0% found this document useful (0 votes)
37 views

S 12 Tim 18

chemistry grade 12

Uploaded by

njk19
Copyright
© © All Rights Reserved
We take content rights seriously. If you suspect this is your content, claim it here.
Available Formats
Download as PDF, TXT or read online on Scribd
0% found this document useful (0 votes)
37 views

S 12 Tim 18

chemistry grade 12

Uploaded by

njk19
Copyright
© © All Rights Reserved
We take content rights seriously. If you suspect this is your content, claim it here.
Available Formats
Download as PDF, TXT or read online on Scribd
You are on page 1/ 161

ridhk oHdj

12 jk fYa%Ksh

.=re udf.damfoaY ix.%yh


^2009 jif isg ls%hd;aul f&

oHd" fi!LH yd Ydl wOHdmk fomd;fka;=j


oHd yd ;dlaIK mSGh
cd;sl wOHdmk wdh;kh

ridhk oHdj
12 jk fYa%Ksh

.=re udf.damfoaY ix.%yh


^2009 jif isg ls%hd;aul f&

cd;sl wOHdmk wdh;kh

m%:u uqo%Kh - 2009

oHd" fi!LH yd Ydl wOHdmk fomd;fka;=j


cd;sl wOHdmk wdh;kh

uqo%Kh -

ii

wOHCI ckrd,a;=udf.a mKsvh


jI 2007 6 iy 10 hk fYa%Ksj,g ykajd fok ,o ksmqK;d mdol bf.kq
b.eka m%fYh l%ufhka jika jir 7" 8" yd 11 hk fYa%Ksj, Ih ud,dj
inkaOfhka o fhdod .kakd ,o w;r 2009 jif th w'fmd'i^W$fm<& mka;sj,g
wod< Ihud,dj ikaOfhka o jHdma; lsug cd;sl wOHdmk wdh;kfha Ihud,d
imdoljreka iu;a ;sf' tuksid 12 iy 13 jk fYa%Ks j, O Ih yd wod<
Ih ksfoaY o .=re udf.damfoaY ix.%y o isiqka ;=< m%.=K l<hq;= ksmqK;d o
ksmK
q ;d ug o ms<n
s | iia;rd;aul f;dr;=re bm;a fldg ;sf' fuu f;dr;=re
;u Ih yd wod< bf.kq - b.eka wjia:d imdokfha .=rejrekag uy;afia
m%fhdackj;ajkq we;'
w'fmd'i ^W'fm<& Ih i|yd .=re udf.damfoaY ix.%y ilia lsf Ihud,d
imdoljreka iska lksIaG oa;Shsl Ihud,dj yd fcHIaG oa;Shsl ^10" 11 fYa%Ks&
Ihud,dj ilik g wkq.ukh fldg we;s m%fYhg jvd fjkia jQ m%fYhla
wkq.ukh fldg we;s nj i|yka lrkq leue;af;' 6" 7" 8" 9" 10 yd 11 hk fYA%Ksj,
Ih lreKq b.ekaf wkq.ukh l<hq;= bf.kq yd b.eka m%fY
inkaOfhka .=rejreka wNsu; wdlD;shlg fhduq lrk ,o uq;a w'fmd'i^W'fm<&
Ih ksfoaY yd .=re udf.damfoaY ix.%y imdokfha .=rejrekag ;u wNsu;h
m ls%hdlsug;a m%Yia; ksoyila N=la;s ug;a bv m%ia:dj i,id ;sf' fuu
;,fha .=rejrhdf.ka wfmaCId lrkqfha ta ta Ih tallhg fyda mdvug ksh;
ksmqK;d iy ksmqK;d ug jOkh lsu msKsi fhda; bf.kq l%uj,ska ;uka
wNsu; b.ekakq l%uhla fhdod .ekSu h' ;uka fhdod .kakd b.ekakq m%fYh
i;=gqodhl yd ldhlaIu f,i fhdod .kska wfmalaIs; ksmqK;d yd ksmqK;d ug
<`.d lr .ekSu .=rejreka iska fkdmsfy<d bgq lrkq ,eh hq;= h' fuu ksoyi
.=rejrekag ,nd ug ;SrKh lrk ,oafoa w'fmd'i ^W'fm<& Nd.fha we;s jeo.;alu
iy tu Nd.h flfrys wOHdmk moaO;sfha ish u wh olajk ixf nj ie,ls,,
a g
f.k nj igyka lrkq leue;af;'
fuu .=re udf.damfoaY ix.%yh .=rejreka yg udye`.s w;afmd;la fjd hs m%d:kh
lr' wfma orejkaf.a keKei mdokakg fuu .=re udf.damfoaY ix.%yfha we;s
f;dr;=re l%ufo iy Wmfoia wmf.a .=rejrekag ksis u`. fmkaula lrkq we;ehs
wfmaCId lr'
uydpdh ,d,a fmfrd
wOHlaI ckrd,a
cd;sl wOHdmk wdh;kh'
iii

ix{dmkh
okakd foa mj;ajd f.k hdug yd mQjfhka ;SrKh lrk ,o foa bf.kSug ld,hla ;siafia
lghq;= lsrSu ksid" mj;sk foa kej; f.dv keSug mjd wo wmg yelshdj we;af;a iq
jYfhks' mdi,a ugf bf.kq-b.eka l%shdj,sfha uyd mudK fjkila we;s lrka
fodrg jk fuu oa;shsl wOHdmkh ms<sn| kj iyY%lfha m<uq jk Ihud,d
m%;sixialrKh" tlS fkdyelshdj ch .ekSu i|yd lghq;= lrk w;r okakd foa
ixialrKhg;a" mQjfhka ;SrKh fkdl< foa .fIKhg;a" fyg mej;sh yels foa
f.dvkeSug;a yelshdj we;s rgg jevodhS mqrjeis msila ys lsu wruqKq fldg ykajd
oS ;sf'
Tn 6-11 fY%aKsj, fuu Ihh u fyda fjk;a Ihhla fyda W.kajk .=re Nj;l= k
w'fmd'i' ^W'fm<& i|yd;a ie,lsh hq;= ugulska wfmalaId lrk kj bf.kq-b.eka
l%u ms<sfj;aj,g wkq.; u jvd;a myiq jkq we;' ta ta ksmqK;d Tiafia ksmqK;d ug
ykd .kska tajd idlaId;alrKhg iqiq l%h
s dldrl ie,iq lr .ekSu f m%;i
s xialrKh
hgf;a jeo.;a fjhs' bf.kq-b.eka l%shdj,sh ;=< .=rejrhd f ;dla biau;= l<
l%ums<sfj;a j;udkhg fkd.e<fmk nj;a" isiqka ;ks ;ks j bf.k .kakjdg jvd
w;aoelS fnodyod .kska iyfhda.fhka bf.kSu w:j;a nj;a kj N+ldjlg msfik
.=re Nj;=ka f;are .; hq;= fjhs' ta wkqj .=rejrhd miqmiska iska" YsIHhd boshg f.k
tk bf.kq-b.eka l%u yels ;dla f;dard .kska b.ekau kj ulg f.k taug
lghq;= lsu fuys oS wfmalaId flf'
oa;shsl wOHdmk Iud,d m%;sixialrKh hgf;a cd;sl wOHdmk wdh;kh iska 6-11
fY%aKsj, .Ks;h" oHdj" fi!LHh yd Ydl wOHdmkh" ;dlaIKh yd jdKsc oHdj hk
Ihhkag wod< j imdokh lrk ,o .=re udf.damfoaY ix.%y mYS,kh l< fyd;a YsIH
flakaSh" ksmqK;d mdol yd l%shdldrl fmrgq lr .;a bf.kqu yd b.ekau ms<sn|
meyeos,s woyila Tng ,efnkq we;' f .=re udf.damfoaY ix.%y uska bosm;a lrkq
,nk l%shdldrl W;aidy .kafka bf.kqu" b.ekau yd we.hSu tl u fosldjla u;g
f.k taughs' tfia u 5E wdlD;sh mok lr .kska o iyfhda.S bf.kq ^Co-operative
Learning& l%ums<sfj;a fhdod .kska o fuf;la fidhd f.k we;s foa kej; f.dvkka
bka Tng f.dia kj ksmehq ys lrka Wodjk fyg oskhg l,a we;s j iQodk ug;a
f l%shdldrl YsIHhdg bv i,id fokq we;'
ksudKYS,S .=re mrmqrla ys lsf wruqKska b.eka l%shdj,shg wod< l%shdldrl
ika;;sfhka f;dard .;a l%shdldrl lsysmhla muKla w'fmd'i' ^W'fm<& .=re udf.damfoaY
ix.%yhkag we;=<;a lr ;sf' tfy;a imhd we;s wdoY l%shdldrl mYS,kfhka o
w'fmd'i' ^idfm<& m%;sixialrKh mok lr .;a uQ,Ou ms<sn| wjfndaOh je oshqKq lr
.kska o Ihhg yd mka;shg .e<fmk mos l%shdldrl ie,iq lr .ekSf Yd,
ksoyila Tng we;' f .=re udf.damfoaY ix.%yhg we;=<;a wdoY l%shdldrl is wdldr
jQ f;dr;=re iuQyhla Tng imhhs' iEu l%shdldrlula wdrNfha u Tn olskafka tu
l%shdldrlu Tiafia YsIHhd f.k hdug n,dfmdfrd;a;= jk wjidk b,lalhhs' ksmqK;dj
hkqfjka k lr we;s fuh mq,a h' oS> ld,Sk h' B<g i|yka ksmqK;d ugu fuu
ksmqK;dj fj; <d u i|yd isiqka iska idlaId;a lr .; hq;= O yelshdj,ska tla
yelshdjla muKla biau;= lrhs' f wkqj n,k l, ta ta ksmK
q ;d ugu wod< ksmK
q ;djg
iv

jvd iqfYaIS h' fl ld,Sk h' B<g we;af;a wod< l%shdldrlu wjidkfha .=re Nj;d
kslaIKh lsug n,dfmdfrd;a;= jk phd lsysmhls' .=re isiq fomdYjhg u nrla
fkdjk fia f phd .Kk mylg iSud lsug W;aidy ord ;sf' bf.kq M, jYfhka
ykajd we;s f phd ksmqK;d ugug jvd iqfYaI jk w;r Ih lreKq mok lr .;a
yelshd ;=klska o bf.kq-b.eka l%shdj,sfhka u;= lr .kakd fmd yelshd follska o
iuka; fjhs' Ih yelshd ;=k Ialr;d wkqms<sfj,ska fm< .iajd we;s w;r wvq ;rka
m<uq folj;a idlaId;a lr .ekSu i|yd mka;sfha iEu isiqjl= u bf.kq-b.eka
l%shdldrlf yoj; f,i ie,flk .fIKh fj; fhduqlr .ekSug .=re Nj;d lghq;=
l< hq;= wdldrh l%shdldrlf < fldgiska bosm;a lr ;sf' kshqla;slrKh ^Engagement& k jk tlS mshjfrka iEu l%shdldrlula u wdrN jqj o l%shdldrl ie,iq lsu
wdrN jkafka 5E wdlD;sfha fojk "E" wl=rg wod< .fIKfhka nj Tn wu;l fkdl<
hq;= h'
.fIKhg ^Exploration& u fmkajk Wmfoia wdoY l%shdldrlj, B< fldgihs'
.egf O me;sj,ska ;u lKavdhug ,efnk me;a; muKla .fIKfhka bf.kqug
fhduqjk isiqka" bf.kq-b.eka l%u rdYshla Tiafia wod< wka; fj; f.k hdu i|yd
.=rejrhd f Wmfoia fm< .iajhs' m%Yak Tiafia is lrkq ,nk uYkd;aul wOHhk
^Inquiry-based Learning& fyda l%shdfjka bf.kqug u mdok w;aoelS mdol bf.kqu ^Experiential Learning& fyda f;dard .ekSug fuys oS .=re Nj;dg ksoyi ;sf' by; lsk
wdldrfhka fyda isiqka ,nk oekqu mdol lr .kska Ihhg iqfYaIS jQ fyda Ihud,df
Ih lsysmhla yryd osfjk fyda .eg i|Su i|yd Tjqka fhduq lr .ekSu w'fmd'i'
^W'fm<& Ih .=re Nj;=kaf.a j.lSu fjhs'
fujka .eg mdol bf.kq-b.eka l%u ; h:d: mok lr f.k ie,iq lsu
w:j;a h' u;fNaohg ;=vq oS we;s ;;a;aj" Wml,ams; ;;a;aj" iudka;r woyia fuka u
m%d:l uQ,dY% f i|yd fhdod .ekSug Tng ksoyi ;sf' lsheu" f;dr;=re tla/ia lsu
yd l<ukdlrKh" m%;HflaIKh" kslaIKh" idlPd lsu" l,ams; f.dvkeSu yd
mlaId lsu" mqfrdal:k mlaId lsu" m%Yak yd ms<s;=re ilia lsu" iurEmKh" .eg
i|Su yd fi!kaohd;aul ldh wdosh .fIKh i|yd fhdod .; yels l%uYs,am lsysmhls'
hdka;%sl bf.kqula fia ie,flk lgmdv lsu jqj o fkdjeo.;a hehs wu;l lr oeug
fuys oS bv ;nd ke;'
isiqyq l=vd lKavdh jYfhka .fIKfha fhfo;s' .=re Nj;d i;= oekqu neyeka ,nkq
fjkqjg .=re iydh ,nd .kska oekqu yd wjfndaOh f.dvk;s' lKavdhf fiiq wh
iu woyia yqjudre lr .kska fidhd .;a oekqu je oshqKq lr;s' f ish,a, m%Yia:
ugka isjkafka isiqkag wjYH lsh jH yd fhojq imhd oSug .=re Nj;d bosm;a
jqjfyd;a h' tfia u <uqka bf.kSfuys fhfok uq ld,h mqrd u lKavdh w;r .ejfika
bf.kqu i|yd <uqkag iydh jqjfyd;a h' fun bf.kq m%fYhl oS wkdjrKh uQ,sl
jQj o" th ksoyia wkdjrKhla fkdjk nj;a ufmkajk wkdjrKhla ^guided discovery&
nj;a Tn f;are .; hq;= fjhs' .=re Nj;df.ka fuka u iu jhia lKavdhfuka o
fmdaIKh fjka fufia bf.k .kakd isiqkag ;h i|yd jeo.;a w;aoelS /ila u
,efnk nj wuq;=fjka lsj hq;= ke;'
.fIKfhka miq j t<fUkafka jrK ^Explanation& wjia:djhs' fuys oS l=vd
v

lKavdh iQodk jkafka iajlSh wkdjrK iduQyslj;a" ksudKYS,Sj;a iuia; lKavdhug


bosm;a lsughs' bosm;a lsu ms<sn| j.lSu lKavdhf ish fokd w;r iu fia fnoS
;su;a bosm;a lsu i|yd kjH l%u f;dard .ekSug isik
q g
a we;s ksoyi;a fuys fYaI;ajhhs'
bka wk;=re j t<fUk ia;drK ^Elaboration& mshjf oS wmeyeos,s foa meyeos,s lsug"
idjoH foa ksjeros lsug" .s,syqKq foa imQK lsug isiqkag bv ,ef' tfia u oekgu;a
okakd fohska neyerg hka w;a u woyia bosm;a lsug jqj o isiqkag wjldY we;' iEu
l%shdldrlula u wjika jkafka .=rejrhd bosm;a lrk fl foaYkhlsks' ifm%aIK
N+ldj fj; hdug fuh .=re Nj;dg bv i,id fok w;r wjOdkhg ,la j ;sfnk
ksmqK;d ugu hgf;a Ih ksfoaYh uska ykajd oS ;sfnk ish u jeo.;a lreKq
wdjrKh jk mos f foaYkh meje;aug .=re Nj;d j. n,d .; hq;= fjhs' iEu .=re
Nj;l= u wksjdhfhka l< hq;= f ia;drKhg u fmkau i|yd ta ta l%shdldrl
ie,eiaf wjidk fldgfia ie,iq lr ;sf'
idudkH wOHdmk moaO;sh ;=< wo oDYHudk jk .eg ch .ekSu i|yd .kqfokqjlska
wdrN oS> .fIKhla" isiq jrK yd ia;drK fm<la yd iudma;l
s .=re ifm%I
a Khlska
ie ,;a mKduk .=re N+ldjlska iuka; kj wOHdmk l%uhla fufia moaO;shg
ykajd oSug cd;sl wOHdmk wdh;kh lghq;= lr we;' .=re Nj;d m%uL
q j lrk b.ekaula
fjkqjg .=re u fmka hgf;a isiqka ksr; jk bf.kqula f,i fuh ye|skah yels h'
isiqyq lshe jH mYS,kh lrka o .=Kd;aul fhojq Nd; lrka o .fIKfha
fhfo;s' oskm;d mdi,a mefKka m%S;sfhka W.ks;s' ;hg yd jev f,dalhg wjYH
ksmqK;d /ila u mdi,a wOHdmkh yryd idlaId;a lr .ks;s' ka;k yelshd" iudc
yelshd yd mqoa., yelshd jvjd .kska cd;sh f.dv keSu i|yd iQodk fj;s' f
ish,af,a id:l;ajh i|yd wdoY m%Yakj,g ms<s;=re ,shka u;lfha r|jd .;a oekqu
uid n,k Nd. l%uhla fjkqjg ; h:d:hkag uqyqK oSug YsIHhd i;= iQodku
fidhd n,k Nd. l%uhl wjYH;dj lemS fmfka'
fuu bf.kq-b.eka l%shdj,sfha lemS ffmkk ,laIKhla jkafka l%shdldrlu mqrd u
osfjk fohdldr jQ o w:dka; jQ owe.hS ^Evaluation& l%shdj,shhs' kshqla;lrKh o .=re
wNsu;h mos fmr oekqu inkaO we.hSula i|yd fhdod .; yels h' tfia u .fIKh;a"
jrKh;a" ia;drKh;a ;=<ska we.hSu Yla;su;a lr .ekSu m%K .=re Nj;l=f.a j.lSu
fjhs' ,s; mlaIK wju lrka mdi,a mdol we.hS jevms<sfjf<a h:d:jdoS iajNdjh
/l.ekSu i|yd;a" jdr mlaIK i|yd wksjdh m%Yak we;=<;a lrka mdi,a mdol we.hS
jevms<sfj< fj; mdi,a msia keUqre lr .ekSu i|yd;a" bf.kqf kshu M, idlaId;a lr
.;a nj lshefjk iq;;H we.hS ^Authentic Evaluations& jevms<sfj<la rgg ykajd oSu
i|yd;a lghq;= rdYshla oekgu;a cd;sl ugfuka wdrN ;sf' l<ukdlrK mdYajfha
ukd WmfoaYk kdhl;ajh yd ;;a;aj iy;sl lsf j.lSu hgf;a f kj jevms<sfj<
id:l lr .kska w;a Y%S ,xldjla i|yd fodrgq jD; lsu rf hym; m;k ish
fokdf.a u ifudaOdksl j.lSu fjhs'
foaYudkH wdpdh whs' t,a' .sksf.a
iyldr wOHlaI ckrd,a ^Ihud,d ixjOk&
oHd yd ;dlaIK mSGh
cd;sl wOHdmk wdh;kh

vi

WmfoaYkh (

wCIKh

uydpdh ,d,a fmfrd

wdpdh whs' t,a' .sksf.a

iS' t' wd' weka;ks uy;d

Ih inkalrKh( ta' ' ta' o is,ajd uy;d

Ihud,d lgqj (
wNHka;r
iS' t' wd' weka;ks uy;d

ta' ' ta' o is,ajd uy;d

v' ta' iqu;smd, uy;d


t,a' fla' jvqf.a uy;d
ud,skS rd.jpd h

wOHlaI ckrd,a
cd;sl wOHdmk wdh;kh'
iyldr wOHlaI ckrd,a
cd;sl wOHdmk wdh;kh'
wOHlaI ^oHd" fi!LH yd
Ydl wOHdmk &
cd;sl wOHdmk wdh;kh'
-

jHdmD;s lKavdh kdhl


^ridhk oHdj&
jHdmD;s ks,Od
cd;sl wOHdmk wdh;kh'

wOHlaI ^oHd" fi!LH yd


Ydl wOHdmk &
cd;sl wOHdmk wdh;kh'
jHdmD;s lKavdh kdhl
^ridhk oHdj&
jHdmD;s ks,Od
jHdmD;s ks,Od
jHdmD;s ks,Od
jHdmD;s ks,Od

ndysr
uydpdh t' ' .=KjOk
uydpdh v' ' v' ch;s,l
uydpdh tia' mS' oerKsh.,
uydpdh w;a wffialr
uydpdh lu,a nKavdr .=Kfyar;a
uydpdh iql=u,S u,fiak
wdpdh fla' ta' tia' m;sr;ak
wdpdh iqoka; ,shkf.a
wdpdh cks;d ,shkf.a
wdpdh c.;a fm%aupka
moaud fmdkakfmreu h
wdkkao w;=fldar< uhd
iS' ' f.=Kisxy h
hQ' mS' ismd, uhd
uqos;d lrg h
t' ' rkankavd uhd
t' ' ta' whsrdx.kS h
tka' tia' nd,fudayka uhd
tia' fms,af,a fukh
tia' ;sf,hskdoka uhd
Ysfrda uqksodi h
vii

fld<U Yaj oHd,h


Y%S chjOkmqr Yaj oHd,h
Y%S chjOkmqr Yaj oHd,h
Y%S chjOkmqr Yaj oHd,h
Y%S ,xld jD; Yaj oHd,h
le<Ksh Yaj oHd,h
le<Ksh Yaj oHd,h
Y%S chjOkmqr Yaj oHd,h
le<Ksh Yaj oHd,h
fudrgqj Yaj oHd,h
uyskao oHd,h" .d,a,'
foa nd,sld oHd,h" fnd/,a,'
YdLd oHd,h" fld<U 4'
uOH uyd oHd,h" weye,shf.dv'
uOH uyd oHd,h" wkqrdOmqr'
iqux., oHd,h" jdhfmd,'
iqcd;d oHd,h" ud;r'
l,dm wOHdmk ldhd,h" yegka'
yska oHd,h" fld<U 4'
yska ldka;d oHd,h" fld<U 6'
hym;a tfrdf.a lkHdrduh"
kdhllkao'

wd' tka' ' nKavdr uhd


mS' ' tia' fmruqK uhd
nka, rKisxy uhd
iS' tka' ta' fmfrd fukh
t' tka' tia' chiQh h
B' ' mS' OujxY h
Nd o is,ajd h

Ourdc oHd,h" uykqjr'


mskk
a j, uOH uyd oHd,h" rUqll
a k
fjia,s oHd,h" fnd/,a,'
foand,sld oHd,h" fnd/,a,'
u,shfoaj nd,sld oHd,h" l=reKE.,'
idka; mdjq`M oHd,h" ,d.sh'
idka; mdjq`M oHd,h" ,d.sh'

msgljr ksudKh

wd' wd' fla' m;srK h


cd;sl wOHdmk wdh;kh'

m.Kl ieliSu

wd' wd' fla' m;srK h


cd;sl wOHdmk wdh;kh'
wd' ta' ' whs' oikdhl h
cd;sl wOHdmk wdh;kh'

fj wvh

www.nie.lk

O iydh

ux., je,smsh uhd


cd;sl wOHdmk wdh;kh'
moaud rjOk h
rx;a ohdjxY uhd
cd;sl wOHdmk wdh;kh'

viii

mgqk
msgqj
1'0

wOHCI ckrd,a;=udf.a mKsvh

ii

2'0

ix{dmkh

iii

3.0

im;a odhl;ajh

iv

4'0

bf.kqM, yd fhda; bf.kq - b.eka

1 - 144

l%shdldrl
5'0

mdi, mok lr.;a ;lafiarelrKh - ye|skau

145

6'0

we.hS ie,iq

147

ix

ksmqK;dj 1'0

( mod:fha iajNdjh ksKh lsu i|yd bf,lafg%dksl


ieleiau" bf,lafg%dksl wka;l%shd yd Yla;s yqjudre fhdod
.ksh's

ksmqK;d ugu 1'1

( mrudKql jHQyh ms<sn| wdlD;s uiqug ,la lrhs'

ld,fo

( 05 hs'

bf.kq M,

mod:fha oHq;a iajNdjh ;yjqre lsu i|yd wod< mlaIKd;aul f;dr;=re

ia;r lrhs'
WmmrudKq wxY=" iuia:dksl yd lsrKYS,;dj ms<sn| f;dr;=re bosm;a lrhs'
mrudKql wdlD;s ixikaokd;aul j uid n,hs'

