeno e]nnncarn sa
psnne nehe o 200 km/h. Anannse n pesynrarn ncrpaxnnana yxasyjy na snauaj pannonannor
npocropnor pemena ojexara nsna xenesnnuxe nn]pacrpyxrype. Harnamana ce pemene
ennnenannja y xenesnnuxnm crannnama. Hocean snauaj ce npnaje npannnnom nnannpany n
npojexronany xoje yrnue na nncnny nnnecrnnnonnx rpomxona, onocno na onyxy o pemeny
yxpmrana nsrpanom ojexara nsna nnn ncno enexrpn]nnnpane xenesnnuxe npyre.

KVuHE PEuH: xonraxrna mpexa, ennnenannja, cnoonn npo]nn, ona nnnna xoncrpyxnnje


MULTILEVEL INTERSECTION OF ROAD AND RAILWAY
INFRASTRUCTURE

ABSTRACT

This work is an overview oI various aspects oI multilevel intersection oI road and railway
inIrastructure, aIter having considered the extended clearance gauge, technical conditions oI the present
solution to the contact line and appropriate solutions which need to be deIined Ior the speeds over 200
km/h. The analyses and results oI the research point out the importance oI a rational space solution oI
the objects overhead the railway inIrastructure. Stressed out also is the solution to the multilevel
intersection in railway stations. A special signiIicance is given to the correct planning and designing
which has inIluence on the sum oI investment costs, i.e. on the decision on solution to the intersection
by constructing objects overhead or below electriIied railway line.

KEYWORDS: contact line, multilevel intersection, clearance gauge, lower edge oI the construction

VBO

Ha npyrama Xenesnnna Cpnje, anac ce npnmenyje mono]asnn cncrem xonraxrne mpexe 25 kV,
50 Hz, sa psnne o 160 (200) km/h. Texnnuxn ycnonn sa nsrpany onor rnna xonraxrne mpexe
e]nnncann cy jom 1967. ronne |1|. Moepnnsannjom n pexoncrpynnjom xenesnnuxnx npyra n
crannna na xopnopy X, sa psnne nehe o 200 km/h, y npojexre je neonxono ynecrn none
cncreme xonraxrne mpexe, xojn mopajy y nornynocrn ncnynnrn xpnrepnjyme n ycnone
e]nnncane penenanrnnm npexrnnama Enponcxe ynnje, Texnnuxnm cnenn]nxannjama
UDK: 625.144.3 : 625.745.12
Pregledni struni lanak
546
nnreponepannnocrn (TSI) n cranapnma n nponncnma ycarnamennm na nnnoy EU. Canpemenn
xenesnnuxn cncrem nopasymena ennnenncana pemena yxpmrana ca pymcxnm
caopahajnnnama. Onaxan npncryn saxrena nsrpany nennxor poja ojexara npn uemy, nno a ce
pan o ennnenncannm pemennma nsna nnn ncno npyre, npecrana snauajne nnnecrnnnone
rpomxone. V namoj npojexranrcxoj npaxcn nocroje pasnnunrn n neoma neyjenauenn npncrynn n
rymauena rexnnuxnx nponnca xo pemanana nponema ennnenannja nsrpanom ojexara nsna
enexrpn]nnnpane xenesnnuxe npyre. Onaj pa npecrana npnnor pemanany onor nponema
ysnmajyhn y osnp rexnnuxe ycnone nocrojeher cncrema na enexrpn]nnnpannm npyrama n
oronapajyhnx cncrema xonraxrne mpexe sa psnne nehe o 200 km/h. Hoceno ce narnamana
snauaj npannnnor oanpa pemena na rpomxone nnnecrnnnje, onocno na nsop nononnjer
pemena ennnenannje, nsna nnn ncno npyre |5|.

PEBEBE KOHTAKTHE MPEXE MOHOuA3HOI CHCTEMA 25 kV, 50 Hz HA
XEHE3HHuKHM HPVIAMA V CPFHJH

Konraxrna mpexa na namnm npyrama ce, o caa, y npannny npojexronana sa psnne o 160 (200)
km/h. Bosnn no xonraxrne mpexe ce cacrojn o nocnnor yxera n xonraxrnor noa, xojn cy
xomnensonann, raxo a je nnxona nncnna, es oarnnx onrepehena, xoncranrna. Hpema naxehnm
nponncnma, nopmanna nncnna xonraxrnor noa y rauxn nemana nsnocn 5500 mm o IHB-a.
Mnnnmanna nncnna xonraxrnor npononnxa nsnocn 5000 mm o IHB-a n ona ce mopa noneharn
sa cne cnyuajene xaa ce ouexyje cmanene one mepe (nsnsane xonocexa, cnymrane npononnxa
nnn cryona, nr.). Hpnnnxom nponacxa nanrorpa]a, onasn o nsnsana xonraxrnor noa n
nocnnor yxera. Hajneha npenocr nsnsana jana ce xo pacnona nsmehy cryona o 65 m, na 3/4
pacrojana y npanny xperana nosa n nsnocn 120 mm |7|. Mnnnmannn cnrypnocnn pasmax nsmehy
enona xonraxrne mpexe no nanonom n ronapnor npo]nna xenesnnuxnx nosnna nsnocn 340 mm,
a nsmehy enona xonraxrne mpexe no nanonom n pymcxnx nosnna 600 mm. Mnnnmannn
cnrypnocnn pasmax nsmehy enona xonraxrne mpexe no nanonom n mace ojexra nsnocn 270 mm.
Ha ornopenoj npysn, rnannnm nponasnnm xonocennma n xparxnm rynennma npnmenyje ce
xomnensonana xonraxrna mpexa ca "Y" yxerom. Hopmannn pacnon sa xomnensonany mpexy
nsnocn 65 m, ann je moryhe npnmennrn cranapne pacnone o 65 o 40 m, y xopannma o no 5 m.
V rynennma n xo nanoxnaxa pacnonn mory nrn n mann: 35, 30, 25, 20 ,15 n 10 m. 3a
xomnensonany xonraxrny mpexy cncremcxa nncnna nopmanno nsnocn 1400 mm. V nojennm
cnyuajennma (nemrauxn ojexrn) npnmenyjy ce n cmanene cncremcxe nncnne o 1200, 1000 n 800
mm. V nsysernnm cnyuajennma ce ona nncnna moxe cmannrn o 600 mm, a a ce npn rome jom
ynex npnmene cranapna pemena xonsona. V rynennma je cncremcxa nncnna nopmanno 600 mm.
Pacrojane nsmehy nemaxn nopmanno nsnocn 10 m, a cpenn pacnon 5, 2x7,5 nnn 10 m.
Mnnnmanna yxnna nemaxe nsnocn 250 mm |1|.



Cnnxa 1. Pemene xonraxrne mpexe 25 kV, 50 Hz, sa psnne o 160 (200) km/h |7|,
Figure 1. Solution to the contact line 25 kV, 50 Hz, Ior speeds up to 160 (200) km/h |7|,


547

HPOBHPEHH CHOFOHH HPOuHH CA HPOCTOPOM 3A HPOHA3 HAHTOIPAuA
H CMEBTAJ BO3HOI BOA

Cnoonn npo]nnn npecranajy orpannuen npocrop y nonpeunom npecexy ynpannom na cpenny
xonocexa. Oca cnoonor npo]nna crojn ynpanno na npany xoja onpyje ropne nnnne nosnnx
mnna n nponasn xpos cpenny xonocexa, onocno cpenny ocrojana nsmehy nosnnx mnna. Mepe
cnoonor npo]nna mopajy ce ouynarn npn opxanany npyre n y npocrop cnoonor npo]nna ne
cmejy ynasnrn enonn nocrpojena, ojexara, osnaxa, cnrnana, nacnare marepnjana n pyrn npe-
mern |2|.



Cnnxa 2. Hpomnpenn cnoonn npo]nn ca npocropom sa nponas nanrorpa]a n cmemraj nosnor noa |5|
Figure 2. Extended clearance gauge with pantograph gateway area and contatct line placement |5|

Hpenoxeno pemene cnoonor npo]nna ca npocropom sa nponasax nanrorpa]a n cmemraj
nosnor noa, rpea oesenrn xo npojexronana nonnx npyra n nehnx pexoncryxnnja nocrojehnx
npyra na namoj xenesnnuxoj mpexn, noceno na xopnopy X |5|. Hpn pexoncrpyxnnjama
nocrojehnx ojexara, a n ce nsernn nennxn rpomxonn, mory ce npnmennrn mnnnmannn
cnoonn npo]nnn, e]nnncann y onocy na xnnemarnuxn npo]nn |6|.

OPETHBABE BHCHHE OBE HBHHE KOHCTPVKHHJE HABOXBAKA
HPEKO EHEKTPHuHHHPAHE HPVIE

Mnnnmanna nncnna one nnnne xoncrpyxnnje ojexra opehyje ce na ocnony noxannje (ornopena
npyra nnn crannna), npojexrne psnne na npysn, onocno, npnmenene xonraxrne mpexe,
armoc]epcxnx ycnona (nnara, sarahenocr), mnpnne ojexra, yrna yxpmrana npyre n nyra,
nannmena xonocexa n ycnona nsrpane n opxanana (osnoennx ocrynana o npojexronannx
npenocrn). Taxohe, norpeno je ysern y osnp cnrypnocnn pasmax nsmehy enona xonraxrne
mpexe no nanonom n ojexra. V namnm npannnnnnnma n ynyrcrnnma sa npojexronane nnje
jenosnauno e]nnncana nncnna ojexara nsna enexrpn]nnnpannx npyra, sa pasnnxy o nehnne
enponcxnx pxana re cy re nncnne nponncane, npn uemy je ocranena moryhnocr a ce sa
548
nojenne cnyuajene nncnna noceno nspauyna, npema cnenn]nunnm ycnonnma noxannje. V nanpry
Vnyrcrna 326 sa npnmeny xenesnnuxnx npo]nna npenoxena je nncnna cnoonor npo]nna o
6500 mm, xoja y nsysernnm cnyuajennma moxe nrn n mana, ann ne ncno 5800 mm |10|.
Taena 1. 3axrenana nncnna ojexara nsna enexrpn]nnnpannx npyra npema nemauxnm nponncnma |3|
Table 1. Requested height oI the objects overhead the electriIied railways lines according to the German
regulations |3|

Mnnnmanna nncnna one nnnne xoncrpyxnnje ojexara nsna enexrpn]nnnpannx npyra (m)
Fpsnna Ornopena npyra Crannne
o160 km/h
o 160 o 200 km/h
o 200 o 300 km/h (h1.1 m)
o 200 o 300 km/h (h1.8 m)
5,70
5,90
6,70
7,40
6,20
6,20
7,20
7,90



Cnnxa 3. Bncnna one nnnne xoncrpyxnnje nsna IHB-a na enexrpn]nnnpannm npyrama
Figure 3. Height oI the lower edge oI the construction above top oI the rail on the electriIied railways

Bpenocrn sa mnnnmanny nncnny ojexra y raenn 2, nspauynare cy sa napamerpe xonraxrne
mpexe ns Vnyrcrna sa npojexronane |1| n npecranajy nncnny y rauxn nemana xonraxrnor noa.
Homro je samrnrnn pasmax o crya xonraxrne mpexe o ojexra najmane 3 m, mnnnmanna
nncnna, npema onnxy noceher yxera, moxe nrn n mana, mro sanncn o mnpnne ojexra n yrna
yxpmrana xenesnnuxe npyre n pymcxe caopahajnnne |7|. Bncnny xonraxrnor npononnxa rpea
openrn y cxnay ca orpannuennma xo npenosa nocennx nomnxn n nenononnx nojana y
excnnoarannjn xoja ce jana na onaxnnm mecrnma, re sa cnyuaj excrpemnnx npemencxnx ycnona n
oarnor onrepehena o nea. V crannnama, nope nosnnx noona nmamo nanojne n onnasne
noone, xojn cy npema naxehnm nponncnma na nncnnn o 6800 mm. Kaa na ony nncnny oamo
549
npenocr cnrypnocnor pasmaxa, onjemo a je mnnnmanna nncnna ojexra y crannnama, y onocy
na xonraxrny mpexy nsnocn oxo 7100 mm. Vxonnxo y crannnama nema nanojnnx n onnasnnx
noona npenocrn cy ncre xao n sa ornopeny npyry |7|. Onnm npenocrnma n npenocrnma ns
raene 2, rpea a oamo nsnoc ronepannnje npnnnxom nsnohena ojexra n npenocr nsnsana
xonocexa npnnnxom peonnor opxanana npyra, xoja je ysera y osnp npnnnxom e]nnncana
npomnpenor cnoonor npo]nna |6|.

Taena 2. Bpenocrn mnnnmanne nncnne one nnnne xoncrpyxnnje nanoxnaxa
Table 2. Minimum height value oI the lower edge oI the construction oI the overhead railway line bridge

Bncnna
xonraxnror
npononnxa

Cncremcxa
nncnna


Hsnsane
xonraxrnor
npononnxa

Cnrypnocnn
pasmax


Kora one
nnnne
xoncrpyxnnje
nsna IHB-a
H h AH Hs Hc
1400 7290
800 6690 5500
600
120 270
6490
1400 6690
800 6090 5000
600
120 270
5890

HOBETABE TPOBKOBA H3IPABE V 3ABHCHOCTH O BHCHHE OFJEKTA
HPEKO EHEKTPHuHHHPAHE HPVIE

uecro ce y Texnnuxnm ycnonnma sa nsrpany nn]pacrpyxrype pymcxnx caopahajnnna na
mecrnma yxpmrana ca xenesnnuxom npyrom, xoje opehyje JH "Xenesnnne Cpnje", saxrena
najmana nncnna one nnnne xoncrpyxnnje nsna IHB-a o 7300 mm, mro je npenocr xoja y
rorono cnnm cnyuajennma moxe nrn mana sa 1000-1500 mm. Anannsa yrnnaja nncnne ojexra na
rpomxone nsrpane, ypahena je na npnmepy npojexra |9| re je Texnnuxnm ycnonnma saxrenano a
nncnna one nnnne xoncrpyxnnje nsna ropne nnnne mnne ye uax 8000 mm. Anannsom
rpomxona nsrpane oyxnahena je camo npomena sanpemnne nacnna, xoja sanncn o e]nnncane
xore nnnenere caopahajnnne na ojexry. Hpernocrana ce a je yxnna xoncrpyxnnje
nanoxnaxa ncra, a pasnnxa y nonpmnnn norna, xoje rpea a ce opan, ne ysnma y npopauyn.



Cnnxa 4. Hoyxnn n nonpeunn npecex pymcxe caopahajnnne npexo npyre Bpman-Barnn |5|
Figure 4. Side and cross section oI the road over the Vrsac-Vatin railway line |5|

550
Mana nncnna ojexra omoryhana many nncnny, mnpnny n yxnny nacnna, mro y xonxpernom
npnmepy, npecrana ymrey o oxo 200.000 enpa.

3AKVuAK

Anannse n oronapajyhn pesynrarn y onom pay yxasyjy na snauaj pannonannor npocropnor
pemena ojexara nsna xenesnnuxe nn]pacrpyxrype. Hoceny naxny rpea nocnernrn
pemennma y xenesnnuxnm crannnama. Hpenenena norpena nncnna ojexara nsna
enexrpn]nnnpane xenesnnuxe npyre (crannna), xoje ce jana y namoj npojexranrcxoj npaxcn,
ycne neaprymenronanor rymauena nponnca, nma snauajan yrnnaj na nonehane nnnecrnnnonnx
rpomxona. Ca pyre crpane, neonona nncnna npoyspoxyje nponeme y ]ynxnnonncany
xenesnnuxor caopahaja, noceno rpancnopra cnennjannnx nomnxn, oarnnx onrepehena
nosnor noa ycne nenononnx mereoponomxnx ycnona, mro sa nocnenny nma cmanene psnne y
sonn ojexra npexo npyre. V nennxom pojy cnyuajena onn nponemn n nennunna nnnecrnnnje
nmajy npecyan yrnnaj na nsop pemena ennnenannje, onocno a nn he ce ojexar rpanrn
nsna nnn ncno npyre. Onaj nponem noceno je axryenan y npojexrnma moepnnsannje n
pexoncrpyxnnje xopnopa X, re ce nopasymena a pemene xonraxrne mpexe sa psnne nehe o
200 km/h, xoje ce nnannpa y yyhnocrn, ye ycxnaheno ca namnm nponncnma, ycnonnma
excnnoarannje n enponcxnm nopmama n cranapnma.


HHTEPATVPA

|1| JZ: Uputstvo za projektovanje kontaktne mreze monoIaznog sistema 25 kV, 50 Hz, Beograd, 1967.
|2| ZJZ: Pravilnik 314 o izmenama i dopunama Pravilnika o odrzavanju gornjeg stroja pruga JZ, Feorpa, 1996.
|3| Mittman, W: InIrastructure Parameters and Standards oI DB Ior Higher Speeds, Ljubljana, 2001.
|4| CaliIornia High-Speed Train Project: Technical Memorandum, Pantograph Clearance Envelopes, New York,
2009.
|5| Ministarstvo za inIrastrukturu RS, Smernice za projektovanje rekonstrukcije i izgradnje pruga SI CIP:
koridora X, Podsistem inIrastruktura, (predlog), Beograd 2010.
|6| uoxo F, Foxonnh, : Anannsa cnoonnx npo]nna na npyrama Xenesnnna Cpnje, VI nayuno-crpyuno
caneronane Onena crana, opxanane n canannja rpahennncxnx ojexara n nacea, nnunape, 2009.
|7| Muzdalo M: Odredivanje minimalne visine objekta preko elektriIicirane pruge, casopis Zeleznice, br.2,
Beograd, 1981.
|8| UIC LeaIlets: 505-1, 505-4, 505-6, 506, 560, 567, 567-1,567-2, 779-9, 779-11,799, 799-1, Paris, 2000-2008.
|8| Siemens: Contact line equipment Ior mass transit and main line railways, Product Catalog 2010.
|9| CH HHH: Inannn npojexar onnasnnne oxo Bpmna na eonnnn o marncrpannor nyra M 1.9 (E-70)
Feorpa-Bpman o npnxyuxa na marncrpannn nyr 1.9 (E-70) Bpman-Barnn, Feorpa, 2008.
|10| JZ: 326, Uputstvo za primenu zeleznickih proIila (gabarita), nacrt, Beograd 1978.
551


STANDARDI ZA OBNOVU GRADITELJSKOG
NASLEDA UGROZENOG PRIRODNIM
NEPOGODAMA

Nada Kurtovic-Folic
*


* Univer:itet u Novom Sadu, Fakultet tehnickih nauka

REZIME
U okviru SWOT analize uradene za potrebe Prostornog plana Republike Srbije konstatovano je da je
jedna od slabosti u oblasti kulturnog nasleda nedostatak globalne strategije o ocuvanju, uredenju i
koriscenju graditeljskog nasleda. Propustena je prilika da se u strategiju unese standardizacija procesa
za zastitu kulturnog nasleda ugrozenog elementarnim nepogodama. Proucena sui tuda iskustva i u radu
se predlaze Menadzment plan za vanredne situacije u zastiti kulturnog nasleda. To je slojevito
deIinisana strategija, koja obuhvata nadleznosti od drzavne do lokalne uprave i treba da pomogne i
podstakne napore u ocuvanju kulturnog nasleda u slucaju prirodnih nepogoda. Na osnovu razlicitih
statistickih podataka iz zemalja Evropske unije, zemalja Azije, Juzne i Severne Amerike sacinjena je lista
prirodni nepogoda koje su rangirane prema odnosu ucestalosti i obima ostecenja kulturnih dobara. Danas se
klasicnim oblicima prirodnih nepogoda u nekim zemljama dodaju i klimatske promene, kao globalni oblik
neprijateljskog delovanja prirode. Strateski plan za zastitu graditeljskog nasleda u vanrednim ituacijama je
mocni katalizator za proces revitalizacije kojim se odrzava i obnavlja drustveno tkivo zajednice,
stvarajuci simbol otpora kojim se ona suprotstavlja stihiji. Kroz primenu ovih akcionih planova
drustvena mreza istovremeno podize svest o znacaju kulturnog nasleda. Iistrazivanja pokazuju da je
mobilizacija drustva i pojedinaca u spasavanju kulturnog nasleda od prirodnih nepogoda znatno veca od
brige za to isto naslede u normalnim uslovima.

KLJUCNE RECI: graditeljsko naslede, prirodne nepogode, vanredne situacije, stragijski plan delovanja

STANDARDS FOR RESTORATION OF BUILT HERITAGE
ENDANGERED BY NATURAL HAZARDS

ABSTRACT
In the SWOT analysis done Ior the Spatial Plan oI Republic oI Serbia, it was noted that one oI the
weaknesses in the Iield oI cultural heritage is the lack oI global strategy on the conservation,
development and use oI built heritage. An opportunity was missed to enter processes oI standardization
Ior the protection oI cultural heritage threatened by natural disasters into the strategy. DiIIerent
experiences were studied and the paper proposes Management Plan Ior emergency situations to protect
cultural heritage. It is a layered deIined strategy, which includes the competence oI state and local
government and should assist and encourage eIIorts to preserve cultural heritage in the event oI natural
disasters. A list oI natural disasters is drawn up based on various statistical data Irom the European
Union, countries in Asia, North and South America. They are ranked according to relative Irequency
and extent oI damage to cultural property. Today, the classic Iorms oI natural disasters in some
countries add to climate change as a global Iorm oI hostile action in nature. Strategic Plan Ior the
protection oI architectural heritage in emergency situations is a powerIul catalyst Ior the revitalization
process in order to maintain and renew the social Iabric oI communities, creating a symbol oI resistance
which it opposes a thunderstorm. Through implementation oI these action plans social network also
raises awareness about the importance oI cultural heritage.

KEYWORDS: built heritage, natural disasters, risk situations, the strategic plan oI action
UDK: 72.025.4 (497.11)
Pregledni (nauni) lanak
552
UVOD

Nase gradevine, istorija i prirodni predeli predstavljaju okruzenje u kojem zivimo, radimo i uzivamo.
Svi ti oblici su delovi naseg nasleda, koje igra znacajnu ulogu u odrzavanju kvaliteta naseg zivota i
doprinosi kulturnoj, socijalnoj I ekonomskoj dobrobiti zajednice. Niz uticajnih Iaktora deluju tako da
se u oblasti brige o kulturnoj bastini uglavnom jasno uocavaju, a u pojedinim segmentima delimicno
naslucuju, problemi razlicitog znacaja, od opstih, preko regionalnih do lokalnih. Mogu se podeliti na
probleme koji se odnose na stanje kulturne bastine u Iizickom pogledu, status kulturne bastine u
okviru kulture, status kulturne bastine u okviru drzavnih, odnosno politickih odnosa u zemlji, pravni
status kulturne bastine, tretman kulturne bastine tokom prostornog, urbanistickog i ruralnog planiranja
u odredenim sredinama i institucijama.
U okviru SWOT analize koja je uradena tokom priprema za izradu Prostornog plana Republike Srbije
konstatovano je da je jedna od najznacajnijih slabosti u oblasti kulturnog nasleda nedostatak globalne
strategije o ocuvanju, uredenju i koriscenju graditeljskog nasleda. Jedan deo dosadasnjih propusta
otklonjen je smernicama koje su date u Prostornom planu R Srbije, koji je usvojen novembra 2010.
godine. Propustena je, ipak, prilika da se u strategiju unese potreba standardizacije procesa koje treba
primenjivati u obnovi graditeljskog nasledja ugrozenog elementarnim nepogodama. S obzirom na,
sada vec visedecenijsko, iskustvo s neprijatnim iznenadenjima kada elementarne nepogode, izmedu
ostalih gradevina, ugroze i kulturno naslede, ocigledno je da s njim treba da se postupa s posebnom
paznjom i prema standardnoj proceduri, a ne donosenjem odluka . |11|
Neophodno je, zato, prouciti tuda iskustva i predloziti Menadzment plan za vanredne situacije u zastiti
kulturnog nasleda.|1| To treba da bude slojevito deIinisana strategija, koja obuhvata nadleznosti od
drzavne do lokalne uprave i treba da pomogne i podstakne napore u ocuvanju kulturnog i prirodnog
nasleda u slucaju prirodnih nepogoda. |18| Iako se danas tezi da se kulturno i prirodno naslede
integralno tretira, u ovom radu razmatrano je samo kulturno naslede, za koje se predlaze niz preporuka
i akcija koje treba da pomognu da se u najbrzem roku i na najeIikasniji nacin otklone posledice
prirodnih nepogoda.

VRSTE PRIRODNIH NEPOGODA I TIPOVI OSTECENJA

Na osnovu razlicitih statistickih podataka iz zemalja Evropske unije, zemalja Azije, Juzne i Severne Amerike
sacinjena je lista prirodni nepogoda koje su rangirane prema odnosu ucestalosti i obima ostecenja kulturnih
dobara.|2,4,6,8,9,16| Na prvom mestu su zemljotresi, slede, zatim, poplave, objedinjeno uragani, tajIuni i
cikloni, pa klizista, oluje, tornada, cunami, i konacno, vulkanske erupcije. |3, 19| Danas se ovim klasicnim
oblicima prirodnih nepogoda u nekim zemljama dodaju i klimatske promene, kao globalni oblik
neprijateljskog delovanja prirode. O tome, medutim, postoje razliciti stavovi, jer su klimatske promene,
izmedu ostalog, izazvane u velikoj meri dugotrajnim delovanjem ljudi kroz razne oblike svakodnevnog
zivota.
Ovi oblici prirodnih nepogoda nisu zastupljeni podjednako u svim krajevima Zemlje, kao sto ni karakter
ostecenja nije isti. Prilikom nekih nepogoda ostecenja su momentalna i obimna do razaranja, a prilikom
drugih stradaju samo pojedini delovi gradevina, dok drugi trpe manju stetu. U oba slucaja bitno je saznanje da
se unistava neprocenjiva bastina, cija je jedna od osnovnih vrednosti autenticnost.
U odredivanju standardizacije preventivnih mera i akcionih planova, koji cine sastavni deo Menadzment
planova za vanredne situacije u zastiti kulturnog nasleda, postoji niz problema od kojih je jedan slicnost ili
istovetnost ostecenja koja nastaju u drugim stihijnim, a rizicnim situacijama, koje su izazvane delovanjem
ljudi. Po ucestalosti i obimu na prvom mestu su teroristicki napadi, zatim toksicni industrijski incidenti,
vandalizam, koji ukljucuje i ideoloske borbe, i ratovi u kojima se primenjuju novi pronalsci u ratnim
tehnikama. Iako ostecenja zaista mogu biti veoma slicna, strategija delovanja u zastiti nije ista. Preventivne
mere kada se radi o prirodnim nepogodama moguce je deIinisati znatno pre delovanja stihije i mogu biti u
553
vecem obimu standardizovane, jer postoje instrumenti za dugotrajno pracenje i predvidanje prirodnih
nepogoda.


Slika 1. Svetionik zakosen usled oluje i zadrzavanje vode posle poplave oko Sinagoge u Pragu


Slika 3. Pozar na Alma koledzu u Kanadi i obrusavanje usled zemljotresa u Krajstcercu na Novom Zelandu

Na osnovu dostupnih primera i prakticnog iskustva napravljene su brojne klasiIikacije ostecenja i
uspostavljena je veza pojave uzroka i oblika ostecenja.|| Na osnovu tih saznanja moguce je predloziti mere
za izbegavanje uzroka kao i mere za sanaciju.. Uzroci ostecenja su, po pravilu , veoma razliciti, ali ostecenja
mogu biti veoma slicna, pa je usled toga zadatak veoma osetljiv. KlasiIikacija ostecenja se pravi na osnovu
nekoliko aspekata, prema vrsti kulturnog dobra, prema vrsti gradivnog materijala i prema tipu konstruktivnog
sklopa. Ove podele obuhvataju sve vrste graditeljskog nasleda, sakralno, proIano, vojno i inzenjersko, jer su
perIormanse materijala i konstrukcija isti ili slicni bez obzira na Iunkcionalnu podelu.|12|
Vazeci Zakon o kulturnim dobrima Republike Srbije, iz 1994. godine deIinise cetiri vrste nepokretnih
kulturnih dobara, i to: arheoloska nalazista, prostorno kulturno-istorijske celine, spomenike kulture i
znamentita mesta. Prirodne nepogode razlicito deluju na ove cetiri vrste kulturnih dobara, pa su zato ostecenja
razlicitih obima i pojavljuju se u razlicitim delovima objekata.
Arheoloska nalazista dele se dalje, prema vrsti nalaza, na: praistorijska, klasicna, ranosrednjovekovna i
srednjovekovna. Praistorijska nalazista su, po pravilu, zasticena slojevima zemlje ili su ocuvana do veoma
male visine, tako da najvise stradaju prvo od poplava, zatim pozara, klizista, a manja su ostecenja usled ostalih
prirodnih stihija. Mogu stradati u vecem obimu i usled zemljotresa, ali jedino ukoliko se nalaze veoma blizu
epicentra. Klasicna, ranosrednjovekovna i srednjovekovna arheoloska nalazista mogu biti dobro ocuvana do
velike visine gradevina i u tom slucaju su dele sudbinu druge zasticene vrste, odnosno spomenika kulture.
Spomenici kulture su gradevine iz razlicitih perioda, od razlicitog materijala i konstruktivnog sklopa, tako da
su izlozenii svim vrstama prirodnih nepogoda, ali stradaju jace nego savremene gradevine, jer im, po pravilu,
nedostaju elementi kojima se danas gradevine obezbeduju od stihije. Slicno je i sa znamenitim mestima, koja,
554
takde, obuhvataju pojedinacne gradevine, pa su, zato, izlozeni istom obliku i snazi nepogode. Najveci obim
ostecenja, koja su istovremeno i najslozenija, nastaje kada su prirodnim nepogodama izlozene prostorno
kulturno-istorijske celine. One obuhvataju veliki broj gradevina, cesto monumentalnih dimenzija, postavljenih
u razlicitim urbanistickim ili ruralnim konIiguracijama.
Nepogode mogu biti koncentrisane na malo podrucje ili mogu pogoditi citave drzave i regione. Bez
obzira u kojem obimu izrazene one su, medutim, razarajuce za ljude i zajednice. Usled toga je
potrebno planove za zastitu kulturnog nasleda u vanrednim situacija razvijati na svim nivoima, kako bi
zajednica bila pripremljena za razlicite vrste opasnosti koje izazivaju prirodne nepogode kao i za
eIikasne aktivnosti koje ce spasiti, zastiti i obnoviti naslede. Istrazivanja su pokazala da je hitra briga
za naslede veoma znacajna za osecanja ljudi koji se nalaze u posebnom emotivnom stanju. Poznati
istorijski reperi i urbane ikone pruzaju im osecanje sigurnosti i nade da ce preziveti i nastaviti da zive
u svom poznatom okruzenju.|15|
Strateski plan za zastitu graditeljskog nasleda u vanrednim ituacijama moze biti mocni katalizator za
proces revitalizacije kojim se odrzava i obnavlja drustveno tkivo zajednice, stvarajuci simbol otpora
kojim se ona suprotstavlja stihiji. Kroz primenu ovih akcionih planova drustvena mreza istovremeno
podize svest o znacaju kulturnog nasleda, tako da istrazivanja pokazuju da je mobilizacija drustva i
pojedinaca u spasavanju kulturnog nasleda od prirodnih nepogoda znatno veca od brige za to isto
naslede u normalnim uslovima.


Juzna, glavna kapija ulaza u Seul tokom pozara 2008. i posle obnove koja je trajala tri godine

PLAN UPRAVLJANJA KULTURNIM NASLEDEM U VANREDNIM USLOVIMA
DELOVANJA PRIRODNIH NEPOGODA

Akcioni plan obuhvata dva problema. Prvi se odnosi na zvanicni okvir rada lokalnih, regionalnih,
drzavnih menadzment sistema za delovanje u vanrednim slucajevima. U vecini zemalja vec u tom
obliku rada zastupljeni su i planovi koji se odnose na spasavanje i obnovu kulturnog nasleda, ali je
ucesce konzervatora nedovoljno zastupljeno u izradi tih planova. U nasem zakonodavstvu naglasak je
na spasavanju pokretnih kulturnih dobara, muzejskih zbirki, arhivske grade, biblioteckog i Iilmskog
Ionda, dok su nepokretna kulturna dobra uglavnom tretirana kao sastavni deo ukupnog gradevinskog
Ionda. Od pojedinaca i lokalne sredine najcesce zavisi brzina kojom ce se stititi i obezbedivati
nepokretno kulturno naslede. U novijoj istoriji to se moze proveriti na primerima obnove nasleda od
posledica zemljotresa koji je pogodio Mionicu 1998. godine i Kraljevo 2010. godine. Plan za pomoc
kulturnom nasledu Mionice, odnosno Kolubarskog kraja, prakticno do danas nije potpuno osmisljen,
pa zato nije mogao ni biti sproveden u delo. Manastir Zica, koji je ostecen prosle godine, pretrpeo je
manja ostecenja za koja je odmah napravljen operativni plan sanacije.
Drugi problem predstavlja malo ili nedovoljno iskustvo proIesionalnih konzervatora u zastiti
kulturnog nasleda u vanrednim situacijama, koji su nedovoljno obuceni da u u tim uslovima deluju u
555
procesu spasavanja i obnavljanja nasleda. Oni, zato, treba blagovremeno da se pripremaju u
proIesionalnim organzacijama, kao i da aktivno ucestvuju u stvaranju strategije spasavanja nasleda u
vanrednim uslovima, noseci deo odgovornosti za njihov kvalitet i eIikasnost, kada bude neophodna
njihova primena.
Slika 2. Posledice zemljotresa na kuci u Mionici i crkvi manastira Zica

U normalnim uslovima rad konzervatora je usmeren na zastitu od sporih, ali neumoljivih opasnosti
koje prete istorijskim gradevinama, a ne na posledice katastroIalnih dogadaja. U slucajevima
prirodnih nepogoda sve sluzbe su prevashodno usmerene na spasavanje ljudskih zivota i osnovne
imovine, te na brzo i eIikasno obezbedivanje hrane, zaklona i medicinske pomoci. Istorijsko gradeno
naslede ima sekundarni prioritet. U dobro osmisljenom akcionom planu, koordiniranim naporima,
konzervatori mogu da razviju proaktivne i eIikasne aktivnosti od kojih ce cela zajednica imati
znacajnu korist.|5|

Proces planiranfa delovanfa u vanrednim situacifama
Odgovornost za sprovodenje ovog plana preuzima citav niz uprava, od lokalnih do drzavnih,
obezbedujuci tehnicku pomoc, sredstva i podrsku u ljudskim resursima. Plan i proces planiranja
predmet je vladinih eksperata, koji objedinjuju niz podataka na osnovu kojih Iormiraju strategiju i
nacin njenog sprovodenja. Priroda i obim svakog plana u velikoj meri zavisi od prirode opasnosti i
iskustva strucnjaka da na nju odgovore. Logicno je da u podrucjima gde su pojedine prirodne
nepogode ucestalije strucnjaci imaju vece iskustvo u planiranju mera zastite, pa je dobro da se takvi
strucnjaci pozivaju da pomognu i ucestvuju u stvaranju menadzment planovaza vanredne situacije u
drugim krajevima. U nasoj sredini ta praksa je zastupljena samo kada su u pitanju zemljotresi i oni se
pozivaju, najcesce, tek kada zemljotres vec devastira kulturno naslede.
Plan zastite u slucaju delovanja prirodne nepogode sluzi kao model lokalnim i regionalnim upravama
da pripreme vodice i prirucnike za sopstvene akcije u u slucaju delovanja stihije. Na nivou lokalne
uprave precizira se podela odgovornosti i obezbeduju specijalne sluzbe kao sto su, na primer,
vatrogasci, radna snaga za rasciscavanje rusevina, obezbedenje inIrastrukturne podrske, policijska
zastita ostecenih gradevina kako ne bi doslo do dodatne devastacije razvlacenjem materijala, sto je,
nazalost, poznato u praksi. Mobilizacija strucnjaka nastupa odmah, cak i pre nepogode, ukoliko je ona
takvog tipa da se moze najaviti, kao sto su, na primer, oluje, uragani, poplave, postepena klizista i sl.
Planiranje zastite u vanrednim situacijama izazvanim prirodnim nepogodama na svim nivoima, od
lokalnih do drzavnog, uobicajeno se sastoji od tri vezana postupka procene rizika, planiranja
ublazavanja posledica i planiranja delovanja u obnovi kulturnog nasleda.|7|
U cilju da se odgovarajuce spreci opasnost, zajednica mora prvo da dobro razume prirodu
hazarda s kojim se moze suociti. Procena rizika je promisljen process razumevanja prilike u kojoj
se neko dobro moze ostetiti ili povrediti, prepoznavanja posledica i, zatim, izbora i implementacije
akcija kojima se rizim umanjuje. Po pravilu se biraju najpovoljnije mere i sa najpovoljnijim izgledom
da se steta sto vise umanji.
556
Procenom rizika se, takode, identiIikuju resursi koji su, pored ljudi, najvazniji za spasavanje. U
velikom broju zemalja, jos uvek ne postoji potpuni pregled kulturnog nasleda, ili podaci nisu
elektronski obradeni, pa se ne mogu lako integrisati u planove delovanja u vanrednim situacijama i
mapirati.
Planovi umanjivanja hazarda nisu u potpunosti sigurni. Sledeci korak u planiranju delovanja je, zato,
utvrdivanje kako delovati u odgovoru na stihiju i koja procedura treba da se primeni da bi pomogla u
naporima da se kulturno naslede u najbrzem roku oporavi od posledica opasnosti kojima je bilo
izlozeno.
Brojna sredstva i prirucnici su razvijani kako bi se preventivno delovalo u smislu zastite istorijskih
mesta, javnih gradevina, muzeja, kolekcija i biblioteka. To su najcesce sredstva koja pripremaju javne
ili privatne sluzbe kada se mogu predvideti prirodne nepogode ili je drustvo vec dovoljno svesno i
bogato da moze da bude unapred pripremljeno za sve situacije. U svetu postoje brojne nezavisne
institucije i agencije koje rade na sirenju svesti i pripremaju univerzalne vodice za ponasanje u
razlicitim vanrednim uslovima.|14|
I pored toga sto se veoma uzurbano radi na razvoju i usavrsavanju planova delova u vanrednim
situacijama u vecini zemalja jos uvek nije dovoljno cvrsto postavljenja strategija planiranja koja moze
da obuhvati postupke uprilikom nepogoda velikih razmera, koje uticu na veliki broj mesta, predela,
prostranih geograIskih podrucja. Srbiji je takav plan neophodno potreban.
Jedan tipican drzavni plan delovanja u vanrednim situacijama sadrzi brojne komponente koje su od
znacaja za zastitu kulturnog nasleda:
Popis mesta i podrucja za koje se obezbeduje oprema i strucnjaci
Nacin odnosenja urusenog materijala, naplavina i sl i odredeno mesto za deponiju
Plan za obezbedivanje pokretnog materijala i kolekcija
Planiranje spasavanja
Operativni centar za delovanje u slucaju vanrednih situacija sa spiskom strucnjaka
Kriterijumi i dozvoljeni proces uklanjanja ili cuvanja rusevina
Komisija ili nadlezno telo za izdavanje dozvola za pojedine radove
Projektovanje privremenih zastita ili stambenog smestaja (ukoliko se radi o stambenim
objektima)
Plan prioriteta aktivnosti za obnovu posle nepogode.
U planu se jos mogu nalaziti uputstva za delovanje kada je kulturno naslede u privatnom posedu ili je
rustveno dobro, uputstva za potrazivanje i obezbedivanje Iinansijskih sredstava i drugo. |10| Najveci
izazov u integrisanju zastite kulturnog nasleda je prevazilazenje jaza izmedu konzervatora i timova
koji se bave prioritetnim spasaanjem ljudi i imovine. Poslednjih godina su mnoge organizacije u
oblasti kulture postale veom aktivne kako bi se obezbedilo neometano povezivanje konzervatora i
drugih proIesionalaca u timovima za delovanje u vanrednim situacijama.
Nacionalni ljudski resursi strucnjaka kojima raspolaze drzava kao i sredstva koja se mogu korisititi
moraju biti u potpunosti poznata koordinacionom telu koje rukovodi celokupnim menadzment planom
delovanja u vanrednim uslovima. Kako u vecini zemalja, prakticno nigde, ne postoji stalno telo sa
ekipama strucnjaka koje stoji na raspolaganju drzavnoj i lokalnoj upravi samo za slucajeve prirodnih
nepogoda, od najveceg je znacaja Iormiranje mreze sa bazom podataka o svim konzervatorima,
arhitektima, pejzaznim arhitektima, inzenjerima, gradevinskim inspektorima i drugim ekspertima i
konsultantima koji su obuceni za ovakve situacije i mogu se odmah mobilisati.|13|

ZAKLJUCAK - INTEGRISANJE ZASTITE KULTURNOG NASLEDA U PROCES
DELOVANJA U VANREDNIM SITUACIJAMA
Na osnovu iznetih potreba, kao i slicnih planova sacinjenih u drugim zemljama moguce je napraviti
predlog menadzment plana u oblasti zastite kulturnih dobara za delovanje u vanrednim situacijama
uslovljenih prirodnim nepogodama. |1|
557
Vodic za implementaciju akcionog plana
Akcije Nadlezni odgovorni Obim javnosti
kratkotrajne 1. Planiranje delovanja u vanrednim
uslovima: Model Iormulara sa ukupnom
dokumentacijom o kulturnom dobru i
rubrikama za podatke o pregledu objekta
odmah posle nepogode u elektronskoj
verziji

2. Vodic za pregled gradevina u
elektronskoj verziji
Centralna drzavna institucija za
zastitu kulturnog nasleda
(na primer, Republicki zavod za
zastitu spomenika culture Srbije,
Centralni institut za konzervaciju,
vladini organi)
Celokupna zajednica
drzave koju je
pogodila prirodna
nepogoda

srednjorocne

3. Model biltena za obavestavanje sa 500-
700 reci

4. Planiranje delovanja u vanrednim
uslovima: Model Iormulara sa ukupnom
dokumentacijom o kulturnom dobru i
rubrikama za podatke o pregledu objekta
odmah posle nepogode u stampanoj verziji

5. Obuka konzervatora za delovanje u
vanrednim situacijama


6. Anonimno recenziran Model Iormulara
za procenu ostecenja

7. Anonimno recenziran Model politike i
procedure Komisije za delovanje u toku i
neposredno posle prirodne nepogode

8. Ugledni primer izvestaja o ostecenjima i
procedure obvljanja pregleda

9. Revidirane potrebe koje obuhvataju
kulturna dobra sacinjene od strane
posebnog tela Iormiranog kao pomoc
redovnim institucijama zastite

10. Akcioni plan za planere i konzervatore

11. Vizuelna prezentacija plana

Ministratsvo culture i Sluzba zastite

Ministarstvo kulture, Drustvo
konzervatora Srbije, Asocijacija
arhitekata Srbije, Zajednica
direktora zavoda za zastitu spom.
kulture,
Inzenjerska komora Srbije

Drustvo konzervatora Srbije i
Inzenjerska komora Srbije

Republicki zavod za zastitu
spomenika kulture Srbije, Centralni
institut za konzervaciju, Zavodi za
zastitu spomenika kulture, Drustvo
konzervatora Srbije, Ministarstvo
kulture, Inzenjerska komora Srbije,
Asocijacija arhitekata Srbije

Sluzba zastite spomenika kulture,
Drustvo konzervatora Srbije


Ministarstvo kulture, Sluzba zastite
spomenika kulture, Drustvo
konzervatora Srbije, Inzenjerska
komora Srbije, Asocijacija
arhitekata Srbije

U svim stavkama podrazumeva se
saradnja sa drugim segmentima
drzavne i lokalne uprave, a
omoguceno je ucesce nevladinih
org.

Sluzba zastite,
Komisije za
delovanje u
vanrednim
situacijama,
Nadlezni sluzbenici
vladine i lokalne
uprave

Medunarodne
institucije,
organizacije i
komisije nadlezne za
kulturno naslede (na
primer, UNESCO,
ICOMOS, ICCROM,
Europa Nostra, itd.)

Dugotrajne

12. Sveobuhvatni inventar celokupnog
kulturnog nasleda

13. Obuka

14. Model cost-benefit obrasca

Ministarstvo kulture, sluzba zastite
kulturnih dobara



Strucnjaci u oblasti
zastite kulturnih
dobara
(multidisciplinarno i
interdisciplinarno),


ZAHVALNOST:
Ovaj rad predstavlja deo rezultata istrazivanja autorke u okviru Projekta TR 36042 "Optimizacija
arhitektonskog i urbanistickog planiranja i projektovanja u Iunkciji odrzivog razvoja Srbije" pri
Ministarstvu za prosvetu i nauku Republike Srbije.
558

LITERATURA

1. Advisory Council on Historic Preservation (ACHP): "Disaster Management Program: Protecting Historic
Resources at Risk", Washington, DC: ACHP, 1990.
2. Baer, N.S.: "Assessment and Management oI Risks to Cultural Property." Chapter in Science,Technology and
European Cultural Heritage. OxIord: Butterworth, 1998.
3. Blaikie, P., T. Cannon, I. Davis, and B. Wisner. "Earthquakes, Volcanoes and Landslides, at Risk", Natural
Hazards, People's Vulnerability and Disaster. London, U.K., and New York, NY: Routledge, 1994.
4. Bumbaru, D: 'Dealing with Heritage in Risky Situations: Background Notes on Three ICOMOS Initiatives,
Historic Environment: Risk Preparedness, Robyn Riddett, ed. Hawthorn, Victoria, Australia: Australia
ICOMOS, Vol. 16, No. 1, 2002, pp. 4-5.
5. Edgar, J.: "Risk Preparedness Ior Cultural Properties: The Work oI the Council oI Europe," Risk Preparedness
Ior Cultural Properties. Saito Hidetoshi, ed. Tokyo, Japan: Chuo-Koron Buijutsu Shuppan, 1999, pp. 251-
269.
6. Fink, S.: "Crisis Management: Planning Ior the Inevitable", Lincoln, NE: An Authors Guide Backinprint.co
Edition, 2000.
7. "Emergency Preparedness Ior Historic Sites, Bibliography", Compiled by David W. Look, AIA, National Park
Service 2002 ConIerences on Balancing Public SaIety and Protection oI Our Nation's Heritage, 2004.
8. Hamidovic, M.: "Five Realities in the Protection oI Heritage Irom Man-made and Natural Disasters," Risk
Preparedness Ior Cultural Properties. Saito Hidetoshi, ed. Tokyo, Japan: Chuo- Koron Buijutsu Shuppan,
1999, pp. 177-189.
9. Jokilehto, J.:."International Collaboration and ICCROM's Role in Risk Preparedness," Risk Preparedness Ior
Cultural Properties. Saito Hidetoshi, ed. Tokyo, Japan: Chuo-Koron Buijutsu Shuppan, 1999, pp. 75-85.
10. 'Kobe/Kyoto Declaration on Risk Preparedness Ior Cultural Heritage, The. Resolution oI the International
Symposium on Risk Preparedness Ior Cultural Properties. Kobe/Tokyo, Japan. Adopted January 1997.
11. Kurtovic-Folic, N.: "Kulturno naslede neobnovljiv resurs u strategiji odrzivog razvoja", Kreativne
strategije za odrzivi razvoj gradova u Srbiji, M.Bajic-Brkovic, ed., Beograd, Arhitektonski Iakultet, , str. 73-
122.
12. Ratay, R: "Structural Condition Assesment", Hoboken, John Wiley&Sons, 2005.
13. Roy, C:: "Disaster Recovery: Developing a Plan," Cultural Resource Management Vol. 24, No. 8, 2001, pp.
13-15.
14. Smith, C.: 'Heritage Conservation: Risk Assessment, Historic Environment: Risk Preparedness, Robyn R,
ed.. Hawthorn, , Vol. 16, No.1Victoria, Australia: Australia ICOMOS, 2002, pp. 21-23.
15. Spennemann, D.H.R., Look, D.: "From ConIlict to Dialogue, Irom Dialogue to Cooperation, Irom
Cooperation to Preservation," Disaster Management Programs Ior Historic Sites. Spennemann, D.H.R. and
D. W. Look, eds., San Francisco, CA, and Albury, Australia: U.S. National Park Service, Western Chapter
oI the Association Ior Preservation Technology, and The Johnstone Centre, Charles Sturt University, 1998,
pp. 175-186.
16. Stovel, Herb (ed). "Risk Preparedness: A Management Manual Ior World Cultural Heritage", ICCROM,
UNESCO, ICOMOS, WHC, 1998.
17. TaboroII, June. 'Cultural Heritage and Natural Disasters: Incentives Ior Risk Management in Managing
Disaster Risk in Emerging Economies, ed. A. Kreimer and M. Arnodl, Disaster Risk Management Series 2,
World Bank, 2000.
18. "Directives and Policies Relating to the NPS |National Park Service| Structural Fire Program". Boise, ID:
National Park Service, 2001.
19. Uguccioni, E,, Herndon, J.: "Hurricane Readiness Guide Ior Owners and Managers oI Historic Resources",
Washington, DC, National Trust Ior Historic Preservation, 1997.
559



ULOGA II ODBRAMBENE LINIJE U
ODBRANI OD POPLAVA NOVOG SADA

Srdan Kolakovic*, Mirko Galonja**, Goran JeItenic*, Borislav Masic*,
Slobodan Kolakovic*

* Fakultet tehnickih nauka Univer:iteta u Novom Sadu
** JJP Jode Jofvodine

REZIME

Odbrana od poplava na podrucju Vojvodine sprovodi se izgradnjom nasipa pored reka vec vise od
tristotine godina. Prema usvojenoj strategiji nasipi se grade za odbranu od 1 velike vode. Tokom
2010. i 2011. godine zavrsava se kompletna odbrambena linija duz Dunava i to na deonici kejskog zida
kod Novog Sada. Posto su moguce stete usled plavljenja Novog Sada mnogo vece nego na ostalim
delovima odluceno je da se nad kejskim zidom omoguci u slucaju potrebe postavljanje mobilne opreme
za odbranu i od 0,1 velike vode. Medutim, posto se Novi Sad od Dunava ne brani samo kejskim
zidom, vec postoji opasnost od plavljenja i u slucaju da dode do prodora nasipa i oko 30 km uzvodno,
odluceno je da se ispitaju mogucnosti podizanja II odbrambene linije za te slucajeve.

KLJUCNE RECI: Odbrana od poplava, nasipi, Diretive EU

THE SIGNIFICANCE OF II DEFENSIVE LINE IN THE
FLOOD PROTECTION OF NOVI SAD

ABSTRACT

Flood deIense in the region oI Vojvodina is implemented by the construction oI embankments along the
rivers Ior more than three hundred years. According to the adopted strategy embankment were built Ior
deIense oI 1 high water. In 2010. and 2011. the deIense line along the Danube is Iinished on the
section river wall near Novi Sad. Because the potential damage due to Ilooding oI Novi Sad is much
higher than in other parts, it was decided to allow implementation oI mobile equipment Ior deIence on
that part oI river wall oI 0.1 high water. However, becouse Novi Sad is not protected by Danube only
with that river wall, but there is a risk oI Ilooding in case oI penetration oI the embankment about 30
km upstream, it was decided to examine the possibility oI raising II deIensive line Ior these cases.