Ih lreKq meyeos,s lr oSug w;aje,la (


mod:fha oHq;a iajNdjh ms<sn| idlaIH
msueoSu jeks l%u u`.ska O mod: u; ia;s oHq;a wdfrdamK we;s l<

yels u
ndysr oHq;a Odrdjla iemhSfuka h mod:hla fjk;a mod:hla njg

m;a l< yels u ^oHq;a fokh&


mod:j, is jk fjkia wdY%;
s j oHq;h ckkh u ^ir, fldaIh$h<s

fldaI&
WmmrudKql wxY= ms<sn| f;dr;=re iuyrla

a gdakh
bf,lafg%dakh fm%df
wxY=f ixfla;h

kshf
q g%dk
a h
n

9'107 10-31 1'6725 10-27 1'6742 10-27

wxY=f ialkaOh$kg

1
1840

wxY=f idfmalaI ialkaOh

1'602 10-19 1'602 10-19

wxY=f wdfrdamKh$C
wxY=f idfmalaI wfrdamKh

-1

+1

1
0
0

iuia:dksl

tl u mrudKq l%udxlh we;a;d jQ o fjkia ialkaO l%udxl we;a;d jQ o


mrudKq tu uQ,jHfha iuia:dksl f,i ye|ska f'
kshqla,hsv

h ksYa; fm%dafgdak ixLHdjla yd ksYa; kshqfg%dak ixLHdjla iys;


mrudKqjla" whkhla" kHIahla fyda ixfhdackh jQ mrudKqjla kshqla,hsvhla
f,i ye|ska f'
kshqla,hsv j.h
1' iajdNdl j mj;akd ia:dhs kshqla,hsv
2' iajdNdl j mj;akd wia:dhs kshqla,hsv
3' lD;%su lsrKYS,s kshqla,hsv

lsrKYS,;dj

kHIafha ia:dhs;dj Wfoid wia:dhs kHIa iska fyda wxY= iska fyda lsrK
ksl=;a lsu lsrKYS,;dj f,i ye|ska f'
oHq;a fCIa;%h
lsrKYS,S m%Njh

;srh ,siSfuka lsrK


ykd .efka'

lsrK

lsrK

lsrK

mrudKqj ms<n
s | kHIal wdlD;sh bosm;aa lsug mok jQ .hs. iy udiavkaf.a

mlaIKh
fpkh lrk ,o
re n,anh

la; fmdmh

;=kS f,day ;yvqj


- wxY= m%Njh

N%uK m%;sma; ;srh

N%uK wkalaIh

f, wdjrKh

wm.ukh jQ

-lsrK
2

.hs. iy udiavkaf.a mlaIKfha oS ,;a kslaIK meyeos,s lsu

mrudKq

kHIa

wxY=

wm.ukh
jq
wxY=

mrudKql wdlD;s
f;dika 'ma, mqu' wdlD;sh

bf,lafg%dak

Ok wdfrdams; f.da,h
rom' mrudKql wdlD;sh

kHIAh
bf,lafg%dak

fnda wdlD;sh

fnda wdlD;sh wkqj yhsrcka mrudKqf kHIah


yd bf,lafg%dak mj;sk m<uq ljp y;r

fhda; bf.kq-b.eka l%shdldrl (


ia;s oHq;h" oHq;a ridhksl fldaI iy oHq;a fokh wdoY lr

fmkafuka mdvu wrUkak'


mrudKqj ms<sn| f;dika" rom' yd fnda bosm;a l< wdlD;s ms<sn|
lKavdh.; j idlPd lsug i,iajkak'
tu wdlD;s ikaikaokd;aul j uiqug ,la lrka iuQy idlPdjla
fufyhjkak'

ksmqK;dj 1'0

( mod:fha iajNdjh ksKh lsu i|yd bf,lafg%dksl


ieleiau" bf,lafg%dksl wka;l%shd yd Yla;s yqjudre
fhdod .kshs'

ksmqK;d ugu 1'2

( mod:fha Yla;s yqjudre ksKh lrkq msKsi oHq;a pqnl


lsrKj, O;ajh Yaf,aIKh lrhs'

ld,fo

( 05 hs'

bf.kq M,

;rx.hl .=K ia;r flfrk rdYs k lr tajd w;r in|;d m%ldY lrhs'
oHq;a pqnl jKdj,sfha O mrdi ykajd tu mrdij,g wh;a lsrKj,

Nd; i|yd ksoiqka imhhs'


W; Wml%u Nd; lrka oDYH mrdih kslaIKh lr tys iajNdjh jd;d
lrhs'

Ih lreKq meyeos,s lr oSug w;aje,la (


;rx. wdhuh

yd ixLHd;h jk
g oHq;a pqnl ;rx.hl m%f.h -

C=
oHq;a pqnl ;rx.hl Yla;sh E= h
fuys h hkq ksh;hls' th ma,dkala
ksh;h k f'
ma,dkala ksh;h } 6'624 10-34 J s

o
ks,a
fld<

fu u`.ska

ly
;e,s

ixLHd;h wdfrdayKh jk

ms<sfj<g oHq;a pqnl ;rx. fm<


.eiafuka ,efnk igyk oHq;a
pqnl jKdj,sh f'

r;=

oHq;a pqnl jKdj,sh


5

oHq;a pqNl jKdj,sfha O mrdij,g wh;a lsrKj, m%fhdack


ffhda ;rx.
( rEmjdyskS" .=jka ,s udOH Tiafia ikaksfok
laIq ;rx.

wfOdarla; ;rx.

oDYH ;rx.
mdrcnq, ;rx.

X - lsrK
- lsrK

lghq;= i|yd fhfoa'


( laIq ;rx. Wkaj, l%shdld;ajh fu u`.ska is f'
jKdj,SlaI l%u uska flfrk Yaf,aIK
lghq;=j, oS fhfoa'
( fN!; ls;ail m%;sldr lghq;=j, oS fhfoa' ria:
md,l ix{d ksl=;a lsf oS yd jKdj,SlaI l%u
u`.ska flfrk Yaf,aIK lghq;=j, oS Nd; flf'
( oDIah" PdhdrEm Ys,amh fuu mrdifha ;rx. weiqka
is f' jK;sl Yaf,aIKfha oS fhfoa'
( Ic keiSug" uqo,a fkdagq wdosfha fhdod we;s ryiH
ixfla; lshug fhfoa' jKdj,SlaI Yaf,aIKj,
oS Nd; flf'
( X lsrK PdhdrEm .ekSu yd iaMl wdosfha jHqy
yeoEf oS Nd; flf'
( ms<sld i|yd m%;sldr lsf oS Nd; flf'

fhda; bf.kq-b.eka l%shdldrl (


m%siauhla wdOdrfhka iq wdf,dal lonhla fNaokh ug i,iajd ;srhla

u;g ,nd .kak' tys jK fNaokh we;s wdldrh kslaIKh lsu i|yd
isiqkag wjia:dj ,nd fokak'
oHq;a pqNl jKdj,sfha O mrdij,g wh;a lsrKj, Nd; fidhd n,d
mefKk f,i isiqkag mQjfhka oekq fokak'
tla tla mrdifha m%fhdack l=vd lKavdh ,jd iuia; mka;shg bosm;a
lrjkak'

ksmqK;dj 1'0

( mod:fha iajNdjh ksKh lsu i|yd bf,lafg%dksl


ieleiau" bf,lafg%dksl wka;l%shd yd Yla;s yqjudre
fhdod .kshs'

ksmqK;d ugu 1'3

( mrudKqj, bf,lafg%daksl Yla;s ug ms<sn| idlaIH


Yaf,aIKh lrhs'

ld,fo

( 08 hs'

bf.kq M,

wkqhd; whkSlrK Yla;s m%ia;dr weiqka mrudKqj, bf,lafg%dak m%Odk Yla;s

ugj, yd Wm ugj, meje;au ms<sn| j idlaIH bosm;a lrhs'


mrudKql yhsrcka jKdj,sfha fLd fY%aKs fnda wdlD;sh uska .=Kd;aul

j meyeos,s lrhs'
h mrudKqjl msys bf,lafg%dakhl wkkH;dj Bg wod< lafjdkag wxl
l=,lfhka ia;r jk nj m%ldY lrhs'

Ih lreKq meyeos,s lr oSug w;aje,la (


ldnka" Tlaic
s ka yd fmdia*ria hk uq,jHj, wkqhd; whkSlrK Yla;s m%i;
a drh

fuu uQ,jHj, mj;sk ish u wkqhd; whkSlrK Yla;Ska rEmfha fmkajd

we;' tu wkqhd; whkSlrK Yla;s .Kk mrudKqf we;s bf,lafg%dk


a .Kkg
iudk f' wkqhd; whkSlrK Yla;sfha laIKsl je flfrys wjOdkh
fhduq l< g bf,lafg%dak ldKav jYfhka O Yla;s ugj, msysgd we;s
nj ;yjqre f'

wjfYdaIK jKdj,sh
wdf,dal
lnh

isyska isre
iys; ;yvq

' '
' '
' '' '
' ''

m%i
s u
a h

ksheh

wika;;sl jKdj,sh

fudapk jKdj,sh
isyska isre
iys; ;yvq

m%i
s u
a h

W;af;a; wjia:df
mj;sk jdhq ksheosh

fLd jKdj,sh

,hsudka
fY%K
a h
s

400

l=656 nm

n=2

l=486 nm

n=5
n=4
n=3

l=434 nm

yhsrcka ys fudapk jKdj,sfha fLd we;s jk wkaou meyeos,s lsu

ndu
fY%K
a h
s

500

600
;rx. wdhduh$nm

n=1

700

lafjdkag wxl
m%Odk lafjdkag wxlh ^n&

bf,lafg%dakh wh;a m%Odk Yla;s ugu fuuska ksrEmKh flf'


n = 1, 2, 3, ......

Woaos.xY lafjdkag wxlh ^l&

bf,lafg%dk
a h wh;a WmYla;s ugu (s, p, d, f, ...) fuu`.ska ksrEmKh flf'
l = 0, 1, 2, ...... ^n-1&

pqnl lafjdkag wxlh ^ml&

h WmYla;s ugul bf,lafg%dakh mj;akd ldlaIslh (ksoiqka (px, py, pz )


fuuska ksrEmKh flf'
ml= -l,(-l+1),....,0,.....,(l-1), l

neuq lafjdkag wxlh ^ms&

h ldlaIslhl msys bf,lafg%dakhl osYdk;sh ksrEmKh flf'


ms =

mrudKqjl uq,a Yla;s ug ;=fkys mj;sk bf,lafg%dak i|yd


n, l, ml yd ms hk lafjdkag wxl i;r fhfok wdldrh
m%Odk
Woao.
s xY
pqnl
neuq
ldlaIslj,
lafjdkag lafjdkag wxlh lafjdkag wxlh lafjdkag wxlh
we;s uq`M
wxlh
l
ml
ms
bf,lafg%dak
n
(0 isg n-l olajd) (-l isg +l olajd)
(+1/2, -1/2 )
.Kk

+ 1$2
- 1$2

+ 1$2
- 1$2

-1

+ 1$2
- 1$2

+ 1$2
- 1$2

+1

+ 1$2
- 1$2

+ 1$2
- 1$2

-1

+ 1$2
- 1$2

+ 1$2
- 1$2

+1

+ 1$2
- 1$2

-2

+ 1$2
- 1$2

-1

+ 1$2
- 1$2

+ 1$2
- 1$2

+1

+ 1$2
- 1$2

+2

+ 1$2
- 1$2

m%Odk Yla;s
ugug wh;a uq`M
bf,lafg%dak
.Kk

6
8
2

10

18

* mrudKqjl msys h bf,lafg%dakhl lafjdkag wxl l=,lh ,shd oelaug we;s


yelshd w'fmd'i'^W$fm<& Nd.fha oS uek n,kafka ke;' by; j.=j bosm;a
flfrkafka h bf,lafg%dakhla i|yd jk lafjdkag wxl l=,lh Bg wkkH
jk nj fmkajd oSu i|yd muKs'
fhda; bf.kq-b.eka l%shdldrl (
fok ,o uQ,jHhl wkqhd; whkSlrK Yla;s o;a; bj;a jk bf,lafg%dak

ixLHdjg tos j m%ia;dr .; lrjkak'


by; j.=j isiqka iu`. tl;=j f.dv kxjkak'
10

ksmqK;dj 1'0

( mod:fha iajNdjh ksKh lsu i|yd bf,lafg%dksl


ieleiau" bf,lafg%dksl wka;l%shd yd Yla;s yqjudre
fhdod .kshs'

ksmqK;d ugu 1'4

( mrudKqj, yd whkj, jHqyh yd .=K ksKh lrkq ms K s i


ta j dfha yq f ol,d jdhq u h mrudKq j , yd whkj, N+
wjia:df bf,lafg%dak kHdi Yaf,aIKh lrhs'

ld,fo

( 07 hs'

bf.kq M,

bf,lafg%dak msrSf rgdjg wod< uQ,Ou yd kS;s m%ldY lrhs'


mrudKql l%udxlh 1 isg 54 olajd jk uQ,jHj, jdhq wjia:df mj;sk

yqol,d mrudKqj, yd whkj, bf,lafg%dak kHdi iu; wdldrhg ,shd


olajhs'
Yla;s ugj, yd WmYla;s ugj, ia:dhS bf,lafg%dak kHdi ie,ls,a,g
.kska uQ,jHj, wkqhd; whkSlrK Yla;s yd m%:u whkSlrK Yla;s p,kh
meyeos,s lrhs'

Ih lreKq meyeos,s lr oSug w;aje,la (


Wm Yla;s ugj, mej;sh yels Wmu bf,lafg%dak ixLHd
Wm Yla;s ugu

ldlaIsl ixLHd

mej;sh yels Wmu


bf,lafg%dak ixLHdj

10

14

bf,lafg%dak msf rgdjg wod< uQ,Ou yd kS;s

yqka kS;sh
iudk Yla;sfhka hq;a ldlaIslj, bf,lafg%dak mj;skqfha tajdfha neuq
iudka;r jk mos h' ke;fyd;a hq.au bf,lafg%dak ixLHdj Wmu jk mos
h'
mjq,S nysIaldr uQ,Ouh
fuu uQ,Oufhka lshefjkafka h ldlaIslhl bf,lafg%dak follg jvd
mej;sh fkdyels nj hs' ^ke;fyd;a mrudKqjl h bf,lafg%dakhla i|yd jk
lafjdkag wxl l=,lh thg u wkkH jk nj hs'&
f.dvkexf uQ,Ouh
ka lshefjkafka ldlaIslj,g bf,lafg%dak msu mjq,S nysIaldr uQ,Ouhg
wkqj hka ldlaIslj, Yla;s wdfrdayKh jk wkqms<sfj<g is jk nj hs'
11

WmYla;s ugj, Yla;s wdfrdayKh jk wkqms<sfj<

m%:u whkSlrK Yla;h


s $kJ mol-1

mrudKql l%udxlh 1- 20 olajd uQ,jHj, m%:u whkSlrK Yla;s p,k m%ia;drh

mrudKql l%udxlh

12

fhda; bf.kq-b.eka l%shdldrl (


wod< kshu yd uQ,Ou fhdod .kska mrudKql l%udxlh 1- 54 olajd uQ,jHj,ska

mjrk ,o lsysmhl bf,lafg%dak kHdi lKavdh jYfhka f.dvkxjkakg


fhduq lrkak'
mjrk ,o uQ,jHj, bf,lafg%dak kHdi ii|ka tajdfhka jvd;a ia:dhS
kHdi iys; uQ,jH ykd .ekSug i,iajkak'
wkqhd; whkSlrK Yla;s yd m%:u whkSlrK Yla;s p,k" bf,lafg%dak
kHdij, ia:dhs;dj weiqfrka .%y lsug fhduq lrkak'

13

ksmqK;dj 1'0

( mod:fha iajNdjh ksKh lsu i|yd bf,lafg%dksl


ieleiau" bf,lafg%dksl wka;l%shd yd Yla;s yqjudre
fhdod .kshs'

ksmqK;d ugu 1'5

( mrudKqj, yd whkj, jHqyh yd .=K ksKh lrkq


msKsi tajdfha yqfol,d jdhquh mrudKqj, yd whkj,
N+ wjia:df bf,lafg%dak kHdi Yaf,aIKh lrhs'

ld,fo

( 07 hs'

bf.kq M,

bf,lafg%dak kHdi mok lr f.k wdj;s;d j.=j f.dvkxjhs'


uQ,jH s, p, d iy f f.dkq hgf;a j.SlrKh lrhs'
s, p iy d f.dkqj,g wh;a uQ,jH iy 1 isg 18 olajd ldKavj,g wh;a uQ,jH

ykd .kshs'

Ih lreKq meyeos,s lr oSug w;aje,la (


15 jk msgqf oelaf'

fhda; bf.kq-b.eka l%shdldrl (


Yd, m%udKfha wdj;s;d j.=jla m%oYkh lr ldKav yd wdj; ms<sn| fmr

oekqu isysm;a lrkak'

s f.dkqjg" p f.dkqjg yd d f.dkqjg wh;a uQ,jH lsysmh ne.ska tajd wh;a


f.dkqj i|yka fkdlr isiq lKavdhj,g mjrkak'

tajdfha bf,lafg%dak kHdi ,shd wjika jYfhka bf,lafg%dak msreKq WmYla;s

ugu ykd .kakg fhduq lrkak'


wdj;s;d j.=f tu uQ,jHj,g ys ia:dkh mlaId lr ne,Sug i,iajkak'
uQ,jHhla wdj;s;d j.=f msys ldKavh" wdj;h yd f.dkqj iu tys

bf,lafg%dak kHdih olajk inkaO;d fy<s lr .ekSug isiq lKavdh


fhduq lrjkak'

14

1/I

ns1
2/II

ns2

10

11

12

ns2 np1

14/IV

ns2 np2 ns2 np3

ns2 np4

ns2 np5

15/V 16/VI 17/VII

13/III

ns2 np6

18/VIII

15

ksmqK;dj 1'0

( mod:fha iajNdjh ksKh lsu i|yd bf,lafg%dksl


ieleiau" bf,lafg%dksl wka;l%shd yd Yla;s yqjudre
fhdod .kshs'

ksmqK;d ugu 1'6

( mod:fha jHqyh yd .=K ksKh lrkq msKsi nyq mrudKql


moaO;sj, mj;akd m%d:l wka;l%shd Yaf,aIKh lrhs'

ld,fo

( 07 hs'

bf.kq M,

ixhqc;d nkaOkjdoh bosm;a lrhs'


mrudKqjl ldlaIsl w;sPdokh fuka ridhksl nkaOk iEfok nj m%ldY

lrhs'
nkaOkhg inkaO mrudKqj, oHq;a RK;d fjki wkqj tajd ksO%eh

iyixhqc nkaOk" O%eh iyixhqc nkaOk iy whksl nkaOk f,i fjka


lrhs'
odhl nkaOk iy f,dayl nkaOk we;s jk wdldrh meyeos,s lrhs'

Ih lreKq meyeos,s lr oSug w;aje,la (


mrudKqfjys ixhqc;d ljpfha bf,lafg%dak nkaOk iEoSug iyNd.s f'
nyq mrudKql moaO;shl Yla;sh wju lr .ekSu i|yd mrudKq w;r mj;sk

wdlIKh ridhksl nkaOkhla f,i ykajhs'


nkaOk bf,lafg%dak hq.,a mrudKq folg u fmd jk mos ;nd .ekSfuka
iyixhqc nkaOk iEfoa'
iyixhqc nkaOkj,ska nekq wKq ;=< fyda whksl moaO;s ;=< fyda mj;akd
wdlIK m%d:l wka; l%shd f,i ye|skah yel'
wKqjl mj;sk nkaOkhl oS bf,lafg%dak ;ud foig wdlIKh lr .ekSf
yelshdj uQ,jHfhka uQ,jHhg fjkia f' m%udKd;aul j m%ldY l< fuu
yelshdj uQ,jHhl oHq;a RK;dj f,i ye|ska f'
oHq;a RK;dj O mudKhkag wkqj m%ldY lr we;' fmda,ska mudKhg
wkqj O uQ,jH i|yd oHq;a RK;d w.h my; j.=f oelaf'
fmda,ska mudKh wkqj uQ,jHj, oHq;a RK;d w.hhka
H
2.1
Li
1.0

Be
1.5

B
1.0

C
2.5

N
3.0

O
3.5

F
4.0

Na
0.9

Mg
1.2

Al
1.5

Si
1.8

P
2.1

S
2.5

Cl
3.0

K
0.8

Ca
1.0

Ga
1.6

Ge
1.8

As
2.0

Se
2.4

Br
2.8

Rb
0.8

Sr
1.0

In
1.7

Sn
1.8

Sb
1.9

Te
2.1

I
2.5

Cs
0.7

Ba
0.9

Tl
1.8

Pb
1.9

Bi
1.9

Po
2.0

At
2.2

16

fmda,ska mudKhg wkqj tla tla uQ,jH i|yd ksYa; oHq;a RK;d w.hla

m%ldY lr we;s uq;a h uQ,jH mrudKqjl oHq;a RK;dj tu mrudKqf


mirh ^uqyqlrKh" wdfrdamKh" TlaislrK wxlh& u; fjkia f'
ksoiqka (

yd

hk m%fNaoj,os N ys oHq;a RK;dj

f,i p,kh f'


tlir bf,lafg%dak hq.,la mj;sk mrudKql ldlaIslhla fjk;a mrudKqjl

ixhqc;d ljpfha ysia ldlaIslhla iu`. w;sPdokfhka nkaOkhla iEosh yels


h' fu f,i iEfok nkaOkh odhl nkaOkh f,i ykajkq ,ef' fuys oS
tlir bf,lafg%dak hq.,h fokq ,nk m%fNaoh odhl ldKavh f,i o nkaOkh
iEoSu i|yd bf,lafg%dak ,nd .kakd m%fNaoh m%;s.%dyl ldKavh f,i o
ykajkq ,ef'
+

ksoiqka (

fyda

oHq;a RK;d fjki wl mrudKq hq.,hla w;r nkaOkhla we;s f oS tla

mrudKqjl ixhqc;d bf,lafg%dak fjk;a mrudKqjlg ,nd oS we;s jk Ok yd


RK whk w;r yg .kakd ia;s oHq;a wdlIKh whksl nkaOkhla f,i
ye|ska f'
>k wjia:df mj;sk fidah laf,darhs ie,l+ g whk" ia;s oHq;a
f,i wdlIKh ksYa; rgdjlg weis mj;S t neka whksl ixfhda.hla
>k wjia:df mj;sk g whkj,g ip,kh f yelshdj ke;' wxY= msys
ia:dkj, u isg lmkh u muKla is f' f wkqj whksl iaMlhla
oHq;h ikakhkh fkd lrhs'
j wjia:df mj;sk fidah laf,darhs ie,l+ g whk fjka j mj;S'
whksl ixfhda.hla j wjia:df mj;sk g whkj,g ip,kh f yelshdj
mj;sk neka oHq;h ikakhkh lrhs'
f,day mrudKqj, ixhqc;d ljpfha bf,lafg%dak mrudKqjg ,sys,a j ne|S we;'
t neka f,day mrudKqj, ixhqc;d ljpfha bf,lafg%dak uqod yka Ok
whk f,i mej;Sug keUqrejla we;' ta wkqj f,day mrudKqj,ska ksoyia jk
bf,lafg%dak u`.ska we;s jk bf,lafg%dak c,dYfha .s,S mj;sk Ok whkj,ska
iuka; moaO;shla we;s f' Ok whk iy bf,lafg%dak c,dYh ia;s oHq;a
jYfhka wdlIKh f,dayl nkaOk iEfoa'

bf,lafg%dak c,dYh

ksoyia bf,lafg%dak mj;sk neka f,day oHq;h ikakhkh lrhs'

17

f,day whkfha ;ru l=vd jk g" f,day whkfha wdfrdamKh Yd, jk g

yd f,dayl nkaOkhg odhl lrk bf,lafg%dak ixLHdj je jk g m%n,


f,dayl nkaOk we;s f'
f,dayl nkaOk m%n, jk g f,dayfha jdxlh by< hhs'

fhda; bf.kq-b.eka l%shdldrl (


O m%d:l wka; l%shdj,g ksoiqka jk wKq yd whksl moaO;s iuQyh ne.ska

isiq lKavdhj,g ,nd oS tajd ms<sn|


j my; i|yka oE idlPd lsug fhduq lrkak'
m%d:l wka; l%shd yg f.k we;s wdldrh
oHq;a RK;d fjki wkqj m%d:l wka; l%shdj, iajNdjh yd fmkakq
lrk .=Kdx.