KEY WORDS: Flood deIense, embankments, the assessment and management oI Ilood risks

UVOD

Problematika odbrane od poplava je na podrucju Novog Sada aktuelna od prve zabelezene poplave
1770. godine. Kao posledica stalnih radova na izgradnji odbrambenih nasipa, samim tim zatvaranja
inundacija koje je reka plavila pri nailasku velikih voda, doslo je do povecanja vodostaja cak za oko
1,6 m u odnosu na predhodno stanje. Mnogobrojne analize ukazuju da bi probojem nasipa pri nailasku
1 velike vode Dunava oko 80 Novog Sada doslo pod vodu, ili sva podrucja koja su ispod kote
79,50 m.n.m. Interesantno je za uvod reci da arheoloski podaci ukazuju da je Dunav nekad tekao ispod
UDK: 627.514.2 (282.243.74)(497.113)
624.136.046 (282.243.74)(497.113)
Pregledni (struni) rad
560
zapadne i juzne padine Telecke visoravni, otprilike trasom danasnjeg kanala Bezdan-Becej. Kasnije je
polako menjao trasu prema jugu dok nije ,udario' o padine Fruske gore.
Gledajuci kroz istoriju Novog Sada moze se reci da su prvi radovi na odbrani od poplava poceli
izgradnjom Petrovaradinske tvrdave (1692-1780) tacnije izgradnjom sanca na levoj obali Dunava
1694. godine (Bruckschanz-mostobran) na mestu gde je visoka lesna terasa najbilze prilazila Dunavu a
i gde je on bio Iakticki naj uzi. Danas je to mesto poznato kao prilazna rampa mosta ,Duga'. Oko tog
sanca pocelo se razvijati naselje koje je kroz istoriju menjalo naziv od Petrovaradinski sanac, Racko
selo, Racki grad, Neoplanta, Nojzac, Ujvidek pa do danas kad ga znamo kao Novi Sad.
Sa aspekta izgradnje odbrambenih nasipa interesantni su periodi posle velikih poplava jer su se tada
kao posledica steta nasipi i najvise gradili (stim da je svaka od poplava bila visinski vislja od
predhodne):
druga polovina juna i pocetak jula 1770. godine nivo oko 620 cm
druga polovina marta 1876. godine nivo oko 650 cm
juli mesec 1926. godine nivo 659 cm
prva polovina aprila 1940. godine nivo 706 cm
druga polovina juna i pocetak jula 1965. godine nivo 778 cm
Kao sto se vidi nivo poplava 1965. godine je bio vislji za oko 1,58 cm u odnosu na ono 1770. godine.
Razlog za ovo je izgradnja odbrambenih nasipa duz Dunava u njegovom srednjem toku i smanjenje
zivotnog prostora reke.
Shodno tome postoje dva osnovna razloga za izgradnju nasipa, prvi je zastita ljudi i dobara od stihije
reke, drugi je posledica prvog jer izgradnja nasipa uzrokuje sve vise i vise vodostaje.
Prvi pouzdaniji podaci o izgradnji nasipa datiraju iz 1770. godine kad se posle katastroIalne
poplave navodi ,da je voda na pet mesta provalila u unutrasnjost grada i veci deo poplavila'
1826. godine se Iakticki gradi prvi linijski nasip duzine oko 950 m od Jermenske crkve do Dunava
(na keju kod ulice Maksima Gorkog).
1858. godine izgraden je takozvani ,Novosadski nasip' koji je sluzio za zastitu dela Kackog rita
(ili dela Ratnog ostrva) od plavljenja. Ovaj nasip danas krece od strelista, preseca Zrenjaninski put
kod skretanja za raIineriju, prolazi kroz industrijsku zonu i preseca auto-put Novi Sad Beograd
ged ide prema Kacu.
1868. do 1874. godine izgraden je Kacki nasip koje je Iakticki nastavak ,Novosadskog nasipa' i
cije uloga bila da stiti istocni deo Kackog rita i Kovilj.
Oko 1875. godine izgraden je odbrambeni nasip sa zapadne strane, Sumskom ulicom (Telep) od
Dunava do tada izgradenog kanala Mali Stapar-Novi Sad.
1883. godine izgradena je pruga Novi Sad Petrovardin kroz tunel ispod tvrdave koja je na
novosadskoj strani bila podignuta 6-7 m iznad kote terena a isla je Iakticki danasnjim Bulevarom
Cara Lazara i nastavljala danasnjim subotickim bulevarom (suboticka pruga) ili kako se po novom
zove Bulevar Evropa.
Pocetkom XX veka podignut je novi nasip od bivseg zeljeznickog mosta (Franca JozeIa) do
Mornarice trasom koja je i danas I odbrambena linija.
1932.godine je zavrsen novi nasip od novog usca kanala Mali Stapar-Novi Sad, duz Dunava, do
Kalista u duzini od 5,5 Km.
1947. godine izgraden je nasip od Novog Sada do Futoga jer se posle poplava 1940. godine
zakljucilo da Novom Sadu preti plavljenje kod visokih vodostaja sa zapadne strane izlivanjem
Dunava uzvodno od Novog Sada. Ova konstatacija je vrlo vazana sa aspekta II odbrambene linije.
Posle 1967. do 1980. godine rekonstruisani su svi nasipi na podrucju Vojvodine shodno usvojenim
principima posle poplave 1965. godine.
2010. 2011. godine nadvisena je i rekonstrisana zadnja deonica odbrambene linije na Dunavu i
to kejski zid kod Novog Sada i nasip duz desne obale kanala Mali Stapar Novi Sad od usca do
ustave i prevodnice Novi Sad.
561

ZAKONSKA REGULATIVA EU

Evropska unija je 23.oktobra 2007. godina usvojila Direktivu (2007/60/EC) on the assessment and
management oI Ilood risks ili u prevodu Direktiva o proceni i upravljanju poplavama. U Srbiji se ova
problematika ureduje Zakonom o vodama (05.05.2010.) a u nastavku ce se dati osnovni elementi EU
directive jer je i Zakon o vodama proizasao iz njih.
Ove directive su okvir za procenu i upravljanje poplavnim rizicima sa ciljem smanjivanja sa
poplavama povezanim stetnim posledicama na zdravlje ljudi, okolinu, kulturnu bastinu i privredu.
Vazno je napomenuti da Direktive polaze od toga da se poplave ne mogu spreciti ali se mora imati na
umu da neke ljudske delatnosti ali i klimatske promene pridonose povecanju verovatnoce pojave i
stetnim posledicama.
U svom drugom clanu one deIinisu poplavu kao:
'Privremenu pokrivenost vodom zemljista koje obicno nije pokriveno vodom
Poplava je uvek povezana sa 'poplavnim rizikom koji je kombinacija verovatnoce pojave poplave i
mogucih stetnih polsedica koje ta poplava moze da pruzrokuje:

1
0
EURO dP P D R
gde je:
R poplavni rizik izrazen u novcu
D(P) - steta uzrokovana konkretnim poplavnim dogadajem date verovatnoce pojave (P)
P - verovatnoca pojave poplavnih talasa (0 _ P _ 1).

Poplavni rizik se odreduje za neko podrucje analizirajuci poplave razlicite verovatnoce pojave
ekstremnih godisnjih velikih voda (0,5; 0,2; 0,1; 0,01) i stete koje mogu nastati usled njih. To se
sumira i dolazi se do ukupnog poplavnog rizika tog podrucja.
Glavni cilj primene ovih Direktiva je ocean poplavnog rizika, shodno tome odrezivanje 'prihvatljivih
niovoa zastite i propisivanje mera za ostvarivanje tog nivoa zastite.
Da bi se taj cilj ostvario potrebno je uraditi sledece:
1. Preliminarnu procenu poplavnih rizika
identifikacifa podrucfa sa :nacafnim poplavnim ri:ikom
2. Karte oposnosti od plavljenja i karte rizika od poplava
:a podrucfa sa :nacafnim poplavnim ri:ikom,
prika:ufu opseg poplava I posledice poplava
3. Planovi upravljanja poplavnim rizicima
odrediti odgovarafuce nivoe :astite,
mere :a smanfenfe poplavnig ri:ika,
svi aspekti upravlfanfa poplavnim ri:icima (prevencifa, :astita,
pripravnost, .)

Karte opasnosti se rade za tri scenarija:
a) ekstremni dogadaji male verovatnoce,
b) poplave srednje vrednosti (Tp _100 god.),
c) poplave velike verovatnoce prema potrebi
Ove katre treba da sadrze opseg poplave, dubinu vode ili vodostaf, br:ine toka i kolicene proticafa.

Karte rizika pokazuju moguce stetne posledice povezane sa verovatnocom pojave poplave I sadrze
sledece elemente:
562
okvirni broj potencijalno pogodenog stanovnistva,
vrsta privrednih aktivnosti na potencijalno pogodenom podrucju,
plavljeni objekti I postrojenja koji bi mogli prouzrokovati iznenadno zagadenje zivotne
sredine u slucaju poplava,
potencijalno pogodene lokacije iz mreza Natura 2000 (najveca koordinirana mreza podrucja
ocuvanja prirode u svetu).

Na kraju potrebno je uraditi Planove upravljanja poplavama koji se baziraju na kartama opasnosti od
poplava i kartama rizika a obuhvataju sledece aspekte:
troskovi i dobiti (koristi),
opseg plavljenja i koridori kroz koje ce oteci ta voda kao i mogucnost zadrzavanja i retenzije,
zastita okoline propisana Okvirnim direktivama o vodama EU (2000/60/EC)
gazdovanje zemljistem I vodom,
prostorno planiranje I plansko koriscenje zemljista,
ocuvanje prirodnih vrednosti,

Evropska unija je donela i rokove za ove aktivnosti:
preliminarna procena poplavnih rizika 22.12.2011.
karte opasnosti od poplava I karte rizika 22.12.2013. i
planovi upravljanja poplavnim rizicima 22.12.2015.


TIPOVI I ULOGA NASIPA

Kao sto je u uvodnom delu receno duz celokupnog toka Dunava u Vojvodini usvojena je ista
metodologija rekonstrukcije i izgradnje nasipa I odbrambene linije koja se pruza uz samu reku.
Kao posledica steta koje su nastale u Vojvodini od poplava od Dunava 1965.g. pristupilo se izradi
"Programa za rekonstrukciju odbrambenih objekata za zastitu od poplava na podrucju SAP
Vojvodine", koji je Skupstina SAPV i usvojila 1967g.

Osnovna nacela pri izradi datog programa, kao i dopuna koje su usledile posle poplava na Tisi
1970.g., su sledeca:
nasipi se izdizu 1,20 m od 1 velike vode na Dunavu i Savi a 1,00 m na Tisi,
kruna nasipa ima sirinu od 6,0 m za dvosmerni saobracaj,
nagib nebranjene kosine je 1:3,
nagib branjene kosine je 1:3 do visine nasipa 3,0 m a ako je nasip vislji nagib donjeg dela se
krece 1:5 do 1:7,

Shodno usvojenim nacelima pristupilo se realizaciji datog programa, u principu usvojena su dva
osnovna tipa poprecnog preseka sl.1. Za koherentni deo koristi se najcesce postojeci nasip a za
pojacanje hidraulicki ugradeni pesak iz pozajmista u samom koritu reke. Tip I se koristio vise u prvim
Iazama rekonstrukcije posle odbrane na Dunavu 1965.g. kasnije je poceo intenzivnije da se primenjuje
i Tip II koji sa aspekta ugradenoj materijala je ekonomicniji a i izlazni hidraulicki gradijent u
branjenoj stopi je manji. Iz ovih razloga preporuke su bile da se nadalje koristi Tip II.
563
Slika 1. Preporuceni tipski proIili nasipa na odbrambenim linijama u Vojvodini |2|
Figure 1. Recommended typical proIiles oI embankments Ior the deIensive lines in Vojvodina


Tokom 2010. i 2011. godine zavrsena je rekonstrukcija odbrambene linije kejskog zida i nasipa uz
desnu obalu kanala Mali Stapar - Novi Sad od njegovog usca do ustave i prevodnice. Prilikom
projektovanja i izgradnje predvideno je da se ona rekonstruise shodno navedenim principima, stim da
se mobilnom opremom nivo odbrane moze podici sa 1 - ne velike vode (povratnog perioda 100
godina) na 0,1 veliku vodu (povratnog perioda 1000 godina). Shodno tome kejski zid je podignut na
kotu 80,60 m.n.m. a nasip na kotu 81,00 m.n.m. a sa mobilnom opremom to se izdize za jos jedan
metar. Inace 1 -tan nivo Dunava za Novi Sad je 79,78 m.n.m. a 0,1 je 80,78 m.n.m.

Ovim radovima je stvorena lazana slika da se Novi Sad brani od 0,1 velike vode ili vode povratnog
perioda 1000 godina. Naime, grad se ne brani od Dunava samo na delu gde on protice pored njega vec
opasnost za Novi Sad preti i od mogucih prodora nasipa sve do iznad Celareva (Celarevski rit) jer bi
voda mogla doci sa zapadne strane niskim terenom. Citirace se misljenje Z.Miloseva proizaslo iz
analiza svi dosadasnjih poplava: ,Nafveca opasnost :a grad nastafe kad poplavna voda dola:i sa
:apadne strane, fer kao sto fe receno, pravac pruanfa aluvifalne terase fe priblian sa tokom Dunava
(:apad-istok).' Ovo se kao opasnost pokazalo tokom poplava 1965. godine kada se i razvila svest da
je potrebno Iormirati II odbrambenu liniju u slucaju ovakvih prodora. Da bi se jasnije mogla sagledati
uloga II odbrambene linije potrebno je sagledati i podelu nasipa po Iuznkciji iz koje se vidi da u
sistemu odbrane od poplava nisu samo glavni nasipi ili nasipi i odbrambene linije.

UZROCI RUSENJA ANSIPA

Da pojave rusenja ansipa nisu retkost pokazale su analize dosadasnjih poplava kad je samo prilikom
poplava 1965.g. na deinici Dunava od madarske granice do Novog Sada bilo je 4 prodora nasipa
(Kamalriste, Backo Petrovo Selo, Mladenovo i Celarevo) sa aspekta ugrozenosti Novog Sada najveci
problem je predstavljao prodor u Celarevskom ritu, vode koje su se izlile zasle su iza puta Novi Sad-
Backa Palanka i zaustavljene su improvizovanim nasipima ispred Futoga.
564

1 glavni nasip (I odbrambena linija) 2 letnji nasip
3 obuhvatni nasip 4 dolmica
5 usporni nasip za pritoku 6 prikljucni nasip ka visem terenu
7 poprecni nasip ili II odbrambena linija 8 pritupna rampa ili nasip

Slika 2. Tipovi nasipa po Iunkciji |3|
Figure 2. Types oI embankments by Iunction

Sa aspekta deonice intersentne za ovaj projekat potrebno je naglasiti da je najvise procurivanja i
kvasenja tela nasipa, na celoj odbrambenoj liniji od granice pa nizvodno, bilo na deonici Celarevo-
Begec (85,1 90,9 Km) i to u duzini od 3500 m, kod Km 87,5 na 1500 m i kod crpne stanice Begec
Km 94,4. Tu je na duzini od 260 m
,
doslo do tacenja nasipa. Izvrsena je sanacija sljunkom preko koga
su postavljene Iasine a preko njih dzakovi sa zemljom. Negde su Iasine opterecene lomljenim
kamenom. Pojavilo se jos nekoliko mesta sa tecenjem nasipa i to kod Kamrista u duzini od 30 m (gde
je kasnije i pukao nasip).

Interesantan je slucaj uzduznog pucanja nasipa kod Maldenova u duzini od 300 m, kad su se pocele
pobijati talpe pukotina se pocela siriti pa se odustalo od toga i nasip je saniran postavljanjem
kontrabalsta od dzakova sa branjene kosine.

Interesantno je navesti da su se jaka procurivanja javila na deonici sela Futog u duzini od 1,4 km i od
Futoga do Novog Sada na duzini od 2,9 km, na tim deonicama uradene su drenske rigole punjene
sljunkom. Takode je nasip uzduzno pukao i na duzini od 10 m iza kacgog mosta na nasipu kanala
DTD kod 'Zatona to je uspesno sanirano reIulisanjem peska plovnim bagerom na branjenu kosinu.

Na sl. 2 prikazani su moguci uzroci narusavanja stabilnosti nasipa (3), u nastavku ce se prikazati
nekoliko slucajeva koji su se pokazali kao najcesci za nasipe izgradene u Vojvodini.

565

Slika 3. Moguci uzroci rusenja nasipa |5|
Figure 3. Possible causes Ior the destruction oI embankments

Vrlo karakteristican slucaj je klizanje branjene kosine usled njenog raskvasavanja a kao posledica
izlaska provirne linije na branjenoj kosini. Za spercavanje ovakvih deIormabiliteta nizvodna kosina se
kod nasih nasipa gradi od reIulisanog peska sa blagim nagibom slika 1.


Slika 4. Klizanje branjene kosine usled provirne linije koja izlazi visoko i raskvasava kosinu |5|
Figure 4. Cracs becouse oI the longitudinal tension

Drugi karakteristican slucaj za nase nasipe je tanak pokrovni sloj od gline (0,5 2 m), ispod koga je
peskoviti sloj debljine 20 m kroz koga se vrsi Iiltracija. Usled pritisaka na kontaktu pokrovnog
glinovitog sloja i vodonosnog peskovitog sloja dolazi do loma tla u branjenoj nozici nasipa. U
ovakvim slucajevima se radi kontra balast od reIulisanog peska debljine oko 1 m iza nasipa najcesce
na duzini od oko 50 m.

566

Slika 5. Klizanje branjene kosine usled loma pokrovnog tla u branjenoj nozici |5|
Figure 5. Cracs becouse oI the hydraulic upliIt pressures

Treci slucaj karakteristican za stare nasipe u Vojvodinu je klizanje celog tela nasipa i to najcesce zbog
loseg Iundiranja i ne otklanjanja prilikom gradnje humusnog sloja od 0,5 m.



Slika 6. Klizanje celog tela nasipa zbog loseg kontakta sa osnovnim tlom |5|
Figure 6. Translational Iailure

Na kraju, kao vrlo cest slucaj se javljaju privilegovani tokovi ispod tela nasipa kao posledica suIozije
peskovitog vodonosnog sloja. Ovo se prvo reIliktuje kroz pojavu 'mutnih izvora a u slucaju da se oni
ne saniraju pojavljuju se kaverne koje dovode do sleganja tela nasipa i konacno njegovog loma.
Za Vojvodinu je interesantno da do rusenja tela nasipa usled prelivanja krune nasipa Iakticki ne moze
doci jer su svi nasipi podignuti za 1,2 m u odnosu na 1 veliku vodu i oko 0,2 m su vislji u donosu na
0,1 veliku vodu (pojave jedanput u hiljadu godina). Naime, cak i da se jave takvi ekstremni
vodostaji, doci ce do prodora nasipa na uzvodnom delu Dunava a sto ce smanjiti (rasteretiti) spic
poplavnog talasa nizvodno.



567
II ODBRAMBENA LINIJA

Kao sto je naglaseno u predhodnom delu ovog rada u predhodnih nekoliko godina rekonstrisana je I
odbrambena linija uz Dunav na deonici kod Novog Sada. Tu je pre svega kejski zid koji je sada na koti
80,60 m.n.m. a sto je za oko 0,8 m vislje od 1 velike vode, uz mobilnu opremu koja se postavlja na
njega Novi Sad se moze braniti i od 0,1 velike vode koja je procenjena na koti 80,78 m.n.m. Takode
je izdignut i nasip na desnoj obali kanala Mali Stapar Novi Sad od njegovog usca u Dunav pa do
ustave i prevodnice na kotu 81,00 m.n.m. Kao posledica toga u javnosti je stvorena lazna slika da je
Novi Sad siguran od poplavnih talasa Dunava povratnog perioda 1000 godina.

TopograIija terena i iskustva iz proteklih poplava uslovili su da se nadlezni za odbranu od poplava u
JVP 'Vode Vojvodine odluce za izradu studije koja ce ukazati na metodologiju i mere da se Novi
Sad u buducnosti zastiti i od takvih ekstremnih pojava. To se pre svega odnosi na Iormiranje II
odbrambene linije za slucaj da dode da neseljenih rusenja nasipa prevashodno uzvodno od Novog
Sada paq sve do Celarevskog rita. To su pre svega tri odbrambene linije, Futoska, Veternicka i
Sumska ulica.

Slika 7. Odbrambene linije prikazane kod odbrane od poplava 1965.godine |4|
Figure 7. The deIensive lines in Ilood protection in 1965.

U predhodnom periodu je napravljen digitalni 3D model terena od Celareva do Novog Sada, detaljno
su geodetski snimljene trase pomenute tri II odbrambene linije uz odredene korekcije u odnosu na one
od 1965. godine. Shodno Direktivi EU (2007/60/EC) predvida se izrada karti opasnosti i rizika, kao i
hidraulicko modeliranje brzine plavljenja branjenog terena u slucaju rusenja nasipa. Ovo je vrlo bitno
sa aspekta vremena koje ce biti na raspolaganju da se Iormira u potpunosti II odbrambena linija, i koja
od tri (Futoska, Veternicka i Sumska) ce se aktivirati.
568
Sam hidraulicki model ce se bazirati na 3D modelu terena kao i na Kvazi-stacionarnom metodu,
jednacini kontionuiteta prikazanoj u sledecoj Iormi:

t
J J Q Q Q Q
f f
i:
f
i:
f
n
f
n
f

1 1 1
2 2

Q
n
je proticaj na mestu rusenja nasipa koji ulazi u branjeno podrucje u trenutku j-1 i j,
Q
iz
je proticaj na izlazu iz branjenog podrucja neposredno ispred pregrade gde ce se nasip I
odbrambene
linije kontrolisano 'otvoriti da bi se ispustila voda koja je usla uzvodno i
V je zapremina vode koja se akumulisala u branjenom terenu usled prodora nasipa.

Procena proticaj koji ce se Iormirati kod rusenja nasipa zavisi od stepena rusenja kako visinski, tako i
u duzini. Procenju je se da ce delimicno srusen nasip hiraulicki imati eIekte 'sirokog praga stim da se
dosadasnja duzina prodora kretala od 50 200 m. Izlazni proticaj zavisi od vestacki Iormirane transeje
ali i od denivelacije vode u plavnom podrucju i Dunavu na mestu transeje. Ova denivelacija zavisi i od
udaljenosti mesta prodora nasipa. Merodavna 1 velika voda iznosi 79,78 m.n.m. za vodomer Novi
Sad (1254,98Km), pad Dunava kod velikih voda, uzevsi u obzir i vodomer kod Backe Palanke 81,85
m.n.m. (1298,66Km), iznosi oko 4,74 cm/Km

UMESTO ZAKLJUCKA

Umesto zakljucka citirace se N. Mirkov (1890 1957) idejni tvorac Hidro sistema DTD, koji je jos
1924. godine zapisao:
'Prema starim, danasnji nasipi su impozantni, pa jos uvek ne mozemo reci da su sigurni, oni su samo
mnogo sigurniji nego nakadasnji. 'Posle mnogih poplava i velikih katastroIa, stecena su dragocena
iskustva, kako treba trasirati i graditi nasipe. 'Ova dragocena iskustva mogu se sabiti u nekoliko redi.
ali se ona imaju stalno drzati u vidu i naj pedantnije primenjivati.
Smatramo da se ovome posle vise od 80 godinina ne treba nista dodati.


LITERATURA

|1| Bonacci, O: Jidovi okolisa pri integralnom upravlfanfu vodama aspect poplave i okolis, WMO-Svetska
meteoroloska organizacija,2006
|2| Kolakovic, S: JODE JOJJODINE - neki aspekti funkcionalnosti sistema :a :astitu od spolfnih i
unutrasnfih voda na podrucfu Jofvodine, MonograIija, Fakultet tehnickih nauka - Novi Sad, 2003.
|3| Kuspilic, N: Hidrotehnicke gradevine, Sveuciliste u Zagrebu, Gradevinski Iakultet, 2008.
|4| Milosev, Z: Poplave u Novom Sadu tokom prostornog plana ra:vofa grada 1770-1965,MonograIija, JVP
Vode Vojvodine, 2006
|5| Utili, S: Failure of Flood Embankments. Concepts & Case Studies, CLIFFS Workshop,
University oI Strathclyde Engineering, 2007
|6| Verkade, J: A brief introduction to the Flood Risk Directive, DelIt Hydraulics, 2007.

569



AKTVEHHOCT CEH3MHuKE H3OHAHHJE

Mnnyrnn Byunnnh*

*,,CEH3MOKOHCTPVKTOP' o.o .o., Be+ra B.axoeuha 24, Hooeopua
sei:mo-konstruktort-com.me

PE3HME

V unanxy je ar ocnpr na nocranax, nonnpane n marnnryy onocno jaunny semorpeca. ar je
npnxas nonnx meroa censmnuxe nsonannje n xomnapannja xonnennnonannor meroa
npojexronana n censmonsononanor ojexra. Haneenn cy n nexn npnmepn censmonsononannx
ojexara, ca nocennm ocnprom na mocroncxe xoncrpyxnnje, re je ar n xomenrap opnrnnannnx
pesynrara ncrpaxnnana censmnuxn nsononanor nporornncxor mocra.

KVuHE PEuH: 3emorpec, censmnuxa nsonannja, ncrpaxnnane, npojexronane

TOPICAL SEISMIC ISOLATION

ABSTRACT

The author reviews the origin, location and magnitude and intensity oI the earthquake. We have
presented new methods oI seismic isolation and the comparison with conventional methods oI design
and seismically isolated structure. In addition, some examples oI seismically isolated structures, with
special emphasis on bridge construction, which is given Ieedback, the original results oI seismically
isolated bridges prototypic.