18

ksmqK;dj 1'0

( mod:fha iajNdjh ksKh lsu i|yd bf,lafg%dksl


ieleiau" bf,lafg%dksl wka;l%shd yd Yla;s yqjudre fhdod
.ksh's

ksmqK;dj ugu 1'7

( mod:fha jHqyh yd .=K ksKh lrkq msKsi iyixhqc


wKqj," O%eh iyixhqc wKqj, yd ir, whk ldKavj,
yev Yaf,aIKh lrhs'

ld,fo

( 07 hs'

bf.kq M,

iq,n j yuq jk yd Wmu jYfhka mrudKq oyhla olajd wvx.= iyixhqc


wKqj, yd whk ldKavj, ,qia jHqy w|shs'
ixhqc;d ljp bf,lafg%dak hq., lIK jdoh fhdod .kska iyixhqc
wKqj, yd whk ldKavj, uOH mrudKqj jgd tu bf,lafg%dak hq.,a osYdk;
jk wkaou yd wKqf$whkfha cHd;sl yevh mqfrdal:kh lrhs'
W; WodyrK weiqfrka sp, sp2 yd sp3 uqy
q lrKh we;s jk wkaou ia;r lrhs'
fok ,o wKqjlg fyda whk ldKavhlg fyda mej;sh yels ish u im%hqla;
jHqy we| tajdfha ia:dhS;dj ixikaokd;aul uiqug ,la lrhs'
im%hqla; jHqy wdOdrfhka im%hqla; uqyq jHqyfha mj;sk nkaOkj, os. yd
m%n,;dj ms<sn| ms<s.; yels u; m%ldY lrhs'

Ih lreKq meyeos,s lr oSug w;aje,la (


iyixhqc wKqjl fyda whk ldKavhl fyda mj;akd iyixhqc nkaOk ia

;s;a ixfla;j,ska t k yjqf,a ;nd .kakd bf,lafg%dk


a hq.,a fl fLdjlska
ke;fyd;a ;s;a hq.,lska ^fyda ;s;a - l;sr hq.,lska& o tla tla mrudKqj u;
msys tlir hq.,a ;s;a hq.,aj,ska fyda l;sr hq.,aj,ska o olajkq ,nk jHqyhla
ia jHqyh f,i ye|skf
a ' ia jHqyfha olajkq ,nkafka ixhqc;d bf,lafg%dk
a
muKs'
ksoiqk ( c, wKqj i,luq'

Tlaisckaj, ia ixfla;h

c, wKqf ia ;s;a l;sr jHqyh H

yhsv%ckaj, ia ixfla;h

O H

H O H

c, wKqf ia jHqyh

ia jHqyhla u`.ska wKqjl mrudKq inkaO mj;sk wdldrh ms<sn|j;a

ixhqc;d ljpj, mj;sk bf,lafg%dak ixLHdj ms<sn|j;a nkaOkj, iajNdjh


ms<sn|j;a f;dr;=re ,ef' kuq;a yev ms<sn| f;dr;=re ia jHqyfhka m%ldY
fkdf' wKqjl uOH mrudKqj jgd msys nkaOk bf,lafg%dak hq.,a .Kk
19

yd tlir hq.,a .Kk ia jHqyfhka ,nd f.k ixhqc;d ljp bf,lafg%dak


hq.,a lIK jdoh ^VSEPRT& fhdod .kska wKqj, yev mqfrdal:kh l< yel'

fh

;%swdk;s oa msrvdldr

;,Sh ;%sfldaKdldr

wIag;,Sh

p;=ia;,Sh

uOH mrudKqj jgd ;sfnk bf,lafg%dak hq.,a .Kk wkqj


tajd wjldYfha osYdk; jk wdldrh
bf,lafg%dak hq.,
tl;=j nkaOk tlir

hq.,a ilia jk
wkaou

wKqf yevh

fh

fh

;,Sh ;%sfldaKdldr
;,Sh ;%sfldaKdldr

fldaKsl

p;=ia;,Sh

;%sfldaKdldr
p;=ia;,Sh

msrvh

fldaKsl

20

bf,lafg%dak hq.,
tl;=j nkaOk tlir

hq.,a ilia jk
wkaou

wKqf yevh

;%swdk;s oa msrvh

iS-fida

5
;%sfldaKdldr

T - yevh

oa msrh

fh

wIag;,Sh

wIag;,Sh

iup;=ri%dldr
msrAh

;,Sh
iup;=ri%dldr

tl u wKqjla fyda whk ldKavhla i|yd bf,lafg%dak ieleiqf fjkial


u; muKla fjkia jk ,qia jHqy folla fyda je .Kkla mj;sk wjia:d
yuqf' h wKqjla i|yd jk t jeks jHqy im%hqla; jHqy f,i ye|ska f' wKqf
ienE jHqyh ka tllaj;a fkd jk w;r th im%hqla; jHqy uqyq fuka iEfok
jvd;a ia:dhs fjkia jHqyhls'

O3 ys im%hqla; uqyqu

O3 i|yd jk im%hqla; jHqy

im%hqla; uqyq jHqyfha O - O nkaOk" os.ska iudk jk w;r tu os. O - O


talnkaOk os.g jvd wvqf' O } O oa;aj nkaOk os.g jvd je f'

21

fhda; bf.kq-b.eka l%shdldrl (


my; i|yka wKqj,$whkj, ia jHqy we| cHd;sl yev ksKh lsug

Wmfoia fokak' ^fjk;a W; ksoiqka o bosm;a lsu l< hq;= h'&


BeCl2, BF3, CH4, NH3, H2O, PCl3, NH4+, SF6, SF4, ClF3, XeF2, IF5, XeF4

NO 3- , CO 32- , SO 2-4 ,
my; wKqj,$whkj, uOH mrudKqf uqy
q lrKh ksKh lsug i,iajkak'
BeCl2, BF3, CH4, NH3, H2O, C2H2, C2H4 , NH4+ ^fjk;a W; ksoiqka o bosm;a

lsu l< hq;= h'&


my; m%fNaoj, im%hqla; jHqy we| im%hqla; uqyqu we|Sug Wmfoia fokak'
O3,

N2O ^fjk;a W; ksoiqka o bosm;a lsu l< hq;= h'&

22

ksmqK;dj 1'8

( mod:fha iajNdjh ksKh lsu i|yd bf,lafg%dksl


ieleiau" bf,lafg%dksl wka;l%shd yd Yla;s yqjudre
fhdod .kshs'

ksmK
q ;d ugu

( mod:fha jHqyh yd .=K ksKh lrkq msKsi O moaO;s


;=< mj;sk oa;Shsl wka;l%shd Yaf,aIKh lrhs'

ld,fo

( 07 hs'

bf.kq M,

O%elrKh" oaO%ej >QKh yd O%ejKYS,;dj hk ixl,am W; WodyrK f.k

yer olajka ia;r lrhs'


Ih ksfoaYhg we;=<;a oa;Shsl wka;l%shd j. W; ksoiqka f.kyer

olajka ia;r lrhs'


h jHhl mj;akd oa;Shsl wka;l%shdj, iajNdjh yd tu jHfha fN!;sl
.=K w;r inkaO;d biau;= lrhs'

Ih lreKq meyeos,s lr oSug w;aje,la (


tlsfkl yd ridhksl j nkaOkh mj;akd mrudKq folla w;r oHq;a

RK;d fjki fya;= fldg f.k fyda fjk;a ndysr n,mEula fya;=fjka fyda
nkaOkhg inkaO mrudKqj, bf,lafg%dak j,d wiu;sl j jHdma; u
O%elrKh f,i ykajhs'
ksoiqka (

fujeks oaO%ejhl tla wdfrdamK flaka hl mj;akd wdfrdamKfha;a tu mrudKq

w;r nkaOk osf.ys;a .=K;


s h nkaOkfha oaO%ej >QKh k f' nyq mrudKql
wKqj, oaO%ej >QKh tla tla nkaOkh inkaOfhka ie,lsh yels h' tajdfha
im%hqla;h wKqf oaO%ej >QKh f,i ie,fla'
ish u N - H nkaOkj, oaO%ej >QKj,
im%hl
q ;
a h u`.k
s a NH3 wKqf oaO%ej >QKh
,ef'

iuyr iu;sl wKq i|yd oaO%ej >QKh Y+kH f'


ksoiqka (
Cl

Be+

Cl

23

O%ejKYS,;dj

mmQK whksl ixfhda.hla ie,l+ g tajdfha ix>gl jk legdhk yd


wekdhk i >k f.da, jYfhka mj;sk nj ie,fla' kuq;a whksl ixfhda.h
iuka; jk legdhkfha yd wekdhkfha iajNdjh wkqj wekdhkfha
bf,lafg%dak j,dj legdhkh fj;g wdlIKh u fya;=fjka wekdhkfha
bf,lafg%dak j,df lD;s;d we;s f'
kso (

mQK whksl nkaOkh

O%elrKhla fkdue;

lD;s u

O%ejKYS,;dj je u

h m%udKhlg iyixhqc
,laIK fmkakq lsu
O%ejKYS,;dj by< kxjk idOl
legdhkh (
m%udKfhka l=vd u
wekdhkh (

ksoiqka (

by< wdfrdamKhlska hqla; u


m%udKfhka Yd, u
by< wdfrdamKhlska hqla; u

AgF, AgCl, AgBr iy AgI j, whksl .=K my; mos p,kh f'
AgF > AgCl > AgBr > AgI

wekdhkh Yd, u fya;=fjka O%ejKYS,;dj je jk w;r ta


wkqj iyixhqc ,laIK h muKlg fmkakq lsu fuhg fya;=j
MO + CO2
hs' MCO3
CO32- ldKavh O2- yd CO2 f,i |S hdug M2+ whkfha
O%ejKYS,;dj n,mdhs ,ef' II ldKavfha legdhkj, O%ejKYS,;dj
Be>Mg>Ca f,i p,kh f' tu ksid fo jk ldKavfha
ldnfkagj, ;dm fhdack WIaK;aj BeCO3< MgCO3< CaCO3
f,i p,kh f'

O oa;shsl wka;l%shd i|yd ksoiqka


oaO%ej - oaO%ej wka;l%shd

yhsrcka nkaOk
yhsrcka nkaOk hkq oHq;a RK mrudKqjlg ^X& iyixhqc j ne|S mj;sk

yhsrcka mrudKqjla" tlir bf,lafg%dak hq.,a tlla fyda lsysmhla iys;


oHq;a RK mrudKqjla ^Y& iu`. we;s lr .kakd fYaI ia;s oHq;a
wka;l%shdjls'
24

H+///////////////Y

X yd Y hkq F, O, N, Cl hkd oS jvd oHq;a RK mrudKq jk wjia:dj, oS

yhsrcka nkaOk jvd;a m%n, f' ^yhsrcka nkaOk m%n,;dj F>O>N>Cl


f,i wvq f' fuh FONCl kS;sh f,i ye|skaf'& X ydY hk ia:dk by;
i|yka uQ,jH mrudKqj,g wu;r j fjk;a mrudKq iska w;alr .kakd
iuyr fYaI wjia:dj, oS m%n, yhsv%cka nkaOk yg .kakd kuq;a fuu Ih
ksfoaYh ;=< t jeks wjia:d wjOdrKh fkd flf'

yhsvc
% ka nkaOk

;dmdxlh$ 0C

c, wKq w;r mj;akd yhsv%cka nkaOk

wdj;s;d j.=f msys wdj;h

15" 16 yd 17 ldKavj, yhsrhsvj, ;dmdxl p,kh

fhda; bf.kq-b.eka l%shdldrl (


15" 16 yd 17 ldKavj, yhsv%hsvj, ;dmdxl p,k m%ia;drh m%oYkh lr tu

p,khg fya;= h yels lreKq uikak'


ir, wKq lsym
s h ne.ska isiq lKavdhj,g bosm;a lr tajdfha oaO%ej >QKhla
mej;Su$fkdmej;Su yd oaO%ej >QKfha m%n,;d ms<sn| idlPd lsug
i,iajkak'
iqiq wKql$whksl moaO;s lKavdhj,g mjrd tajdfha mej;sh yels oa;Shsl
wka;l%shdj, iajNdjh yd ta wkqj ys jk .=K ms<sn| idlPd lsug fhduq
lrkak'
25

^ fuh E5 wdlD;shg wkqj ie,iq l< fhda; l%shdldrluls&


ksmK
q ;dj

1'0

( .=K yd jHqyh weiqrska mod:fha iajNdjh .%y lrhs'

ksmqK;d ugu 1'9

( cd,j, ieleiau mok lr .kska tajdfha .=K uYkh


lrhs'
l%shdldrlu
1'9 ( cd, ieleiau weiqka mod:fha .=K uiuq'
ld,fo
( 07 hs
.=Kd;aul fhojq
( weuqKqu 1'9'1g we;=<;a cd,dldr jHqyh oelafjk mska;+rh
weuqKqu 1'9'2g we;=<;a lKavdh .fIK Wmfoia m;%sldf
msgm;a myla
weuqKu
q 1'9'3g we;=<;a "cd, O;ajh" ,smf
s hys msgm;a myla
uhs lvodis yd meiag,a
bf.kq-b.eka l%shdj,sh (
mshjr 1'9'1
( cd,fha mska;+rh mka;shg m%oYkh lrkak'
my; i|yka .eg mka;shg bosm;a lrkak'
cd,h hkafkka woyia jkafka l=ula o@
cd,j, olakg ,efnk fmd ,laIK fudkjd o@
cd, ieliqu iys; mod: mj;S o@
cd, ieliq iys; mod: f.dv keS we;s ne|S fl n
o@
my; i|yka lreKq u;= lrka idlPdjla fufyhjkak'
;ekq tall l%uj;a rgdjlg tlsfkl inkaO fuka
ksudKh jQjla cd,hla fyj;a oe,sila f,i ye|skah
yels nj
u;a rgdjlska hq;= u yd kej; kej; fhfok uQ,sl
tallhlska ksudKh mej;Su oe,sij
a , fmd ,laIKhla
nj
oe,sia wdldrfha jHQy iys; O mod: iajNdjfha mj;sk
nj
mrudKq fyda wKq fyda whk fyda l%uj;a rgdjlg ilia
jQ cd, ieliq iys; mod: mj;sk nj
cd,uh mod:j, ;ekq tallh wkqj tajd my; mos
j. l< yels nj
iu mrudKql cd,
Iu mrudKql cd,
ksO%eh wKql cd,
O%eh wKql cd,
whksl cd,
cd,uh mod:j, ;ekq tallfha iajNdjh wkqj cd,h
f.dvkeSf oS we;s lr .kakd ne|S O jk nj
cd,h f.dv keSf oS we;s lr .kakd ne|Sj, iajNdjh"
cd,fha fN!;sl .=K flfrys n,mdk nj
^ks;a;= 15 hs&
26

mshjr 1'9'2

mshjr 1'9'3

mka;sh lKavdh mylg fnokak'


Wmfoia m;%sld" lsh jH" uhs lvodis yd meiag,a
lKavdhj,g imhkak'
ldh mjrd" lKavdh" .fIKfhys fhdojkak'
iuia; lKavdh bm;a lsula i|yd iQodk lrjkak'
^ks;a;= 60 hs&
( lKavdh wkdjrK mka;shg bm;a lrjkak'
m%:u ia;drKh i|yd bm;a l< lKavdhj,g u wjia:dj
fokak'
fiiq lKavdhj, ixjOkd;aul fhdackd uikak'
my; lreKq u;= lrka iudf,dapkhl fhfokak'
iucd;Sh mrudKqj,ska f.dvkeS we;s oshuka;s yd ksrka
oe,sia iu mrudKql cd, i|yd ksoiqka jk nj
Iucd;S h mrudKq j ,s k a f.dvkeS we;s is , s l ka
vfhdlaihs Iu mrudKql cd, i|yd ksoiqkla jk
nj
ksO%eh whka wKqj,ska f.dvkeS we;s whka iaMl
ksO%eh wKql cd, i|yd ksoiqkla jk nj
O%eh wKqj,ska f.dvkeS we;s whsia O%eh wKql cd,hla
i|yd ksoiqka jk nj
fidah whk yd laf,darhs whkj,ska ie,;a
fidah laf,darhs whksl cd, i|yd ksoiqkla jk
nj
iucd;Sh yd Iucd;Sh mrudKql oe,sia ksudKh
we;af;a mrudKq tlsfkl iyixhqc j ne|Sfuka nj
ksO%eh wKql cd, f.dvkeS we;af;a fm%a; oaO%ej fm%a; oaO%ej w;r we;s lr .kakd wdlIK n, uska
ksO%eh wKq tlsfkl ne|Sfuka nj
O%eh wKql cd, f.dvkeS we;af;a iar oaO%ej-iar
oaO%ej w;r we;s lr .kakd wdlIK n, uska O%eh
wKq tlsfkl ne|Sfuka nj
whks l cd, f.dvkeS we;a f ;a Okdfrda m s ; yd
RKdfrdams; whk w;r we;s lr .kq ,nk m%n, ia;s
oHq;a wdlIK uska whk tlsfkl ne|Sfuka nj
iucd;Sh yd Iucd;Sh mrudKql cd, f.dvkeS we;af;a
m%n, iyixhqc nkaOkj,ska neka tu oe,siaj,ska
ksudKh jQ jH by< oe njlska o by< jdxl$
;dmdxlj,ska o hq;= nj
mrudKql cd, ;=< mj;sk iyixhqc nkaOk jvd;a m%n,
neka djK .; ug keUqrejla fkdue;s nj
ip, bf,lafg%dak fkdue;s mrudKql cd, oHq;h
ikakhkh fkdlrk nj

27

n, jeka v'jd,aia n,j,ska tlsfkl neKq wKqj,ska


iuka; ksO%eh wKql cd, iys; jH oe nka wvq
w;r wfkl=;a cd,j,ska ksudKh jQ jHj,g idfmalaI
j my< jdxl$;dmdxlj,ska hqla; nj
ksO%eh wKqj,ska ksudKh we;s neka ksO%eh
wKql cd,j,ska ks; jH ksO%eh djl ;=< osh jk
w;r ip, bf,la f g% d a k fkdue;s neka oHq ; h
ikakhkh fkd lrk nj
iar oaO%ej-iar oaO%ej wdlIK n,j,ska ^fyda
yhsrcka nkaOkj,ska& neKq wKqj,ska iuka; O%eh
wKql cd,j,ska ks; jH ksO%eh wKql cd,j,ska
ks; jHj,g idfmalaI j by< oe njlska yd by<
jdxl$;dmdxlj,ska hq;= nj
O%eh wKql cd,j,ska ks; jH O%eh djl ;=<
djHug
je
keUqrejla
olajk
w;r
ip,kbf,lafg%dak fkdue;s ksid oHq;h ikakhkh
fkd lrk nj
m%n, ia;s oHq;a wdlIKj,ska neKq whksl cd,j,ska
ks; jH by< jdxl$;dmdxl fmkajk w;r oe
nka o by< jk nj
whksl cd,j,ska hqla; jH O%eh djl ;=< osh ug
keUqrejla olajk nj
whksl cd,j,ska iuka; jHj, o ip, bf,lafg%dak
fkdue;s neka >k wjia:df oS oHq;h ikakhk
fkdlrk nj
whksl cd,j,ska iuka; jH ,Sk l< g yd djK
.; l< g ip, whk mj;sk ksid oHq;h ikakhkh
lrk nj
^ks;a;= 45 hs&
;lafiare yd we.ehS ksKdhl (

cd, ieleiau wkqj mod: j.SlrKh lrhs'

fok ,o mod:hl cd, ieliau wkqj fmkakq l< yels fN!;sl .=K mqfrdal:kh
lrhs'

tlsfklg fjkia cd, ieliq iys; mod:j, fN!;sl .=K ikaikaokh lrhs'

jHqyh wkqj fmkakq l< yels .=K mqfrdal:kh lrhs'

ixlaIsma; j bosm;a l< f;dr;=re ia;drKh lrhs'


weuqKqu 1'9'1

cd,hl rEm igyk


28

weuqKqu 1'9'2

lKavdh .fIKh i|yd Wmfoia


cd, ieleiau weiqka mod:fha .=K uiuq"
my; i|yka cd, j. w;ka Tn lKavdhug mejfrk cd, j.h ms<sn| wjOdkh
fhduq lrkak'
iu mrudKql cd,
Iu mrudKql cd,
ksO%eh wKql cd,
O%eh wKql cd,
whksl cd,
,smsh lshjd" Tng mjrk ,o cd, j.hg ksoiqka jk mod: ykd .kak'
tu mod:j, jHqyh ms<sn| idlPd lrkak'
tu mod:j, jHqyh wkqj cd,h f.dvkexf oS we;s lr .kakd nkaOkj,
iajNdjh ;SrKh lrkak'
cd,fha iajNdjh wkqj wod< mod:j, my; i|yka fN!;sl .=K ms<sn| j we.hSula
lrkak'
jdxl$;dmdxl
oHq;a ikakdhl iajNdjh
oe nj
djH;dj
Tng wod< cd, ieleiafuka hqla; ixfhda.j, by; i|yka .=K wfkl=;a cd, ieliq
iys; ixfhda.j, tu .=K iu ii|kak'
Tf wkdjrK ksudKYS,S j mka;shg bosm;a lsug iQodk jkak'
weuqKqu 1'9'3
cd, O;ajh uid n,uq'
mrudKq" wKq fyda whk uska ks; cd, wdldrfha jHQy iys; mod: iajNdl j
mj;S' fjd w;=ka mrudKql cd, f.dv keS we;af;a mrudKq w;r we;s lr .kq ,nk
iyixhqc nkaOkj,sks' wKql cd, ksudKh jkqfha wKq w;r we;s lr .kq ,nk wka;
wKql nkaOk fyj;a oa;Shsl wka;l%shd usks' whksl cd, ksudKh jkqfha m%;sreoaO
wdfrdamK iys; whk w;r we;s lr .kakd ia;s oHq;a wdlIK usks'
O wdldrfha cd, ieliq lsysmhla my; ia;r flf'
mrudKql cd,
mrudKql cd, iuyrla tl u j.fha mrudKqj,ska ksudKh we;s w;r ;j;a
iuyrla j. foll fyda je .Kkl mrudKqj,ska ks; h' tl u j.fha mrudKqj,ska
ks; cd, iumrudKql cd, f,iska ye|ska f' ldnkaj, nyqrEmS wdldr jk oshuka;s
yd ksrka f i|yd ksoiqka f' tlsfklg fjkia mrudKq inkaO ks; cd, Iu
mrudKql cd, f,i ye|skafjk w;r is,sld ^SiO2& f i|yd ksoiqkla f'
oshuka;s ksudKh ;sfnkafka sp3 uqyqlrKhg ,la jQ ldnka mrudKq tlsfkl
iyixhqc j ne|Sfuks' ieu ldnka mrudKqjla u fjk;a ldnka mrudKq y;rla iu tal
iyixhqc nkaOkj,ska ne|S mj;sk wdldrhg fuu oe,sia ilia we;' oe,sia jHQyh ;=<
29

tla tla ldnka mrudKqj jgd msy


s wfkla mrudKq uOH mrudKqj flaka lr.;a p;=i;
a ,hl
YSI u; msysgk wdldrhg ilia mj;S' fuh ;%sudk fhdaO oe,sia jHqyhls' fuh
iyixhqc fhdaO wKqjla f,i o ie,lsh yels h' iajNdl jH w;ka oe nka by< u
jHh oshuka;s f'