KEY WORDS: Earthquake, seismic isolation, research, design


OHBTE O 3EMOTPECHMA, CEH3MOHOIHJH H CEH3MOTEKTOHHHH

Karacrpo]annn semorpec xojn ce onnx ana orono y Janany nocraxao je na pasmnmane a
ce nemro nnme xaxe o semorpecnma, xojn cy oynex nsasnnann naxny yn, ann n crpax sor
pasopnnx nocnenna. Cronehnma je nno ysop Apncrorenono rymauene a cy semorpecn
nocnenna yrne orona. Cne o xaracrpo]annor nncaoncxor semorpeca 1755. ronne,
npeouanana o semorpecnma nna cy nno ycxe ]anracrnxe, a ne nocnenna nenocpenor
onaxana. Hanperxom nayxe nojana semorpeca nounne ce rymaunrn xao npnpona nojana
nonesana ca reonomxnm pasnojem, xoja nma ncxonmre y 3emnnoj xopn. omno ce o casnana a
je semorpec xparxorpajna nnpannja npoyspoxonana nopemehajnma n noxpernma y 3emnnoj
xopn n nnroc]epn, sor narnor ocnoahana eneprnje y ynyrpamnocrn 3eme, re xao raxna n
najneyronnja npnpona nojana sa uonexa, ounronana y yany rna, xoje moxe pasopnrn rorono
cne ycxe rnopennne y opehenom nopyujy. Hcrpaxnnanem semorpeca n cnnx neronnx
nocnenna je y omeny censmonornje, xoja je xpajem 19. nexa oxnnena snaran pasnoj, re ce cmarpa
a je ro oa cncremarcxor npnxynana noaraxa o semorpecnma, paspae reopnjcxnx ocnona o
pacnpocrnpany ranaca semorpeca n nacrojany a ce nspan nncrpymenr sa opehnnane rnana
rna sa npeme semorpeca. Voueno je a 3ema nnje cnya jenaxo censmnuxn axrnnna, n a
UDK: 624.042.7
624.21
Pregledni (nauni) lanak
570
nnrensnrer semorpeca na nexom mecry ne sanncn camo o yaenocrn ror mecra o ennnenrpa
semorpeca, nero n o npcre rna na rom mecry. Hpnmeheno je a cy omrehena ojexara
carpahennx na pacrpecnrom rny, yonmre nna neha o onnx, nnma cnnunnx, xojn cy nounnann na
xomnaxrnoj crenn.
Hs naneenor ce namehy mnora nnrana nesana sa nacranax n opany o semorpeca.
3emorpec nacraje xa unpcroha crene nnn cnna rpena nocrane mana o naxynennx rexroncxnx
nanerocrn, onocno xa crene nnme ne mory e]opmannjom nspxarn nanerocrn yspoxonane
rexroncxnm cnnama.Onn cy jaun mro cy unpmhe crene y semnnoj ynyrpamnocrn, a uemhn cy
mro cy jaue rexroncxe cnne. 3emorpecom ce sone n cam nponec paceana n nnpnpana 3emnne
nonpmnne npoyspoxonano pacnpocrnpanem enacrnuxnx ranaca xoje censmorpa]n sanncyjy. Tn
ypehajn ce xopncre a n ce openo xnnonenrap, ennnenrap n jaunna semorpeca.
Censmorpa]a nma nnme npcra. Iorono cnn onn xopncre cnojcrno nnepnnje, a canpemenn n
enexrpomarnercxe nnyxnnje ( Herak, 2005). Inane rna ce enexn ncronpemeno y rpn mehycono
ynpanna npanna.
Honnpane semorpeca ce npmn npema noannma o najmane rpn censmonomxe crannne, raxo a
ce yaenocr o crannne opehyje npema npemeny xamnena S - ranaca sa P - ranacnma.
Marnnrya nnn jaunna semorpeca je xonnunna ocnoohene eneprnje y xapnmry, a nspaxana ce
paom (y Hynnma). 3a mepene jaunne semorpeca xopncrn ce marnnryna nnn Pnxrepona cxana.
E]exrn semorpeca na nonpmnnn seme, onocno neron nnrensnrer opehyjy ce na ocnony
opehennx maremarnuxnx nspasa, nnn na ocnony nsn]epennnpane npnpoe n npcre omrehena
ojexara, raxo ce n o anac xopncre pasne cxane na ocnony xojnx ce moxe osnaunrn jaunna
semorpeca y ennnenrpy nnn na nexoj yaenocrn, xao n pasopnn yunnax.
Mory nn ce npennern semorpeecn? 3a caa ne, xparxopouno, ann mory yropouno. He, saro
mro ce semorpecn orahajy na ynnama na xojnma ce ne mory npmnrn nnxaxna mjepena, na cy
cna onaxana nocpena.
Canpemene meroe npornosa ce asnpajy na anannsn censmnuxor pnsnxa, re ce nonesyje
rexroncxa rpaha n censmnunocr. Ha ocnony rora ce nponenyje censmnuxn pnsnx n npmn
censmnuxo sonnpane, onocno mnxpopejonnsannja. Mnxpopejonnsannja je nponena ouexnnanor
nnrensnrera.
Anannsa censmnuxor pnsnxa sa norpee rpahena moxe ce e]nnncarn neponarnomhy nojane
semorpeca opehenor nnrensnrera n ouexnnannx nocnenna neronor enonana.
3emorpecn cy npno xaornune nojane, sa xoje ce ne sna xonnxe he jaunne nrn, jep ro sanncn o
pojnnx eraa paseoe nanerocrn na pacey xoje je nemoryhe nsmepnrn.
Hayuna mncao na noy acensmnuxor npojexronana n rpahena xoncrpyxnnja ce sacnnnana na rsn.
xonnennnonannom npncryny npojexronana n rpahena xoncrpyxnnja ornopnnx na ejcrno
semorpeca, xoje nonasn o nauena a xoncrpyxnnja jenom nononom xomnnannjnm nocnnocrn ,
xpyrocrn n xanannrerom ncnnannje censmnuxe eneprnje nonece enonane semorpeca es
pymena nnn nennxnx mrera. Oronop xoncrpyxnnja na semorpec npecrana cnojenpcran
nponem, jep je npennhane nonamana xoncrpyxnnja npn semorpecy je orexano sor
croxacrnuxe npomene semorpecnnx noxpera rna na xojem ojexar nounna, xao n croxacrnuxe
npnpoe marepnjana n came xoncrpyxnnje (Duan i sar., 2003), (Vucinic i sar., 2006).
Hpema nehnnn censmnuxnx nponnca sa naxnnje ojexre ce npennha nehe norpecno onrepehene,
xaxo n nnacrnune e]opmannje, a rnme n omrehena xoncrpyxnnje ojexra nne mro mane. Cne
ro oneno je o pasnoja neje o censmnuxoj nsonannjn xoncrpyxnnja, onocno o npeysnmany
xoncrpyxrnnnnx mepa, unja je cnpxa peynnpane enonana semorpeca na xoncrpyxnnjy
npomenom nennx nnamnuxnx cnojcrana, xaxo n ce neno nonamane no ejcrnom semorpeca
mro nnme sapxano y enacrnunom nopyujy, n na raj naunn na exonomcxn npnxnarnn nnno
cmannno omrehene xoncrpyxnnje, a rnme n rpomxonn canannje( Vucinic, 2002).


571
HOBE METOE CEH3MHuKE H3OHAHHJE OFJEKATA

Cnpxa onnx meroa je ocnrypane ojexara o semorpeca n xonrpona nnxonor nonamana sa
npeme nnamnuxor yrnnaja. One ce yrnannom sacnnnajy na nonehany npnrymena onocno na
nonehany xanannrera acopnnnje eneprnje cncrema, nomohy mnornx ypehaja unjn je saarax a
cney na mro many mepy, xonnunny censmnuxe eneprnje xoja ce ca remea npenocn na ropny
xoncrpyxnnjy cncrema. V ocnonn ce pasnnxyjy rpn nocrynxa: nacnnna xonrpona e]opmannja,
xoja npecrana ocnrypane o semorpeca es onohena excrepne eneprnje.
Axrnnna xonrpona e]opmannja, xoja npecrana xonrpony e]omncana ojexra xojn je
nonprnyr njemrauxoj noyn xoja nsasnna nanpesane, ox y mnpnom crany ocraje y nouernom
nonoxajy. Honyaxrnnna xonrpona e]opmannja xoja npecrana xomnnannjy nperxone ne (
Folic, 2005). Hacnnny xonrpony e]opmannja unne cncremn xojn y cen capxe enemenre nnn
cnpane xoje noceyjy moryhnocr sa ancopnnjy n ncnnannjy eneprnje, unjn ce ocnonnn
napamerpn ne menajy roxom npemena. Hoceyjy cnoconocr a axymynnpajy n rpome eneprnjy,
xao n a renepnmy cnne ornopa na ouexnnann cnoamnn yrnnaj. Axrnnnn cncremn xonrpone
capxe enemenre unjn ce napamerpn menajy roxom npemena, sanncno o oronopa xoncrpyxnnje n
censmnuxe noye, cxono cncremnma xonrpone. Onn npyxajy moryhnocr sa xonrpony oronopa n
ynpanane oronopom xoncrpyxnnje roxom npemena y mnpoxom ]pexnenrnom oncery, mro nx
unnn napounro noronnm sa xonrpony nnpannja ycne cnyuajnnx noya. Axrnnnn cncremn mory
a renepnmycnne ornopa xao ]ynxnnje nnme napamerapa xojn ce menajy roxom npemena. 3a
nnxono ]ynxnnonncane cy neonxonn noysann nsnopn eneprnje (Sekulovic, 2003).
Pacnnane eneprnje npn nnpannjn xoncrpyxrnnnnx cncrema, nacraje ycne rpena y nesama
enemenara n ycne panjannjcxor npnrymena y ocnonnnma xoncrpyxnnje. Hpnrymene xao
nnxepenrna xapaxrepncrnxa xoncrpyxnnjcxor cncrema moxe nrno yrnnarn na nerono nonamane
y roxy censmnuxe noye, re ce npemenom amnnnrye nnpannja cmanyjy. 3a npeme nnpannja
cncrema, xpos pasnnunre mexannsme eneprnja ce pacnna. Taa ce y nponecy npnrymena
mexannuxa eneprnja cmanyje n npernapa y pyre onnxe eneprnje, npe cnera y ronnorny (Simunic i
sar., 2007). Ta nojana cmannnana mexannuxe eneprnje sone ce ncnnannja, a cnne xoje ce npn rome
cynpocranajy
nnpnpany, sony ce cnne npnrymena. Ko onrepehena nsasnanor semorpecom npnrymene enyje
nonono na nonamane xoncrpyxnnje jep cmanyje amnnnrye, y xom cnyuajy ce janajy
xomnnannje pasnnunrnx rnnona npnrymena. Cnoamne npnrymene jana ce sor ornopa
menja (noa n nasyx) n sanemapnno je y onocy na ocrana npnrymena. 3a npeme nnpannja
xoncrpyxnnje, enacrnunn ranacn ce mnpe no nonynpocropy na xojem je xoncrpyxnnja ]ynnpana.
Taj naunn ncnnannje eneprnje sone ce panjannjcxo npnrymene n sanncn o xapaxrepncrnxa rna
n xoncrpyxnnje. Ono ce nonehana c nonehanem xpyrocrn xoncrpyxnnje, ]nexcnnnnocrn rna n
ynnom ]ynnpana, a cmanyje ce xo nnmnx ronona nnpannja. ox cy nnpannje y enacrnunom
nopyujy y xoncrpyxnnjn npeonnaana nncxosno npnrymene, xoje ce jana sor nncxosnnx
cnojcrana marepnjana a pacre c nonehanem ]pexnennnja nnpannja. Ono je exnnnanenr sa pyre
rnnone npnrymena, xao mro je xncrepesncno npnrymene, jep ce naxo maremarnuxn moennpa.
omnnnpa npn nennxnm, neenacrnunnm e]opmannjama, re moxe nrn snauajno n jean je o
najnrnnjnx ]enomena xojn omoryhanajy a xoncrpyxnnja es pymena npexnnn neoma jaxe
semorpece. Hpnrymena ce moennpajy xoe]nnnjenrnma xojn ce onjajy excnepnmenrannnm
nyrem. Hsop xoe]nnnjenra npnrymena je ocra necnrypan na npn neronom oanpy rpea nrn
neoma oaspnn, jep nrno yrnue na amnnnryy nnpannja n oronop xoncrpyxnnje, jep je ono jean
o nrnnx ]axropa xojn onpnnocn necnrypnocrn noaraxa, a rnme n pesynrara anannse xo
semorpecnor onrepehena.
Hacnnna xonrpona n axrnnno ynpanane nnamnuxnm nonamanem xoncrpyxnnja yrnannom ce
sacnnnajy na nonehany npnrymena onocno nonehana xanannrera acopnnnje eneprnje cncrema
nomohy mnornx ncnnarnnnnx cnpana n ypehaja. C osnpom na npnpoy n yspoxe nacranxa
572
censmnuxe noye, na ny ne moxemo enonarn. Ann ce na ejcrno o censmnuxe noye xoje he ce
npenern na xoncrpyxnnjy, moxe nocpeno yrnnarn npexo ojexra n rna.


KOMHAPAHHJA KOHBEHHHOHAHHHX METOA HPOJEKTOBABA H
CEH3MOH3OHOBAHOI OFJEKTA

V ocnonn xonnennnonannn mero npojexronana xonnnnnpan raxo a ce ocnnnannje nonore
npenoce y nocnnn ropnn crpoj, npn uemy je nn npojexronana a xoncrpyxnnja npyxa cnnama
semorpeca ornop, mro snaun, a mopa noceonarn saonoanajyhy nocnnocr, yxrnnnrer n
xpyrocr xojn sajeno ca macom n npnrymenem npecranajy ocnonne napamerpe o xojnx sanncn
oronop xoncrpyxnnje sa npeme jaxor censmnuxor ejcrna. V cynpornom, axo xoncrpyxnnja ne
noceyje nomenyra cnojcrna, rj. onoan xanannrer a ancopyje eneprnjy xoja ce npn
semorpecy npenocn ca rna na ojexar nperpnehe snarne e]opmannje cnnxa 1(Zakic, 1988).
Pa xoncrpyxnnje y onaxnnm cnryannjama je y neenacrnunom nopyujy, mro moxe onecrn o
nennx rpajnnx omrehena. Ono yxasyje na norpey a je nnamnuxn oronop xoncrpyxnnje
norpeno npennern jom y ]asn npojexronana, raxo a ce y xoncrpyxrnnom cncremy oesen
oronapajyhn poj yxrnnnnx enemenara xojn he yxasarn na moryhn mexannsam ryena nerone
crannnocrn.
Cnpxa nsonannje je a ce nnno cnna y nsononanom ojexry orpannun na jean nnxn nnno, re xo
peynnpana nnnoa saxren yxrnnnocrn ryn na naxnocrn. Hsononana xoncrpyxnnja moxe ce
rpernparn nnneapnoenacrnuno. Ona nehe nperpnern raxna omrehena, jep ce nomepana emanajy
na nnnoy nsonaropa, xojn y cnyuajy norpee mory nrn samenenn.



Cnnxa 1. 3rpae es n ca nsonannjom nocne semorpeca
Figure 1. Buildings with and without isolation aIter earthquake

ncnnannja eneprnje, xo xonnennnonannor meroa npojexronana, ynyrap nocnnor cncrema,
onnja ce xpos crnapane nnacrnunnx srnoona, re ce janajy mecrnmnuna omrehena. Hpnmenom
excrepnnx ncnnaropa eneprnje xpyrocr xoncrpyxnnje ce opxn naxon semorpeca. Ko raxnnx
ypehaja onoc cnna-e]opmannja cy jacno e]nnncane n ocrajy xoncranrne no nononennm
nnxnnunnm nanpesannma. Honehane nepnoa ojexra, xo xonnennnonannor meroa,
xapaxrepnme nacrajane nnacrnunnx srnoona n onaane xpyrocrn ojexra npaheno omrehenem
nerone xoncrpyxnnje.
Hpoyxenem nepnoa nsononanem ojexra moxe ce peyxonarn ypsane n sor rora
semorpecom nsasnane cnne y xoncrpyxnnjn cy mane ann ce e]opmannje snarno nonehanajy, a
mory ce cmannrn nonehanem npnrymena. Brere xo nsononana xoncrpyxnnje ce mnnnmnsnpajy
saxnayjyhn ]nexcnnnnomhy nexajena n ynorpen ncnnaropa eneprnje.

573
HEKH HPHMEPH CEH3MOH3OHOBAHHX OFJEKATA

Hpnmep censmnuxe nsonannje San Francisco City Hall retroIit, ypahen naxon omrehena xoje je
srpaa nperpnena y semorpecy Loma Prieta, 1989. ronne. 3rpaa je nonrnyra n caa ne ornue
rno nexn na 600 rymeno-uennuno-ononnnx nsonaropa. Vrpahena cy n 52 nncxosna npnrymnnaua.
Oxo srpae je nnarannja o 65 cm. pyrn npnmep censmnuxe nsonannje je USC onnnna y Hoc
Anhenecy, xoja je carpahena na censmnuxnm nsonaropnma. Toxom norpeca y Hoc Anhenecy 1994.
ronne axnenepannja rna nna je 0,49g, a na xpony onnnne saenexeno je camo 0,21g (]axrop
cmanena 1,8)! Hexn nannjenrn norpec nncy nn ocernnn, ox je ecerax cycennx onnnna nno
enxyncano n snarno omreheno. Hexe cy o nnx nne rpahene y cxnay ca canpemennm
(xnacnunnm) acensmnuxnm npnnnnnnma. Axnenepannja na xpony Olive View onnnne
(nesamrnhene) nna je 2,8 nyra neha nero na nnnoy rna! A nena? Amepnuxa ncxycrna ronope o
nonehany nene o 1 o 4! Tpehn npnmep xoncrpyxnnje rnna mocrona nnayxr Savio y xom cy
yrpahenn npnn npenocnonn moxona nponsneenn y FIP Industriale. Beh npexo 20 ronna
]ynxnnonnme es norpee sa opxananem. Hpnonrnn npenocnonn moxona nperpnenn cy
nsnecna noomana nnanem na xomnensnpane pasnnunrnx repmannnx excnansnja nsmehy
xnpaynnuxor ya n xeesa noomanajyhn rnme rpajnocr n noysanocr. Pesynrar rnx
nacrojana je n npaxrnuan moen ISOSISM xojn je cnennjanno pasnnjen sa nnayxr Rome-Florence,
a unja je nponsnona anac cranapnsonana.
Ono cy camo nexn npnmepn censmnuxe nsonannje mocrona npnmenenn na nopyujy Hrannje,
nope snauajnor poja y ocranom eny cnera (Vucinic, 2002) .

HOTPEFA 3A OFE3FETEBEM CHIVPHOCTH MOCTOBA

3or cnoje naxnocrn xoja nponsnnasn ns norpee a one xoncrpyxnnje n naxon ejcrna jaxor
semorpeca mopajy cauynarn cnojy ]ynxnnjy (Vucinic i sar. 2006), ycnonnnn cy nopacr
ncrpaxnnana y nnme ncrpaxnnauxnx nenrapa y cnery, a noceno y semama unje cy repnropnje
nonnpane y sonama nnrensnnnnx censmnuxnx ejcrana ( Vucinic, 2002), Honn 3enan, CA, Janan,
Hrannja, upannycxa, Pycnja, Ipuxa, ...
O nennxe naxnocrn sa cnrypnocr ojexra je nsop onnx ypehaja n nnxono ojennanane y jean
cncrem onpeme, nnn oe pehn cncrem opane, npn uemy ce xo nmensnonncana mopa ysern y
osnp cnojcrno cnaxe nojennaune xomnonenre. V xomnnannjn ca nexajennma mocra mopajy nrn
ncnynene n uernpn rnanne ]ase: npenoc neprnxannor onrepehena, nsononane xpos xopnsonranny
nonycrnnocr, ncnnannja eneprnje, npahane xoncrpyxnnje y npnonrnn nonoxaj. Hope narenra
GVKS cncrema, npo]. Pncrnh ca H3HHC-a je narenrnpao y oxnnpy ncrpaxnnauxor npojexra
,,Pasnoj nnonannjcxnx cncrema sa censmnuxy nsonannjy n xonrpony nnpannja e]nxacnnx sa
censmnuxy samrnry nonnx n censmnuxy pennrannsannjy nocrojehnx mocrona n srpaa' ML-
GOSEB-2 cncrem. Ona nnonannja nyn e]nxacan cncrem sa nsrpany nnpo-nsononannx n
censmo-ornopnnx mocrona n srpaa asnpan na mynrn-crenencxoj censmnuxoj peaxnnjn n
rnoanno-onrnmnsnpajyhem censmo-eneprercxom anancy. Hanme, cncrem asnpa na
xomnnonanoj nnxopnopannjn onrnmannnx censmnuxnx nsonaropa n onrnmannnx
mynrncrenencxnx npnrymnnaua ncnnaropa censmnuxe eneprnje, nocranennx nsmehy oner n
ropner crpoja mocra, crnapajyhn ycnone sa e]nxacny samrnry xoncrpyxnnja mocrona o ejcrna
jaxnx semorpeca. Ono mro onaj cncrem unnn cynepnopnnm jecre, mro ce y omeny axrnnne
xonrpone ne orne a ce xoncrpyxrnnnn cncrem nonama xao xnepnernuxn mexannsam,
ynanpehena (aanrnnnna) asna nsonannja xoncrpyxnnje, nesanncno o rora mro ce renepanno
cnpcrana y nacnnny xonrpony, crnapa moryhnocr sa nnmexparno menane nnamnuxnx
nep]opmancn cncrema y roxy neronor censmnuxor oronopa. Hornpa onom cy n pesynrarn
nsnpmennx ncrpaxnnana, (re je jean o yuecnnxa no n ayrop onor unanxa), censmnuxor
oronopa nporornncxor mocra npnmenom GOSEB-2 cncrema npn jaxnm semorpecnma, sa nehn
574
poj peannnx semorpeca n npomennn nnno axnenepannje 0,5g n 0,7g npexo penpesenrarnnnnx
anannrnuxnx recrona sa neron noyxnn n nonpeunn npanan sa oronope nomepana, psnne,
ypsana, npnxas npemencxor xncrepesncnor oronopa momenr-xpnnnna, rpancnepsanna cnna-
nomepane sa cne xomnonenre nnrerpannor cncrema (Byunnnh, 2005).
Hpnmenom ML-GOSEB-2 cncrema, na nperxonom npnmepy je oxasano a je pa xoncrpyxnnje n
npn onaxnnm censmnuxnm noyama, nnneapan, mro onaj cncrem npenopyuyje sa npaxrnuny
npnmeny.

3AKVuAK

3or snauaja na axryennocrn censmnuxe nsonannje saxyuax ce namehe cam no cen, jep ce
npnmenom cpecrana n ypehaja sa censmnuxy nsonannjy omoryhana snarna peyxnnja censmnuxnx
cnna, raxo a xoncrpyxnnja ocraje y enacrnunom nopyujy nonamana. To ce nocrnxe pasnnunrnm
onnnnma nacnnne n axrnnne xonrpone, y xojnma je axymynnpan snaran norennnjan sa
npenenrnnny samrnry xoncrpyxnnja o semorpecnnx ejcrana, re ncrpaxnnana rpea n ae
nacrannrn y oxnnpy nayunoncrpaxnnauxnx enarnocrn.


HHTEPATVPA

Vucinic, M., Razvoj i primjena sredstava za seizmicku kontrolu mostovskih konstrukcija, JDGK 11. KONGRES,
Vrnjacka Banja, 25-27. Septembar, 2002.
Byunnnh, M., Horennnjannn moxnocrn sa npnmena na nonn aanrnnnnn cncremn sa censmnuxa nsonannja
na narnn apmnpanoeroncxn mocronn, oxropcxa nceprannja, H3HHC, Cxonje, 2005.
Vucinic, M., Folic, R., Ristic, D., Savremeni pristup aseizmickom projektovanju konstrukcija-primjena bazne
izolacije kod mostova, Originalni naucni rad, Materijali i konstrukcije 49 (2006) 3-4, Beograd, str.21-34.
Duan, I., Li, F., Seismic Design Philosophies and PerIormance-Based Design Criteria, (p.5.1-5.35) in BESD.
Ed. W. F. Chenand I. Duan, CRC. Boca Raton, 2003.
Zakic, B., Sredstva za seizmicku izolaciju temelja zgrada, Izgradnja 4/88, Beograd, 1988.
Sekulovic, M., Kontrola vibracija konstrikcija usled zemljotresa, Originalni naucni rad, Izgradnja 57, Beograd,
2003.
Folic, R.,Aktivno, hibridno i poluaktivno upravljanje konstrukcija pod seizmickim dejstvima, Beograd, Tehnika-
Nase gradevinarstvo, br. 6, 2005. Str. 1-14.
Herak, M., Potresi i seizmologija, GeoIizicki odsjek, PMF, Sveuciliste u Zagrebu, 2005.
Simunic, Z. Dolanjski, A. , Elastomjerni lezajevi, Sveuciliste u Zagrebu, Gradevinski Iakultet, Zagreb 2007.
575


PRILOG SANACIJI I OJACANJU ZIDANIH OBJEKATA
Milutin Vucinic*

*,,SEIZMOKONSTRUKTOR' d. o. o., Jelfka Jlahovica 24, Podgorica
sei:mo-konstruktort-com.me

REZIME
U danasnjoj praksi sve smo vise suoceni sa rekonstrukcijama i ojacanjima postojecih zidanih objekata, pa se
u cilju doprinosa sto kvalitetnijem njihovom sprovodenju, u ovom radu osvrnulo na teorijski i prakticni
aspekt ove problematike. Komentarisana analiza rezultata staticke i seizmicke stabilnosti konkretnog
objekta. Konstatovano je da za potrebe kvalitetne izrade projekata sanacije nuzno raspolagati sa nizom
cinilaca koje postojeci objekti kriju u sebi, jer se samo tako moze ostvariti zadovoljavajuci uvid u njihovu
stabilnost, bez obzira na to sto PPZ pruza mogucnost koriscenja tehnicke dokumentacije o gradenju, ako
ona postoji.
KLJUCNE RECI: Sanacija , rekonstrukcija, ojacanje, seizmicka analiza
REHABILITATION AND STRENGTHENING OF MASONRY
BUILDINGS

ABSTRACT
In today's practice, all are Iaced with more reconstruction and reinIorcement oI existing masonry buildings,
and in order to contribute to the quality oI their implementation, in this paper examined the theoretical and
practical aspects oI this issue. Commented analysis oI static and seismic stability oI the speciIic item. It was
Iound that Ior high-quality development projects, rehabilitation is necessary to dispose oI a number oI
Iactors that existing objects are hiding in it, because the only way to achieve a satisIactory review oI their
reliability, regardless oI what EAPs allows the use oI technical documentation Ior the construction, iI it
exists.

KEY WORDS: rehabilitation, reconstruction, strengthening, seismic analysis

UVOD
U danasnje vreme pojacane seizmicke aktivnosti sve je cesca pojava zemljotresa, nazalost i ratova.
Zajednicke karakteristike su im rusilacka dejstva, cije su posledice, stradanje mnogih objekata i gubitak
ljudskih zivota. Nakon toga preostaje, jedino moguce, obnova, sanacija, rekonstrukcija ili ojacanje
objekata.
Pored pomenutog, potreba za ojacavanjem, posebno starih zidanih objekata, pojavljuje se i u slucajevima
njihovog sistematskog neodrzavanja, nesanaciji ranijih ostecenja, nekontrolisanih zahvata zbog prenamene
UDK: 624.042.7
Struni lanak
576
prostora, probijanje ili zazidivanje otvora i dr. Osim toga stari zidani objekti, sa vise aspekata ne
zadovoljavaju savremene zahtjeve u pogledu mehanicke otpornosti i stabilnosti u prvom redu na
seizmicka opterecenja.
Zato je za potrebe izrade kvalitetnog projekta sanacije nuzno sagledati niz cinilaca koje stari objekti kriju
u sebi, a najvazniji su mehanicka svojstva materijala od kojih su sagradeni (Krolo i sar. 2000). Ta
svojstva su, za zidane objekte kvalitet zidova, elemenata zidova i vezivnog sredstva. Takvi podaci su
projektantu sanacije od neprocenjive vrednosti. U suprotnom, vrednosti dobijene seizmickim proracunom,
treba posmatrati samo kao procenu stabilnosti objekta a ne i kao potpunu sliku naprezanja.
U navecem broju slucajeva najcesce se radi o objektima od istorijske vaznosti, cime se u toku sanacije
zahteva da se radovi izvode uz minimalna ostecenja elemenata konstrukcije.
Po samoj deIiniciji pojam sanacija upucuje na mere kojima se osteceni element ili konstrukcija dovode u
prvobitno stanje nosivosti i Iunkcionalnosti. Pod pojmom ojacanje, podrazumevaju se mere koje se
preuzimaju u cilju poboljsanja nosivih i deIormabilnih karakteristika elemenata i konstrukcija. Ojacanjem
se obuhvataju osteceni i neosteceni elementi, ovi drugi iz razloga sprecavanja ostecenja od predvidenih
razlicitih vrsta opterecenja i uticaja. Gruba podela mera za sanaciju i ojacanjemogla bi biti na mere koje se
primenjuju na pojedine elemente i mere koje se primenjuji na celu konstrukciju.

U ovom radu su analizirani rezultati staticke i seizmicke otpornosti zidane zgrade u Karadordevoj 6 u
Podgorici, koja je proizasla iz potrebe rekonstrukcije zbog prenamene prostora.