rEmh 1'9'1 oshuka;sj, cd, ieleiau


ksrka ksudKh ;sfnkafka sp2 uqyqlrKhg ,la jQ ldnka mrudKq tlsfkl
iyixhqc j ne|Sfuks' ieu ldnka mrudKqjla u fjk;a ldnka mrudKq ;=kla iu tal
iyixhqc nkaOkj,ska ne|S mj;sk wdldrhg oe,si ilia we;' oe,sia jHQyh ;=< tla tla
ldnka mrudKqj jgd msys wfkla ldnka mrudKq ;=k uOH mrudKqj flaka lr.;a ;,Sh
;%sfldaKhl YSI u; msysgk wdldrhg ilia we;' fuh oaudk fhdaO oe,sia jHQyhls'
ksrkaj, ieu ldnka mrudKqjla u i;= uqyqlrKh fkdjQ p ldlaIslhla mj;sk w;r tys
tla hq.au bf,lafg%dakhla o we;' kquqyq p ldlaIslh oaudk oe,sfia ;,hg ,nl j
msysghs' t neka oaudk ldnka ia:r w;r wdlIK we;s lsug fuu hq.au bf,lafg%dak
ork p ldlaIsl Wmld f'

rEmh 1'9'2 ksrkaj, cd, ieleiau


is,sld hkq tlsfklg fjkia mrudKq j. follska ks; Iu mrudKql oe,silska
iuka; jHhls' ieu is,slka mrudKqjla u Tlaiscka mrudKq y;rla iu o iEu
Tlaiscka mrudKqjla u is,slka mrudKq folla iu o iyixhqc j neKq oe,sia jHQyhlska
is,sld iuka; f'

rEmh 1'9'3 is,sldj, cd, ieleiau


30

wKql cd,
wKql cd, iuyrla iumrudKql wKqj,ska ksudKh mj;sk w;r ;j;a iuyrla
Iu mrudKql wKqj,ska ksudKh we;' oe,si ks; wKqf O%eh iajNdjh i,lka
tajd ksO%eh wKql cd, yd O%eh wKql cd, f,i j. l< yel'
whka iaMl iumrudKql ksO%eh wKql cd,hla i|yd ksoiqkla f' whka wKqj
Yd, wKqjls' t neka O fya;+ka u; whka wKq ;djld,sl j fm%a; oaO%ej we;s lr
.kshs' t jeks fm%a; oaO%ej-fm%a; oaO%ej w;r we;s lr .kakd wdlIK uska whka
oe,si ksudKh we;'

rEmh 1'9'3 - I2 oe,si


c, wKqj O%eh wKqjls' whsia iaMl O%eh wKql cd,hla i|yd losu ksoiqkls' c,
wKqf O _ H nkaOkj, mj;akd iar oaO%ej fya;=fjka whsia iaMlh ;=< H2O wKq
wka; wKql yhsv%cka nkaOkj,ska ne|S mj;S'

rEmh 1'9'3 whsia iaMl


whks l cd,
fndfyda whksl ixfhda. iaMlrEmS jHqyhla iys; >k jH f,i iajNdl j mj;S' fuu
iaMl oe,si ksudKh ;sfnkafka whksl ixfhda.fha wka;.; m%;sreoaO wdfrdamK
iys; whk wjldYfha ksYa; rgdjlg weys ilia fuks' tu m%;sreoaO wdfrdamK iys;
whk w;r mj;skqfha ia;s oHq;a wdlIK hhs' fidah laf,darhs whksl oe,silg
losu ksoiqkls' fidah laf,darhs oe,si ksudKh we;af;a iEu Na+ whkhla jgd u
Cl- whk yhla o" iEu Cl- whkhla jgdu Na+ whk yhla o mj;sk wdldrhg ilia fuks'

rEmh 1'9'6

NaCl iaMl oe,si

Na+
31

Cl-

ksmqK;dj 2'0

( ridhksl .Kkh ksje/os j is lrhs'

ksmqK;d ugu 2'1

( wKq yd mrudKq inkaO fN!;sl rdYs fhdod .kska


ridhksl iQ;% f.dv kxjhs'

ld,fo

( 08 hs'

bf.kq M,

fN!;sl rdYs m%ldY lsrSu i|yd wod< Wmi. iys; uQ,sl SI tall yd jHq;m
a kak

SI tall Nd; lrhs'


ksjeros j kq .ekSf oS yd .Kkfha oS ^tl;= lsf oS" wvq lsf oS" .=K
lsf oS yd fnoSf oS & id:ldxl ksjeros j yiqrejhs'
m%;sY; ixhq;s okakd g wkqNl iq;%h o" wkqNl iQ;%h yd idfmalaI wKql
ialkaOh okakd g wKql iQ;%h o ksKh lrhs'
>gkd .=K yd ;a;s .=K WodyrK iys; j ia;r lrhs'

Ih lreKq meyeos,s lr oSug w;aje,la (


wka; cd;sl tall l%uh - SI

wka; cd;sl tall l%uh ^Systeme International d' Unite's - SI & wkqj uQ, rdYs
y;la iy tajdg tall y;la iu; lr f.k we;'
rdYsh

tallh

tallfha ixfla;h

os.
ialkaOh
ld,h
;dm.;sl WIaK;ajh
oHq;a Odrdj
jH m%udKh
oSma; ;Sj%;dj

grh
lsf,da.a?uh
;;amrh
fl,akh
wemshrh
ujq,h
lekafv,dj

m
kg
s
K
A
mol
cd

SI jHq;amkak tall
jHq;m
a kak fN!;sl rdYshl SI tallh tu fN!;sl rdYsfha w: oelau wdY%fhka
,nd .; yels h' th ,sf oS uQ,sl rdYSka fjka fldg oelaug tla tla uQ,sl
rdYsfha ixfla; w;r ysoeila ;nkq ,ef' we;e jHq;amkak rdYs i|yd Nd;
lrk fYaI k we;' kuq;a tajd o SI uQ, tall weiqfrka m%ldY l< yels h'
fYaI k fkdue;s jHq;amkak tall lSmhla my; j.=f oela f'
rdYsh

w: oelau$ilrKh

SI tallh

j.M,h
mudj

os. m<,
os. m<, Wi

m2
m3

m%f.h

ia:dmkh
ld,h
32

m s-1

;ajrKh

m%f.h fjki
ld,h

m s-2

>k;ajh

ialkaOh
mrsudj

kg m-3

ialkaOh m%f.h

.uH;dj

kg m s-1

fYaI k iys; SI tall

rdYsh

SI tallfha
fYaI ku

ixfla;h

w: oelau
^ilrKh&
ialkaOh;ajrKh

wkH SI tall
weiqfrka
m%ldYh

uQ,sl tall
weiqfrka
m%ldYh

n,h

ksgkh

mSvkh

meial,h

Pa

ldhh

cQ,h

Yla;h
s

cQ,h

ixLHd;h

y'ih

Hz

lmk .Kk
ld,h

s -1

oHq;a
wdfrdamKh

l+f,dauh

Odrdjld,h

As

oHq;a Njh

fjda,g
a h

ldhh
wdfrdamK

J C-1

kg m2 s-3 A-1

oHq;a
m%;f
s rdaOh

uh

Njh
Odrdj

V A-1

kg m2 s-2 A-1

oHq;a Od;dj

*ervh

wdfrdamKh
Njh

C V-1

n,h
j.M,h
n,hia:dmkh

33

kg m s-2
N m-2

kg m-1 s-2

Nm

kg m2 s-2

.=Kk idOlh

Wmi.fha ku

1018
1015
1012
109
106
103
102
101
10-1
10-2
10-3
10-6
10-9
10-12
10-15
10-18

tlaid
fmgd
fgrd
.s.d
fu.d
lsf,da
fylafgd
fvld
fvis
fikas
,s
uhsfl%da
kefkda
msflda
f*fgda
wefgda

ixfla;h
exa
peta
tera
giga
mega
kilo
hecto
deca
deci
centi
milli
micro
nano
pico
femto
atto

E
P
T
G
M
k
h
da
d
c
m

n
p
f
a

hlsis fN!;sl rdYshl w.h Wmi.h iu. ,sf oS tu Wmi.hg wod< ixfla;h SI
ixfla;hg bosfhka ysoeila fkd;nd ,sh hq;= h'
WodyrK (

;;amrfhka

1
=110-3 s =1 ms
1000

grfhka

1
=110-2 m=1 c m
100

gr

1000 = 1103 m = 1 km

kE u fN!;sl rdYshla my; oelafjk mos bosm;a l< yel'


fN!;sl rdYsh } ixLHd;aul w.h tallh
ksoiqka ( os. } 5 cm
id:dxl

.Kka lsu iy uekSu w;r fjkila we;' .Kka lsu ksYa;j u l< yels w;r
uekSu wdikak w.h m%ldY lsula f' m%ldY lrk ,o lsish fN!;sl rdYshl
ixLHd;aul w.fhys wvx.= jk w:j;a wxl .Kk id:dxl f,i ykajhs'
ksoiqka (
mEkl os. O kq WmlrKj,ska uek my; mos m%ldY
fika gr fldgia muKla igyka fldajlska uekSu
gr fldajlska uekSu
jksh le,smrhlska uekSu
34

l< yels h'


18 cm
18'1 cm
18'12 cm

f wkqj kq WmlrKhlska uek m%ldY lrk w.hla wdikak w.hla i ksYa; w.hla
fkd jk nj meyeos,s f'
by; oS m<uq kqu id:dxl follska o fo jk kqu id:dxl ;=klska o f; jk kqu
id:ldxl 4 lska o m%ldY lr we;s nj i,lkq ,ef'
ixLHd tl;= lsf oS" wvq lsf oS" .=K lsf oS yd fnoSf oS id:dxl ksjeros j yeisru
wjYH h'
ksoiqka (
^I&

13 .8
1 .005
123 .2846 +
0 .023
138 .1126

fuys oS je u fodaIhla we;af;a uq,ska u i|yka ixLHd f h' tu ksid ms<s;=r 138'1 f,i
.kq ,ef' wvq lsf oS o" fuu l%uh u wkq.ukh flf'
^II&

2.451.478

= 0.01078

335.6

fuys olajd we;s ixLHdj, id:dxl .Kk 3 iy 4 f' ms<s;=r wvq u id:dxl .Kkg
^id:ldxl 3& jeghsh hq;= f' ta wkqj ms<s;=r bosm;a l< hq;af;a 0'0108 jYfhks'
;a;s .=K ^ Extensive Properties & (
moaO;sfha m%udKh u; r|d mj;sk .=K ;a;s .=K f'
ksoiqka( mudj" tka;e,amsh
>gkd .=K ^ Intensive Properties &
moaO;sfha m%udKh u; r|d fkd mj;sk .=K >gkd .=K f'
ksoiqka ( WIaK;ajh" idkaKh
m%;sY; ixhq;sh (
ksoiqka ( KMnO4 158.04 g j, K, 39.10 g o, Mn, 59.94 g o O, 64.00 g o wka;.; f'
K j, ialkaO m%;sY;h

Mn j, ialkaO m%;sY;h

O j, ialkaO m%;sY;h

39.10

100 = 24.74 %

158.04
54.94

100 = 34.76 %

158.04
64.00

100 = 40.50 %

158.04

wdkqNl iQ;%h ( ixfhda.hl ixhq;sh yd tl`. jk mos jQ ta ta mrudKq ixLHd w;r ir,
u mQK ixLHd;aul wkqmd;h fmkakq lrk iQ;%h tys wkqNl iQ;%h
k f'
ksoiqka ( fnkaiSkaj, wkqNl iQ;%h CH f'
wKql iQ;%h (
ixfhda.hl wKqjl we;s ta ta uQ,jH mrudKq ixLHdj kshu jYfhka
fmkakq lrk iQ;%h wKql iQ;%h f' ixfhda.hl idfmalaI wKql
ialkaOh yd idfmalaI wdkqNl iQ;% ialkaOh w;r wkqmd;h mQK
ixLHdjla f'
ksoiqka ( fnkaiSkaj, wKql iQ;%h C6H6 f'
35

idfmalaI wKql ialkaOh


}n
idfmalaI wdkqNl iQ;% ialkaOh
wKql iQ;%h } ^wdkqNl iQ;%h&n

ksoiqk (
ldnksl ixfhda.hl ialkaOh wkqj C- 48.12 % la o H - 8.32 % la o N- 21.20 % la o wvx.= f'
b;sh Tlaiscka f'
^I& ixfhda.fha wdkqNl iq;%h ksKh lrkak'
^II& idfmalaI wKql ialkaOh 155 k ixfhda.fha wKql iQ;%h ksKh lrkak'
H = 1.01, C = 12.00, N = 14.00, O = 16.00
= 48.12+ 8.32+21.20 = 77.64%
= 100 - 77.64
= 22.36%

iy N ialkaO m%;sY;j, tl;=j


t neka O ys ialkaO m%;sY;h

C, H

ixfhda.h 100 g ie,lSfuka


C

ialkaO wkqmd;h
ujq, wkqmd;h

ujq, w;r ir,


wkqmd;h

48'12
48'12
12'00
4'01
4'01
1'40

( 8'32 (
( 8'32 (
1'01
( 8'32 (
( 8'32 (
1'40

21'20
21'20
14'00
1'51
1'51
1'40

( 22'36
( 22'36
16'00
( 1'40
( 1'40
1'40

^l=vd u ixLHdfjka fnoSfuka&

2'9 ( 5'9
ujq, w;r ir,
mQK ixLHd;aul
wkqmd;h

( 6

( 1

( 1'1
(

wdkqNl iQ;%h C3H6NO


idfmalaI wdkqNl iQ;% ialkaOh
ixfhda.fha idfmalaI wKql ialkaOh
tu ksid n

= 3(C) + 6(H) + 1(N) + 1(O)


= 3(12) + 6(1) + 1(14) + 1(16)
= 72
= 155
= 155/72
= 2.15

n hkq mQK ixLHdjla jk neka n } 2


tu ksid wKql iQ;%h = (C3H6NO)n
= (C3H6NO)2
= C 6H 12N 2O 2

fhda; bf.kq-b.eka l%shdldrl (


fN!;sl rdYs hkq l=ula oe hs ykajd fokak' kq jYfhka ,nd .kakd" w:

olajk ,o" .Kka lr ,nd .kakd yd w.h mjrk ,o fN!;sl rdYs jYfhka
tajd ia;r lrkak'
O .Ks; luj, oS id:dxl yiqrejk wdldrh W; ir, WodyrK weiqka
myod fokak'
m%;sY; ixhq;s ,nd oS we;s fgl ixfhda.j, wdkqNl iQ;% yd wKql iQ;%
ksjeros j ,nd .ekSug fhduq lrkak'
36

ksmqK;dj 2'0

( ridhksl .Kkh ksje/os j is lrhs'

ksmqK;d ugu 2'2

( Y%Kj, ixhq;s O wdldrj,ska m%ldY lrhs'

ld,fo

( 04 hs'

bf.kq M,

ixhq;sh hkak w: olajhs'


ialkaO Nd.h" mud Nd.h yd ujq, Nd.h w: olajhs'
ialkaO Nd." mud Nd. yd ujq, Nd. wdY%s; .eg i|hs'

Ih lreKq meyeos,s lr oSug w;aje,la (


Y%Khl ixhq;sh Nd.hla f,i m%ldY l< yels h'
A yd B Y%Khl oS

A j, ialkaO Nd.h }

A ialkaOh
A ialkaOh + B ialkaOh

ksoiqk ( Zn, Mg yd Cu wvx.= Y% f,dayhl 5'00 g ialkaOhl Mg 1'00 g wvx.=


f k
1.00 g
1
Mg ialkaOh Nd.h } 5.00 g }
5
A yd B

Y%Khl oS
A j, mud Nd.h }

A mudj
A yd B Y%Kfha uq`M mudj

ksoiqk ( t;fkda,a 20.00 cm3 mudjlg uq`M mudj 100.00 cm3 jk f;la c,h
tl;= lrkq ,ef'
t;fkda,ays mud Nd.h }
A yd B Y%Khl oS

A ujq, .Kk
A ujq, Nd.h } uq`M ujq, .Kk

KCl ujq, 5la NaCl ujq, 3la Y% we;s moaO;shl


KCl ys ujq, Nd.h }
fldgia ,shkhlska fldgia .Kkla (ppm) f,i m%ldYs; ixhq;h
s } Nd.h106
fldgia ,shkhlska fldgia .Kkla (ppb) f,i m%ldYs; ixhq;sh } Nd.h109
ksoiqk (

h djKhl 20'000 g la ;=< A k djHh 0'020 g la wvx.= f'


^I&

A djHfha ialkaO Nd.h }

37

^II& djKfha A ixhq;sh fldgia ishhlg fldgia .Kkla

^III& djKfha A ixhq;sh fldgia odylg fldgia .Kkla

(pph) f,i

(ppt) f,i

^IV& djKfha A ixhq;sh fldgia ,shkhlg fldgia .Kkla

(ppm) f,i

fhda; bf.kq-b.eka l%shdldrl (


moaO;sj, wvx.= oE ms<sn| m%udKd;aul f;dr;=re O wdldrj,ska isiq

lKavdhj,g bosm;a lrkak'


ialkaO Nd.h" mud Nd.h fyda ujq, Nd.h W; mos fhdod f.k tu moaO;sj,

ixhq;s m%ldY lsug fhduq lrjkak'


pph, ppt, ppm wdosh W; mos f;dard .kska ixhq;sh m%ldY lsug fhduq
lrkak'

38

ksmqK;dj 2'0

( ridhksl .Kkh ksje/os j is lrhs'

ksmqK;d ugu 2'3

( wod< ksh; fhdod .kska ridhksl .Kkh lsj, fhfohs'

ld,fo

( 07 hs'

bf.kq M,

wej.dfrda ksh;h ^L&" jdhq ksh;h ^R& yd *erf ksh;h ^F& w.h yd tall

iys;j m%ldY lrhs'


wej.dfrda ksh;h" jdhq ksh;h iy *erf ksh;h inkaO .Kkhkaa is
lrhs'

Ih lreKq meyeos,s lr oSug w;aje,la (


wej.dfrda ksh;h ^L&

hk ilrKh u`.ska fokq ,ef'


fuys N - wxY= ixLHdj
n - jH ^ujq,& m%udKh
wej.dfrda ksh;h ^L& } 6'0221023 mol-1
jdhq ksh;h ^R&
jdhq ms<sn| yeoEf oS jdhq ksh;h ^R& yuq f'
h jdhq ksheoshla i,luq' jdhqf mSvkh P, mudj V, jdhq m%udKh ujq, n yd

jdhqf ksrfmalaI WIaK;ajh T jk g


PV = nRT
jdhq ksh;h R = 8.314 J K-1 mol-1
*erf ksh;h ^F&
fm%dafgdakfha ujq,sl wdfrdamKh f,i *erf ksh;h w: oelaf'
F = eL
L - wej.dfrda ksh;h
e - bf,lafg%dakfha wdfrdamKh
*erf ksh;h F = 96485 C mol-1

fhda; bf.kq-b.eka l%shdldrl (


isiqka lKavdhj,g fnod wej.dfrda ksh;h" idj;% jdhq ksh;h yd merf

ksh;h ms<sn| f;dr;=re idlPd lsug fhduq lrjkak'


tajd wdY%s; ir, .eg bosm;a lrka isiqkag wNHdi lsug i,iajkak'

39

ksmqK;dj 2

( ridhksl .Kkh lsj, fhfohs'

ksmqK;dj ugu 2'4

( ;=,s; ridhksl ilrK wdYs%; .Kkh lsj, fhfohs'

ld,fo

( 08 hs'

bf.kq M,

ialkaO iy wdfrdamK ixia;s:sh ie,ls,a,g .kska" ridhksl ilrKhl

;=,s;;dj mlaId lrhs'


fidais l%uh" .Ks;uh l%uh ^ix.=Kl ieie|Sf l%uh& iy TlaislrK$
TlaisyrK yd wO m%;sl%shd weiqka ilrK ;=,kh lrhs'

Ih lreKq meyeos,s lr oSug w;aje,la (


ridhksl ilrKhla u.ska m%udKd;aul f;dr;=re ,nd.ekSu i|yd th ;=<s;

h hq;= h'
fidais l%uh (Inspection Method)
m%;sls%hl iy m%;sM,j, tla tla mrudKq ixLHd ;=,kh lsfuka ilrKh
;=,kh lsu fidais l%uh f,i yekah yel' fuu l%ufha m%;sls%hdj,
M,j, wvx.= jk uQ,jH fjka fjka jYfhka ;=,kh lrkq ,ef' m<uq j
wju mrudKq .Kkla wvx.= jk uQ, jH i,ld n,k w;r tl u uQ,jH
mrudKqj,ska iuka; wKq ^ksoiqka - Cl2, O2) wjidk mshjf i,ld n,kq
,ef'
ksoiqka (- C5H10(g) + 15/2O2 (g)
5CO2(g) + 5H2O (l)
tlsfklg fjkia uQ,jH ;=kla by; ilrKfha i|yka ix>glj,
oelaf'
C tl m%;sls%hlhl yd M,hl wvx.= f'
H tl m%;sl%shl yd M,hl wvx.= f'
O tl m%;sls%hl yd M, foll wvx.= f'
C
H
O

;=,kh
;=,kh
;=,kh

15/2

C5H10(g) + O2 (g)
C5H10(g) + O2 (g)
C5H10(g) + 15/2O2 (g)

5CO2(g) + H2O (l)


5CO2(g) + 5H2O (l)
5CO2(g) + 5H2O (l)

hkak 15 hk mQK ixLHdjg mj;kh lsu i|yd 2 ka .=K l< hq;=

h'
10CO2(g) + 10H2O (l)
;=,s; ilrK 2C5H10(g) + 15O2 (g)
.Ks;uh l%uh
m%;l
s h
%s l yd M, okakd g ix.=Kl ieief l%uh u.ska ilrK ;=,kh
lsrSu .Ks;uh l%uh f,i oelah yel'
ksoiqk ( a Cu + b HNO3
c Cu(NO3)2 + d NO + e H2O
ix.=Kl ieie g
Cu mrudKq ie,l+ g
H mrudKq ie,l+ g
N mrudKq ie,l+ g
O mrudKq ie,l+ g

a=c
b = 2e
b = 2c + d
3b = 6c + d + e

40

k c = 1
wdfoaY l< g
a=1

b = 2 + d ...... (1)
3b = 6 + d +e .....(2)
b = 2e w.h ms<sfj<ska
2e = 2 + d
6e = 6 + d + e
2e - d = 2 ...... (3)
5e - d = 6 ...... (4)
(4) - (3) ka ;
3e = 4
e = 4/3

^1& iy ^2& g wdfoaY l< g

b = 2 x 4/3 = 8/3
d = b - 2 = 8/3 - 2 = 2/3

ix.=Kl wdfoaY l< g


Cu +

8
3

HNO3

Cu (NO3)2 +

NO +

H2O

3 ka .=K l< g
3Cu + 8HNO3

3Cu (NO3)2 + 2NO + 4H2O

TlaislrK$TlaisyrK wO m%;sls%hd weiqfrka m%;sl%shd ;=,kh lsu

ksoiqka ( - Cu ;kql HNO3 iu`. m%;sls%hd lr Cu(NO3)2 " NO iy H2O idohs'


42

wO m%;l
s h
%s d weiqka ;=,;
s ilrK
f.dvkexf whk jYfhka ie,lSu
3
myiqf'
TlaisyrK wO m%;sls%hdj
NO3(+5)

NO
(+2)

mshjr 1 - TlaislrK wxl weiqfrka bf,lafg%dak yqjudrej ;=,kh lsu


mshjr 2 - wdfrdamK ;=,kh - ^wd,sl udOHfha wdfrdamK ;=,kh lsug H+Nd;d
l< yel'&
mshjr 3 - ialkaO ;=,kh $mrudKq ;=,kh
(1)
TlaislrK wO m%;sls%hdj
Cu Cu2+
by; whqkau ;=,kh l< g
Cu Cu2+ + 2e...... (2)
ilrK ;=,kh i|yd TlaisyrKfha oS ,nd.;a bf,lafg%dak ixLHdj yd
TlaislrKfha oS bj;a jQ bf,lafg%dak ixLHdj ;=,kh l< hq;= h'
41

(1) 2 + (2) 3

fhda; bf.kq b.eka ls%hdldr (


p- f.dkqj yd d- f.dkqj wdYs%; b.eka ldhhfha yuq jk ilrK
;=,kh i|yd bm;a lrkak'
isiqkag fidais l%uh" .Ks;uh l%uh yd TlaislrK- TlaisyrK l%uh wdYs%; j
ilrK ;=,kh lsu i|yd lKavdh mejreula fokak'