OPIS I KARAKTERISTIKE ZIDANOG OBJEKTA
U interesu stvaranja uslova za sprovodenje adekvatne analize uradene su arhitektonske podloge sa
zacrtanim ciljem korisnika, uz konstataciju da se radi o objektu zidanom od pune opeke u produznom
malteru, debljine konstruktivnih zidova 38 cm. Spratnost objekta je SuPr3Pk. Meduspratna
konstrukcija je polumontazna ab sitnorebrasta tavanica, sirine rebara 8cm, na osovinskom rastojanju
40cm, visine 24cm, debljine pritisne ploce 4cm. Krovna konstrukcija je, kao i meduspratne, polumontazna
sitnorebrasta tavanica, tipa ,,Avramenko'. Objekat je raden 50-ih godina proslog vijeka, u vrijeme kada
nisu postojali propisi za gradnju objekata u seizmickim podrucjima.
Nema podataka o karakteristikama ugradenog materijala, pa je u ovom slucaju provjera otpornosti
karakteristicnih nosivih elemenata, vrsena prema mogucnostima koje pruza PZZ u nedostatku
eksperimentalnih podataka, sto i autor ove analze smatra nedostatkom. Zahtjev investitora je da se u
srednjem zidu pomenutog stana izvrsi odgovarajuce prosirenje postojeceg otvora vrata, te na mjestu
prozora u sredini zida, prema Karadordevoj ulici, izvrsi rusenje parapeta i Iormira otvor za ulazna vrata, te
uradi ulazno stepeniste, cime bi se stvorili uslovi za privodenje prostora planiranoj namjeni.
OBRAZLOZENJE STATICKE I SEIZMICKE OTPORNOSTI ZGRADE
Staticki i seizmicki proracun konstrukcije predmetnog objekta je sproveden sa ciljem ostvarivanja sto
boljeg uvida u njegovu otpornost. Radi odredivanja pripadajuce seizmicke sile na elemente zida kod kojeg
je predvideno prosirenje otvora sproveden je odgovarajuci proracun. Metodom ekvivalentnog statickog
opterecenja sracunata je ukupna seizmicka sila za zahtijevani stepen seizmicke otpornosti.
577
Kod raspodjele seizmickog opterecenja na zidove uzeto je da seizmicke sile u cjelini primaju zidovi ciji se
pravci poklapaju sa pravcem djelovanja sile, zbog cinjenice, da zidovi koji se deIormisu upravno na svoju
ravan imaju mnogo puta manju krutost od zidova koji rade u svojoj ravni.
Buduci da je meduspratna konstrukcija polumontazna sitnorebrasta tavanica koja se smatra krutom
dijaIragmom, to je transverzalna odnosno seizmicka sila rasporedena na zidove srazmjerno njihovim
krutostima.
Seizmicke sile i naponi smicanja koji se javljaju u pojedinim elementima zidova sracunati su za
razmatranu proracunsku situaciju za oba pravca.
KOMENTAR REZULTATA SPROVEDENE ANALIZE
Rezultati pokazuju da naponi smicanja prelaze dozvoljenu granicu. Da bi pouzdanost ovih rezultata bila
veriIikovana, uradena je i provjera seizmicke otpornosti metodom dozvoljenih napona i metodom
granicnih stanja u skladu sa PZZ.
Rezultati dobijeni metodom dozvoljenih napona (za propisanu vrijednost napona) ukazuju da zidovi
zgrade, u oba pravca, ne posjeduju zadovoljavajucu otpornost za razmatranu proracunsku situaciju. Po
metodi granicnih stanja, nosivost zidova na smicanje za pravac X je na granicnom nivou, a za pravac Y
zadovoljava.
Medutim, kada su u pitanju obicne zidane konstrukcije, povoljnije je koristiti podatke dobijene metodom
dozvoljenih napona. Iz tog razloga, sracunate su transverzalne sile za dva ortogonalna pravca, koje zidovi
mogu da prihvate na osnovu dozvoljene vrijednosti glavnih napona zatezanja.
Pokazalo se da zidovi oba pravca, zadovoljavaju granicne uslove nosivosti zidova za gravitacina
opterecenja, ali da nisu ustanju da prihvate horizontalnu silu koja se javlja kao rezultat seizmickog dejstva
za zahtijevanu proracunsku situaciju.
Rezultati ove analize, koju treba posmatrati kao procjenu stabilnosti a ne i kao potpuno tacnu sliku
naprezanja u zidovima zgrade, ukazuju da u X - pravcu zidovi nisu u stanju da prihvate ostatak sile Q
x

3408,34 kN ili 32,183S, a u Y pravcu Q
y
2881,34 kN ili 27,207S, sto bi uz njihovu veriIikaciju
iziskivalo adekvatnu sanaciju zgrade. Zbog te cinjenice, da se ne bi narusio postojeci nivo staticke i
seizmicke stabilnosti zgrade predvidena je zamjena delova zida koji se ruse, odgovarajucim
armiranobetonskim okvirom, koji je opterecen pripadajucim gravitacionim opterecenjem i transverzalnim
silama koje ti djelovi mogu da prihvate na osnovu propisane, odnosno, dozvoljene vrijednosti glavnih
napona zatezanja.
Ono po cemu ovaj objekat ne ispunjava uslove propisane vazecim PTNIOVSP je broj etaza i na
pojedinim mjestima razmak zidova za ukrucenje i sirinu meduprozorskih stubova.
Postojeci otvor vrata u srednjem zidu od 1,02m, povecan je na 2,67m i ojacan odgovarajucim
armiranobetonskim ramom.
Izvrsena je i provjera nosivosti karakteristicne tavanice na dodatno opterecenje zbog prenamjene prostora
kao i provjera nosivosti nadprozonika na Iasadnom zidu gdje je prevideno stepeniste za ulaz u poslovni
prostor. Pokazalo se da postojeci elementi zadovoljvaju uslove prenamjene.
578
Komparacija pomjeranja pomjeranja elemenata 37 i 38 u zidu Z
4
i armiranobetonskog rama

11
ram
= ?p = 2,36 mm =
11
zld
= 2,47 mm
Izvrseno je odgovarajuce ankerovanje rigle okvira, vrhova i podnozja stubova sa postojecim serklazima,
veza delova zida i stubova je predvidena na ,,smorc', cime je ostvaren doprinos ukupnom kvalitet
konstrukcije objekta a time i njegovoj statickoj i seizmickoj otpornosti.
ZAKLJUCAK
Sprovedena racunska analiza je pokazala da je zgrada i poslije, izvodenja projektom predvidenih radov
ocuvala postojecu staticku i seizmicku otpornost u skladu sa Pravilnikom o tehnickim normativima z
izgradnju objekata visokogradnje u seizmickim podrucjima.
Pitanje sigurnosti zidanih objekata je veoma osetljivo pa je neophodno prije izrade projekta sanacij
zidanih objekata utvrditi kvalitet ugradenog materijala, neposrednim ispitivanjem na konstrukciji, odnosn
ispitivanjem uzoraka izvadenih iz konstrukcije. Koriscenje tih podataka u dinamickoj analizi stvaraju s
pretpostavke za pouzdanu ocenu otpornosti objekata na uticaje od dejstava koja se ocekuju u tok
eksploatacije.
Zgrade su, kako je u jednom od svojih zakljucaka naveo proI. dr Drazen Anicic: ,kao bolesnici -
jednostavnijim slucajevima lecimo ih sami ili uoceni nedostatak zanemarimo. Uslozenijim slucajevim
obracamo se strucnjaku'.

LITERATURA
Vucinic M., Staticka i seizmicka analiza zidane zgrade u ,Karadordevoj' 6, u Podgorici, ,Seizmokonstruktor' ,
Podgorica, 2009.
Galic J., Soric Z., Rak M., Ojacanje posmicno opterecenih zidanih zidova, GRADEVINAR, 4, Zagreb, 2007.
Krolo J, Rak M., Ispitivanje mehanickih svojstava gradiva zidanih gradevina, GRADEVINAR, 5 Zagreb, 2000.
579



ANALIZA URBANISTICKIH NORMATIVA
U FUNKCIJI URBANE REKONSTRUKCIJE

Jelisava Kalezic, Marija Jevric

Gradevinski fakultet Univer:iteta Crne Gore, Cetinfski put bb, Podgorica, felisavaac.me


REZIME

U radu se analiziraju neki od urbanistickih parametra koji odlucujuce uticu na kvalitet urbanog
prostora. U urbanistickom planiranju u Crnoj Gori ne postoje usvojeni urbanisticki normativi na nivou
PPR, odnosno prostornih planova opstina ili generalnih urbanistickih planova. Normativi koji se koriste
su strucne preporuke koje nijesu normirane od strane odredene strucne institucije, drzavne uprave i sl.
Urbana rekonstrukcija sadrzi istovremeno kompleksnost urbanistickog planiranja nove gradene sredine
i kopleksnost sagledavanja vrijednosti, potencijala i ogranicenja postojecih Iizickih struktura prostora
za koji se rade planovi urbane rekonstrukcije. Da bi se doslo do normativa, potrebno je saciniti
nomenklaturu urbanistickih parametara koji odlucujuce djeluju na kvalitet urbanog prostora, a zatim ici
na deIinisanje standarda i normativa za urbanu rekonstrukciju.

KLJUCNE RIJECI: urbana rekonstrukcija, urbanisticki parametri, urbanisticki standardi, urbanisticki
normativi, kvalitet urbanog prostora.


ANALYSIS OF URBAN PLANNING CONSTANTS
IN ORDER TO URBAN RECONSTRUCTION

ABSTRACT

The paper analyzes some oI the urban parameters that have a decisive inIluence on the quality oI urban
space. In urban planning in Montenegro there are no urban planning constants adopted at the Physical
Plan oI Republic and Physical Plan oI Municipality and Master Plans. The urban planning constants
that we are using are expert recommendations that are not standardized by any proIessional institution,
state administration etc. Urban reconstruction contains both the complexity oI urban planning oI new
built environment and complexity oI value insight, potential and limitations oI existing physical
structures oI space Ior which we are planning urban reconstruction. In order to reach the constants, it is
necessary to make the nomenclature oI urban parameters that decisively inIluence on the quality oI
urban space, and aIter that, to deIine standards and urban planning constants Ior urban reconstruction.

KEYWORDS: urban reconstruction, urban settings, urban developmnt standards, zoning standards, the
quality oI urban space.


UVOD

Svrha rada je iniciranje obimnijih istrazivanja urbanistickih standarda i normativa koje treba
uspostavljati, s jedne strane u procesu urbanistickog planiranja novih cjelina, a s druge strane radi
urbane rekonstrukcije postojecih Iizickih struktura.
UDK: 711 (497.16)
Pregledni (struni) lanak
580

U uslovima bitno promijenjenih vlasnickih odnosa nad gradevinskim zemljistem i uticaja trzista, vec
skoro dvije decenije stagnira, ili se na primjenjuje, ranija praksa primjene nekih urbanistickih
parametara. Istovremeno se ne primjenjuju nekadasnji usvojeni standardi i normativi, a ne postavljaju
ni novi u skladu sa promijenjenim ekonomskim, drustvenim, kulturoloskim, ekoloskim i dr.
zahtjevima. Analogno Iizickoj granici nosivosti neke konstrukcije, poslije koje moze doci do trajnih
deIormiteta ili loma i destrukcije, i urbani prostor ima odredenu nosivost koja moze biti destruisana
pretjeranim opterecenjem.

Da bi se postigao zeljeni kvalitet nekog urbanog prostora, kao cjeline ili pojedinih njegovih djelova,
neosporno treba zadovoljiti brojne parametre. Cesto broj potrebnih parametara koje treba sagledati
proizilazi iz konteksta odredenog urbanog prostora. Svaki od parametara bi trebalo da ima postavljen
standard iz koga proizilaze konkretni i obavezujuci normativi za planiranje i/ili rekonstrukciju
odredenih prostornih cjelina. Na primjer, za potrebe investiranja u nekretnine, cesto je najbitnija
potraznja i ponuda, a ne razlozi zivljenja u nekom naselju ili njegovom dijelu.

Kvalitete nekog urbanog prostora moguce je sagledati i kao razvojni potencijal, ali i kroz pragove
razvoja.
Konacno, kvalitet nekog (urbanog) prostora moze biti u simbolickim, emotivnim, estetskim, pa cak i
licnim, dozivljajima pojedinaca u tom prostoru ili prema njemu.


STEPEN URBANE UREDENOSTI I DEFINISANJE URBANISTICKIH PARAMETARA

Urbanitet je stepen uredenosti nekog urbanog prostora, odnosno neke stvorene sredine. To je
istovremeno mjera ostvarenog procesa urbanizacije neke sredine. Urbanitet neke stvorene sredine
obuhvata i ukupnu strukturu, ali se moze posmatrati i u odnosu na djelove neke urbane strukture.
Stepen uredenosti/ urbanosti je pokazatelj procesa urbanizacije, koji je deIinise preko vise aspekata:
demograIskog, socio kulturnog, socio-ekonomskog i prostorno Iizickog. Prostorno Iizicki aspekt
urbanizacije se bavi stvorenom sredinom u smislu inIrastrukture i suprastrukture, gustine izgradenosti,
gustine naseljenosti, saobracajne povezanosti i sl. Od navedenih aspekata procesa urbanizacije,
prostorno Iizicki se uzima kao pouzdan odraz urbanosti neke sredine.

Prostorno Iizicki aspekt neke stvorene ispoljava se kroz odredene urbanisticke parametre.
Postavicemo uslovnu podjelu tih parametara na dvije grupe: obfektivni i subfektivni urbanisticki
parametri. Objektivni su oni koji se izrazavaju preko numerickih vrijednosti i odnosa: gustine
stanovanja/ naseljenosti, indeks zauzetosti povrsina, indeks izgradenosti, opremljenost
inIrastrukturom, stepen motorizovanosti, komunalna opremljenost, potrosnja i kvalitet vode, povrsine
zelenila i dr. Subjektivni se izrazavaju opisno i preko uporedenja sa modelima koji su prihvaceni kao
primjeri dobrog kvaliteta ili dobrih rjesenja: privlacan javni gradski prostor, uskladena arhitektura i
prirodno okruzenje, humana urbanisticka rjesenja jedinice susjedstva i dr. Postoji dvojnost obje grupe
urbanistickih parametara. Grupa objektivnih urbanistickih parametara takode podlijeze subjektivnoj
procjeni (velike zelene povrsine u nekom naselju neophodno je odrzavati da bi bile privlacne za odmor
i rekreaciju, u protivnom mogu postati mjesta urbanog vandalizma). Takode, mnogi parametri iz grupe
subjektivnih parametara mogu biti i kvantiIikovani (postojanje tradicije setalista korza, ukazuje na
stariju urbanu matricu koja se ocuvala i predstavlja neki oblik socijalizacije novih clanova zajednice).

Sasvim je razumljivo da jedna zajednica donosi odluku o tome kakav urbani prostor zeli da izgraduje,
ocuva i unaprijedi i to se cini kroz prostorno i urbanisticko planiranje. Ipak, nacin na koji
konkretizujemo urbani razvoj ne sadrzi precizno iskazane urbanisticke parametre i na osnovu njih
581
utvrdene standarde i normative. Da li je pozeljan standard stanovanja da svaka porodica ima stan?
Nesumnjivo. Koja je neto povrsina povrsina po stanovniku pozeljna sa stanovista dostignutog stepene
razvoja zajednice? Zatim, ako se jedna urbana zajednica opredjeljuje za dobar javni saobracaj nece
izgradivati javne garaze u centru stambenih blokova na povrsinama djecijih igralista. Starosna
struktura stanovnistva se mijenja, kao i struktura porodice. Neizbjezno je da se i to sagleda kroz izbor
urbanistickih parametara (recimo uslovi stanovanja starih osoba u okviru postojecih gradskih zona
i.t.d. )

NEKI OBJEKTIVNI URBANISTICKI PARAMETRI

Namjera ovoga rada je da se razmotre neki od urbanistickih parametara koji u urbanistickoj teoriji i
praksi imaju visegodisnju ustaljenu primjenu.

Indeks :au:etosti (koristi se i izraz koeIicijent, a nakada se izrazava i preko procenata), odnosi se na
konkretnu urbanisticku parcelu, gradski blok ili zonu zahvata na koju se plan odnosi. Numericki se
izrazava kao kolicnik zbira horizontalnih gabarita objekata koji se nalaze na nekoj povrsini
(urbanisticka parcela, blok ili cijela zona) i ukupne posmatne povrsine. Ovim parametrom se utvrduje i
/ili planski usmjerava koliko je od povrsine (lokacije, bloka, zone) pod objektima. Po pravilu, u
regulacionim planovima: detaljni urbanisticki plan, urbanisticki projekat, lokalna studija lokacije,
indeks zauzetosti se obavezno iskazuje za svaku urbanisticku parcelu, Iunkcionalne cjeline zone
zahvata (blok) i za zonu u cjelini. Svaka promjena indeksa zahtijeva simultanu provjeru i uskladivanje
izmedu djelova i cjeline.
Indeks zauzetosti pokazuje koliko je slobodnih povrsina na raspolaganju za saobracajnice, parkinge,
zelene povrsine, djecija igralista, sportske terene, biciklisticke i pjesacke staze trgove i dr.

Indeks i:gradenosti ( iskoriscenost) se takode odnosi na konkretnu urbanisticku parcelu, gradski blok
ili zonu zahvata na koju se urbanisticki plan, ili analiza njegove realizacije, odnosi. Numericki se
izrazava kao kolicnik zbira bruto povrsina svih nadzemnih etaza svih objekata koji se nalaze,ili
planiraju, i ukupne posmatrane povrsine (urbanisticke parcele, bloka ili zone).

U Crnoj Gori, utvrdivanje indeksa izgradenosti i indeksa zauzetosti je obavezano Zakonom o
planiranju i uredenju prostora (Sl. list RCG 28/05), za detaljni urbanisticki plan i urbanisticki
projekat. Nije navedeno da je obavezno utvrdivanje ovih parametara i kod studije lokacije i lokalne
studije lokacije, ali se ono podrazumijeva iz karaktera ovih planskih dokumenata kao regulacionih.
Vazeci Zakon o planiranju i uredenju prostora RCG (Sl.list RCG 28/05) nije izricit u kojim
slucajevima treba podzemne etaze ukljuciti u obracun indeksa izgradenosti. U cl.10. Zakona je
navedeno: - prostor je sastav Iizickih struktura iznad i ispod zemljine povrcine, do kojih dosezu
neposredni uticaji ljudske djelatnosti; sto znaci da postoji osnov da se podzemne etaze (garaze,
magacini, prostorije sa razlicitim postrojenjima) uzimaju u obracun.
U dosadasnjoj urbanistickoj praksi to nije bio slucaj. U uslovima sve veceg pritiska investitora na
atraktivnije gradske lokacije i znatne konjukture izgradnje stanova i poslovnog prostora na tim
lokacijama podzemne etaze se intenzivnije koriste i sve cesce se radi i dvije i vise podzemnih etaza.

Doslednim razmatranjem urbanistickog parametra izgradenosti prostora, tj. indeksa izgradenosti, zatim
postavljanjem standarda na nivou GUPa konkretne zajednice (iako je imalo mjesta i opravdanosti da
se ovaj i drugi standardi utvrde i na nivou PPR) i utvrdivanjem obavezujucih normativa u skladu sa
odredenim Iunkcionalnim zonama moze se upravljati urbanim razvojem u smislu povecanja
urbaniteta.

582
Gustina nastanfenosti je vazan urbanisticki parametar, ali samo za one zone koje sadrze stanovanje. U
praksi je najcesce stanovanje povezano sa drugim urbanim Iunkcijama centralnim sadrzajima,
proizvodnjom, servisima, ali su i brojne gradske zone koje ne sadrze stanovanje.

U periodu striktne Iunkcionalne podjele gradskih zona prema principima Atinske povelje (Povelja je
usvojena 30-tih godina 20.v., ali siroko primijenjena nakon II svj. rata, sve do kraja sredine 80-tih
godina 20.v.). Krajem 70-tih godina su pocela ozbiljna preispitivanja ostvarenih urbanistickih
koncepata po principima Atinske povelje. Cesto korisceni izraz gradovi spavaonice odrazava
drasticnu Iunkcionalno prostornu podjelu koja je znatno udaljila nova naselja od istorijskih gradskih
jezgara u kojima su, po pravilu, bili skoncentrisani centralni sadrzaji.

Insolacifa je urbanisticki parametar iz grupe objektivnih parametara koji je u novijoj (a narocito u
vrijeme promjene drustvenog sistema i vrednosnog sistema zajednice) urbanistickoj praksi veoma
zanemaren. Ovo je paradoksalno, jer je to najstariji urbanisticki parametar u istoriji ljudskih naselja.
Jos od praistorije, za naselja su birane prisojne padine kao najbolje lokacije.

I pored toga sto postoje strucni standardi i normativi u pogledu insolacije (narocito je vazno)
stambenih zgrada, Zakon o planiranju i uredenju prostora i Zakon o izgradnji objekata uopste ne
pominju obavezu postovanja minimuma insolacije stambenih prostorija. Ako bi se primijenio strucni
kriterijum, za nase podneblje, da je neophodno obezbijediti minimum direktnog osuncanja za
stambene prostorije u trajanju od 2 sata na dan zimskog solsticija, realno je pretpostaviti da veliki broj
savremenih stanova ne bi zadovoljio taj kriterijum (jednostrano orijentisani stanovi sjevernih
orijentacija, zasjenceni stanovi bilo morIologijom samog objekta, bilo drugim objektima ili
morIologijom terena i dr.).

U urbanoj rekonstrukciji postojecih Iizickih struktura dosljedna primjena ovog vaznog urbanistickog
parametra nece biti jednostavna.

Provfetravanfe gradenih struktura, zgrada i prostorija je urbanisticki parametar koji je do krajnosti
zapostavljen. Istovremeno je veoma vazan za komIor koriscenja nekog prostora na svim nivoima:
urbanog kompleksa, zgrade i prostorije. Takode je i u Iunkciji dobre energetske eIikasnosti.

Energetska efikasnost zgrade, urbanog sklopa i planske zone (urbane cjeline) jos ne postoji u domacoj
urbanistickoj i planerskoj praksi i odgovarajucim propisima kao deIinisan urbanisticki parametar. Iako
u Crnoj Gori postoji vise istaknutih istrazivaca u ovoj oblasti, skoro je zanemarljiv broj realizovanih
objekata, a sto se tice urbanistickih planova, ne postoji primjer dosledno primijenjenih principa
energetske eIikasnosti.
U ovom radu je samo namjera ukazivanja na potrebu da se energetska eIikasnost zgrada i naselja
deIinise kao urbanisticki parametar, utvrde standardi i normativi za primjenu.

Po sebi je jasno da ce ovaj parametar imati veliki znacaj u donosenju odluka o urbanoj rekonstrukciji.
Takode i u urbanistickim i Iinansijskim planovima urbane rekonstrukcije. Moze se ocekivati da se
uspostave modeli urbane rekonstrukcije koj ce se obezbjedivati koriscenje obnovljivih izvora energije
u prostornim cjelinama koje se rekonstruisu. Takode se moze ocekivati da odlucujuci razlog urbane
rekonstrukcije bude povecanje energetske eIikasnosti. Svjedoci smo da kod rekonstrukcije
pojedinacnih objekata ovo postaje princip. Za veliki dio prostora Crne Gore koriscenje sunceve
energije nesumjivo postaje vazan uslov. Iz ovoga uslova slijedi preciziranje urbanistickih parametara i
normativa koji ce biti obavezujuci. U vecini slucajeva se radi o poznatim parametrima kao sto su:
orijentacija objekta u smislu najbolje insolacije i najbolje zasticenosti od vjetra; rastojanja izmedu
objekata; geometrija objekata.
583

NOVIJA PLANERSKO URBANISTICKA PRAKSA U REPUBLICI CRNOJ GORI

U urbanistickoj praksi u Crnoj Gori nije uspostavljen sistem nomenklature i valorizacije urbanistickih
parametara iz kojih zatim slijede standardi i normativi koji bi se preporucivali ili bili obavezujuci. Ovo
ni u kom slucaju ne znaci da se u praksi ne koristi odreden broj urbanistickih parametara, pojavljuju se
i novi, na osnovu kojih se rade i ocjenjuju urbanisticki planovi. Medutim, sistem usvojenih
urbanistickih standarda i normativa nije uspostavljen.

Moze se konstatovati da je jedini cjelovit strucni dokument te vrste u RCG, studija Standardi servisa
:a planiranfe gradskih naselfa, uradena 1970.g. za GUP Titograda iz 1974.g. (obradivac GUP-a
RZUP, autor studije arh. B. Milic). Ova studija je radena nakon dragocjenog urbanistickog iskustva iz
ucesca u projektu Juzni Jadran i moze i danas da posluzi kao solidna osnova za uspostavljanje
standarda i normativa za urbanisticko planiranje u Crnoj Gori.

U novijoj planerskoj praksi je tendencija da se daje veca sloboda investitorima u razvoju programa i
oblikovanju prostora. U tom smislu, vec urgentna potreba deIinisanja urbanistickih parametara na
osnovu kojih se planira koriscenje prostora ili urbana rekonstrukcija, kao i utvrdivanje standarda i
normativa u toj oblasti neophodan je uslov za sprecavanje rastuce opasnosti od entropije urbanog
prostora. Cest je slucaj promjene nekog konkretnog urbanistickog parametra u okviru jedne zone, koja
se se ne provjerava na nivou gradskog rejona ili grada. Konkretno, najcesci slucaj je znatno povecanje
stepena (indeksa) izgradenosti prostora, motivisano maksimalnim iskoriscenjem gradevinskog
zemljista i proIitom od prodaje novog stambenog i poslovnog prostora. To su poznati mehanizmi
svuda u svijetu, ali ih gradske uprave usmjeravaju za podizanje stepena uredenosti grada.

Pojacano interesovanje stranih i domacih investitora za gradnju u ambijentalno najvrednijim djelovima
Republike, ukazuje da je hitno deIinisati i one urbanisticke parametre koji se odnose na kvalitet
pejzaza, urbanu morIologiju, kulturoloski, pa cak i emocionalni znacaj nekog prostora za gradane
(primjer najnovije polemike oko eventualne izgradnje novog sakralnog objekta na Cetinju).

Proklamovanjem Crne Gore kao ekoloske drzave neminovno je trebalo preispitati i urbanisticke
parametre u tom kontekstu, a nakon toga i standarde i normative za prostorno i urbanisticko planiranje.
Ovo za dvije decenije nije ucinjeno, te predstavlja posebno podrucje istrazivanja. Isto sto vazi za
urbanisticko planiranje u ovom slucaju vazi i za urbanu rekonstrukciju.

Konacno, razlicita dokumenta EU, koja za sada mogu biti posmatrana kao tendencije ili preporuke,
uskoro ce biti obavezujuca i za Crnu Goru, i u oblasti planiranja, uredenja i koriscenja prostora.
Razvoj ruralnih podrucja i naselja, i potreba za urbanom rekonstrukcijom, u kontekstu navedene
najasne i neobavezne primjene odredenih urbanistickih normativa i standarda, posebno je podrucje
koje zasluzuje obimno istrazivanje i na osnovu toga utvrdivanje urbanistickih parametara sa raznim
stepenima obaveznosti, a na osnovu njih standarda i normativa.