42

ksmqK;dj 2'0

( ridhksl .Kkh ksje/os j is lrhs'

ksmqK;d ugu 2'5

( O tall weiqka m%ldYs; ixhq;s w;r in|;d u;= lrhs'

ld,fo

( 08 hs'

bf.kq M,

ujq,$mud weiqka m%ldYs; ixhq;sh idkaKh jYfhka ykajhs'


ialkaO$mud" ujq,$ialkaO yd ujq,$mud weiqka m%ldYs; ixhq;s w;r in|;d

u;= lrhs'
ixhq;sh ialkaO$mud" ujq,$mud yd ujq,$ialkaO weiqka .Kkh lr m%ldY
lrhs'

Ih lreKq meyeos,s lr oSug w;aje,la (


ixhq;sh m%ldY l< yels O wdldr we;' tajd k

ialkaO Nd.h
mud Nd.h
ujq, Nd.h
ialkaO$mud
ujq,$mud
ujq,$ialkaO
ujq,$mud weiqfrka m%ldYs; ixhq
 ;sh idkaKh f,i ykajkq ,ef'
b;d l=vd m%udKj,ska wvx.= ix>glj, ixhq;h
s ppm fyda ppb u`.ska fndfydag
m%ldY lrkq ,ef'
ppm } ialkaO Nd.h 106 yd ppb } ialkaO Nd.h 109 f,i o
ppm } mrsud Nd.h 106 yd ppb } mrsud Nd.h 109f,i bosrsm;a l< yels h'
c,fha >k;ajh
} 1000 g dm-3 f'
;kql c,Sh djKhl >k;ajh 1000 g dm-3 f,i ie,lsh yels h' t neka
djK 1 dm3 ialkaOh } 1 kg } 1000 g } 1000000 mg
t jeks gl ialkaO$mud wkqmd;hla jqj o ppm f,i m%ldY l< yels h'
ialkaO Nd.hla f,i
1ppm hkq fldgia 1000000 mg l fldgia 1 mg wvx.= f hkakhs' t neka
;kql djK i|yd
1ppm = 1 mg kg -1 = 1 mg dm-3
= 1 g g -1
= 1 g cm-3
ksoiqk ( djKhl Fe3+ ixhq;sh 1'5 ppm f,i m%ldY lr we;' tu ixhq;sh
>k fvis grhg ujq,j,ska m%ldY lrkak'
1'5 ppm = 1'5 mg dm-3

43

wdfrdamK >k;ajh

f,i w: oelaf'

wdfrdamK >k;ajh

ksoiqk (
djKhl Fe3+ whk idkaKh 1 mol dm-3 f' djKfha + wdfrdamK >k;ajh
fidhkak'
+ wdfrdamK >k;ajh

mudj fjkqjg ialkaOh fhdod we;s g

fhda; bf.kq-b.eka l%shdldrl (


ixhq;s fiug wod< .eg lKavdhj,g bosm;a lr tajd .Kkh lsu

Wmfoia fokak'

44

ksmqK;dj 3'0

( mod:fha m%Odk wjia:dj, yeis uYkh lrhs'

ksmqK;d ugu 3'1

( mod:j,g wdfKsl ,dlaIKsl ia;r lsu i|yd mod:fha


m%Odk wjia:d ;=fkys wxY= ieliS we;s wdldrh fhdod .kshs'

ld,fo

( 03 hs'

bf.kq M,

mod:fha m%Odk wjia:d jk >k" j yd jdhqj, wxY= ieleiau ia;r lrhs'


wxY= ieleiau weiqka >k" j yd jdhqj, mudj" >k;ajh" yevh iy imSvH;dj

hk .=K ixikaokh lrhs'

Ih lreKq meyeos,s lr oSug w;aje,la (


>k

jdhq

mrsudj

ksY
a ; hs'

ksY
a ; hs'

wka;.; nfka
mudj w;alr .kshs'

yevh

ksY
a ; hs'

wka;.; nfka
yev w;alr .ksh's
kuq;a nfka uq`M
mudj mqrd jHdma;
fkdf'

wka;.; nfka
uq`M mudj w;alr
.ksh's

imSvkhg ,la
lsf yelshdj

imSvkh
l< fkd yels h'

imSvkh
l< fkd yels h'

Yd, jYfhka
imSvkhg ,la
l< yels h'

>k;ajh

by< w.hla .ksh's

by< w.hla .ksh's

my< w.hla .ksh's

fhda; bf.kq-b.eka l%shdldrl (


W; ksoiqka weiqfrka mod:fha wika;;sl iajNdjh ms<sn| idlaIH u;=

lrkak'
>k" j yd jdhqj, wxY= ieleiau ia;r lr oS ta weiqka mudj" yevh

imSvkhg ,la lsf yelshdj yd idfmalaI >k;ajh hk .=K iei|Sug


isiqka fhduq lrkak'
W; ir, l%shdldrl lsysmhla wdoYkh lsfuka mod:fha wika;;sl
iajNdjh ms<sn| idlaIH u;= lrkak'
>k" j yd jdhq mod:j, wxY= ieleiau ms<sn| isiqkaf.a fmr oekqu isysm;a
lrkak'
ta weiqfrka >k" j yd jdhqj, yevh" mudj" imSvkhg ,la lsf yelshdj
yd idfmalaI >k;aj ms<sn| ixikaokh lsu isiqkag mjrkak'

45

ksmK
q ;dj 3

( mod:fha m%Odk wjia:dj, yeis uYkh lrhs'

ksmqK;d ugu 3'2

( ;d;al jdhqj, yeis rgd ia;r lsu i|yd mmQK jdhq


ms<sn| wdlD;sh fhdod .kshs'

ld,fo

( 08 hs'

bf.kq M,

mrsmQK jdhq ilrKh m%ldY lr tys mo ykajhs'


mmQK jdhq ilrKh weiqfrka fndhs,"a pd,aia yd wej.dfrda kshu jHq;m
a kak

lrhs'
jdhqjl ujq,sl mudj mCIKd;aul j ksKh lr jd;d lrhs'
mmQK jdhq ilrKh wdY%s; .eg i|hs'

Ih lreKq meyeos,s lr oSug w;aje,la (


jdhqjl WIaK;ajh" mSvkh" mudj yd jH ^ujq,& m%udKh hk idOl jdhqf

yeisu flfrys n,mdhs' jdhqjla ms<sn| by; i|yka rdYs y;r we;=<;a
inkaO;djla f,i mmqK jdhq ilrKh yekah yels h'
idj;% jdhq ksh;h

PV = nRT

R = 8.314 J K-1 mol-1

mmQK jdhq ilrKh weiqfrka fndhs,a kshuh jHq;amkak lsu'

PV = nRT
ksh; WIaK;ajhl ksh; jdhq ialkaOhla i|yd nT .=Ks;h ksh; f'
R ksh; ksid nRT= k ksh;hls'
fyda

PV = k (fyda

tk ksh; WIaK;ajhl mj;sk ksh; jdhq ialkaOhl mSvkh" jdhqf


mudjg m%;sf,dau j iudkqmd;sl f' ^fndhs,a kshuh&
mmQK jdhq ilrKh weiqfrka pd,aia kshuh jHq;amkak lsu'

ksh; jdhq ialkaOhl mSvkh ksh; g

ksh;hls'

^fyda V = kT fyda V T &


tk ksh; mSsvkhla hgf;a mj;sk ksh; jdhq ialkaOhl mudj" jdhqf
ksrfmalaI WIaK;ajhg wkqf,dau j iudkqmd;sl f' ^pd,aia kshuh&
46

mmQK jdhq ilrKh weiqfrka wej.dfrda kshuh jHq;amkak lsu'

fuys N yd L hkq ms<sfj,ska jdhq wKq .Kk yd wej.dfrda ksh;h f'


tlu WIaK;ajfha yd mSvkfha mj;sk A yd B jdhQkaf.a iudk mud i|yd
by; inkaO fhfuka

tk tlu WIaK;ajfha yd mSvkfha mj;sk O jdhQkaf.a iudk mud ;=<


iudk wKq .Kkla wka;.; f' ^wej.dfrda kshuh&

fhda; bf.kq-b.eka l%shdldrl (


iu; WIaK;ajfha oS yd mSvkfha oS mmQK jdhq ujq,hla inkaOfhka

f;dr;=re wdfoaY lr jdhq ksh;fha w.h ,nd .ekSug isiqka fhduq lrjkak'
fndhs,a" pd,aia yd wej.dfrda kshu i|yka lr tajd mmQK jdhq ilrKh
weiqfrka jHq;amkak lsug fhduq lrjkak'

47

ksmqK;dj 3'0

( mod:fha m%Odk wjia:dj, yeis uYkh lrhs'

ksmqK;d ugu 3'3

( ;d;a;al jdhqj, yeisrSu ia;r lrkq msKsi jdhq

ms<sn|

wKql pd,l jdoh fhdod .kshs'

ld,fo

( 04 hs'

bf.kq M,

wKql pd,l jdofha Wml,amk i|yka lrhs'


wKql pd,l ilrKh m%ldY lr tys mo ykajhs'
uelaiafj,a-fnda,iaudka jl% uska jdhq ms<sn| j bosm;a lr we;s f;dr;=re

ia;r lrhs'
jdhqf.da,Sh ixhq;sh flfrys fhda. m%f.fha jeo.;alu ia;r lrhs'

Ih lreKq meyeos,s lr oSug w;aje,la (


wKql pd,l jdofha Wml,amk (
jdhqjl wKq wLKav wyUq p,s;hl fhfoka mj;S'
wyUq p,s;fha fhfok wKq tlsfkl .ef'
wKq tlsfkl .e fmd,d mekSf oS moaO;sfha iuia; pd,l Yla;sh ksh;

j mj;S'
jdhq mSvkh we;s jkafka jdhq wKq wka;.; nfka ;a;s u; .eu
fya;=fjks'
wKql pd,l ilrKh

P=
V=
m=
N=

mSvkh
jdhqf mudj
jdhq wxY=jl$wKqjl ialkaOh
uq`M jdhq wxY=$wKq ixLHdj

= j. uOHkH m%f.h
tla tla jdhq wxY=j, m%f. ms<sfj<ska c1, c2, ......, cN

j. uOHkHh uQ, m%f.h }


uOHkHh m%f.h }
fhda. m%f.h

kE u jia;=jla mD .=re;ajdlIKfhka imQKfhka u oS wNHdjldYhg


m%IaG u i|yd mD mDIaGfhka m%lafIamKh h hq;= wju m%f.h tys
fhda. m%f.h f,i ykajkq ,ef' jdhq wxY=jl uOHkH m%f.h mDfha
fhda. m%f.h blaujd .sh g th mD jdhqf.da,fhka bj;a hhs'
48

yhsrcka" yS,sh jeks ieye,a jdhqj, uOHkH m%f.h" mDfha fhda.

m%f.h blaujd hk neka tajd mD jdhqf.da,fhka bj;a j f.dia we;'


h j.hl wKq fjk;a j.hl wKq wka;.; wjldYhla mqrd jHdma; u

irKh f,i ye|skaf'


ksoiqka ( .kaOhlska hq;a jHhla ldurhl ;enQ g tu >kaOh ldurh mqrd
tldldr j jHdma; jk f;la irKh u is f'
irKh f YS>%;dj - >k < j < jdhq
O jdhq fjkia YS>%;dj,ska irKh jk nj mlaIKd;aul j fidhd f.k
we;' wefudakshd iy yhsv%laf,dala wKq jd;h ;=<ska irKh wefudaksh
laf,darhs ksmou my; wegjqu u`.ska wdoYkh l< yels h' idfmalaI wKql
ialkaOh wvq wefudakshd wKqj, irK YS>%;dj yhsrckalaf,darhs wKqj,g
jvd je nj ka meyeos,s f'

yhsrlaf,dala
w,h

idka wefudakshd
djKh

irKh YS>%;dj flfrys n,mdk idOl

h Yla;shlska hq;a
wKq Nd.h

j. M,h" idkaK wkql%uKh iy WIaK;ajh muKla i|yka lsu m%udKj;a


h'
jdhqjl uOHk m%f.h WIaK;ajh iu`. p,kh jk wkaou my; uelaiafj,a
fnda,aiaudka jl%j,ska oelaf'

wKql Yla;sh$ kJ mol-1

fhda; bf.kq-b.eka l%shdldrl (


wKql pd,l ilrKh ykajd oS wKql pd,l jdofha Wml,amk ms<sn| j

idlPd lrkak'
uelaiafj,a-fnda,aiaudka jl% bosm;a lr tajdfhka jdhq yeisu ms<sn| ,efnk
f;dr;=re idlPd lsug isiq lKavdh fhduq lrkak'
m%;sldrl fnda;,hlg j fn%daka xjla oud ixjD; lr kslaIKh lsug
ie,eiafuka irKh wdoYkh lrkak'
49

ksmqK;dj 3'0

( mod:fha m%Odk wjia:dj, yeis uYkh lrhs'

ksmqK;d ugu 3'4

( jdhq Y%Khl yeisu .%y lsug fvda,agkaf.a wdxYsl


mSvk kshuh Nd; lrhs'

ld,fo

( 02 hs'

bf.kq M,

wdxYsl mSvkh hkak ykajd" fvda,agkaf.a wdxYsl mSvk kshuh m%ldY lrhs'
mmQK jdhq ilrKh weiqfrka fvda,agkaf.a wdxYsl mSvk kshuh jHq;amkak

lrhs'
fvda,agkaf.a wdxYsl mSvk kshuh wdY%s; .eg i|hs'

Ih lreKq meyeos,s lr oSug w;aje,la (


jdhq Y%Khl uq`M mSvkh flfrys ix>gl jdhq u`.ska odhl jk m%udKh

tajdfha wdxYsl mSvk f,i ye|skaf'


jdhq Y%Khl ix>gl jdhqjla Y%Kh wka;.; nfkys ;ks j wvx.= lr
;sfnk g we;s lrkq ,nk mSvkh tu ix>gl jdhqf wdxYsl mSvkh f'
fvda,agkaf.a wdxYsl mSvk kshuh
jdhq Y%Khl uq`M mSvkh tla tla ix>gl jdhqf wdxYsl mSvkj, tl;=jg
iudk f'
A, B yd C jdhq wka;.; Y%Khl oS tla tla jdhqf wdxYsl mSvk ms<sfj<ska
PA, PB yd PC f k
Y%Kfha uq`M mSvkh Pt } PA+ PB + PC
mmQK jdhq ilrKh weiqfrka fvda,agkaf.a wdxYsl mSvk kshuh jHq;amkak
lsu
A yd B jdhq Y%Khl tla tla jdhqfjka ms<sfj<ska ujq, nA yd nB wvx.= f'
PV = nRT
A jdhqj i|yd

B jdhqj i|yd

jdhq Y%Kh i|yd

50

fhda; bf.kq-b.eka l%shdldrl (


jdhqf.da,h O jdhQkf
a .a Y%Khla nj isym
s ;a lr jdhqf.da,h
S mSvkh flfrys

tla tla ix>gl jdhqf odhl;ajh fln o hkak ms<sn| nqoa l,nk
idlPdjla fufyhjkak'
mka;h
s lKavdh lr my; i|yka wdldrfha ir, .eg ioSug fhduq lrkak'
jdhq Y%Khl tla tla ix>gl jdhqf wdxYsl mSvk oS we;s g jdhq Y%Kfha
ixhq;sh yd uq`M mSvkh ksKh lsu
jdhq Y%Khl uq`M mSvkh yd ixhq;sh oS we;s g tla tla jdhqf wdxYsl
mSvk ksKh lsu
jdhq Y%Khl uq`M mSvkh yd wdxYsl mSvk oS we;s g ixhq;sh ksKh
lsu'

ntotal = n A + nB
PtotalV PAV PBV
=
+
RT
RT RT
Ptotal = PA + PB

51

ksmqK;dj 3'0

( mod:fha m%Odk wjia:dj, yeis uYkh lrhs'

ksmqK;d ugu 3'5

( ;d;a;al jdhq i|yd fhh yels jk fia mmQK jdhq


ilrKh i|yd ixfYdaOk fhdackd lrhs'

ld,fo

( 03 hs'

bf.kq M,

imSvH;d idOlh w: olajd ;d;al yd mmQK jdhq inkaO j tu w.h

p,kh jk wkaou m%ia;dl j bosm;a lrhs'


;d;a;al jdhq" mmQK jdhq yeisfuka wm.ukh ug fya;= pd,l wKql
jdofha Wml,amk Wmqgd olajka ia;r lrhs'
;d;a;al jdhq mmQK yeisfuka olajk wm.uk i|yd ixfYdaOk we;=<;a
lr ilia l< ilrKhla f,i jeka v' jd,aia ilrKh bosm;a lrhs'

Ih lreKq meyeos,s lr oSug w;aje,la (

z hkq imSvH;d idOlh f' mmQK jdhq i|yd z } 1 f' kuq;a ;d;a;al
jdhq i|yd fuu w.h ksh;hla fkdjk nj mlaIKd;aul f;dr;=re u`.ska
fy<s we;'
WIaK;ajh 273 K ys oS O jdhq i|yd PV .=Ks;hg tos j P ys m%ia;drh

mmQK jdhq

wvq mSvk ;;a;aj hgf;a ;d;a;al jdhq" mmQK yeisug <`.d jk nj fuu
m%ia;drhg wkqj meyeos,s f'

52

O WIaK;ajhka oS yhsrcka jdhq ujq,hla i|yd PV/RT w.hg tos j P ys

m%ia;drh

mSvkh

by< WIaK;ajhka ys oS ;d;a;al jdhq mmQK yeisug <`.d jk nj by;


m%ia;drj,g wkqj meyeos,s f'
jeka v' jd,aia ilrKh

P } mSvkh
V } mudj
n } jH ^ujq,& m%udKh
R } idj;% jdhq ksh;h
T } ksrfmalaI WIaK;ajh
a yd b hkq ;d;a;al jdhq i|yd ksh; ^jeka v' jd,aaia ksh;& f'
jeka v' jd,aaia ilrKh weiqfrka .Kkhka is lsu wkjYH hs'

fhda; bf.kq-b.eka l%shdldrl (


imSvH;d idOlh ;d;a;al jdhq inkaOfhka fjkia jk wkaou m%ia;dr

weiqfrka wOHhkhg i,iajkak'


;d;a;al jdhq mmQK;ajfhka wm.ukh ug fya;= yd mmQK yeisug
<`.d jk ;;a;aj idlPd lsug fhduq lrkak'
;d;a;al jdhq i|yd fhosh yels jk fia jeka v' jd,aia ilrKhg ixfYdaOk
we;=<;a lr we;s wdldr idlPd lrkak'

53

ksmqK;dj 4'0

( tka;e,ams fjkia yd wyUq;df fjkia uYkh


lrka ridhksl moaO;sj, ia:dhS;dj yd mhdi is ug
we;s yelshdj ms<sn| fm/hS lrhs'

ksmqK;d ugu 4'1

( m%;sl%shlj, yd M,j, tka;e,ams w.h ii|ka ridhksl


moaO;sj, ia:dhS;dj ms<sn| fm/hS lrhs'

ld,fo

( 06 hs'

bf.kq M,

moaO;sh" mirh" udhsu" ixjD; moaO;sh" jD; moaO;sh yd tal,s; moaO;sh w:

olajhs'
tka;e,amsh wjia:d Y%s;hla f,i yd ;dm.;sl .=Khla f,i ykajhs'
j.=.; l< tka;e,ams o;a; weiqfrka m%;sl%shd wdY%s; tka;e,ams mhdi .Kkh
lrhs'

Ih lreKq meyeos,s lr oSug w;aje,la (


Yajfhka wOHhkh i|yd f;dard.;a fldgi moaO;sh f,i ye|skaf'
wOHhkh i|yd Yajfhka f;dard.;a fldgi yereKq fldg b;s ish,a, mirh

k f'
moaO;sh yd mirh fjka flfrk iSudj udhsu f,i ye|skaf'

moaO;sh

mirh
udhsu
udhsu yryd Yla;sh yd mod:h yqjudre jk moaO;s jD; moaO;s k f'
Yla;sh yd mod:
udhsu yryd Yla;sh muKla yqjudre jk moaO;s ixjD; moaO;s f'

Yla;h
s
udhsu yryd Yla;sh;a" mod:h;a hk fol u yqjudre fkd jk moaO;s tal,s;

moaO;s k f'
mod: m%udKh u; r|d mj;sk .=K ;a;s .=K k f'

ksoiqka ( ialkaOh" mudj" ;dm Od;dj


mod: m%udKh u; r|d fkdmj;sk .=K >gkd .+K k f'
ksoiqka ( WIaK;ajh" mSvkh" >k;ajh" iai%d;dj" ujq,sl mudj" ujq,sl
;dmOd;dj
moaO;shl WIaK;ajh" mSvkh" tys wvx.= jH" tajdfha m%udK wdosh ms<sn|
ia;rh moaO;shl wjia:dj f,i ye|skf
a ' h moaO;shla i|yd fuu f;dr;=re
iqfYaIS f'
moaO;shla mj;sk wjia:djg iqfYaIS w.hla iys; .=K wjia:d Y%S; hkqfjka
ye|skaf' fuu .=K moaO;sfha b;sydih u; r|d fkd mj;shs'
54

wjia:d Y%s;hl is jk fjkia f m%udKh tys wdrNl wjia:dj yd wjidk

wjia:dj u; muKla r|hs' fjki is lrkq ,nk ud.fhka iajdh;a; f'


mudj" WIaK;ajh" >k;ajh" j;kdxlh wdosh wjia:d Y%s; i|yd ksoiqka f'
ksh; mSvk ;;a;aj hgf;a oS" moaO;shlg imhkq ,nk fyda moaO;shlska msg
lrkq ,nk fyda ;dm m%udKh tka;e,ams fjki ^H& jYfhka ye|skaf' fuh

;dm .;sl .=Khls' wjia:df Y%s;hls'


m%;sl%shdjla wdY%s; tka;e,ams mhdi ^H&" M,j, yd m%;sl%shlj, tka;e,ams
fjkiska ,ef'
H = HM, - Hm%;sl%shl
m%;sl%shdjla wdY%s; tka;e,ams mhdih
H < 0 k m%;sl%shdj ;dmodhl f'
H > 0 k m%;sl%shdj ;dmjfYdaIl f'
m%;sl%shdj is we;s m%udKh ^Extent of Reaction - & ms<sn| ixl,amh fuu Ih
ksfoaYh ;=< wksjdh fkd flf' ta wkqj fok ,o m%;sl%shdjla bosfha
kJ mol-1 ^m%;sl%shd is we;s tall m%udKhlg Yla;s fjki& hkak fjkqjg
Nd; jka f ka m% ; s l % s h djg wod< uq ` M Yla ; s fjki kJ f' ta wkq j
iafgdhslsfhda;sl wxl ^ -tallh 1 hs'& fjkqjg iafgdhslsfhda;sl ix.=Kl
^mol& Nd; f' tfy;a m%;sl%shdj is we;s m%udKh ms<sn| ixl,amh IUPAC
u`.ska ksfoaY fldg we;s fyhska th Nd; lr is lrk .Kkhka o we.hSj,
oS ksjeros f,i i,lkq ,ef'

fhda; bf.kq-b.eka l%shdldrl (


O m%;sl%shd wdY%s; m%;sl%shl yd M, i;= iu; tka;e,ams w.h ^t k tu

jHj, iu; W;amdok tka;e,ams w.h& isiq lKavdhj,g ,nd oS tu m%;sl%shd


wdY%s; tka;e,ams mhdi H = HM, - Hm%;sl%shl weiqfrka .Kkh lsug fhduq
lrjkak'

55

ksmqK;dj 4'0

( tka;e,ams fjkia yd wyUq;df fjkia uYkh


lrka ridhksl moaO;sj, ia:dhS;dj yd mhdi is ug
we;s yelshdj ms<sn| fm/hS lrhs'

ksmqK;d ugu 4'2

( wdY%s; tka;e,ams mhdi Yaf,aIKh lrka mj;k is


ug we;s yelshdj ms<sn| fm/hS lrhs'

ld,fo

( 16 hs'

bf.kq M,

Ih ksfoaYhg we;=<;a tka;e,ams mhdi iy iu; tka;e,ams mhdi

w: olajhs'
tka;e,ams rEmigyka yd ;dm ridhksl pl% Nd;fhka O l%shdj,s wdY%s;

tka;e,ams mhdi .Kkh lrhs'