ZAKLJUCAK

Dokument Prostornog plana RCG ne sadrzi nikakve preporuke u smislu nomenklature urbanistickih
parametara koji ce biti primjenjivani na ostalim nivoima izrade prostorno planske dokumentacije.
Takode ni preporuke obaveznosti primjene urbanistickih parametara kod izrade novih planova. Samim
tim ne postoje ni preporuke nomenklature urbanistickih parametara koji ce biti primjenjivani kod
urbanisticke rekonstrukcije.
584

Ovakva situacija se moze razrijesiti samo hitnim, koordinisanim strucnim djelovanjem, kako bi se
sacinio dokument iz koga proizilaze urbanisticki standardi i normativi za planiranje i uredenje
prostora, ali i za ocjenu kvaliteta urbanog prostora i razlicite prakticne svrhe (procjene vrijednosti
nekretnina, investicione odluke i sl.). Nakon toga bi se deIinisali okvirni urbanisticki normativi i
standardi za urbanu rekonstrukciju. Podrazumijeva se da bi se speciIicni urbaniskiki normativi bazirali
na okvirnim uzimajuci u obzir kontekst konkretne gradene sredine za koju se radi urbana
rekonstrukcija.


LITERATURA

Kalezic, J.; Jevric, M.: Analiza nekih urbanistickih parametara u cilju uspostavljanja urbanistickih standarda i
normativa za savremeno urbanisticko planiranje, Naucni skup GNP 2008, Zbornik radova, Zabljak 2008.
Kalezic, J.; Jevric, M.: Fractals in urban space, XXV Medunarodna naucna konIerencija ''Mongeometrija 2010'',
Beograd, Zbornik radova
Milic, B.: Studija standardi servisa za planiranje gradskih naselja, RZUP, Titograd 1970.
Medunarodni naucni skup Odrzivi prostorni razvoj gradova, Tematski zbornik radova, I i II, IAUS, Beograd,
2008.
Prostorni plan RCG, Montenegroinzenjering, Podgorica, 2007.g.
Socio-urbani aspekti stanovanjske izgradnje s stalisca clovekovih potreb in nacina poselitve v urbanih naseljih,
Urbanisticni institut SRS i Institut za sociologijo in IilosoIijo pri Univerzi v Ljubljani, Ljubljana, 1979.
Stojkov, B.: Plan i sudbina grada, Gradevinska knjiga, Beograd,1992.
Toskovic,D.: Urbani dizajn, Urbanisticki zavod Republike Srpske, Banjaluka, 2000.





585



MOGUCNOSTI FRAKTALNE GEOMETRIJE U
ANALIZI URBANE FORME I KONTROLI URBANE
PROMJENE

Marija Jevric, Jelisava Kalezic

Gradevinski fakultet Univer:iteta Crne Gore, Cetinfski put bb, Podgorica, marifafac.me


REZIME

Nova saznanja o teoriji haosa, kompleksnosti i Iraktala su doprinjela da se grad posmatra na nov nacin:
kao kompleksan sistem koji kroz svoju Iormu maniIestuje odredeni red/zakonitost, sagledivu kroz
razlicite razmjere. Fraktalna geometrija obezbjeduje preIinjen pristup istrazivanju urbanomorIoloske
kompleksnosti, odnosno Iunkcionalnog i morIoloskog razvoja neke urbanisticke cjeline i sve
mogucnosti njene primjene u oblikovanju grada se tek istrazuju. U ovom radu se istice znacenje i
znacaj Iraktalne dimenzije kao parametra za identiIikaciju i klasiIikaciju urbanih matrica, ali i za
analizu vec nastalih ili tek planiranih promjena u njima. Navode se i jos neke mogucnosti Iraktalne
analize i najznacajniji autori koji su se bavili ovom tematikom.

KLJUCNE RIJECI: urbana Iorma, kompleksnost, Iraktalna geometrija, Iraktalna dimenzija


FRACTAL GEOMETRY OPPORTUNITIES IN ANALISYS OF
URBAN FORM AND URBAN CHANGE MONITORING


ABSTRACT

New knowledge about the theory oI chaos, complexity and Iractals have contributed to the city have
been observed a new way: as a complex system that maniIests a order/legality that can be observed in
diIIerent scales. Fractal geometry provides a sophisticated approach to research morphological
complexity, and Iunctional and morphological development oI some urban patterns, and all possibility
oI its use in shaping the city is still investigating. This paper highlights the signiIicance and importance
oI the Iractal dimension as a parameter Ior identiIication and classiIication oI urban pattern, but also Ior
the analysis already occurred changes in them as well as those near planned. It also mentioned some
more possibilities oI Iractal analysis and the most important authors who deal with this topic.

KEY WORDS: urban Iorm, complexity, Iractal geometry Iractal dimension


UVOD

Ako geometriju shvatimo kao odlicno sredstvo interpretacije prostornih objekata, procesa i principa i
primjenimo je na odnos prostorno-Iizickih kvaliteta gradenih struktura i prirodne sredine, otvaramo
polje za mnoga istrazivanja. Znajuci da je geometrija veoma stara pa time i istrazena, i relativno
UDK: 711.41
Pregledni (struni) rad
586
hermeticna naucna disciplina, glavna istrazivanja u toj oblasti bi trebalo da idu u pravcu
multidisciplinarne sinteze Iundamentalnih geometrijskih i istrazivanja primjenjenih u drugim naucnim
i strucnim oblastima.

U ovom radu se povezuje Iraktalna geometrija sa urbanizmom, jednom od mnogih naucnih disciplina
koje proucavaju kompleksne Ienomene, u ovom slucaju gradove. Iako nema generalno prihvacene
deIinicije za termin kompleksnosti, razni teoreticari kompleksnosti su identiIikovali razlicite
karakteristike kompleksnih sistema. Svaka od njih moze biti razmatrana u gradskim sistemima i
povucene su potrebne analogije. Zato ,,su gradovi idealni kandidati za primjenu Iraktalne geometrije``
(Batty, 2008).


GRADOVI KAO KOMPLEKSNI SISTEMI

Ljudsko shvatanje grada se kontinuirano mijenjalo kroz istoriju: od idealnih gradova renesanse,
gradova tzv. ciste geometrije, pa do prije stotinu godina, gradovi su razumijevani i planirani kao
Iizicki arteIakti sa arhitekturom-estetikom kao dominantnim Iaktorima. Takva gledista se mijenjaju
sezdesetih godina proslog vijeka, kada se paznja Iokusira na institucionalnu strukturu gradova i
socijalne procese u njemu. Danas je siroko prihvaceno stanoviste da su gradovi ogledala drustva i
kulture uopste, a uspostavljanje veze spacijalne Iorme sa socijalnim procesima nije jednostavno, iako
znamo da je Iizicka Iorma grada rezultanta socio-ekonomskih procesa i uslova/ogranicenja koja
namece prirodna i gradena sredina.

Nova saznanja o kompleksnim sistemima su doprinjela da se grad ne dozivljava kao jednostavan,
ureden sistem, pravolinijske geometrije i struktura, vec kao kompleksan organizam koji kroz svoju
Iormu maniIestuje odredeni red/zakonitost, sagledivu kroz razlicite razmjere. Zasto gradove
dozivljavamo, vise nego ijednu drugu ljudsku tvorevinu, kao zive samoorganizujuce sisteme, koji ne
mogu biti opisani konvencionalnim linearnim i mehanickim principima? Jer nisu u pitanju samo
vizualne, nego i sistemske analogije gradova sa organizmima, pa gradove mozemo posmatrati kao
otvorene, zive sisteme, a procese unutar njih kao samoregulisuce, samogenerisuce i samoorganizujuce.
,,Gradove treba identiIikovati, razumijevati i tretirati ne kao jednostavne mehanicke sisteme ni kao
neorganizovane kompleksne sisteme, vec kao ,,organizovanu kompleksnost``(Jacobs, 1961).


FRAKTALNA GEOMETRIJA

Od sedamdesetih godina proslog vijeka, prisutna je ideja da iza haosa, diskontinualnosti i nepravilnosti
koje na prvi pogled karakterisu prirodnu sredinu, lezi pravilan poredak beskonacne kompleksnosti, pa
da u tom smislu, svijet treba posmatrati kao veliki Iraktal! Neravne karakteristike prirode ne mogu se
simulirati pomocu glatkih Iormi euklidske geometrije (Mandelbrot, 1985), pa Iraktalna geometrija,
nasuprot euklidskoj, nudi mnogo bolje metode za opisivanje prirodnih objekata. Pojam Iraktala uveo
je Mandelbrot 1975. godine, a svojim poznatim djelom ,Fraktalna geometrija u prirodi' 1985., otvorio
siroko polje primjene ove vrste geometrije.

Fraktal je ,,hrapav ili izlomljen geometrijski oblik koji moze biti izdijeljen tako da je svaki njegov
dio, bar priblizno, umanjena kopija cjeline' (Mandelbrot, 1985). Fraktali se izrazavaju algoritmima
kojima se slozeni oblici mogu svesti na Iormule koje opisuju jednostavne geometrijske transIormacije
kao sto su skaliranje, translacija, rotacija i reIleksija. Nastaju i primjenom iterativnih Iunkcionalnih
sistema u kojima se generator sastoji od jedne ili vise skaliranih kopija inicijatora.

587
Poslednje dvije decenije, Iraktalna geometrija je napravila prodor u mnoge nauke i umjetnosti, a
gradovi su tek naceto podrucje istrazivanja Iraktala. Iako ima primjera srednjovjekovnih gradevina,
gdje je koriscena nesvjesno, Iraktalna komponenta u arhitekturi dobija svoju naucnu podlogu tek u
savremenim projektima. ,,Fraktalna geometrija obezbjeduje jedan preIinjen pristup istrazivanju
urbanomorIoloske kompleksnosti, odnosno Iunkcionalnog i morIoloskog razvoja neke urbanisticke
cjeline' (Kalezic i sar., 2010) i sve mogucnosti njene primjene u oblikovanju grada se tek istrazuju.


PRIMJENA FRAKTALNE GEOMETRIJE U URBANIZMU

Razna istrazivanja na polju geograIije, demograIije, urbane morIologije...u sintezi sa naglim razvojem
Iraktalne geometrije poslednje decenije i mogucnostima za njenu primjenu, dovela su do tvrdenja da
euklidska geometrija ne moze opisati sustinsku kompleksnost unutar gradskog tkiva. Glavni nedostaci
ove geometrije uocavaju se u tome sto ona ne moze opisati nepravilnosti koje postoje u gradu ili
dijelovima grada koji su nastali bez prethodno donesenog plana. Za razliku od planiranih urbanih
matrica, tzv. ,,organski' gradovi ne nastaju odjednom, oni bivaju generisani, ,,korak po korak, segment
po segment, usled odluka velikog broja pojedinaca, prilagodavajuci se uslovima sredine i socio-
ekonomskim Iaktorima, a svaka od potencijalnih gresaka je korigovana adaptacijama i promjenama
geometrijskih karakteristika, sto organski nastalim Iormama daje poseban kvalitet, koji je rezultat
samogenerisucih procesa i koji mozemo okarakterisati kao kompleksnost' (Longley i sar., 1994).
Geometrija koja reprezentuje tu kompleksnost je Iraktalna geometrija.

Kada govorimo o primjeni Iraktalne geometrije u analizi urbane Iorme i kontroli promjene urbane
matrice, moguce je vise pristupa. Svi se zasnivaju na kvantiIikovanju kompleksnosti Iorme, mjerenjem
Iraktalne dimenzije posmatrane urbane matrice. Fraktalna dimenzija se deIinise kao eksponent broja
samoslicnih dijelova Iigure/objekta u koji se objekat moze ,,usitniti' odredenim Iaktorom skaliranja.
Fraktalna dimenzija moze biti mjerena jednom od nekoliko poznatih metoda, ili pomocu soItvera
zasnovanih na istim. Dobijena Iraktalna dimenzija neke urbane matrice predstavlja mjeru
kompleksnosti te matrice, ,,koliko dobro ona ispunjava prostor'. Dosadasnja mjerenja na primjerima
velikih gradova Milana, Bazela, Soluna i Valonije (Caglioni i Giovanni (2003), Tannier i Pumain
(2005), Lagarias (2007) i Thomas (2007), redom) pokazala su da Iraktalne dimenzije planski nastalih
gradova (ili njihovih dijelova) i onih koje nazivamo organskim, se razlikuju te mogu biti kriterijum za
identiIikaciju i klasiIikaciju urbanih matrica. Pomenimo da se Salingaros (2003) bavio Iraktalnoscu
gradskih mreza, Cooper i Stamps (2005) gradskih obrisa, a Cooper i Ostrochi (2008) ulicnih vizura.
Batty i Longley (1994) su izucavali Iraktalnost gradova ali sa aspekta gustine naseljenosti, dobivsi
kao rezultat svojih istrazivanja, metode simulacije rasta urbane Iorme.

Takode, Iraktalna dimenzija odredene urbane Iorme se moze pratiti kroz vrijeme, odnosno analizirati
njena promjena usled promjene same Iorme, tj. urbanih intervencija na njoj u manjoj ili vecoj razmjeri.
Uporedenjem ovih Iraktalnih dimenzija, uocava se da urbane intervencije velikih razmjera smanjuju
kompleksnost, narusavaju prepoznatljivu Iormu i identitet mjesta, i generalno se potvrduje tvrdenje
KristoIera Aleksandera (Pattern Language) da primjena linearne geometrije na stari, organski kontekst
urbane matrice, radikalno mijenja njegove Iizicke karakteristike i neminovno dovodi do mnogih
gresaka.

U tom smislu, Iraktalna analiza moze biti od pomoci planerima da pouzdanije mjere stepen Iizicke
promjene, prilikom donosenja vaznih odluka o prostoru, tj. da kvantitativno procijene Iizicki uticaj
koji urbana intervencija uvodi u postojece urbano tkivo. To se moze postici ,,docrtavanjem' mogucih
rjesenja na postojece snimke ili crteze naselja koje analiziramo. Provjerom vrijednosti novodobijene
588
Iraktalne dimenzije, vrsi se procjena kvaliteta ponudenog rjesenja u smislu ocuvanja
kompleksnosti/identiteta posmatranog urbanog tkiva.


ZAKLJUCAK

Euklidska geometrija, geometrija pravih linija i glatkih Iormi, ne moze opisati Iizicke i Iunkcionalne
aspekte u gradu koje se karakterisu kao organske promjene. Skorasnji razvoj teorija kompleksnosti,
haosa i Iraktala otvorila je mogucnosti istrazivanja kompleksnih sistema, a upoznavanje karakteristika
tih sistema i njihovih (ne samo vizuelnih analogija) sa gradskim sistemima, doveo je do razmatranja
mogucnosti primjene Iraktalne geometrije, geometrije kompleksnosti, na gradove.

Fraktalni koncept planiranja, ciji je jedan dio i odredivanje Iraktalne dimenzije urbanih matrica u cilju
dobijanja kvantitativne mjere Iraktalnosti, moze biti Iormula za dostizanje onog stepena
raznolikosti/kompleksnosti koji je prepoznat kao esencijalni Iaktor ljudskog dobrostanja u gradenoj
sredini. Naravno, koriscenje euklidskih principa prilikom projektovanja je neminovno, ali uvijek treba
imati u vidu da veca razmjera urbane intervencije znaci manju sansu tzv. generisanog razvoja matrice,
gdje je svaki element proizvod adaptacije na lokalne uslove, a krajnji rezultat je Iraktalni kvalitet,
slican onom na koji nailazimo kod prirodnih Ienomena.


LITERATURA

Batty, M.: Cities as Complex Systems: scaling, interactions, networks, dynamics, and urban morphology (2008)
|online|
Falconer, K.: Fractal Geometry: Mathematical Foundations and Applications, John Wiley & Sons Ltd., 2003
Falconer, K: Techniques in Fractal Geometry, John Wiley & Sons Ltd., 1997
Frame, M., Mandelbrot, B.: Fractal Geometry, Yale University Course (online)
Kalezic, J.: Razvoj naselja, skripta, Gradevinski Iakultet UCG, Podgorica, 2003
Kalezic, J., Jevric, M.: Fractals in urban space, Zbornik radova XXV Medunarodne naucne konIerencije
''Mongeometrija 2010'', Beograd, 2010.
Longley, P., Batty, M.: Fractal Cities: A Geometry oI Form and Function, Academic Press, San Diego, CA and
London, 1994.
Mandelbrot, B.: The Fractal Geometry oI Nature, W.H. Freeman and Company, 1982.
Radovic, R.: Forma grada, Orion Art, Beograd, 2005.
Salingaros, N., Padron, V.: Ecology and the Fractal Mind in the New Architecture (2000) (online)
589



STARI KAMENI MOSTOVI U HERCEG NOVOM,
VLADICIN MOST (ISTORIJAT, ANALIZA STANJA,
OSTECENJA)

Olivera Doklestic*, Mirko Balabusic**

* Jodacom d.o.o., Tivat, Selfanovo, Novo naselfe bb, e- mali. olidokt-com.me
**Biro K, Herceg Novi, Marka Cara 12, e-mail. balamit-com.me

REZIME

U ovom radu, koji je nastao kao plod istrazivanja, dat je osvrt na stare kamene mostove na podrucju
Opstine Herceg Novi, koji se vezuju jos vladavinu cara Dusana, zatim za tursku, mletacku, Irancusku i
austrougarsku upravu do doba 20 vijeka. Detaljan prikaz stanja dat je za most Vladike Ljubibratica
,Vladicin most'. ,Vladicin most', ovakav kakav postoji danas, izgraden je u doba kratke Irancuske
uprave Bokom Kotorskom i Herceg Novim, pocetkom 19 vijeka. Dato je lokacijsko odredenje, istorijski
pregled, analiza stanja i ostecenja ,Vladicinog mosta' kao i sanacione mjere koje treba preduzeti za
ocuvanje ove vrijedne i lijepe gradevine.

KLJUCNE RIJECI: stari kameni mostovi, ,Vladicin most', Herceg Novi, analiza stanja


OLD STONE BRIDGES IN HERCEG NOVI, BISKOP`S
BRIDGE (HISTORY, STATE ANALYSIS, DAMAGES)

ABSTRACT

In this study, which is the result oI research, gave an overview oI old stone bridges in the area oI
Herceg Novi, which is related more the rule oI Emperor Dusan, then to the Turkish, Venetian, French
and Austro-Hungarian rule until the time oI the 20th century. A detailed view oI the situation is given
Ior the bridge Bishop Ljubibratic ,Biskop`s bridge'. ,Bishop`s bridge', such as it exists today was
built during the brieI French rule oI Bay oI Kotor and Herceg Novi, in the early 19th century. In the
work is given the location determination, historical overview, analysis oI the situation and damage oI
the ,Bishop`s bridge' and review oI the remedial measures would be taken to preserve this valuable and
beautiIul bridge.

KEY WORDS: old stone bridges, ,Bishop`s bridge', Herceg Novi, state analysis


UVOD

,Mostovi moraju da budu lijepi, Iunkcionalni i trajni' govorio je cuveni renesansni mostograditelj
Paladio. I zaista, gledajuci ove gradevine kroz istoriju, njihovi neimari su se trudili da budu oku
dopadljive, da zadovoljavaju estetske zahtjeve po proporcijama i dimezijama, da se sto je moguce
bolje oblikom i izborom materijala uklapaju u okolni prostor, a zub vremena nekima od njih nije nanio
mnogo stete ni nakon nekoliko vjekova trajanja. Od prostih slaganih kamenih komada, prvo onakvih
kakva su nadena u prirodi, pa potom obradenih tesanjem i dotjeranih strana, koji su iziskivali sve vise
vjestine premoscavanja i vezivanja, kao proste grede, preko lucnih, sa jednim ili vise svodova, do
UDK: 624.21.012.1 (497.16)
Izvorni nauni lanak
590
pravih remekdjela ne samo graditeljstva vec barokne kitnjaste umjetnosti i hirovitih gradevina njihovih
idejnih tvoraca i vjestih neimara, kameni mostovi su zasigurno najljepse ili spadaju medu naljepse
gradevine koje je stvorila ljudska masta i vjestina slaganja kamena na kamen. Mozemo da zamislimo
kako je nekada bilo graditeljstvo bez cementa ili savremenih vezivnih materijala. Krec nije mnogo
pouzdan vezivni materijal za gradevine kojima su oslonci, temelji, stubovi, stalno u dodiru s vodom.
Domisljati gradevinari su se snalazili kako su najbolje znali, i ponekad pretrcavali svoje doba. Mnogi
od tih kamenih mostova vremenom su naprosto srasli s prirodom, podsjecajuci na okolinu svojom
patinom, ako je veci dio dana u sjeni ili ako je jaka vegetacija na njemu i oko njega. Ponekad se cak
cini svojom bjelinom kao da se sasvim stopio sa okolnim kamenitim brdima, ako je izlozen slobodnom
djelovanju sunca. Mostovi nose i neku svoju osobenu duhovnost, kao da su zaista dio zivota, narocito
kada pod njihovim svodom protice voda, pa zuboravi tok podsjeca na sveukupno zivotno okruzenje.

OPSTE O KAMENIM MOSTOVIMA U HERCEG NOVOM

Podrucje opstine Herceg Novi, cija konIiguracija terena je takva da se od nulte nadmorske visine stize
do 1900 metara visokog vrha Orjena, ispresijecano je velikim brojem potoka, stalnog ili povremenog
toka. Zaledinska sela povezana su sa gradom putevima koji prelaze potoke, jaruge, uvale. Ta
premoscavanja su radena od kamena. Vjestina zidanja u kamenu u novskom kraju je veoma stara,
koliko i ljudske zajednice. Narocito su poznati bili ,majstori u kamenu' iz sela Sutorine i Mokrina. Na
podrucju opstine ima nekoliko kamenih mostova u samom gradu, koji su stari tek stotinak godina,
zatim u blizini grada na vodotocima na rijeci Sutorini, iz doba turske uprave, na Ljutom potoku, tzv.
Vladicin most iz vremena rane uprave Mletacke Republike, u Kutima su mostovi iz doba Turaka i
Austrije, na potocima koji prolazer iz sela Sasovici, na potoku Repaji, u Bijeloj je potok, rjecica
Pijavica, na kojoj je izgraden kameni most, navodno, jos u doba uprave cara Dusana, ali sadasnji su
sigurno iz vremena vlasti Turaka, pa potom Mlecana, a obnovljeni u doba austrougarske. U visem
brdovitom zaledu opstine, na Ljutom potoku ima interesantan ,Matkovica most', prema selu Suscepan
je potok ,Tatarbasta', i td. Svi on i su naigled veoma slicni, lucni, sa razlicitom visinom strijele i
razlicitih raspona. Lako se uocava da je kamen, od kojih su gradeni, razlicit, slaganje kamena je
razlicito, a i detalji na svakom od njih, sa ili bez barbakane, zatim u pogledu visine kamene ograde,
kamenih izbacaja, kegle, usmjeravanja vodenog toka i td.


VLADICIN MOST

Iz visokog karstnog sklopa, sa glavicom zvanom Tajno brdo, u ataru sela Kameno, izvire potok, cija
izdasnost varira od kolicine od tek par litara u sekundi, tokom susnog perioda, do nekoliko kubnih
metara u sekundi, u periodu kisa. Od izvorista taj potok koji se zove Ljuti, spusta se strmovitim
zasumljenim klancem Kotobilj, iz koga prelazi u sve strmije dionice ka naselju Topla i moru. Jednom
u desetak godina Ljuti potok ,podivlja', kada njegove jake, bujicne vode nemilosrdno lome i nose sve
pred sobom. Kroz vjekove, na Ljutom potoku je gradeno nekoliko mostova, kamenih, drvenih, i, u
danasnje vrijeme, nemastovitih, jednostavnih, betonskih konstrukcija. U blizini usca Ljutog potoka u
more, tek stotinak do sto pedeset metara uzvodno, nalazi se Vladicin most, koga su popularno zvali jos
i most Milasinovica
1
, po porodici koja je bila vlasnik uljanog i brasnenog mlina, sagradenog na njemu.

ISTORIJSKA CRTICA


1
Porodica Milasinovic je jedna od onih sedamdeset porodica koje su stigle u novski kraj, sa vladikom Savatijem
Ljubibraticem, krajem 17 vijeka. Milasinovici su po porijeklu iz Necvijeca u Hercegovini, i naselili su se na
Igalu, kako pise pop Savo Nakicenovic u 'AntropogeograIskoj studiji BOKA; prvi Milasinovic bio je Ilija
Milasinovic. Kapetan Stevan Milasinovic je prvi razvio austrijski zastavu na rijeci Misisipi.
591
Most je dobio ime ,Vladicin most' po vladici Savatiju Ljubibraticu, koji je nakon spaljivanja
manastira Tvrdos, kod Trebinja, a po smjeni Otomanske uprave Mletackom
2
, stigao u Herceg Novi,
stigao u Herceg Novi, 1694. godine
3
, sa tvrdoskim kaluderima i sedamdeset hercegovackih porodica.
Stari most, o kome je ovdje rijec, potice iz vremena Irancuske uprave novskom krajinom, koja je
trajala od 1807
4
. do 1814
5
. godine. Zapravo, kraj 18. i pocetak 19 vijeka, u periodu od sedamnaest
godina bilo je vrijeme smjena raznih uprava: od Mletacke Republike do mocnih carevina: Austrije,
Rusije i Napoleonove Francuske. I dok su se velike sile nadigravale kome ce pripasti Boka, autohtono
stanovnistvo je s velikim zarom i izvjesnim prkosom podgrijavalo sjecanja na vladiku Ljubibratica,
tim prije jer je Francuska vojska i zapalila njegovu rezidenciju na Toploj.
Francuski marsal Marmon
6
, sjajan vojni strateg, poznat po odluci o ukidanju Dubrovacke Republike,
ostao je upamcen u istoriji, ne samo kao izuzetan komandant u vojnim operacijama, vec i veoma vjest
u ekonomiji i graditeljstvu. Kod mjestana Tople, najstarijih porodica, iz generacije u generaciju,
prenosi se kazivanje da su zapravo Francuzi izgradili Vladicin most, u kratkom periodu njihove vlasti.
Francuzi su ostavili trag u gradevinarstvu upravo gradnjom puteva
7
, o cemu pise i Adorjan Magyar
8
,
etnolog i istrazivac kulturno istorijskog nasljeda i spomenickog blaga u Herceg Novom i Boki
Kotorskoj. Nepostojanje ili veoma losi putevi, sasvim raskvaseni u vrijeme kisnih perioda, znacajno su
usporavali napredovanje Irncuskih trupa, narocito artiljerije, u daljem osvajanju teritorije duz Jadrana.
Izgradnja puteva bila je prioritetni zadatak u vojnoj strategiji. Puteve i mostove, koji su gradeni u
vrijeme Irancuske uprave, kao i druge gradevine prije i poslije njihove vlasti, zapravo su gradili
domaci graditelji, lokalno stanovnistvo, vrsni poznavaoci gradenja u kamenu.

LOKACIJSKO ODREDENJE MOSTA

Vladicin most ima sve ili skoro sve elemente kamenog mosta, kako je vec bila tradicija gradenja ovih
objekata, naslijedena od Rimljana preko Vizantije do Turske, odnosno, doba renesanse i Francuske u
19 vijeku. Danas je dosta tesko identiIikovati trasu prirodnog korita Ljutog potoka, kao i trasu starog
puta, koji je nailazio na potok. Bio je to put koji je od Herceg Novog, preko Tople, vodio do Igala,
dalje ka Dubrovniku, a imao je svoju racvu ka selima u zaledu: Trebesinu, Kemenome, Mokrinama,
Krusevicama, i drugim selima i zaseocima, u kojima je zivjelo brojno, ka poljoprivredi orijentisano,
stanovnistvo. Ovim putem, uz Ljuti potok, dolazili su u grad, sto na pazar, a sto drugim poslovima. Na
slici 3. vidi se karta dijela novske opstine, od grada do visokih kota zaleda, od iznad 300 mnm, gdje
izvire Ljuti Potok. Vladicin most se nalazi prakticno u srcu Tople, izmedu obale i gusto naseljenog
dijela, sa nizovima stambenih objekata.
Izgradnja novog mosta isla je starom na stetu, djelimicnim prekrivanjem nasutom zemljom, kojom
je stvoren nasip za novu niveletu puta, u pravini. Novi most, izgraden 1947. ciji je projektant bio

2
Bitka za Herceg Novi, izmedu Turaka, koji su branili grad, i Ilote sastavljene od brodova papske, mletacke,
malteske i Iirentinske Ilote, koju je predvodio Jeronim Korner, sa Perastanima, Hercegovcima, Crnogorcima i
domacim srpskim borcima, trajala je od 2. do 30 septembra 1687. godine.
3
Godina 1693. uzima se uslovno jer je tada unisten manastir Tvrdos, gdje je bilo sjediste hercegovackog vladike.
Tako navodi dr Goran Z. Komar u knjizi 'Mojdez, Ratisevina, Suscepan, Trebesin, Sasovici, Presjeka, Lastva i
Bjelske Krusevice u XVII vijeku, prilosci istoriji hercegnovskog kraja, Herceg Novi, 1995, str. 54 56.
4
Marsal Marmon je zauzeo Boku Kotorsku nakon potpisivanja mirovnog sporazuma izmedu Francuske i Rusije
u Tlzitu, 7 jula 1807. godine. Tim Ugovorom je odredeno da Rusija ustupi Boku Francuzima.
5
Francuska vlast u Boki Kotorskoj trajala je od Tilzitskog mira, 1807. godine do maja 1814, kada vojska
Austrougarske ponovo zaposjeda Boku i Herceg Novi. Ovaj cin je ozvanicen Beckim Kongresom, 1815. godine,
MonograIija Herceg Novi sa okolinom, Herceg Novi, 1987. godine.
6
Marsal Marmont, Memoari, 'Logos, Split 1984. str 49.
7
Marsal Marmont, Memoari, 'Logos, Split 1984.
8
Caba Madar, Adorjan Magyar iz Zelenike, kao saradnik Marodnog muzeja Herceg Novi, 'BOKA25, Herceg
Novi 2005, str 447-472.
592
praski student, inzenjer Jovo Raicevic, uzdize se nekoliko metara iznad starog, a udaljen je tridesetak.
Dosta se tesko zamislja prethodno stanje saobracajnice, bez novog mosta. Umjesto sadasnjeg puta,
Njegoseve ulice sa mostom, zjapila je rupa, kako govore mjestani, a potok je od starog mosta ulazio
u krivinu ka moru. Stari put je imao veliku strminu, od krivine nakon mosta, ka Igalu.
Korito potoka, na tom mjestu sa dva mosta, imalo je neobican, zmijolik oblik, sa dvije kontra krivine.
Iz pravca Herceg Novog, sa puta, (cija se trasa poklapa sa danasnjom), na most se ulazilo kroz veliki
zavoj, koji je katkad bio veoma opasan za nesmotrene vozace.

ANALIZA STANJA I KARAKTERISTIKE

Svod Vladicinog mosta nije ni elipsast ni polukruzni, vec ima tzv. ozivalni oblik, odnosno,
prelomljeni svod. Most je danas sasvim zapusten
9
, sa odvaljenim oporcima (sl. 4 i 5.), odnesenim
kamenim komadima, koji su cinili krunu i ogradu i sa mjestimicno podlokanim stranama. Na slici 6,
vide se ostaci kegle, sa lijeve strane, ciji je obradeni, tesani kamen sasvim nestao, a ukazala se ispuna
mosta od nabacenog krupnog kamena sa ostavljenim otvorima za ocjedivanje kisne vode. Raspon
mosta je 5,20 metara, a visina tzv. strijele svoda ,Io' je 3,70 metara, do nivoa vode, ili do dna potoka
oko 4,40 metara. Iz odnosa visine i sirine (Io/lo), koji daje parametar do vode, ili do dna korita potoka
oko 4,40 metara. Iz odnosa visine i sirine (Io/lo), koji daje parametar stinjenosti, a koji iznosi 0,85
zakljucuje se da je Vladicin most svodna konstrukcija, gdje je smjelost konstrukcije l
2
/I 7,31 ( 500
po pravilu za kamene mostove). Ozivalni oblik svoda mosta ogleda se u spicastom zavrsetku kljucu
svoda, kako se lijepo vidi
na IotograIijama. Taj ,kljuc' je kamen u presjeku trapeznog oblika, ali nesto uzi od ostalih komada
koji cine svodnu konstrukciju.
Betonski sanduk, uraden prije dvadesetak godina, radi zastite kanalizacione cijevi, koja je postavljena
duz desne obale potoka, nizvodno, ujedno je zastio i desnu stranu temelja mosta od podlokavanja.
Lijeva strana mosta, obradena je tokom izgradnje ,novog' mosta, nizvodno. Bila je to kamena obala,
uradenu od tesanog kamena, u nagibu, koja je drzala nasip puta i mosta, a koju je voda sasvim
podlokala i razorila. Preostali dio kamene obaloutvrde, iz kojeg viri ogoljela zemlja, konzolno ,visi'
nad vodom. U neposrednoj blizini je postojala kaskada, od koje su ostali samo tragovi. Most je bio i za
pjesacki i kolski saobracaj. Neobicno je da mu je sirina pomjenljiva, pa je na juznom kraju 3,75 m, a
na sjevernom cak 4,40 m. Od vjenca mosta ostali su tek djelovi kamena, dok o ogradi, koja je morala
da postoji nekada, nema nikakvog traga. Cak je i oburdan dio krune krilnog zida, u sirini od oko pola
metra. Na desnoj strani mosta, desnog krilnog zida, ostavljene su barbakane, koje su i danas u Iunkciji,
kao i nezaptiveni slagani kamen, sa otvorima sirine na dva prsta, koji su najcesce prekriveni
mahovinom, a imaju ulogu lakseg ocjedivanja vode. Desni krilni zid je vremenom postao dio prilaza
mlinu i porodicnoj kuci Milasinovic. Lijevi krilni zid je ostao bez kegle, a kisni kanal, koji provodi
palu i oteklu kisnu vodu, uraden vjerovatno u vrijeme kada i robna kuca Novljanka (koja je u
neposrenoj blizini). Voda iz bujicavog, kisnog kanala spira kamenu zastitu i vezivni materijal mosta,
jer je tok te vode usmjeren ne na potok, vec na krilni zid mosta.


9
Adorjan Madar je konstatovao lose stanje starih kamenih mostova, jos u svom izvjestaju Narodnom muzeju
1953. godine, pozivajuci da se preduzme popis, a potom i mjere zastite i sanacije ovog vrijednog graditeljskog
nasljeda. Obzirom da se na tome nista nije uradilo, isto konstatuje i njegov sin Caba Madar, takode erudita i
istrazivac istorije i graditeljskog nasljeda opstine Herceg Novi, 2005. godine u svom radu u Zborniku 'Boka u
kome podsjeca na rad i zanimanja svog oca.
593







Najniza sirina ceonog dijela mosta je sest visina kamena ili 1,50 metra.
Poduzni pad mosta, odnosno, nivele, je bez loma, od juga ka sjeveru. Sa mosta vodi put, koji je, u
stvari, trasom stari put, prevucen asIaltom i dijelom predstavlja parkiraliste, a spaja se sa
Njegosevom ulicom koja vodi preko novog mosta. Po navodima mjestana da je od mosta vodio
put velikog nagiba ka Igalu slijedi zakljucak da je i ovaj krak puta, zapravo, nasut do nivelacije novog
puta Njegoseve ulice, da bi se ublazio prirodni pad terena.
Arhivolta je ostala ocuvana. Sa unutrasnje strane svoda kalcijum karbonat je vec poceo da obrazuje
sigu, pa se ona pretvara u jedinstvenu masu, zelenkaste boje.
Kolovozna konstrukcija tek moze da bude pretpostavljena, jer je to danas samo sljuncana staza. Za
ocekivati je da se ispod sloja zemlje i sljunka nalazi turska kaldrma, kako je bilo uobicajeno za stare
mostove. Zagledanjem mosta ispod svoda uocava se lijepo naredana cigla na kant na koju je nalegao
zavrsni sloj kolovoza. Kolovoz ili turska kaldrma, trebala bi da je izvedena od obradenog, ali i od
lomljenog kamena ili oblutaka, u sloju od krecnog maltera. Kolovozna konstrukcija nije
Slika 1. Istocna vizura mostnog luka
Slika 2. Trasa Ljutog potoka, od izvora (plavi
krug), sa oznakom novog i starog vladicinog
ili Milasinovica mostova (crveni krug) do
usca.
Sl.3. Ostecenje nizvodne strane lijevog
oporca
Sl.4. Izgled mosta sa nizvodne (zapa-dne)
strane sa zaokruzenim ostecenim lijevim
oporcem
594
vodonepropusna i vec je dobro ostecena. Otud i stvaranje naslaga od kalcijum karbonata na
unutrasnjoj strani svoda. Na nekoliko mjesta doslo je do deIormacije svoda usljed prodiranja vode i
ispiranja maltera u spojnicama. DeIormacija se maniIestuje mjestimicnim izvlacenjem ispune svoda,
ali ne i ispadanjem, pa je on jos uvijek kompaktan.
Ceoni zid je uraden od tesanog kamena, pravilnih oblika i, kako se vidi na slikama, obrastao je
puzavicom, koja postepeno razara kamen i njegove spojeve.
Stari i novi most, sada su dio ambijentalne slike urbanizovanog dijela grada.

SANACIJA

Diskretna konstruktivna sanacija ovog starog kamenog mosta mora da se izvede ispod lijevog
oporca mosta (donji prema moru) u vidu podbetoniranja unutar oporca. Podbetoniranje treba da se
izvede u vodi ispod zapadnog oporca koji se nalazi oslonjen na masivnu armirano betonsku gredu.
Kako kod ovako starih gradevina iz razloga njihove autenticnosti, beton ne smije biti vidljiv,
potrebno je vrsiti njegovo obzidivanje kamenom, velicine i boje koja najvise odgovara postojece
ugradenom kamenu. Da bi oba ova osiguranja oporaca bila trajna i da bi se sprijecila ugrozenost od
podlokavanja ovog bujicnog potoka, potrebno je izvesti ukopani armirano betonski vezni plocasti
temelj zategu, vezu izmedu podbetoniranih oporaca i to ispod nivoa dna Ljutog potoka, koju ce
vremenom da prekriju kameni obluci koje nanosi bujica.
Na kamenim Iasadama mosta i intradosu uocljive su pukotine na spojevima, uzrokovane pomjeranjem
(destrukcijom) oporaca i zubom vremena, te bi nakon zavrsenih armirano betonskih radova trebalo
izvrsiti djelimicno injektiranje cementnom emulzijom u zoni oporaca, Iasada i intradosa.

ZAKLJUCAK

1. Na podrucju Herceg Novog postoji vise od dvadeset kamenih mostova gradenih u raznim periodima
vremena. Od svih njih najljepsi i najinteresantniji za analizu je tako zvani most Vladike Ljubibratica
ili Vladicin most.
2. Stari kameni mostovi, pa tako ni Vladicin most, nisu uvrsteni u popis vrijednog graditeljskog
nasljeda opstine, te su bez ikakve zastite.
3. Vladicin most ima ili je imao sve konstruktivne elemente kamenog mosta, medutim njegova
konstrukcija je veoma ostecena, kako djelovanjem ljudskog cinioca zanemarivanjem vrijednosti
mosta kao graditeljskog nasljeda, tako i djelovanjem zuba vremena najvise usljed erozivnog
djelovanja Ljutog potoka koji most premoscava i djelovanjem atmosIerske vode na kamene
spojeve.
4. Sanacione mjere podbetoniranja i injektiranja moraju da budu tako izvedene da budu zadovoljeni
svi staticki kriterijumi mostne konstrukcije, a da se u estetskom smislu ne povrijedi njegov izgled
po svim Iasadama i sastavnim djelovima, sto znaci da beton ne smije da bude viden i da vizuelni
utisak ostane jedino na kamenim elemntima.

LITERATURA

Milan Gojkovic, 'Stari kameni mostovi, anatomija, patologija, zastita, sanacija, konzervacija, 'Naucna knjiga,
Beograd, 1989.
,Boka', zbornik iz kulture, nauke i umjetnosti, Herceg Novi, 2005.
Generalni urbanisticki plan Opstine Herceg Novi, 1989.
Marsal Marmont, Memoari, 'Logos, Split 1984.
Savo Nakicenovic, Boka, antropogeograIska studija, Beograd, 1913.

595



KOEFICIJENT KOMPAKTNOSTI KAMENIH ZIDOVA
OBJEKATA KULTURNO ISTORIJSKOG NASLIJEDA

Enver Mandzic*, Salko Kulukcija**, Kenan Mandzic***,
Denari Cerimagic****

*Akademik prof. dr dipl.in.rud., Akademifa nauka i umfetnosti BiH
**Mr sc. dipl.in.grad. INTERPROJEKT doo Mostar
***Doc.dr sc. dipl.in.geo., RGGF, Univer:itetska 2, 75000 Tu:la, BiH,
** Doc.dr sc. dipl.in.geo., Unive:itet u Sarafevu


REZIME
Za provodenje projekata zastite od daljeg propadanja ugrozenih nacionalnih spomenika i objekata
kulturnog i istorijskog naslijeda potrebno je provesti istrazivanja koja ce obezbijediti podatke o stanju
objekata. Kamenom zidani objekti (utvrdenja, kule, mostovi, vjerski objekti i objekti druge namjene) u
principu su nedostupni za istrazivanje stanja unutrasnjosti zidova. Primjena ne destruktivnih metoda
istrazivanja stanja zidova danas u svijetu sve se vise primjenjuje. Metoda mikroseizmickog istrazivanja
sa odredivanjem brzina longitudinalnih i transverzalnih talasa omogucava i dobivanje nekih dinamickih
parametara za zidove kao kompaktne strukture. Uporedbom seizmickih ispitivanja, na kamenim
zidovima i uzorcima kamena iz zidova, omogucava odredivanje paramatara kompaktnosti zida. U radu
je dat prijedlog utvrdivanja koeIicijenta kompaktnosti zida (KKZ) sa klasiIikacijom. Datim prijedlogom
KKZ-a zelimo potaknuti raspravu o ovoj metodologiji, koja bi postala sire prihvacena sto bi omogucilo
uporedbu podataka za objekte sa razlicitih lokaliteta.

KLJUCNE RIJECI: kameni zidovi, koeIicijent kompaktnosti, reIrakciona seizmika

COMPACTNESS COEFFICIENT OF STONE WALLS ON
OBJECTS OF CULTURAL AND HISTORICAL HERITAGE

SUMMARY
For implementation oI projects related to protection Irom Iurther deterioration endangered national
monuments and objects oI cultural and historical heritage is necessary to conduct research that will
provide inIormation on the condition oI the building. Stone masonry structures (Iorts, towers, bridges,
religious buildings and Iacilities Ior other purposes) in principle, are inaccessible Ior the study oI the
interior walls state. Application oI non destructive methods Ior the condition oI the walls determination
in the world is today increasingly being applied. Method oI mikroseismic research with the
determination oI longitudinal and transverse waves velocities, allow obtaining some dynamic
parameters oI the walls as a compact structure. Comparation between the seismic tests on stone walls
and stone samples Irom the walls, allows the determination parameters oI the wall compactness. The
paper presents a proposal to determine the wall compactness coeIIicienoI, the (KKZ), with the
classiIication. Given proposal KKZ, we want to encourage discussion oI this methodology in order to
become more widely accepted, which would enable comparison oI data Ior objects Irom diIIerent
localities.

KEY WORDS: stone walls, compactness coeIIicient, reIraction seismology
UDK: 692.232.4 : 691.21
Izvorni nauni lanak
596
UVOD

Za istrazivanje stanja zidova kamenom zidanih objekata potrebno je koristiti metode bez razaranja.
Metode bez razaranja treba da daju dovoljno potrebnih podataka koji mogu posluziti za izradu
projekta sanacije zidova. Metoda koja omogucava dobivanje vrijednih i relevnatnih podataka o stanju
zidova kamenom zidanih objekata je metoda reIrakcione mikro seizmike, sa odredivanjem brzina
longitudinalnih i transverzalnih talasa po slojevima zida ili zida kao kompaktne konstrukcije. Metoda
je relativno jednostavna, lahka za koristenje i ne zahtijeva velike pripreme. Provodi se po proIilima
odredene duzine, zavisno od debljine zidova, sa povratnim i spojnim tokom operacija. Interpretacija
podataka je jednostavna ako se upotrijebi pravilna i adekvatna metodologija mjerenja, sto prije svega
podrazumijeva duzinu proIila i rastojanje medu tackama proizvodenja talasa prema prijemniku
geoIonu, sto zavisi od speciIicnosti lokacije i zida gdje se mjerenja izvode. Za utvrdivanje koeIicijenta
kompaktnosti zida (KKZ) potrebno je uzeti minimum tri uzorka kamena iz zida, izrezati na standardne
kocke 5x5x5cm, i na kockama u sva tri pravca, instrumentalno, odrediti brzine longitudinalnih i
transverzalnih talasa. Materijal kocke se uzima kao kompaktan i homogen materijal gdje brzine talasa
ne variraju u znacajnijim odstupanjima. Nakon mjerenja brzina talasa kocke se mogu iskoristiti za
odredivanje zapreminske tezine gustine stijenskog materijala i cvrstoce na pritisak i zatezanje tog
materijala. Uporedbom brzina dobivenih na stijenskom materijalu na kockama i brzina dobivenih u
zidu racunski se dobije KKZ. Iz brzina talasa i gustine racunski se mogu dobiti i vrijednosti
dinamickog modula elasticnosti homogenog stijenskog materijala ispitanog na kockama i heterogenog
stijenskog materijala uzimajuci kameni zid kao uzorak u velikoj razmjeri.

KOEFICIJENT KOMPAKTNOSTI ZIDA

KoeIicijent kompaktnosti zida (KKZ) izrazava stepen ispunjenosti zapremine zida stijenskim
materijalom i/ili malterom izmedu vanjske i unutrasnje granicne povrsine zida. KKZ se izrazava u
procentima (). KKZ je lingvisticki klasiIiciran u pet klasa: od vrlo malog do veoma velikog. To je
broj (procenat) koji se dobije kada se podijeli srednja brzina longitudinalnih talasa dobivena na
minimum tri kocke karakteristicnog kamena od koga je izgraden zid (mjereno duz tri ose svakog od tri
probna tijela), sa brzinom longitudinalnih talasa za odredenu mjerenu dionicu zida:

KKZ (Vlu / Vlz) 100 (),

gdje je; Vlu - srednja brzina longitudinnalnih talasa mjerena u monolitu karakteristicne
stijene koja gradi zid. Etalon uzorak stijene se uzima sa dimenzijama 5x5x5cm, bez
vidljivih pukotina, prslina i meduslojnih ravnina u stijenskom materijalu,
Vlz - brzina longitudinalnih talasa mjereno u zidu na odredenoj dionici.

Ako koristena oprema omogucava mjerenje i transverzalnih talasa tada se moze vrsiti uporedba i
transverzalnih talasa uzorka i zida.

Iz vrijednosti longitudinalnih i transverzalnih talasa, uz poznatu zapremninsku tezinu stijenskog
materijala, mogu se izracunati (po poznatim procedurama) i dinamicki modul elasticnosti kao i
Poissonov koeIicijent, za homogeni materijal uzorka (kocka) i nehomogeni materijal zida. To
omogucava sagledavnje i dalje istrazivanje stanja zida i daje parametre za speciIicne proracune
zidanih konstrukcija.




597

KATEGORIZACIJA KAMENOG ZIDA PREKO KKZ-a

KlasiIikacija zidova kamenom zidanih konstrukcija moze se provesti preko predlozene kategorizacije.
Kategorizacija je lingvisticki data, sa opisnim znacenjem i mogucim uslovima kod rekonstrukcije,
ojacanja, upotrebe injekcionih masa i dr.

Kategorizacija zidova kamenom zidanih konstrukcija:

1. kategorija KKZ 0 20
Veoma mali koeIicijent kompaktnosti zida
Jednostrano ili dvostrano zidani dvoslojni ili troslojni kameni zid male debljine zidanog
materijala. Debljina sloja zidanog vanjskog dijela je oko 1/5 debljine zida. Prazan prostor
izmedu zavrsnih povrsina zida ispunjen je kamenim nabacajem lomljenog kakema bez
slaganja, bez ili sa malo maltera u kakenom nabacaju ili sa zemljanom ispunom u kakemnom
nabacaju.
Kod rekonstrukcije potrebno je injektiranje sa vecom potorosnjom injekcione mase, razmak
izmedu injekcionih busotina je veci, penetrabilnost injekcione mase je veca i kod malih
pritisaka. Materijal za injektiranje moze biti punilo od sitnog i prasinastog pijeska sa vezivom
ili kameno brasno sa vezivim.

2. kategorija KKZ 20 40
Mali koeIicijent kompaktnosti zida
Zid je jednostrano ili dvostrano zidani dvoslojni ili troslojni kameni zid vece debljine zidanog
materijala na vanjskim povrsinama. Debljina sloja zida vanjskog dijela je / debljine zida.
Prazan prostor izmedu vanjskih slojeva zida ispunjen je kamenim nabacajem, bez slaganja sa
malo ili bez maltera, bez slaganja.
Kod rekonstrukcije pozeljno je injektiranje vezivim materijalom sa malo punila (kameno
brasno). Manji je razmak izmedu injekcionih busotina.

3. kategorija KKZ 40 60
Srednji koeIicijent kompkatnosti zida
Zid je jednostrano ili dvostrano zidani dvoslojni ili troslojni kameni zid sa vecom debljinom
zidanih slojeva na vanjskim povrsinama. Debljina zid vanjskih slojeva je po 1/3 ukupne
debljine zida. Prazn prostor, od 1/3 ukupne debljine zida, izmedu zavrsnih povrsina zida
ispunjen je kamenim nabacejem bez slaganja, sa ili bez maltera.
Kod rekonstrukcije se moze koristiti injektiranje sa vezivim materijalom vece ili manje
migrabilnosti, bez dodatnih punila. Razmak izmedu injekcionih busotina je manji.

4. kategorija KKZ 60 80
Veliki koeIicijent kompaktnosti zida
Zid je jednoslojno ili dvoslojno ili troslojno zidan kameni zid sa vezivom medu slojevima
zida. Kod jednoslojnih zidova unutrasnjost je od ne obradenog kakmena sa malterom kao
ispunom ali i sa supljinama u kojima nema maltera.
Kod dvoslojnih zidova vanjske povrsine su od obradenog kakena a unutrasnjost od djelimicno
obradenog kamena sa maleterom izmedu pojedinacnih blokova kamena ali i sa supljinama u
kojima nema maltera. Izmedu vanjskih dijelova zida nema kamenog nabacaja sa ili bez
maltera u medu prostoru izmedu vanjskih strana zida.
Kod troslojnih zidova vanjski slojevi su zidani obradenim kamenom dok je unutrasnjost
zidana djelimicno obradenim kamenom sa malterom kao ispunom.
598
Kod rekonstrukcije inejktiranje se primjenjuje sa malim razmakom injekcionih busotina.
Injekciona mas amora biti veoma migrabilana sa visokim stupnjem penetrabilnosti zbog
teskog prodiranja u supljine koje medusobno ne komuniciraju.

5. kategorija KKZ 80 100
Veoma veliki koeIicijent kompaktnosti zida
Zid je jednoslojno, dvoslojno, troslojno ili viseslojno zidana konsktrukcija sa obradenim
kamenom svakog sloja sa malterom kao ispunom izmedu svakog sloja i svakog bloka
ugradenog u zid. Debljina maltera je mala, kamen je klesan tako da svaki blok maksimalno
ulijeze jadan u drugi.
Injektiranje se ne moze provesti. Zamjena blokova je jedini nacin rekonstrukcije.

1. Prakticna iskustva

Mjerenja KKZ provedena su na objektima u Bosni i Hrecegovini sa mogucnoscu kontrole stanja zida
na otvorenim presjecima. Pozitivna iskustva dobivena su za zidove zidane kamenom do debljine 90
cm. Koristena oprema i metodologija mjerenja pokazali su zadovljavajucu eIikasnost. KoeIicijent
kompaktnosti zida za Kulu u Odzaku kod Bugojna iznosio je KKZ 83 88, sto odgovara datom
opisu. Mjerenja su izvodena i na drugim objektima a siru primjenu ocekujemo na istrazivanju kamenih
zidova starih odbrambenih gradova u Bosanskoj Kraini.

ZAKLJUCAK

Primjena nerazornih metoda istrazivanja kamenom zidanih konstrukcija u svijetu sve vise dobiva na
znacaju. Medunarodna udruzenja koja posvecuju punu paznju rekonstrukciji i restauraciji objekata
kulturnog i istorijskog naslijeda daju smjernice i preporuke za upotrebu nerazornih metoda
istrazivanja. U Bosni i Hercegovini sve se vise pristupa istrazivanju stanja objekata koji predstavljaju
historijsko naslijede pa je potrebno ustanoviti i standardizirati kriterije po kojima bi se razvrstavalo
stanje tih objekata i njihovih pojedinih dijelova.
Primjena geoIizickih metoda daje dobre rezultate s tim da se najvise koristi metoda mikroseizmike,
zatim geoelektricne metode, kao imetode koje koristi mehanika stijena (limeni jastuk, na primjer).
Predlozena kalsiIikacija i kategorizacija zidova po velicini koeIicijenta kompaktnosti zida (KKZ)
moze znacajno pomoci u standardizaciji pristupa rjesavanju problema rekonstrukcije i restauracije
objekata zidanih kamenom. KKZ se moze prosiriti i na druge parametre koji se dobiju geoIizickim
nerazornim metodama istrazivanja i sa utvrdivanjem brojcanih vrijednosti pojedinih parametara koji
su potrebni u slozenijim numerickim metodama kontrole zidova i objekata.