O ix>glj, djK tka;e,ams mlaIKd;aul j ksKh lr jd;d lrhs'
w,j, yd Niauj, WodiskSlrK tka;e,ams mlaIKd;aul j ksKh lr

jd;d lrhs'
m%;sia:dmk m%;sl%shdjl tka;e,ams mhdi mlaIKd;aul j ksKh lr jd;d
lrhs'
fyia kshufha j,x.=;dj iqiq m%dfhda.sl mlaIKhla weiqfrka mlaId lr
jd;d lrhs'

Ih lreKq meyeos,s lr oSug w;aje,la (


iu; W;amdok tka;e,amsh ^

&
H C
iu; ;;a;aj hgf;a we;s ixfhda. ujq, tlla iu; ;;a;aj hgf;a we;s tys
ix>gl uQ,jHj,ska W;amdokh lsf oS is jk tka;e,ams mhdih hs'
ksoiqka ( H2O(l) ys W;amdokfha iu; tka;e,amsh -286 kJ mol-1 f'
th fufia oelah yel'

iu; oyk tka;e,amsh ^

&
iu; ;;a;aj hgf;a oS uQ,jHhl fyda ixfhda.hl fyda ujq,hla jeuk;a
Tlaiscka ;=< uq`Mukska u oykh lsf oS isjk tka;e,ams mhdih hs'

iu; nkaOk >gk tka;e,amsh ^ H D &

iu; ;;a;j
a hgf;a oS jdhquh m%fNaohl nkaOk ujq,hla | jdhquh ;;a;j
a fha
ix>gl njg m;alsf oS is jk tka;e,ams mhdih hs' ^fuh fYaIs; l<
uQ,jHhl fyda ixfhda.hl fYaIs; l< nkaOkhla inkaOfhka m%ldY
flf'&

56

iu; WodiSkslrK tka;e,amsh ^ H neut &

iu; ;;a;aj hgf;a oS c,Sh djKhl we;s H+ whk ujq,hla c,Sh djKhl
we;s OH- whk ujq,hla iu`. m%;sl%shd lr c,h ujq,hla iEoSf oS is jk
tka;e,ams mhdih hs'

iu; jK tka;e,amsh ^

&
iu; ;;a;aj hgf;a oS jdhquh whk ujq,hla jeuk;a djl m%udKhla
yuqf" djK ;;a;ajhg m;af oS is jk tka;e,ams mhdih hs'
jeuk;a
djlh

Mn+ (g) +

Mn+ (solvent)

iu; c,SlrK tka;e,amsh ^

&
iu; ;;a;aj hgf;a oS jdhquh whk ujq,hla jeuk;a c,h m%udKhla iu`.
djK ;;a;ajhg m;af oS is jk tka;e,ams mhdih hs'
Na+(g)+H2O(l) Na+(aq)

iu; ixl%uK tka;e,amsh

iu; ;;a;ajfha mj;sk jHhl ujq,hla tla l,dmhl isg tu jHfha u


fjk;a l,dmhla njg m;af oS is jk tka;e,ams mhdih hs' ^fuys oS
l,dmhla jYfhka fYaIfhka nyqrEmS wdldr woyia flf' l,dm mhdi
jYfhka .efkk fN!;sl wjia:d mhdi yd wdY%s; tka;e,ams mhdi fjku
ia;r flf'&
C(graphite) C(diamond)
iu; djK tka;e,amsh ^

&
iu; ;;a;aj hgf;a h jH ujq,hla djlhl osh lr 1 dm3l djKhla
iEoSf oS is jk tka;e,ams mhdih hs'
NaCl(s) + (aq) NaCl (aq)
} 1 kJ mol-1

fyia kshuh

ridhksl m%;sl%shdjl oS isjk tka;e,ams mhdih" m%;sl%shdj l=uk ud.h


Tiafia is l< o ksh; w.hla .kshs'

E
fyia kshuhg wkqj
H1= H2+H3

57

2C(S,gr)

tka ; e,a m s h

tka;e,ams rEmigyk

2C(S,gr)

;dm ridhksl pl%h

fhda; bf.kq-b.eka l%shdldrl (


;dmodhl m%;sl%shdjla yd ;dmdjfYdaIl m%;sl%shdjla wdoYkh lrkak'
fhda; m%dfhda.sl l%shdldrl is lrkak'
;dm-ridhksl pl% yd tka;e,ams rEmigyka Nd; lr lKavdh jYfhka

.eg i|Sug fhduq lrkak'

58

ksmqK;dj 4'0

( tka;e,ams fjkia yd wyUq;df fjkia uYkh


lrka ridhksl moaO;sj, ia:dhS;dj yd mhdi is ug
we;s yelshdj ms<sn| fm/hS lrhs'

ksmqK;d ugu 4'3

( fndaka - ydn pl% fhdod .kska whksl moaO;sj, ia:dhS;dj


ms<sn| fm/hS lrhs'

ld,fo

( 08 hs'

bf.kq M,

whksl ixfhda.j, W;amdok tka;e,amsh ksKh lsf oS fhdod .efkk Ih

ksfoaYhg we;=<;a tka;e,ams mhdi w: olajhs'


whksl ixfhda.hla W;amdokh lsu yd inkaO fndaka - ydn ^Born-Haber&
pl%h f.dv kxjhs'
fndaka - ydn pl%h wdOdrfhka whksl ixfhda.hl iu; W;amdok tka;e,amh
s
.Kkh lrhs'

Ih lreKq meyeos,s lr oSug w;aje,la (


iu; W!jmd;k tka;e,amsh ^

&
iu; ;;a;aj hgf;a >k uQ,jHhl ujq,hla fyda >k ixfhda.hl ujq,hla
fyda imQKfhka jdhquh wjia:djg m;a lsf oS isjk tka;e,ams mhdih
hs'
Ca(s) Ca(g)

iu; jdIamSlrK tka;e,amsh ^

&
iu; ;;a;aj hgf;a mj;sk j ixfhda.$uQ,jH ujq,hla jdhquh ixfhda.$
uQ,jH ujq,hla njg m;alsf oS is jk tka;e,ams mhdih hs'
Br2(l) Br2(g)

iu; ,hk tka;e,amsh ^

&
iu; ;;a ; a j hgf;a mj;a k d >k ixfhda . $uQ , jH ujq , hla " j
ixfhda.$uQ,jH ujq,hla njg m;alsf oS is jk tka;e,ams mhdih hs'

iu; ;+lrK tka;e,amsh ^iu; mrudKqlrK tka;e,amsh& ^

&
iu; ;;a;aj hgf;a oS uQ,jHhla jdhquh wjia:df we;s mrudKq ujq,hla
njg m;alsf oS is jk tka;e,ams mhdih hs'

m<uq whkSlrK tka;e,amsh ^

&

iu; ;;a;aj hgf;a oS jdhquh uQ,jH mrudKq ujq,hlska kHIahg ,sys,aj


u ne|S we;s bf,lafg%dakh ne.ska bj;a lr jdhquh tal Ok whk ujq,hla
iEoSf oS isjk tka;e,ams mhdih hs'
59

bf,lafg%dak ,nd .ekSf iu; tka;e,amsh H EA

iu; ;;a;aj hgf;a oS jdhquh ;;a;ajfha mj;sk mrudKq ujq,hlg


bf,lafg%dak ,nd oS jdhquh ;;a;ajfha mj;sk tal RK whk ujq,hla iEoSf
oS is jk tka;e,ams mhdihhs'
Cl(g) + e Cl- (g)

H EA
= 352 kJ mol-1

whksl ixfhda.hl iu; oe,sia tka;e,amsh H L

iu; ;;a;aj hgf;a oS jdhquh Ok whk iy RK whkj,ska >k wjia:df


we;s whksl ixfhda.hl ujq, tlla iEoSf oS is jk tka;e,ams mhdih hs'

fndaka - ydn pl%h

whksl ixfhda.hl W;amdok tka;e,amh


s fiu i|yd f.dvk`.k ;dm ridhksl
pl%h fndaka - ydn pl%h f,i ykajhs'

Na + (g) + Cl- (g) NaCl(s)

H L = -780 kJ mol -1

>k NaCl W;amdokh i|yd fndaka-ydn pl%h

fhda; bf.kq-b.eka l%shdldrl (


wod< tka;e,ams mhdi w: olajkak'
O whksl ixfhda. isiq lKavdhj,g mjrd tajdfha W;amdok tka;e,ams

fiug wod< tka;e,ams w.hka imhkak'


fndaka - ydn pl%h weiqfrka mjrk ,o whksl ixfhda.fha W;amdok tka;e,amh
s
.Kkh lsug isiqkag mjrkak'

60

ksmqK;dj 4'0

( tka;e,ams fjkia yd wyUq;df fjkia uYkh


lrka ridhksl moaO;sj, ia:dhS;dj yd mhdi is ug
we;s yelshdj ms<sn| fm/hS lrhs'

ksmqK;d ugu 4'4

( ridhksl mhdij, iajhxisoaO;dj ms<sn| fm/hS lrhs'

ld,fo

( 07 hs'

bf.kq M,

tkafg%dmsh (S) yd .sia (G) Yla;sh hk mo ia;r lrhs'


G, H hk S w;r inkaO;dj m%ldY lrhs'
lsish m%;sl%shdjl fyda isoahl iajhxisoaO;dj ms<sn| j G wdOdrfhka

fm/hS lrhs'

Ih lreKq meyeos,s lr oSug w;aje,la (


moaO;shl tkafg%dmsh hkq moaO;sfha wyUq;dj ms<sn| kquls'
tkafg%dmsh wjia:d Y%;
s hla jk w;r th moaO;sfha wdrNl yd wjidk wjia:dj

u; muKla r|d mj;sk w;r fjkia is jk ud.h u; r|d mj;S'


tkafg%dmsh o fN!;sl yd ridhksl fjkia flfrys n,mdk idOlhls'
tal,s; moaO;shl is jk iajhxisoO
a fjkia tkafg%dmsfha je u fya;f
= jka
is f'
lsih
s moaO;shla yd inkaO tkafg%dmsh wjia:d Y%;
s hla ksid" tkafg%dms fjki
wjidk tkafg%dms w.fhka wdrNl tkafg%dms w.h wvq lsfuka .Kkh l<
yels h'
S = Swjidk - SwdrNl
ridhksl m%;sl%shdjla i|yd
S = S M, - S m%;sl%shl
fuu fjki iu; ;;a;aj hgf;a uek we;s g
S = SM, - Sm%;sl%shl
mhdihla flfrys H iy S j, iuia; n,mEu G k .sia Yla;s
fjki u`.ska ,nd foa' ksh; WIaK;ajfha oS ^T& fjd w;r inkaO;dj fufia

hs'
G = H - TS
iajhxisoaO j is jk m%;sl%shdjla i|yd
G<O
iajhxisoaO j is fkd jk m%;sl%shdjla i|yd G>O
iu;=,s; m%;sl%shdjla i|yd
G = O
ksh; tkafg%dms moaO;shl ^S = 0& iajhxisoaO;dj H u`.ska ;SrKh jk w;r
ksh; tka;e,amsh hgf;a ^H = 0& isjk mhdihl iajhxisoaO;dj S u`.ska

;SrKh f'

61

fhda; bf.kq-b.eka l%shdldrl (


m%;l
s h
s% djl iajhxisoO
a ;dj fyda oS we;s ;;a;j
a hla hgf;a th is fkdu ;SrKh

flfrk idOlh tka;e,ams fjki muKla fkdjk nj fmkah yels WodyrK


imhkak'
ksoiqka (
m%;sl%shdjl H > 0 g oS bf is jk wjia:d
m%;sl%shdjl H < 0 g oS bf is fkdjk wjia:d
l%shdjla u$fkdu ta wdY%s; moaO;sfhys wyUq;d fjkiau u; o r|d mj;akd
nj m%ldY lrkak'
wyUq;dj iy th m%udKd;aul j oelaug Nd; lrk 'tkafg%dmsh' .=Kd;aul
j meyeos,s lrkak'
H > 0 kuq;a iajhxisoaO j is jk ridhksl m%;sl%shd i|yd ksoiqka olajd
wyUq;dj tys oS je we;s wdldrh fmkajkak'
uQ,jHj, iy ixfhda.j, wyUq;dj m%udKd;aul j ksKh lr j.=.; lr
we;s nj fmkajkak'
S, H yd G w.hka imhd oS" we;s m%;sl%shdjla iajhxisoaOj is f o fkd
f o hk j. ;SrKh lsug isiqka fhduq lrkak'
wjYH gl oS G = H - TS ilrKh Nd;hg o fhduq lrkak'

62

ksmqK;dj 5'0

( s, p yd d f.dkqj,g wh;a uQ,jHj, yd i x f h d a . j ,


.=K ykd .ekSu i|yd tajd uYkh lrhs'

ksmqK;d ugu 5'1

( s yd p f.dkqj,g wh;a uQ,jHj, .=K yd tajdfha p,k


rgd uYkh lrhs'

ld,fo

( 08 hs'

bf.kq M,

s iy p f.dkqj, uQ,jHj, fN!;sl .=K ia;r lrhs'


s iy p f.dkqj, uQ,jH" wdj;hla Tiafia boshg fmkakq lrk m%jK;d

m%ldY lrhs'
s iy p f.dkqj, uQ,jH" ldKavhla Tiafia my<g fmkakq lrk m%jK;d

m%ldY lrhs'

Ih lreKq meyeos,s lr oSug w;aje,la (


s iy p f.dkqj, uQ,jHj, fN!;sl .=K

m<uq wdj;h
uQ,jH
fN!;sl wjia:dj
jdxlh$0C

Li
s

Be
s

B
s

C
s

180

1280

2030

;dmdxlh$0C

1330

2480

Na
s
98
890

fo jk wdj;h
uQ,jH
fN!;sl wjia:dj
jdxlh$0C
;dmdxlh$0C

N
g

O
g

F
g

Ne
g

-219

-220

-250

3930

3700^G& -210
3550^D&
4830
-200

-180

-190

-245

Mg
s

Al
s

Si
s

P
s

S
s

Cl
g

Ar
g

650
1120

660
2450

1410
2680

44
280

119
445

-101
-34

-189
-186

iyixhqc wrh

tl u uQ,jHfha mrudKq folla iyixhqc j


ne|S we;s g tu mrudKq fol w;r wka; kHIal
ka y wvla tys iyixhqc wrh f,i ye|ska f'
iyixhqc wrh } d/2
d
jeka v' jd,aia wrh (

wKq folla tlsfklg yels ;dla <`.ska mj;sk


g" wdikakfha mj;sk kHIa fol w;r ka y
wvla jeka v' jd,aia wrh k f'

jeka v' jd,aia wrh } d/2

63

f,dayl wrh
f,day oe,sfia we;s hd no legdhk kHIa folla w;r we;s ka y wvla

f,dayl wrh f'


d

f,dayl wrh } d/2

kHIal wdfrdamKh iy ksjdrl wdprKh mrudKql wrh flfrys n,mdhs'


ldKavhla osf.a my<g hdf oS iyixhqc mrudKql wrh je jk w;r

wdj;hl jf isg ol=Kg hdf oS wvq f'


ixhqc;dj iy TlaislrK wxl
wekdhk iy legdhk iEoSu ixhqc;d ljpfha we;s bf,lafg%dak .Kk iy

whkslrK Yla;sh u; r|d mj;S'


I, II, III ldKavj, uQ,jH legdhk idok w;r V, VI, VII ldKavj, uQ,jH
wekdhk idohs'
IV ldKavj, uQ,jH M4+ whk fkd idohs' thg fya;=j m<uq" fojk"
f;jk yd isjk whkSlrK Yla;sj, tl;=j by< w.hla .ekSuhs'
wdj;hla Tiafia boshg hk g uQ,jHj, Wmu TlaislrK wxlh
je f'
lsish ixfhda.hl oS uQ,jHhlg ;sh yels by< u TlaislrK wxlh tys
we;s ixhqc;d bf,lafg%dak ixLHdjg iudk f'
Tlaihsvj, oS TlaislrK wxl
yhsrhsvj, oS TlaislrK wxl

TlaislrK wxl

laf,darhsvj, oS TlaislrK wxl

bf,lafg%dak nkaOq;dj
fndfyda uQ,jHj, m<uq bf,lafg%dak nkaOq;dj RK w.hla .kshs' thg

fya;=j tl;= jQ bf,lafg%dakh kHIal wdfrdamKh u`.ska wdlIKh lsu


hs' fo jk bf,lafg%dak nkaOq;dj ieu g u Ok w.hla .kshs' thg
fya;=j oekgu;a RK wdfrdams; whkhlg RK wdfrdams; bf,lafg%dakhla
tl;= u hs'

64

fo jk yd f; jk wdj;j,g wh;a uQ,jHj, m<uq bf,lafg%dak nkaOq;d

uQ,jH

Li

Be

bf,lafg%dk
a
nkaO;
q dj$kJ mol-1

-59'6

+66

-26'7

-122

+31

-141

-318

uQ,jH

Na

Mg

Al

Si

Cl

bf,lafg%dk
a
nkaO;
q dj$kJ mol-1

-90

+67

-30

-135

-60

-200

-364

wdj;hla yryd jf isg ol=Kg hdf oS mrudKql wrh wvq jk w;r

whkSlrKh Yla;sh je f' tu ksid legdhk iEoSf m%jK;dj wvq jk


w;r TlaislrKh lsrSf yelshdj o wdj;hla yryd hdf oS wvq f'
tfia u wdj;hla yryd jf isg ol=Kg hdf oS wekdhk ieoSf yelshdj
je jk w;r TlaisyrKh lsf yelshdj o je f'

fhda; bf.kq-b.eka l%shdldrl (


wdj; Tiafia boshg yd ldKav Tiafia my<g s yd p f.dkqj,g wh;a uQ,jH

fmkakq lrk p,k rgd .fIKh lsug isiqkag u`. fmkajkak'

65

ksmqK;dj 5'0

( s, p yd d f.dkqj,g wh;a uQ,jHj, yd i x f h d a . j ,


.=K ykd .ekSu i|yd tajd uYkh lrhs'

ksmqK;d ugu 5'2

( s, p yd d f.dkqj,g

wh;a uQ , jHj, ridhks l .= K

uYkh lrhs'

ld,fo

( 06 hs'

bf.kq M,

s f.dkqf uQ,jH jd;h" c,h yd ;kql w, iu`. is lrk m%;sl%shd

ikaikaokd;aul j kslaIK lr jd;d lrhs'


m<uq yd fo jk ldKavj, uQ,jH jd;h" c,h yd ;kql w, iu`. olajk
m%;sl%shdj, iajNdjh tu ldKav Tiafia my<g p,kh jk wkaou ia;r
lrhs'
m<uq yd fo jk ldKavj,g wh;a uQ,jH yd p f.dkqf uQ,jH jd;h" c,h
yd ;kql w, iu`. olajk m%;sl%shd ;=,s; ridhksl ilrK weiqfrka m%ldY
lrhs'
s yd p f.dkqj,g wh;a uQ,jH c,h" jd;h yd w, iu`. olajk m%;sl%shd
kslaIKh lr jd;d lrhs'

Ih lreKq meyeos,s lr oSug w;aje,la (


c,h iu`.
m<uq jk ldKavfha f,day ish,a, u c,h iu`. m%;sl%shdlr H2 msg lrka

yhsfrdlaihsv njg m;a f'

ksoiqka( Na c,h iu`. f.fhka m%;sls%hd lrka yhsrcka msg lrhs'


2Na(s) + 2H2O(l) 2NaOH(aq) + H2(g)
l=vd K lene,a,la c,hg tl;= l< g .sks .kska m%;sl%shd lrhs'
Na j,g jvd f.fhka K c,h iu`. m%;sl%shd lrk neka ldKavfha
my<g h;a u c,h iu`. m%;sl%shd Ys>%;dj je jk nj ks.ukh l< yels
h'
fo jk ldKavfha uQ,jHhla jk Mg ys msis lrk ,o lene,a,la c,hg
tl;= l< g m%;sl%shd jk nj olakg fkd ,ef' Mg iys; c,h WKqiq
l< g fifuka m%;sl%shd jk nj olakg ,ef'
Mg(s) + 2H2O(l) Mg(OH)2(aq) + H2(g)
Na j,g idfmalaIj Mg c,h iu`. olajk m%;sl%shdld;ajh wvq neka
m<uq jk ldKavfha f,dayj,g idfmalaI j fo jk ldKavfha f,day c,h
iu`. wvq m%;sl%shdld;ajhla olajk nj lsj yels h' Be c,h iu`. m%;sl%shd
fkd lrhs' Ca, Sr iy Ba c,h iu`. m%;sl%shd lr H2 msglrka

yhsfrdlaihsv idohs'
Ca(s) + 2H2O(l) Ca(OH)2(aq) + H2(g)

Be iy Mg yqud,h iu`. m%;sl%shd fldg f,day Tlaihsv idohs'

Be(s) + H2O(g) BeO(s) + H2(g)


Mg(s) + H2O(g) MgO(s) + H2(g)

p-f.dkqf uQ,jH ie,l+ g ye,cka muKla c,h iu`. m%;sl%shd lrk

w;r m%;sl%shdld;ajh ldKavfha my<g hk g wvq f'


66

*afjdka c,fha we;s Tlaiscka ia:dmkh lrhs'


2F2(g) + 2H2O(l) 4HF(aq) + O2(g)
il%shk Yla;sh by< neka Cl2 c,h iu`. fika m%;sl%shd lrhs'
Cl2(g) + 2H2O(l) HCl(aq) + HOCl(aq)
0
(-1)
(+1)
*afjdka yer wfkl=;a ye,ck c,h iu`. by; i|yka mos oaOdlrK
m%;sl%shdjla olajhs'
jd;h iu`.
m<uq ldKavfha f,day jd;h iu`. olajk m%;sl%shd lsysmhls'
ksoiqka (
4Na(s) + O2(g) 2Na2O(s)
2Na(s) + O2(g) Na2O2(s)
jd;fha CO2 we;s g Na2CO3 iEh yels h'
Na2O(s) + CO2(g) Na2CO3(s)
K, Rb, Cs iqm Tlaihsv idoka m%;sl%shd f'
K(s) + O2(g) KO2(s)
m<uq ldKavfha Li muKla jd;fha r;a l< g khsrcka iu`. m%;sl%shd
lrhs'
6Li(s) + N2(g)
2Li3N(s)
msis lrk ,o ue.akSish m lene,a,la yd l=vdjg lmd .;a fidah
lene,a,la jd;hg jD; j ;nd l f,djlska ksCIKh l< g ue.aki
S h
s
mhg jvd fl ld,hl oS fidah lene,af,a ,siqu wvq jk nj olakg
,ef' f wkqj jd;h iu`. ue.akSishj, m%;sl%shdld;ajh fidah
j,g jvd wvq nj meye,s f'
t neka m<uq jk ldKavfha f,dayj,g idfmaCIj fo jk ldKavfha f,day
jd;h iu`. m%;sl%shdld;ajh wvq h'
fo jk ldKavfha f,day jd;fha r;al< g Tlaihsv iy khsg%hsv idoka
oykh f'
2Mg(s) + O2(g)
2MgO(s)
3Mg(s) + N2(g)
Mg3N2(s)
Be m%;sl%shd u i|yd b;d by< WIaK;ajhlg r;a l< hq;= hs'
p-f.dkqf uQ,jH ie,l+ g weksh jd;fha r;a l< g Tlaihsv
idoka Yd, ;dm m%udKhla uqod yka m%;sl%shd f'
4Al(s) + 3O2(g)
2Al2O3(s)
Tlaihs mg,hlska wdjrKh mj;sk ksid ldur WIaK;ajfha oS weksh
jd;h iu`. m%;sl%shd fkd f'
by< WIaK;ajfha oS C oykh CO2 idohs'

C(s)+O2(g)

CO2(g)

Si b;d by< WIaK;ajhlg r;a l< g Tlaihs idohs'


b;d by< WIaK;ajfha oS muKla O2 iu`. N2 m%;sl%shd NO idohs'
N2(g) + O2(g) 2NO (g)
iq f*dia*ria jd;h iu`. ^O2& m%;sl%shd lrhs'
iS; Tlaiscka yuqf
P4(s)+3O2(g) 2P2O3(s)
jemqr Tlaiscka yuqf
P4(s)+5O2(g) 2P2O5(s)
67

S jd;fha oykh SO2 idohs'

S(s)+O2(g)