LITERATURA

European Commision, 2006, OnsiteIormasonary project, On-site investigation technique Ior the strucuture
evaluation oI historic masonary buildings, EUR 21696 EN
Grupa autora, 2009, Istrazivanja stanja zidova Sulejmanpapica kule u Odzaku kod Bugojna reIrakcionom
seizmikom, Interprojekt doo Mostar, ne publikovano,
Grupa autora, 2009, Istrazivanje stanja zidova dzamije u Vitini kod Ljubuskog reIrakcionom seizmikom,
Interprojekt doo Mostar, ne publikovano,





599




ADAPTACIJA MIKROBIOLOSKE LABORATORIJE
FHI ZDRAVLJE AD LESKOVAC ACTAVIS


Suzana Jovanovic

FHI ZDRAJLJE AD Leskovac ACTAJIS, ul. Jlafkova 199, sufovanovicactavis.rs


REZIME

Objekat Mikrobioloske laboratorije nalazi se u kompleksu Farmaceutsko hemijske industrije
ZDRAVLJE ACTAVIS u Leskovacu. Objekat je izgraden 1968.g. a u 2006.g. nije ispunjavao EU GMP
i GLP uslove, pa je bilo neohodno uraditi adaptaciju u skladu sa vazecom regulativom. Mikrobioloska
laboratorija se sastoji od: manjeg administrativnog dela u prizemlju u kome su smesteni ulaz za
osoblje, kancelarije garderobe i prateci sadrzaj, veceg proizvodnog dela u prizemlju u kome su
smestene laboratorije sa pratecim sadrzajem, tehnicke prostorije na spratu.

KLJUCNE RECI: adaptacija, EU GMP i GLP, Zdravlje, Actavis, mikrobioloske laboratorije


REFURBISHMENT OF MICROBIOLOGICAL LABORATORY
FHI ZDRAVLJE AD LESKOVAC ACTAVIS

ABSRACT

Facility oI Microbiological laboratoty is the part ot the existing complex oI Pharmaceutical & clemical
Industry ZDRAVLJE ACTAVIS in Leskovac. The Iacility was built 1968, in 2006 not meet the EU
GMR and GLP requirments, and was done reIurbishment in Iull compliance with current
recommendations. Microbiology laboratory consists oI: smaller administrative part on the ground Iloor
where are located the entrance Ior employees, oIIices, dressing rooms and support, more productive
part on the ground Iloor where are located the laboratories and support, technical rooms on the Irst
Iloor.

KEY WORDS: reIurbishment, EU GMP and GLP, Zdravlje, Actavis, microbiological laboratory


TEHNICKA DOKUMENTACIJA

Glavni projekat adaptacije Mikrobiloske laboratorije izradila je Iirma Projmetal iz Beograda
2007.god. Sva nova resenja prilagodena su mogucnostima i zahtevima postojeceg stanja. Za izradu
ovih projekata koriscen je materijal iz sledece tehnicke dokumentacije:
- Glavni projekt za Pogonsku zgradu Iirme Biro za projektovanje iz Leskovca 1963.god.
- Glavni projekat za Istrazivacke i kontrolne laboratorije Iirme Inkoprojekt iz Leskovca 1987.god
UDK: 725.42.059.35 : 661.12 (497.11)
Struni lanak
600
- Izvedeno stanje objekta Dekstran i objekta Stare kozmetike Iirme Studio domus iz Nisa 2004.god.
Geotehnicka dokumentacija za dva poslovna objekta u krugu Zdravlja u Leskovcu, koju je
izradilo DPGeozavod iz Beograda 2003.g. za objekte u neposrednoj blizini predmetnog objekta
Studija geoloske grade, teritorije grada Leskovca uz narocit osvrt na lokalitet kompleksa
Farmaceutsko hemijske industrije Zdravlje, koju je izradio Rudarsko-geoloski Iakultet iz
Beograda 2005.g.

PREDMET ADAPTACIJE

Adaptacija Mikrobioloske laboratorije omogucice mikrobiolosku kontrolu sirovina, polu- proizvoda i
gotovih nesterilnih proizvoda svih oblika i Iormi proizvedenih za potrebe kompanije, po vazecim EU
GMP i GLP zahtevima i preporukama, standardima Iirme ACTAVIS i vazecim propisima RS.

Osavremenjivanjem celokupne tehnologije javila se potreba za promenom kompletne postojece
opreme i aparatura, a samim tim i do promene prostorne i tehnoloske organizacije.

Ukupna povrsina dela prizemlja, koja je predvidena za adaptaciju Mikrobioloske laboratorije je 416m.
U delu prizemlja, adaptirace se i prostor za skladistenje i cuvanje reIerentnih uzoraka kao posebna
celina sa posebnim ulazom povrsine 67 m. Na spratu tehnicki prostor 146 m
2
. Ukupno 629 m
2
.

Funkcionalno prostorno resenje je uradeno saglasno arhitektonskim i tehnoloskim zahtevima.
Osnovni cilj projekta adaptacije je bio osposobljavanje juznog dela postojeceg objekta za potrebe
Mikrobioloske laboratorije, spratnosti P1, u okviru koga postoji vise Iunkcionalnih celina.

Novim resenjem su ispostovani zahtevi i preporuke EU GMP i GLP tako da: nema ukrstanja puteva
materijala, nema ukrstanja puteva osoblja, raspored i dimenzije proizvodnih prostorija omogucavaju
nesmetano odvijanje zahtevanih radnih operacija i smestaj opreme, raspored i dimenzije pratecih
prostorija omogucavaju nesmetano napajanje proizvodnih prostorija zahtevanim sistemima, prostorije
zadovoljavaju propisane klase cistoce vazduha.

POSTOJECE STANJE

Predmetni objekat nalazi se u okviru kompleksa Zdravlje Actavis u Leskovcu. Objekat je spratnosti
P1, u okviru koga postoji vise Iunkcionalnih celina. U juznom delu prizemne etaze Iunkcionisala je
proizvodnja,punjenje i pakovanje sampona. U juznom delu spratne etaze Iunkcionsale su
mikrobioloske laboratorije i laboratorije kontrole. U severnom delu objekta u prizemlju i na spratu
Iunkcionise proizvodni pogon Dekstran.

Osnovni cilj ovog projekta adaptacije i prenamene je osposobljavanje juznog dela objekta za potrebe
mikrobioloske laboratorije. Osnovni konstruktivni sistem objekta je sistem armirano-betonskih
stubova i serklaza, sa ispunom od zidanih zidova punom opekom u debljini od 40cm. Meduspratne
konstrukcije su armirano-betonske, tipa 'Avramenko, d30cm. Zavrsna obrada Iasade je bila
Iasadnim malterom i bojena Iasadnom bojom.
Fasadna stolarija i unutrasnja stolarija je bila od crne bravarija sa jednostrukim staklom , koja je
dotrajala. Unutasnja obrada elemenata je razlicita u zavisnosti od namene prostorija i ovim projektom
adaptacije izvrsena je kompletna zamena svih unutrasnjih zavrsnih obrada.
Na spratnoj etazi se projektom adaptacije tretita samo deo prostorija, koji se nalazi direktno iznad
novoprojektovanih mikrobioloskih laboratoirja. Svi zidovi u prizemlju i na spratu su bili malterisani,
zavrsno bojenim poludisperzivnim bojama. Zavrsna obrada podova je bila od vinaz poda ili keramicke
601
plocice, a na spratu u delu hodnika bilo je itisona na cementnoj kosuljici. PlaIoni su bili radeni u
sistemu: sloj trske preko koga je nanesen sloj maltera, i zavrsno bojen poludisperzivnom bojom.
U svim sanitarnim prostorijama podovi i zidovi su bili sa zavrsnom obradom od keramickih plocica, a
plaIoni su malterisani i bojeni poludisperzivnom bojom.
Sve vrste instalacija su bile dotrajale i u vrlo losem stanju, tako je predvidena njihova kompletna
demontaza i izrada novih u skladu sa novom Iunkcijom i organizicijom.

OPIS NEOPHODNIH INTERVENCIJA

Konstruktivni sistem postojeceg objekta se ne narusava, predmetnom adaptacijom.

Prizemlje
Projektom adaptacije predvida se skidanje kompletnih postojecih zavrsnih podnih obloga, zajedno sa
podlogom u ukupnoj debljini d5cm, i postojeca podna ploca d7cm.
Postojeca podna betonska ploca je bila slabe marke i ronila se, bez armature i hidroizolacije.Tako da je
uradena nova AB podna ploca MB 30, debljine d14 cm sa izradom dilatacionih Iuga. Hidroizolacija
je premazom betona bitulitom, jedan premaz vrucim bitumenom i jedansloj 'Kondor 4 varen na
spojevima. Svi novi podovi u administrativnom delu, prostoriji za reIerentne uzorke i u laboratorijama
su izradeni od od homogene PVC podne obloge sa poliuretanskom zastitom tipa CENIT- Amstrong.
Novi podovi i zidovi do visine od 2,80m u mokrim cvorovima su izradeni og granitne keramike.
Demontiraju se sve unutrasnje lake pregrade i pregradni zidani zidovi. Sa postojecih zidova skidaju se
postojeci malteri zajedno sa bojom i keramicke plocice.
Na starim zidanim zidovima uraden je novi sloj maltera, sa zavrsnom obradom antibaktericidnom i
antiIugicidnom disperzionom bojom tipa Jupol gold.
Zadrzavaju se svi postojeci AB stubovi i Iasadni zidovi, samo se projektuju novi pregradni zidovi u
sistemu lakih montaznih pregrada:
gips-kartonske pregrade sa ispunom od mineralne vune
paneli cistih soba sa ispunom od kamene vune

Sa postojecih Iasadnih zidova se uklanja sloj postojeceg maltera sa zavrsnom bojom. Ovi Iasadni
zidovi se malterisu novim produznim malterom i posle gletovanja se premazuju visokoperivom
disperzionom bojom tipa 'unikolor-specijal, koja ne sadrzi komponente setne po zdravlje.
Postojeci plaIon se skida do nosece konstrukcije. Novoprojektovani plaIoni se rade u sistemu
spustenih plaIona( osim u cistim sobama) kao monolitni od gips kartonskih ploca. Postojeca stolarija
od crne bravarija sa jednostrukom staklom, zamenjena je novom aluminijumskom plastiIiciranom
stolarijom, zastakljena termoizolacionim paketom 4154 mm, tako da se izgled iste zadrzava. Puni
delovi Iasadnih pozicija su uradeni sa ispunom od termoizolirajucih panela obostrano oblozenih
ravnim limom.

Podovi staro stanje Floors old situation Podovi novo stanje Floors new situation

602


Fasada staro stanje Facade old situation Fasada novo stanje Facade new situation

Kanali za klimatizaciju su od pocinkovanog lima i vidljivi u proizvodnom prostoru. Sve vrste
instalacija su dotrajale i u vrlo losem stanjem, tako da je predvidena njihova kopletna demontaza i
projektovanje novih u skladu sa novom tehnoloskom organizacijom prostora.

Sprat
Projektom adaptacije predvida se skidanje kompletnih postojecih zavrsnih podnih obloga, zajedno sa
podlogom u ukupnoj debljini d5cm, do postojece meduspratne konstrukcije.
Novi podovi i zidovi u visini od 2,80 m oblazu se garnitnom keramikom.
Demontiraju se postojece drvene i bravarske lake pregrade, pregradni zidovi od opeke.
Sa postojecih zidova skinut je postojeci malteri zajedno sa bojom i keramicke plocice. Uraden je novi
sloj maltera, sa zavrsnom obradom antibaktericidnom i antiIugicidnom disperzionom bojom tipa Jupol
golg. PlaIoni ostaju bez promena.
Postojeca stolarija od crne bravarija sa jednostrukom staklom, zamenjena je novom aluminijumskom
plastiIiciranom stolarijom, zastakljena termoizolacionim paketom 4154 mm, tako da se izgled iste
zadrzava. Puni delovi Iasadnih pozicija su uradeni sa ispunom od termoizolirajucih panela obostrano
oblozenih ravnim limom.
Sa postojecih Iasadnih zidova se uklanja sloj postojeceg maltera sa zavrsnom bojom. Ovi Iasadni
zidovi se malterisu novim produznim malterom, preko termoizolacije i posle gletovanja se premazuju
visokoperivom disperzionom bojom tipa 'unikolor-specijal, koja ne sadrzi komponente setne po
zdravlje.
Planiranom adaptacijom nisu predvideni radovi na postojecem krovu. Predvidena adaptacija je obuhvatila
aktivnosti unutar navedenog objekta i nema promene gabarita kao ni spoljnjeg izgleda objekta.


ARHITEKTONSKO- GRADEVINSKO RESENJE

Na osnovu potreba i zahteva tehnoloske organizacije Mikrobioloske laboratorijr u Iunkcionalnom
smislu dolazi do vecih promena. U okviru prizemnog dela objekta , gde je bila proizvodnja, punjenje i
pakovanje sampona sa svim potrebnim pratecim i pomocnim sadrzajem, sada je smestena
Mikrobioloska laboratorija, po svim savremenim uslovima i standarnima.
Na delu sprata gde bila postojeca Mikrobioloska laboratorija, prostor je adaptira za potrebe smestaja
klima komora HVAC sistema, nove laboratorije u prizemlju.
Prizemlje
U prizemlju su Iormirana dva strogo kontrolisana ulaza:
Ulaz osoblja
Ulaz materijala i uzoraka
603
Deo koji nije klasiIikovan, u koji se ulazi preko ulaza za osobje je administrativni deo sa
kancelarijama i pretecim sadrzajem. Kroz ovaj prostor se preko garderoba i AIR LOCK-ova za osoblje
ulazi u u klasiIikovan prostor, ISO 8 klasa D laboratorija.
Deo koji je vezan za ulaz materijala i uzoraka, takode nije klasiIikovan, ali se materijal dostavlja preko
PASS BOX-ova, a dalje preko AIR LOCK-ova za meterijal u klasiIikovan prostor.
U okviru samog klasiIikovanog prostora, imamo jedan deo prostorija koje se tretiraju kao ciste sobe i
po materijalizaciji i po uslovima koji se odrzavaju u njima.Ovo su prostorije D17, D18,D26,D26a i
D27. Rasporedom prostorija je onemoguceno ukrstanje tokova materijala i osoblja, koja bi
mogla izazvati unakrsnu kontaminaciju.
HVAC sistem je projektovatovan tako da je onemogucena unakrsna kontaminacija preko samog sistema.
U prostorijama koje su klasIikovane kao ISO 8 Klasa D, a u kojima se izvode testovi pod
kontrolisanim uslovima, projektovana je automatika i sistemi za odrzavanje i redovno pracenje
(monitoring) sledecih parametara:
Temperatura
Relativna vlaznost vazduha
Nadpritisak ili podpritisak u prostorijama i predpostorima
Dodatno je predvideno, prema propisanoj proceduri, kontrola sledecih parametara:
Broja cestica u prostoru
Mikrobiolosku kontrolu kvaliteta vazduha, povrsina, osoblja
Brzinu strujanja vazduha kroz HEPA Iiltere
Broj izmena vazduha na sat

Zadrzavaju se svi postojeci AB stubovi i serklazi, Iasadni zidovi, samo se projektuju novi pregradni
zidovi u sistemu lakih montasnih pregrada:
gips-kartonske pregrade sa ispunom od mineralne vune
paneli cistih soba sa ispunom od kamene vune

Jedan deo pregradnih zidova, u okviri sanitarnih blokova i na mestima gde to propisuju protivpozarni
uslovi, projektovani su zidani zidovi od pune opeke.
Na ulazu u mikrobioloske laboratorije zadrzano je postojece betonsko stepeniste sa podestom sa koga
je omoguce prici i ulazu F1 i ulazu F2.
Iznad ovog spoljnog stepenista i podesta, postoji ab nadstresnica samo nad jednim delom, tako da je
sada ovim projektom nadstresnica produzena, pa se dobija jedan jedinstven ulazni sa zajednickom
nadstresnicom na celom potezu ulaza.
Uz prostoriju E20 Dekontaminacija, projektovan je sa spoljne strane prilaz preko novog betonskog
stepenista i podesta, sa nadstresnicom. Ovaj prilazni blok sluzi za uklanjanje otpadaka iz
mikrobioloskih laboratorija, direktno iz prostorije za dekontaminaciju, preko PASS BOX-a, tako da
nema vracanja istog kroz samu laboratoriju.
Novoprojektovani plaIoni se rade u sistemu spustenih plaIona (osim u cistim sobama) kao monolitni
plaIoni od gips-kartonskih ploca, koje se bandaziraju, gletuju i boje bojom tipa Jupol-gold.
U okviru mikrobioloskih laboratorija projektovani su sistemi prinudne ventilacije i klimatizacije, i to
poseban sistem za ventilaciju administrativnog dela, a posebni sistemi u okviru samih laboratorija,
odnosno u okviru klasiIikovanog prostora.

Administrativni deo (neklasiIikovan prostor)
Za administrativni deo objekta MB laboratorija projektovano je radijatorsko grejanje i ventilaciona
komoru koja obraduje vazduh do trazenih parametara prostorije. Za potrebe klimatizacije predvideni
su split klimatizeri sa direktnom ekspanzijom Ireona za kancelarije i IT prostoriju.
Za svlacionice i magacin hemikalija predviden je zaseban sistem izvlacenja vazduha.

604


Garderobe staro stanje Wardrobe old situation


Garderobe novo stanje Wardrobe new situation



U okviru mirkobioloskih laboratorija u prizemlju projektovane su tzv. ciste sobe, koje imaju speciIican
tretman i smislu materijalizacije samih prostirija i u smislu instalacija, za odrzavanje zadatih uslova u
njima.
Zidovi ovih soba su samonosivi zidni paneli cistih soba. Debljina panela je 45mm, a sastavljen je iz
dve aluminijumske ploce debljine 1,2mm, koje su posebnim poliuretanskim dvokomponentnim
lepkom lepljene na Al ram, izraden od pravougaonih Al proIila. Meduprostor izmedu Al ploca je
ispunjen kamenom vunom mase 100kg/m, vatrtootpornosti klase 1. Panel se montira na Al podnu
vodicu. Zidni panel se obostrano plastiIikuje u boji RAL 9002, u polumat sjaju. Zbog lakseg
odrzavanja na spoju zid pod se postavlja Al polukruzni proIil r50mm, preko koga se lepi podna
obloga. Na spojevima vertikalnih panela, postavlja se plastiIicirani Al proIil kojim se ujedno paneli i
vezuju medusobno. U okviru panela se ugraduju Al kanali sirine 12cm za potrebe elektro i ostalih
instalacija, tako da su na taj nacin sve instalacije integrisane u panel. Noseca konstrukcija panela se
sastoji od podne vodice izradene od vucenog Al proIila i ona se vijcima Iiksira u podnu ab
konstrukciju ili kosuljicu.
PlaIoni cistih soba su projektovani od panela koji je sastavljen iz dve Al ploce debljine 1,2mm, koje su
lepljene na ram sastavljen od varenih Al proIila. Izmedu dve Al ploce stavlja se tvrda kamena vuna
mase 100kr/m. Elementi su medusobno zalepljeni poliuretanskim lepkom. Vidna strana plaIonskog
panela plastiIicira se u boji RAL 9002 u polumat sjaju. Spojevi plaIona i zid se pokrivaju
plastiIiciranim Al zaobljenim lajsnama u boji zida tj. plaIona. PlaIonski paneli se kace odgovarajucim
vesaljkama za meduspratnu konstrukciju.
U plaIonskom panelu se (po projektu), ostavljaju otvori za ugradnju svetiljki i klimaresetki i druge
eventualne opreme.
605
Spojevi izmedu panel cistih soba su u hermetickoj izradi tako da je iskljucena mogucnost
kontaminacije cistog prostora sa delicima kamene vune, izradeni su u skladu sa medunarodnim
standardom EN 14509. Spojevi izmedu zidnih i plaIonskih panela su ispunjuju trajnoelasticnim
silikonskim kitom za ciste prostorije. Druga strana je od korozije zasticena zutim hromatiranjem. Svi
paneli se po Iinalizaciji radova uzemljuju.



Proizvodnja staro stanje Production old situation



Proizvodnja novo stanje Production new situation

Sprat
Deo sprata odakle se izmesta postojeca mikrobioloska laboratorija, adaptira se i tehnicki blok za
smestaj klima komora HVAC sistema novoprojektovanih mikrobioloskih laboratorija.
Zidovi tehnicke prostorije su projektovani kao zidovi od pune opeke d25 cm, obostrano malterisani,
sa zavrsnom obradom visokoperivom disperzionom bojom tipa Jupol-gold, koja ne sadrzi komponente
setne po zdravlje. Na tehnickoj prostoriji projektovana su protivpozarna vrata, vatrootpornosti 60min.
Ulazni hodnik u ovaj deo sprata se takode adaptira, sredivanjem zidova i plaIona i zamenom postojece
PVC podne obloge, novom granitnim keramikom. U samoj tehnickoj prostoriji, je uradena granitna
podna keramika, koja se postavlja preko nove cemntne kosuljice, pose skidanja svih postojecih podnih
obloga. PlaIon ostaju bez promena, samo se gletuje i boji antibaktericidnom i antiIugicidnom
disperzionom bojom tipa Jupol gold.
U tehnickom bloku ugraduju se nove klima komore sa pratecom opremom.

Fasada i fasadna stolarija
Postojeca obrada Iasade je bojeni Iasadni malter. Projektom adaptacije je predvideno da se na
predmetnom delu objektu, preko postojeceg maltera postavi termoizolacija, tipa Styrodur ili sl., d5cm
606
sa povijenjem oko spaletni prozora u debljini od 2 cm. Preko sloja termoizolacije se postavlja rabic
mreza, sa cementnim malterom, koji se zavrsno boji Iasadnom bojom tipa FASAKRIL ili sl.
U prizemlju I na spratu predmetnog dela objekta postojeca Iasadna stolarija, zamenjena je novom
aluminijumskom plastiIiciranom stolarijom, zastakljena termoizolacionim paketom 4154 mm, tako
da se izgled iste zadrzava. Puni delovi Iasadnih pozicija su uradeni sa ispunom od termoizolirajucih
panela obostrano oblozenih ravnim limom.

Unutrasnja vrata, vizuelni paneli i pass box-ovi
Sva unutrasnja vrata koja su van cistih soba su projektovana sa konstrukcijom od aluminijumskih
plastiIiciranih proIila, bez termo prekida- plastiIikacija u beloj boji. Vrata na AIR LOCK-ovima su
projektovana kao puna, a na laboratorijama sa zastakljenjem u gornjem delu krila vrata.
Ispuna krila vrata su termoizolacioni paneli, obostrano oblozeni plastiIiciranim aluminijumskim
limom. Zastakljenje u vratima je projektovano u dim.70/70cm, jednostrukim ravnim providnim
staklom d6mm. Vrata su projektovana sa mehanizmom za samozatvaranje.
Vrata u okviru cistih soba su speciIicna Iarmaceutska vrata. Konstrukcija ovih vrata i krila vrata je od
specijalnih aluminijumskih eloksiranih proIila, u prirodnoj boji aluminijuma. Obloga krila vrata je od
AL plastiIiciranih ploca debljine d2mm, sa ispunom od tvrde kamene vune vatrootpornosti klase 1. U
konstrukciju vrata i krila vrata ugradjen je permanentni magnet kojim se postize dobro zatvaranje i
odlicno dihtovanje. Sve ivice na vratima su zaobljene, glatke i jednostavne za odrzavanje. Krilo vrata
je snabdeveno okruglim rukohvatima za otvaranje, koji su izradeni od eloksiranog Al, gde je izveden i
odvod staticke struje. U okviru krila je predvideno zastakljenje termopan staklom debljine 66mm i
ukupne debljine jednake vratima, dimenzije 70/100cm.
U objektima ovakve Iunkcije prisutan je speciIican element, kao sto je pass box ili prohodna komora.
Konstrukcija je inox proIili, u visokom sjaju sa zaobljenim ivicama. Vrata su izadena od kaljenog-
termickog stakla.
Pass box je opremljen vratima sa mehanizmom koji specava istovremeno otvaranje oboja vrata. Sistem
koji je predviden ovim projektom je potpuno mehanicki i ne zahteva elektro napajanja.

Instalacije Trotoari i platoi
Unutrasnje instalacije projektovane su u obimu i vrsti prema zahtevima projektnog zadataka,
tehnoloskog projekta i Investitora. Svaka razlicita vrsta instalacija je predmet zasebnog projekta.
Objekat je snabdeven sledecim instalacijama:
vodovoda i kanalizacije,
elektroenergetskim instalacijama,
instalacijama elektromotornog pogona termotehnickih instalacija,
telekomunikacionim i signalnim instalacijama,
termotehnickim instalacijama.


Instalacije staro stanje Instalation old situation
607


Instalacije novo stanje Instalation new situation

Osvetljenje
Prirodno osvetljenje je obezbedeno preko postojecih Iasadnih prozora u prizemlju i na spratu.
Vestacko osvetljenje je obezbedeno novoprojektovanih svetiljki koje su predmet elektro projekta, a
ispunjavaju sve zahtevane uslove tehnoloskog projekta, po pitanje osvetljaja.

Zagrevanje prostorija
Za administrativni deo objekta mikrobioloske laboratorije projektovano je radijatorsko grejanje. Za
potrebe grejanja administrativnog dela objekta usvojen je radijatorski sistem grejanja sa celicnim
livenim clankastim radijatorima, kakvi vec postoje na objektu. Zadrzan je postojeci horizontalni
razvod vode za radijatore, koji se premesta u spusteni plaIon

Blok laboratorija
Temperatura i vlaznost vazduha, propisana klasa cistoce prostorija, nadpritisak u prostoriji kao i
minimalan broj izmena vazduha za svaku prostoriju pojedinacno deIinisan je kroz RDS-ove.

Prirodna i vestacka ventilacija
Ventilacija je obezbedena preko Iasadnih prozora i sistema ventilacionih kanala.
Za potrebe klimatizacije u administrativnom bloku, pored prirodne ventilacije preko Iasadnih prostora,
projektovani su split klimatizeri sa direktnom ekspanzijom Ireona za kancelarije i IT prostoriju.
Za svlacionice i magacin hemikalija projektovan je zaseban sistem izvlacenja vazduha.
Klimatizacija prostorija za inokulaciju podloga, mikrobiolosku aktivnost, prostoriju sa inkubatorima,
mikrobiolosko testiranje i pripadajuci airlock projektovana je jedna klima komorom. A za ostale
prostorije u klasi D predvidena je druga klima komora.


Proizvodnja staro stanje Production old situation

608


Proizvodnja novo stanje Production new situation

Postojeci trotoar oko objekta je zadrzan, kao i sve pristupne staze i prilazi, samo je projektovano jos
jedno prilazno stepeniste delu za dekontaminaciju, preko koga se direktno iz pomenute prostorije,
preko PASS BOX-a, izbacuje otpad iz laboratorija.

Ostvarenje cilja adaptacije

I Iaza adaptacija predmetnog objekta odradena je u period septembar-decembar 2006.god. II Iaza
adaptacije je odradena u periodu maj- juli 2007.god. Objekat pusten u rad avgusta 2007.god.
EU GLP sertiIikat dobiven decembra 2009.god.