SO2(g)

w, iu`.
s f.dkqf f,day kHIahg ,sys,a j nekq bf,lafg%dak msg lrka Wp

jdhq kHdih iys; ia:dhs legdhk idoka Tlaisydrl f,i l%shd lrhs'
m<uq jk ldKavfha f,day w, iu`. m%;sl%shd lrka Yd, ;dm m%udKhla

uqod yk neka iafMdagkhla isf' t neka mlaIdjg ,la lsu fkdl<


hq;= h'

fo jk ldKavfha f,day ;kql w, iu`. m%;sl%shd lr f.fhka H2 msg

lrhs'

Mg u`.ska idka HNO3 TlaisyrKh u o is f'

p f.dkqf uQ,jH w, iu`. Yd, O;ajhlska hq;=j m%;sl%shd is lrhs'

C, S, P WKqiq idka H2SO4 iu`. m%;sl%shd lrhs'

C, S, P WKqiq idka HNO3 iu`. m%;sl%shd lrhs'

fhda; bf.kq-b.eka l%shdldrl (


msfkda,ama;,Ska xjla tl;= lrk ,o c, lrhlg l=vd fidah lene,a,la

tl;= lr ,efnk kslaIK idlPd lrkak'


msfkda,ama;,Ska xjla tl;= lrk ,o c,h wvx.= lelEre k,hlg msis
lrk ,o Mg m lene,a,la tl;= lr kslaIKh lrkak' miqj tu djKh
kgjd kslaIKh lsug i,iajkak'
c,h iy w, iu f,day olajk m%;sl%shd is lr ksrSlaIK ,nd .ekSug
wjia:dj i,ikak'
68

ksmqK;dj 5'0

( s, p yd d f.dkqj,g wh;a uQ,jHj, yd i x f h d a . j ,


.=K ykd .ekSu i|yd tajd uYkh lrhs'

ksmqK;d ugu 5'3

( s yd p f.dkqj,g wh;a ixfhda.j, .=K yd tajdfha p,k


rgd uYkh lrhs'

ld,fo

( 12 hs'

bf.kq M,

wod< ;dm.;sl o;a; Wmfhda.Slr .kska s f.dkqf ,jKj, c,fha djH;dj

ixikaokh lrhs'
wod< ;dm.;sl o;a; Wmfhda.S lr .kska s f.dkqf khsfgj, ldnfkagj,
yd nhsldnfkagj, ;dmia:dhS;dj ksKh lrhs'
s yd p f.dkq j , fya , hs v " Tla i hs v " yhs rhs v yd yhs frdla i hs v j,
wd,sl$Ndial$WNh.=KS iajNdjh wdj; Tiafia boshg yd ldKav Tiafia
my<g p,kh jk wkaou m%ldY lrhs'

Ih lreKq meyeos,s lr oSug w;aje,la (


fok ,o ixfhda. hq.,hl djH;dj my; mos iei|Sug l< yels h'

69

by; wjia:d folg wod< .sia Yla;s fjkiau iei|Su u`.ska tajdfha djH;d
iei|sh yels h' .sia Yla;s fjki fuys oS MgSO4 i|yd >K w.hla jk w;r
BaSO4 i|yd Ok w.hhla f' ta wkqj .sia Yla;s fjki jvd;a RK jk
BaSO4 ys djH;dj MgSO4j,g idfmalaIj by< nj ks.ukh l< yel'
ii|kq ,nk .sia Yla;s w.h hq.,u >K w.hka k ixLHd;aul j jvd

Yd, w.h iys; jHfha djH;dj by< nj ks.ukh l< yel'


ii|kq ,nk .sia Yla;s w.h hq.,u Ok w.hhka k ixLHd;aul j l=vd
Ok w.h iys; jHfha djH;dj by< nj ks.ukh l< yel'
fok ,o ixfhda. hq.,l ;dm ia:dhS;dj iei|Sf oS o by; l%ufoh u W;
f'

by;

yd
iei|sf oS jvd l=vd Ok w.h iys; ldnfkagh jk
MgCO3 myiqfjka ;dm fhdackhg ,la jk nj mqfrdal:kh l< yel' i;H
jYfhka u MgCO3 ys fhdack WIaK;ajh 540 0C oS muK jk w;r CaCO3
fhdackh jkqfha 900 0C oS muK h'
s f.dkqf m<uq ldKavhg wh;a ,jK ish,a,la u mdfya c,fha djH f'
s f.dkqjg wh;a fo jk ldKavfha f,day idok ,jKj, djH;dj ms<sn|
f;dr;=re my; j.=f oelaf'

70

Cl-

Br-

djHh

djHh djHh

wdjHh wdjHh djHh

djHh

djHh

djHh djHh

djHh

Mg2+ djHh

djHh djHh

wdjHh wdjHh djHh

djHh

djHh

djHh djHh

djHh

Ca2+

djHh

djHh djHh

djHh

djHh

Sr2+

djHh

djHh djHh

djHh

djHh

djHh h; h;
osh f osh f
djHh wdjHh wdjHh

Ba2+

djHh

djHh djHh

h; wdjHh djHh
djHh
h; wdjHh djHh
djHh
fyd|ska wdjHh djHh
djHh

djHh

djHh

Be2+

I-

OH-

djHh osh
osh
fkd f fkd f

3 jk wdj;fha uQ,jH idok Tlaihsvj, wd,sl$Ndial$WNh.=KS iajNdjh

Na2O

MgO

Al2O3

SiO2

P 2O 5

SO 2

Cl2O7

m%n,
Ndial

n,
Ndial

WNh.=KS

b;d n,
wd,sl

n,
wd,sl

wd,sl

b;d m%n,
wd,sl

3 jk wdj;fha uQ,jHj, yhsfv%dlaihsvj, wd,sl$Ndial$WNh.=KS iajNdjh

NaOH

Mg(OH)2

Al(OH)3

Si(OH)4

P(OH)5

S(OH)6 Cl(OH)7

NaOH

Mg(OH)2

Al(OH)3

H4SiO4

H3PO4

H2SO4

HClO4

m%n,
Ndial

n,
Ndial

WNh.=KS

b;d n,
wd,sl

n,
wd,sl

m%n,
wd,sl

b;d m%n,
wd,sl

3 jk wdj;fha yhsv%hsvj, wd,sl$Ndial$WNh.=KS iajNdjh

NaH

MgH2

AlH3

SiH4

PH3

H2S

HCl

m%n,
Ndial

n,
Ndial

WNh.=KS

b;d n,
wd,sl

n,
wd,sl

wd,sl

b;d m%n,
wd,sl

fhda; bf.kq-b.eka l%shdldrl (


s f.dkqf uQ,jH idok ,jKj, djH;d mlaId lsug isiq lKavdhj,g

wjia:dj fokak'
s f.dkqf uQ,jH idok khsfg" nhsldnfkag yd ldnfkagj, ;dmia:dhS;dj

mlaId lsug fhduq lrkak'


j.=.; l< .sia Yla;s w.hhka isiqka g ,nd oS ,jKj, djH;d yd ;dm
ia:dhS;d iei|Sug isiqka fj; mjrkak'

71

ksmqK;dj 5'0

( s, p yd d f.dkqj,g wh;a uQ,jHj, yd i x f h d a . j ,


.=K ykd .ekSu i|yd tajd uYkh lrhs'

ksmqK;d ugu 5'4

( s yd p f.dkqj,g wh;a uQ,jHj, yd ixfhda.j, O;ajh


ykd .ekSu msKsi tajd ms<sn| uYkfha fhfohs'

ld,fo

( 15 hs'

bf.kq M,

Tlaiscka" i,a* yd f*dia*riaj, nyqrEmS wdldr ms<sn| f;dr;=re bosm;a

lrhs'
f*dia*ria" i,a* yd laf,daka idok Tlais w,j, jHqy bosm;a lrhs'
H2O2 , H2 iy SO2 Tlaisldrl yd Tlaisydrl f,i yeisfrk wjia:d i|yd
ksoiqka ;=<s; ridhksl ilrK weiqfrka bosm;a lrhs'
c,Sh udOHfha oS yhsvc
% ka fya,hsvj, wd,sl;dj" laf,darhsvj, c, fokh
laf,daka yd laf,daf whkj, oaOdlrKh yd ye,ckj, idfmalaI
Tlaisldrl m%n,;d W; ksoiqka f.k yer olajka ia;r lrhs'
WP jdhqj, .=K i|yka lr tajd idok ixfhda. i|yd ksoiqka bosm;a lrhs'
ksmqK;d ugu 5'4 hgf;a fhda; m%dfhda.sl mlaIK is lr jd;d lrhs'

Ih lreKq meyeos,s lr oSug w;aje,la (


f*dia*riaj, nyqrEmS wdldr

iq f*dia*ria

r;= f*dia*ria

l f*diamria

f*dia*ria jd;fha we;s O2 iu`. m%;sl%shd lrk ksid c,fha .nvd lrhs'
kuq;a N2 ys N N nkaOkfha m%n,;dj ksid ksoyia jdhqjla f,i jdhqf.da,fha

mj;S'
f*dia*ria ys Tlais w,

Hypophosphorus Acid

Orthophosphorus Acid

72

Phosphoric Acid

Tlaiscka ys nyqrEmS wdldr

Tlaiscka O2

fidaka O3

i,a*ys nyqrEmS wdldr


i,a*j, nyqrEmS wdldr iaMlrEmS iy wiaMlrEmS hkqfjka m%Odk wdldr

folls'
ish u iaMlrEmS i,a* S8 wKqj,ska iuka; f'

iaMlrEmS i,a*

frdniSh i,a*

taldk;s i,a*

kso fmfkk ly meye;s iaMl f'


Tm = 113 0C

Uqre meye;s b|slgq jeks iaMl f'


Tm = 119 0C

wiaMlrEmS i,a*

iqldh i,a* yd l,s, i,a* f i|yd ksoiqka h'


i,a*j, Tlais w,
O

HO

HO
OH

OH
H2SO4

H2SO3
73

OH
OH
H 2 S2 O 3

yhsrcka fmfrdlaihs (H2O2)

H
O

O0

1040

98

O1110

H
H2O 2

H2O
H2O2 Tlaisydrhla f,i

H2O2 Tlaisldrhla f,i

i,a* vfhdlaihs ^SO2 &

wjK jdhqjls' jd;hg jvd >k;ajhlska hqla; jk w;r lgql .kaOhla we;'
c,fha fyd|ska osh f'
SO2 c,fha osh i,amshqla ^IV& w,h idohs' th n, w,hls'
SO2(g) + H2O(l) H2SO3(aq)
SO2 Tlaisldrlhla f,i
2MgO(s) + S(s)
2Mg(s) + SO2(g)
3Mg(s) + SO2(g)
2MgO(s) + MgS(s)
SO2 Tlaisydrlhla f,i
SO2 (g) + 2H2O (l)
4H+(aq) + SO 2-4 (aq) +2e
(i) H+/KMnO4iu`.
5SO2(g) + 2H2O(l) + 2KMnO4 (aq) K2SO4(aq)+2MnSO4(aq)+2H2SO4(aq)
(ii) H+/K2Cr2O7iu`.
K2Cr2O7(aq) + H2SO4(aq) + 3SO2(g) K2SO4(aq) + Cr2(SO4)3(aq) + H2O(l)
(iii) FeCl3 (aq) iu`.
FeCl3(aq) + SO2(g)+ 2H2O(l) H2SO4(aq) + FeCl2(aq) +2HCl(aq)

74

ye,ck iu`.
SO2(g)+Cl2(g)+2H2O(l)H2SO4(aq) + 2HCl(aq)
(v) H2O2iu`.
H2O2(aq) + SO2 (g)H2SO4(aq)
rxck ldrlhla f,i
SO2(g) +2H2O(l) H2SO4(aq)+2H+(aq) + 2e
X
+ 2H+ + 2e XH2
(iv)

jKj;a
idhu

wjK ixfhda.h

yhsrcka i,a*hs (H2S)


wjK jdhqjla jk w;r" c,fha uo jYfhka osh f' l=Kq ;a;r .kaOhla

we;'
H2S c,Sh djKhla ;rula wd,sl f'
H2S(aq) H+(aq) + HS-(aq)
HS-(aq) H+(aq) + S2-(aq)
wd,sl iajNdjh i|yd idlaIH
(i) fidah iu`. m%;sl%shdj
jemqr 2H2S(g) + 2Na(s) 2NaHS(s) + H2(g)

2Na(s) + H2S(g) Na2S(s) + H2(g)


(ii) fidah yhsfv%dlaihs iu`. m%;sl%shdj
jemqr 2NaOH(aq) + H2S(g)Na2S(s) + 2H2O(l)
jemqr H2S(g) + NaOH(aq)NaHS(s) + H2O(l)
H2S fndfyda f,day whk iu`. m%;sl%shd lr i,a*hsv ,nd foa' fuh f,day whk
ykd .ekSf mlaIdjla f,i fhdod .efka'
Pb2+(aq) + H2S(g) PbS(s) + 2H+(aq)
Cu2+(aq) + H2S(g) CuS(s) + 2H+(aq)
H2S Tlaisydrlhla f,i
(i) 2KMnO4(aq)+3H2SO4(aq)+5H2S(g)K2SO4(aq)+5S(s)+2MnSO4(aq)+8H2O(l)
(ii) K2Cr2O7(aq)+4H2SO4(aq)+3H2S(g)K2SO4(aq)+Cr2(SO4)3(aq)+3S(s)+7H2O(l)
(iii) 2
(aq) + 12H+(aq) + 2H2S(g)2S(s) + 2As3+(aq) + 8H2O(l)
g wu;rj c,Sh S2- whk iu`. As3+ m%;sl%shd wjlafIamhla idohs'
2As3+(aq) + 3S2-(aq) As2S3(s)
H2S Tlaisldrlhla f,i
Cu(s)+H2S(g)
CuS(s)+H2(g)
SO2 yd H2S jdhq fjkalr y|qkd .ekSu
^1& c,Sh H+/K2Cr2O7 ;=<ska fuu jdhq nqnq,kh l< g ;e,s mdg djKh fld<
meyehg yefrk kuq;a S l,s, we;s u ksid H2S nqn,
q kh l< djKh wmeyeos,s
f'
^2& c,Sh Pb(CH3COO)2j,ska fm`.jQ fmryka lvodishla jdhqjg we,a g H2S
jdhqj u`.ska fmryka lvodish u; l`M mdgla we;s flf'
75

^3& c,Sh H+/KMnO4 ;=<ska fuu jdhq fjka fjka j nqnq,kh l< g omdg
wjK jk w;r H2S nqnq,kh l< djKh i,a* we;s fuka wmeyeos,s f'
^4& SO2 j,ska u,afm;s rxckh isjk w;r H2S j,ska tfia fkdf'
ye,ck

- ,d lymdg I jdhqjls'
- ,d fld, mdgg yqre lymdg I jdhqjls'
- r;= Uqre jhls'
- os,sfik l`Mmdg >khls' ^W!Ojmd;kh f&
- lsrKYS,S uQ,jHhls'

F2
Cl2
Br2
I2
At

laf,darSkaj, Tlais w,

Cl

O
H

Cl

HO

Cl

HO

HClO2

HOCl

HClO3

O
Cl
HO

HClO4

Tlaisldrl .=Kh
HOCl< HClO2<HClO3<HClO4

( H )

fd

yhsrcka fya,hsv ^HX&&

iu; W;amdok
tka;e,amh
s
HF
HCl
HBr
HI

iu; nkaOk >gk


tka;e,amh
s

/kJ mol-1

/kJ mol-1

-273
-92
-36
27

562
431
366
299

76

nkaOkh j, f'
nkaOk os. je f'
ia:dhS;dj wvq f'
wd,sl .=Kh je f'

Wpjdhq iy tajdfha ixfhda.


ksIal%sh hs'
ixfhda.
fkd idohs

He
ldur WIaK;ajfha
Ne
oS wjK jdhq f'
Ar
;ks mrudKq f,i
Kr
mj;S'
Xe
Rn - lsrKYS,S h

;dmdxl b;d wvq h' ldKavh Tiafia my< u mrudKql l%udxlh je


j;a u ;dmdxlh jef' mrudKql wrh jej;a u O%elrKh f yelshdj je
f'
oHq;a RK;dj je uQ,jH iu`. Xe ixfhda. idok nj 1962 oS muK jk
g fidhd f.k ;sf'
ksoiqka ( XeF2, XeF4, XeF6, XeO3

14 yd 15 ldKavj, laf,darhsvj, c,fokh


CCl4 c, fokh fkdf'
SiCl4 (l)+2H2O(l)4HCl (aq)+SiO2(s)
SiCl4 (l)+4H2O(l)4HCl (aq)+Si(OH)4(aq)
NCl3(g)+3H2O(l) NH3(aq)+3HOCl(aq)
PCl3(g)+3H2O(l) H3PO3(aq)+3HCl(aq)
PCl5(g)+H2O(l) POCl3(aq)+2HCl(aq)
PCl5(g)+4H2O(l) H3PO4(aq)+5HCl(aq)
AsCl3(aq)+3H2O(l) H3AsO3(aq)+3HCl(aq)
SbCl3(aq)+H2O(l) SbO+(aq)+3Cl-(aq)+2H+(aq)
BiCl3(aq)+H2O(l) BiO+(aq)+3Cl-(aq)+2H+(aq)
c,Sh udOHfha oS yhsv%cka fya,hsvj, wd,sl;dj
h<s jdhq ;;a;ajfha we;s yhsrckafya,hsv wd,sl fkd f' flfia kuq;a
tajdfha c,Sh djK wd,sl f'

HCl (g)+H2O(l) H3O+(aq)+Cl-(aq)


yhsfrd*afjdla w,h n, w,hla jk w;r wksl=;a yhsv%cka fya,hsv
ish,a, u m%n, w, f' fuhg fya;=j H-F nkaOkh fYaIfhka Yla;su;a u
hs'
77

laf,dakays oaOdlrKh
^i& ;kql NaOH iu`.

Cl2 (g) + 2NaOH(aq) NaCl(aq) + NaOCl(aq) + H2O(l)


(0)
(-1)
(+1)
^ii& idka NaOH iu`.

Cl2 (g) + 6NaOH(aq) 5NaCl(aq) + NaClO3(aq) + 3H2O(l)


(0)
(-1)
(+v)
fhda; bf.kq-b.eka l%shdldrl (
fmd*riaj, Tlais w,j, jHQy we| tajd k lsug isiqkag u`. fmkajhs'
yhs rcka f*frdla i hs " i,a * vfhdla i hs yd yhs rcka i,a * hs "

Tlaisydrlhla iy Tlaisldrlhla f,i l%shd lrk m%;sl%shd i|yd WodyrK


imhkak'

78

ksmqK;dj 5'0

( s, p yd d f.dkqj, uQ,jHj, yd ixfhda.j, .=K ykd


.ekSug tajd uYkh lr n,hs'

ksmqK;d ugu 5'5

( d f.dkqf uQ,jHj, .=K wdj;hla Tiafia p,kh jk


wkaou ykd .ekSu i|yd tajdfha .=K uYkh lrhs'

ld,fo

( 05 hs'

bf.kq M,

f; jk wdj;fha msys d f.dkqf uQ,jH fmkajk p,H TlaislrK


wjia:d i|yka lrka p,H TlaislrK wjia:d mej;Sf .=Kh s yd p
f.dkqj, uQ,jH iu`. ii|hs'
f; jk wdj;hg wh;a d f.dkqf uQ,jHj, oHq;a RK;dj" m%:u whkSlrK
Yla;sh yd whksl wrh wdj; Tiafia bhg p,kh jk rgdj s yd p
f.dkqj,g wh;a uQ,jH iu`. ii|hs'
W; WodyrK bm;a lrka d f.dkqf uQ,jH yd ixfhda.j, W;afm%arl
f,i lghq;= lsf yelshdj yd jKj;a ixfhda. iEf .=Kh ia;r lrhs'

m<uq fjks whkS l rK Yla ; s

Ih lreKq meyeos,s lr oSug w;aje,la (

mrudKq l l% u dxl

H isg Cs olajd uQ,jHj, m<uq jeks whkSlrK Yla;s m%ia;drh

79

80

K isg Zn olajd uQ,jHj, fN!;sl .=K

uQ,jH
mrudKql wrh/nm
jdxlh/0C
;dmdxlh/0C
>k;ajh/g cm
whksl wrh/nm

s- f.dkqf uQ,jH

;=ka jk whkSlrK Yla;sh/ kJ mol-1

fo jk whkSlrK Yla;sh / kJ mol-1

oHq;a RK;dj
m<uq jk whkSlrK Yla;sh / kJ mol-1

f,dayl ^mrudKql& wrh/nm

wka;l uQ,jH

Sc isg Zn olajd uQ,jHj, f,dayl wrh" oHq;a RK;dj yd whkSlrK Yla;sj, p,kh

Sc

Ti

iq,n
Tlaihsv

Sc2O3

iq,n
laf,darhsv

ScCl3

ixfhda.j,
oS
fmkakq
lrk
TlaislrK
wxl

Cr

Mn

Ti2O3 V2O3
TiO2 V2O5

Cr2O3
CrO3

TiCl3
TiCl4

VCl3

V
III

Co

Ni

Cu

Zn

MnO
FeO
MnO2 Fe2O3
Mn2O7

Co
Co2O3

NiO

Cu2O
CuO

ZnO

CrCl2
CrCl3

MnCl2
MnCl3

CoCl2

NiCl2

CuCl
CuCl2

ZnCl2

VI

VII
VI
V

Fe

FeCl2
Fe2Cl6

VI

IV
III

IV

V
IV

III

III

III

II
I

II
I

II
I

II

III
II

III
II

II

IV

V
IV

V
IV

IV
III

III

II
I

II

Sc isg Zn olajd uQ,jHj, TlaislrK wxl ^iq,n TlaislrK wxl ;ol`M


wl=ka olajd we;'&

Sc isg Zn olajd uQ,jHj, jdxl yd ;dmdxl

81

d f.dkqf uQ,jH yd tajdfha ixfhda. ludka;j, oS W;afm%arl f,i fhdod


.kakd wjia:d
d f.dkqf
uQ,jHh

W;afm%arl f,i
fhdok jH

W;afm%arKh flfrk m%;sl%shdj

Ti

TiCl3/Al2(C2H5)6

nC2H4
taf;aka nyqwjhlrKh

V2O5or vanadate(VO3-)

2SO2+O22SO3
iamY l%uh

Fe

Fe or Fe2O3

N2+3H2 2NH3
fyan l%uh

Ni

Ni

RCH = CH2+H2RCH2CH3
udcka ksIamdokh

Cu

Cu or CuO

CH3CH2OH+1O2CH3CHO+H2O
t;fkda,a" t;ke,a njg TlaislrKh

Pt

Pt

Pt

Pt

2SO2+O22SO3
c c ia
) nmY l%uh
4NH3+5O24NO+6H2O
NONO2HNO3
wefudakshdj,ska khs%la w,h
ksmou

jefkahj, TlaislrK wjia:d


TlaislrK wjia:d

+V

+IV

+III

+II

c,Sh djKfha oS
jKh

ly

ks,a

fld<

whkh

VO2+

VO2+

V3+

V2+

ku

vhsTlafidjefkah(V)

Tlafidjefkah(IV) jefkah(III)

jefkah(II)

whkh
dioxovanadium(V) ion

whkh
oxovanadium(IV) ion

whkh
vanadium(II) ion

82

whkh
vanadium(III) ion

fhda; bf.kq-b.eka l%shdldrl (


d f.dkqf jKj;a ixfhda. lsym
s hla yd tajdfha c,Sh djK lsym
s hla mka;h
s g

m%oYkh lrkak'
O jKj,ska hq;a ixfhda. iEu yd tajdfha f,dayj, TlaislrK wjia:d

O u wjOdrKh lrkak'
wod< m%ia;dl yd j.=.; l< f;dr;=re isiq lKavdhj,g mjrk ,o

,CIKhla Sc isg Zn olajd p,kh jk wkaou .fIKhg fhduq lrkak'


mjrk ,o ,CIKh s yd p f.dkqj,g wh;a uQ, jHj, tu ,CIKh yd
ieiug isiq lKavdh fufyhjkak'

83

ksmqK;dj 5'0

( s, p yd d f.dkqj,g wh;a uQ,jHj, yd i x f h d a . j ,


.=K ykd .ekSu i|yd tajd uYkh lrhs'

ksmqK;d ugu 5'6

( d f.dkqf ixfhda.j, O;ajh ykd .ekSu i|yd tajdfha


.=K uYkh lrhs'

ld,fo

( 04 hs'

bf.kq M,

jefkah" fl%dah yd ueka.kSiaj, Tlaihsvj, iajNdjh

wd,sl$Ndial$WNh.=KS f,i m%ldY lrhs'


fl%dah yd ueka.kSiaj, Tlais wekdhk Tlaisldrl f,i l%shd lrk m%;sl%shd
i|yd ksoiqka bosm;a lrhs'

Ih lreKq meyeos,s lr oSug w;aje,la (


uex.kSiaj, Tlaihsv
Tlaihsvh
MnO
Mn2O3
MnO2
MnO3
Mn2O7
fl%dahj, Tlaihsv
Tlaihsvh
CrO
Cr2O3
CrO2
CrO3

TlaislrK wxlh
+II
+III
+IV
+VI
+VII

Tlaihsvfha iajNdjh
Ndial
n, Ndial
WNh.=KS
n, wd,sl
wd,sl

TlaislrK wxlh
+II
+III
+IV
+VI

iQ;%h

TlaislrK wxlh

VO
V2O 3
VO2
V2O 5

+II
+III
+1V
+V

Tlaihsvfha iajNdjh
n, wd,sl
WNh.=KS
n, wd,sl
wd,sl
wd,sl-Ndial
iajNdjh
Ndial
Ndial
WNh.=KS
wd,sl

by; lS Tlaihsv j. w,j, yd Niauj, djH;dj weiqka wd,sl"

Ndial fyda WNh.=KS f,i j. l< yels h'


84

wd,sl udOHfha MnO4- Tlaisldrlhla f,i SO2 iu`. m%;sl%shdj

MnO4-(aq) + 5e + 8H+ (aq) Mn2+(aq) + 4H2O(l) Tlaiy


s rK wO m%;l
s h
%s dj
(+VII)
(+II)
2SO2(g) + 2H2O(l) SO4 (aq) + 2e + 4H+(aq) TlaisyrK wO m%;sls%hdj
(+IV)
(+VI)
2MnO4 (aq) + 5SO2(g) + 2H2O(l) 2Mn2+(aq) + 5SO42-(aq) +4H+ (aq)
;=,s; whksl ilrKh
Ndial udOHfha MnO4- Tlaisldrlhla f,i SO2 iu`. m%;sl%shdj
MnO4-(aq) + 3e + 2H2O(l) MnO2 + 4(OH)- (aq) Tlaiy
s rK wO m%;l
s h
%s dj
(+VII)
(+IV)
SO2(g) + 4(OH)-(aq) SO42-(aq) + 2H2O(l) + 2e TlaisyrK wO m%;sls%hdj
(+IV)
(+VI)
2MnO4-(aq) + 3SO2(g) + 4(OH)- (aq) 2MnO2 + 3 SO42-(aq) + 2H2O(l)
;=,s; ilrK
CrO42- Tlaisldrlhla f,i
CrO42-(aq) + 8H+ (aq)+ 3e Cr3+(aq) + 4H2O(l)
SO2(g) + 2H2O(l) SO42-(aq) + 2e + 4H+(aq)
2CrO42-(aq) + 4H+(aq) + 3SO2(g) 2Cr3+(aq) + 2H2O(l) + 3SO42-(aq)
Cr2O72- Tlaisldrlhla f,i
Cr2O72-(aq) + 14H+(aq) + 6e 2Cr3+(aq) + 7H2O(l)
SO2(g) + 2H2O(l) 4H+(aq) + SO42- (aq) + 2e
Cr2O72-(aq) + 2H+(aq) + 3SO2(g) 2Cr3+(aq) + H2O(l) + 3SO42-(aq)

fhda; bf.kq-b.eka l%shdldrl (


fmkakq lrk p,H TlaislrK wjia:d wkqj V, Cr yd Mn i|yd meje;sh

yels Tlaihsvj, iQ;% uikak'


O Tlaisydrl j. iu`. (SO2, H2S jeks) CrO42-, Cr2O72-, MnO4- wd,sl yd
Ndial udOHj, olajk m%;sl%shd fjk fjk u wO whksl m%;sl%shd Nd;
lr whksl ilrK f.dv ke`.Sug wjia:dj i,ikak'

85

ksmqK;dj 5'0

( s, p yd d f.dkqj,g wh;a uQ,jHj, yd i x f h d a . j ,


.=K ykd .ekSu i|yd tajd uYkh lrhs'

ksmqK;d ugu 5'7

( d f.dkqf ixlSK ixfhda.j, O;ajh ykd .ekSu i|yd


tajdfha .=K uYkh lrhs'

ld,fo

( 06

bf.kq M,

Cr, Mn, Fe, Co yd Cu hk uQ,jH H2O, NH3 yd Cl- hk ,s.k ^nkaOk& iu`.

idok ixlSKj, iQ;% yd jK m%ldY lrhs'

uOH mrudKqj" Tlail


s rK wxlh yd ,s.k moaO;sh ixlSK ixfhda.j, jKh

flfrys n,mdk wkaou W; ksoiqka weiqka f.k yer olajhs'


Copper(II) yd Cobalt(II) ,jK yhsfrdlaf,dala w,h iu`. olajk m%;sl%shd
ksCIKh lr jd;d lrhs'
uex.kSij
a , +II, +IV, +VI iy +VII Tlail
s rK wjia:dj,g wod< jK ksCIKh
lr jd;d lrhs'

Ih lreKq meyeos,s lr oSug w;aje,la (


Cr, Mn, Fe, Co yd Cu hk uQ,jH H2O, NH3 yd Cl- hk ,s.k iu`. idok

ixlSK

,s.k
moaO;sh
H2O

3+

Cr

[Cr(H2O)6]3+
ks,a-o

NH3

uOH f,day whkh


Mn2+
Fe3+

Co2+

Cu2+

[Mn(H2O)6]2+ [Fe(H2O)6]3+ [Co(H2O)6]2+ [Cu(H2O)6]2+


,d frdai

ly Uqre

[Cr(NH3)6]3+

frdai
[Co(NH3)6]2+

ly

ly Uqre

Cl-

[CoCl4]2-

,d ks,a
[Cu(NH3)4]2+
ks,a
[CuCl4]2-

ks,a

ly

uOH f,day mrudKqj wkqj ixlSKfha jKh fjkia f'

ksoiqka' [Cr(H2O)6]3+ - ks,a-o meyeh" [Fe(H2O)6]3+ - ly Uqre meyeh


uOH f,day mrudKqf TlaislrK wjia:dj wkqj ixlSKfha jKh fjkia
f'
ksoiqka' [Fe(H2O)6]2+ - ,d fld< meyeh" [Fe(H2O)6]3+ - ly - Uqre meyeh"
[Mn(H2O)6]2+ ,d frdai meyeh" [Mn(H2O)6]3+ - o meyeh
,s.kh fjkia u wkqj o jKh fjkia f'
ksoiqka ( [Co(H2O)6]2+ frdai meyeh" [Co(NH3)6]2+ - ly Uqre meyeh

86

yhsfrdlaf,dala w,h iu`. Cu2+(aq) olajk m%;sl%shdj

Cu2+(aq) + 4HCl(aq) [Cu(Cl)4]2-(aq) + 4H+(aq)


ks,a
ly
yhsfv%dlaf,dala w,h iu`. Co2+(aq) olajk m%;sl%shdj
Co2+(aq) + 4HCl(aq) [Co(Cl)4]2-(aq) + 4H+(aq)
frdai
ks,a
Cr j, Tlais whk iy mj;k

ly

;e,s

fhda; bf.kq-b.eka l%shdldrl (


uOH mrudKqj" TlaislrK wjia:dj iy ,s.k moaO;sh wkqj jK fjkiA

j,g ksoiqka jk ixlSK ixfhda.j, kshe isiqkag m%oYkh lrkak'


fok ,o m%dfhda.sl l%shdldrlj, lKavdh jYfhka ksr; ug isiqkg
wjia:dj ,nd fokak'
uex.kSiaj, O TlaislrK wjia:djka ys fmkakq lrk jK ksrSlaIKh
lsrSug wjia:dj i,ikak'

87

ksmqK;dj 5'0

( s, p yd d f.dkqj, uQ, jHj, yd ixfhda.j, .=K ykd


.ekSug tajd uYkh lrhs'

ksmqK;d ugu 5'8

( uYkh myiq lrjkq msKsi d f.dkqf ixlSK ixfhda.


kdulrKh lrhs'

ld,fo

( 04

bf.kq M,

IUPAC kdulrKfha jeo.;alu i|yka lrhs'


ir, legdhk yd ixlSK wekdhk iys; ixfhda. iy ixlSK legdhk yd

ir, wekdhk iys; ixlSK ixfhda. IUPAC l%uhg k lrhs'


ixfhda.fha IUPAC ku we;s g tajdfha jHQy bm;a lrhs'

Ih lreKq meyeos,s lr oSug w;aje,la (


ixlSK ixfhda.j, IUPAC kdulrKh
fuys ixlSK ixfhda.hl IUPAC ku f.dvke`.Sug fuka u IUPAC ku we;s
g ixfhda.fha jHQy iQ;%h ,sug wfmalaId flf' d f.dkqf uQ,jH idok
ixlSK ixfhda. muKla i,ld ne,Su m%udKj;a h'
ixlSK ixfhda. ir, j fldgia folla hgf;a i,ld n,kq ,ef'
(i) legdhk ir, jk w;r wekdhk ixlSK jk ixfhda.'
(ii) legdhk ixlSK w;r wekdhk ir, jk ixfhda.'
l=uk ixlSK ixfhda. wdldrh ie,l=j o kdulrKh Wfoid fmd kS;s
ud,djla mshjfrka mshjr wkq.ukh l< hq;= f'
^1& ir, wldnksl ixfhda.hl fuka u fuys o legdhkh m<uq j o"
wekdhkh Bg miq j o k lrkq ,ef' legdhkfha ku yd wekdhkfha
ku w;r ysoeila ;eu o l< hq;= h'
^2& ixfhda.fha wvx.= ixlSK whk fldgi ykd .ekSu jeo.;a u mshjr
f' uq,ska i|yka l< m fuh Ok wdfrdams; fyda RK wdfrdams; fyda
h yels h'
ykd.;a ixlSK whkfhys uOHu f,day mrudKqj jgd we;s ldKav
ke;fyd;a ,s.k (ligand) fojkq j ykd .; hq;= h'
(i)

WodiSk nkaO ldKav we;s g ta i|yd fYaIs; jQ k fhh hq;=


h'
ksoiqka :H2O tlajd
aqua
NH3 weka
ammine
CO
ldnkhs,a
carbonyl
NO
khsfrdihs,a nitrosyl

88

(ii)

RK wdfrdams; nkaO ldKav we;s g tjdfha bx.%Sis kfuys w.g


- - m%;Hh tl;= lrkq ,ef'
ksoiqka :Cl- laf,dafrda
- chloro
ihfkda
- cyano
CN NO 2- khsfg%da
- nitro
OH yhsfrdlafida
- hydroxo
SCN - ;fhdaihfkafgda
- thiocyanato
H
yhsfvda
- hydrido
2O
Tlafid
- oxo

(iii)

Ok wdfrdams; nkaO ldKav we;s g tajdfha bx.%Sis kfuys w.g 'bh' - (ium) hk m%;Hh tl;= lrkq ,ef'
ksoiqka :+
NH3 - NH2 - yhsriSksh
- Hydrazinium

(4)

uOH f,day mrudKqj jgd we;s nkaO ldKav ie,lSf tl u j.hlg


wh;a nkaO ldKav tllg jvd je .Kkla we;s wjia:dj, tu nkaO
ldKav ixLHdj fmkakq lsu i|yd ldKavfha kug fmr" ixLHdjg
wod< kduh fmr wEula (prefix) f,i fhdokq ,ef'
tlu j.fha ldKav 2" 3" 4" 5 iy 6 la we;s g ms<sfj<ska vhs (di)"
g%hs (tri)" fgrd (tetra)" fmkagd (penta) iy fylaid (hexa) hk fmr wE
Nd; lrkq ,ef'

(5)

ixlSK whkh Ok wdfrdams; jQ g fyda WodiSk jQ g fyda tys wvx.=


f,daayh k lsf f,dayfha bx.%Sis kduh Nd; lrkq ,nk w;r tu
kug miqj ysoeila fkd;nd Tlail
s rK wxlh lemsg,a frdau b,lalj,ska
ir, jrykla ;=< fmkakq l< hq;= h'
ksoiqka :Co3+ cobalt(III)
Fe2+ iron(II)
6+
Cr
chromium(VI)

(6)

oeka ixlSK whkh k lsu l< yels h' fuys m<uqj nkaO ldKav
o" fojkqj f,dayh o" k lrkq ,ef' ku ,sf tu jpk w;r
bv fkd;eug j. n,d .; hq;= h'
ksoiqka :[Co(NH3)6]3+ hexaamminecobalt(III) ion
[Fe(H2O)6]2+ hexaaquairon(II) ion
2+
[Cu(NH3)4] tetraamminecopper(II) ion

(7)

ixlSK whkhg nkaO ldKav j. lsysmhla inkaO we;s wjia:dj,


nkaO ldKav k lsf tajdfha k bx.%i
S s fydafha wl=re wkqm<
s f
s j<g
(alphabetical order) fhfok whqka i|yka l< hq;= h'
ksoiqka :- [Fe(CN)2 (NH3)4]+ - tetraamminedicyanoiron(II) ion
89

(8)

ixlSK whk fldgi Ok f,i wdfrdams; fyda RK f,i wdfrdams;


fyda WodiSk fyda h yelsh' ta wkqj f,dayh inkaO j fhdok kduh
o fjkia f'
(i)
ixfhda.hla ixlSK whk fldgi Ok f,i wdfrdam;
s fyda WodiSk
fyda jk wjia:djkays tys wvx.= f,dayfha ku fhdod k lrkq
,ef' fuys o f,dayfha TlaislrK wxlh ir, jrykla ;=<
lemsg,a frdau b,lalka oelau w;HjYHh h'
ksoiqka :[Fe(CN)3 (NH3)4] fuh WodiSk h' t g fuys ku jkq fha"
triamminetricyanoiron (III)
[Cu(H2O)6 ]2+

fuh Ok wdfrdams; h' fuys ku jkqfha hexaaquacopper(II) ion


(ii)

ixlSK whk fldgi RK wdfrdams; jk wjia:djkays tys


wvx.= f,dayfha ku w.g 'ate' hk m%;Hh tl;= lrkq ,ef'
fuys o f,dayfha TlaislrK wxlh ir, jrykla ;=< lemsg,a
frdau b,lalka oelah hq;= h'
ksoiqka :[CoCl4]2- tetrachlorocobaltate(II) ion
[Co(CN)6]3- hexacyanocobaltate(III) ion
[CuCl4]2- tetrachlorocuprate(II) ion
[Fe(CN)6]4- hexacayanoferrate(II) ion
[Fe(CN)6]3- hexacayanoferrate(III) ion
[Ag(CN)2]- diacayanoargentate(I) ion
[Cr(Br)6]3- hexabromochromate(III) ion

fuf;la bf.k.;a kS;s l%udKql+, j ms<smefuka ixfhda.hl IUPAC


kduh f.dv k`.d .; yels h'
(i)

ir, legdhkhla o" ixlSK wekdhkhla o we;s wjia:d


fuys Ok wdfrdams; fldgi iy RK wdfrdams; fldgi w;r
bvla ;nd we;s whqre;a" ixlSK fldgfiys kduh bv fkd ;nd
tl .g u ,shd we;s whqre;a" wjOdrKh flf'
ksoiqka :K3[Fe(CN)5 NO] Potassium pentacyanonitrosylferrate(II)
Na2[ZnCl4] Sodium tetrachlorozincate(II)

(ii)

ixlSK legdhkhla o" ir, wekdhkhla o we;s wjia:d


[Ag(NH3)2]Cl2 Diamminesilver(I) chloride
fuys Ok wdfrdam;
s fldgfiys ku iy RK wdfrdam;
s fldgfiys
ku w;r bvla ;eh hq;= h'
ksoiqka :[Fe(OH)2(H2O)4]Br Tetraaquadihydroxoiron(III) bromide
[CoCl(NH3)5](NO3)2 Pentaammine chlorocobolt(III) nitrate(V)
90

oeka wjOdkh fhduq lrkqfha ixlSK ixfhda.hl ku we;s gl tys


jHqy iQ;%h f.dv k`.d .kakd wdldrh ms<sn|j h'
1' idudkH l%uhg u Ok wdfrdams; whkh m<uqj o" RK wdfrdams; whkh
Bg miqj o" oelah hq;= h'
2' ieu g u ixfhda.fha we;s ixlSK whk fldgi fldgq jrykla ;=<
,sh hq;= h'

wod< wdfrdamKhla wef;d;a th fldgq jrykg msg;ska ol=Kq Wv


fl<jfrys oelah hq;= h' wdfrdamKfha ,l=K o" ixLHd;aul w.h
o i|yka l< hq;= h'
ksoiqk :- [Fe(CN)6]33' ixlSK whk fldgfiys jHqy iQ;%h ,sf m<uq j f,dayh o" Bg
miqj nkaO ldKav o ,shd oelah hq;= h' nkaO ldKav ,sf kdulrKfha
fuka bx.%Sis fydafha wl=re ms<sfj< fuys Nd; fkd flf' ta
fjkqjg nkaO ldKav ,shkqfha tajd ork wdfrdamKhg wkql+, j hs'
t k" RK wdfrdams; nkaO ldKav uq,g o" WodiSk nkaO ldKav Bg
miqj o" Ok wdfrdams; nkaO ldKav wjidkhg o tk m h' tfia jqj
o tla ldKavhla ;=< we;s O nkaO ldKav bx.%i
S s fydafha wkqm<
s f
s j<g
ilia l< hq;= h' fuh ksoiqka u`.ska my; meye,s lr we;'

ksoiqk 1 (- Pentacyanonitrosylferrate(II) ion ys ridhksl iQ;%h ,shkak'


fuh RK wdfrdams; ixlSK wekdhkhls' fldgq jryk
;=< f,dayh ,shkq ,ef'
[Fe .....]
CN- whkh RK wdfrdams; ksid f,dayhg miq j whkh
i|yka l< hq;= w;r thg miq WodiSk NO nkaOk ldKavh

i|yka l< hq;= f'


[Fe (CN)5NO]

f,dayfha TlaislrK wxl +II f' ixlSK whkfha


uq`M wdfrdamKh -5 +2 = -3
tu ksid iQ;%h [Fe (CN)5NO]3- f'
ksoiqk 2 (- Pentaamminechlorocobalt (III) ion ys ridhksl iQ;%h
,shkak'
fuh Ok wdfrdams; ixlSK whkhls' fuu f,day
whkh Co3+ f' fldgq jryka ;=< f,dayh ,shkq ,ef'
[Co .....]

nkaO ldKav Cl- iy NH3 f' RK wdfrdams; nkaO


ldKav uq,g o miqj WodiSk nkaO ldKav o bosm;a lrkq
,ef'
[CoCl(NH3)5]

f,dayh +3 TlaislrK ;;a;ajfha we;s ksid


uq`M wdfrdamKh +3 + (-1) = +2
tu ksid iQ;%h [CoCl(NH3)5]2+
ixlSK ixfhda.fha uq`M ku oS we;s g o jHqy iQ;%h
,sug mq`Mjk'
91

ksoiqk 3 (- Potassium pentacyanonitrosylferrate(II)


m<uq jk ksoiqk wkqj ixlSK wekdhkfha jHqyh
[Fe (CN)5NO]3- f'
ixfhda.hla iEoSf oS wdfrdamK WodiSk h hq;= h'
ixlSK ixfhda.fha -3 wdfrdamKh WodiSk u i|yd
K+ whk ;=kla inkaO h hq;= h'
tu ksid iQ;%h K3[Fe (CN)5NO]

ksoiqk 4 (-Pentaamminechlorocobalt(III) bromide


fo jk ksoiqkg wkqj ixlSK whkfha iQ;h
% [CoCl(NH3)5]2+
f' fuu whk WodiSk lsu i|yd Br- whk folla ;sh
hq;= f'
tu ksid iQ;%h [CoCl(NH3)5]Br2

fhda; bf.kq-b.eka l%shdldrl (


mka;sh lKavdhj,g fnod ir, wekdhk iu`. jk ixlSK legdhk iy

ir, legdhk iu`. jk ixlSK wekdhk iys; ixfhda. oS tajd kdulrKh


lrk f,i isiqkag Wmfoia fokak'

92

ksmqK;dj 6'0

( ldnksl ixfhda.j, O;ajh uid n,hs'

ksmqK;d ugu 6'1

( ridhk oHdf fYa I la f Ia ; % h la f,i ldnks l


ridhkfha jeo.;alu uYkh lrhs'

ld,fo

( 03 hs'

bf.kq M,

ldnka m%Odk ix>gl uQ,jHh f,i wka;.; iajdNdl yd lD;%su ixfhda.

Yd, ixLHdjla mj;sk nj m%ldY lrhs'


wod< lreKq f.k yer olajka Yd, ixfhda. ixLHdjla iEoSug ldnka i;=

yelshdj ia;r lrhs'


O lafIa;%j,ska ksoiqka f.k yer olajka ffoksl ;fha oS ldnksl

ridhkh jeo.;a jk wkaou fmkajd fohs'

Ih lreKq meyeos,s lr oSug w;aje,la (


ldnksl ixfhda. rdYshla we;s ug odhl jk ldnka i;= .=Kdx. lsysmhla

my; oelaf'
ldnka mrudKq folla w;r m%n, tal nkaOk" oa;aj nkaOk yd ;%s;aj nkaOk

iEosh yels h' ldnka wh;a y;r jk ldKavfha mj;sk is,slkaj,g idfmalaIj
S f
a .ka
ldnka idok C - C, C = C, C C yd C - H nkaOk" jvd by< nkaOk Yla;k
hqla; jk nj kslaIKh lr we;'
wod< f;dr;=re my; j.=f oelaf'

nkaOkh

nkaOk Yla;sh
$kJ mol-1

C-C
C=C
C C
C- H
Si - Si
Si - H

346
610
835
413
226
318

ldnka mrudKqjlg iyixhqc nkaOk y;rla iEosh yels h' f wkqj fmkS

hkafka ldnka oduhlg O ldKav rdYshla inkaO h yels nj;a" Yd,


O;ajhlska hq;= ixfhda. mej;Sug tu .=Kh odhl jk nj;a h'
ldnksl ixfhda. Yd, ixLHdjla mej;Sug odhl jk ;j;a fya;=jla jkafka

ldur WIaK;ajfha oS yd idudkH jdhq f.da,Sh ;;a;aj yuqf tajd olajk


ia:dhS;dj hs' ldnksl ixfhda. Tlaiscka iu`. is lrk m%;sl%shd Yd,
jYfhka ;dmodhl f'

93

C3H8(g) + 5O2 (g)

3CO2(g) + 4H2O(l)

ta wkqj ldnksl ixfhda. ;dm.;sl j wia:dhS f' kuq;a ldnksl ixfhda.


Tlaiscka iu`. is lrk m%;sl%shd wdY%s; il%shk Yla;s w.hhka Yd, f' t
neka ldnksl ixfhda. pd,l ridhksl j ia:dhS jk w;r Yd, ixLHdjla
iajNdl j mj;S'

fhda; bf.kq-b.eka l%shdldrl (


bkaOk" T!IO" ;Ska;" ma,diala" frosms<s" idh wdosfha wvx.= uQ,sl ix>gl uQ,jH

.ek isiqkaf.ka uikak' ta wkqj ldnksl ixfhda. ykajd fokak'


mka;sfha isiqka lKavdh lsysmhlg fnokak' tosfkod ;fha oS O lafIa;%h

;=< Nd;hg .efkk ldnksl ixfhda.j,g WodyrK yd tajdfha jeo.;alu idlPd


lsug isiq lKavdhj,g mjrkak'

94

ksmqK;dj 6'0

( ldnksl ixfhda.j, O;ajh uid n,hs'

ksmqK;d ugu 6'2

( l%shdld ldKav weiqfrka ldnksl ixfhda.j, O;ajh


uYkh lrhs'

ld,fo

( 04 hs'

bf.kq M,

Ih ksfoaYhg we;=<;a l%shdld ldKavj, kdu iy ixfla; ykd .kshs'


ldnksl ixfhda.j, O;ajh mj;akd l%shdld ldKav weiqfrka ykd

.ksh's
tla tla l%shdld ldKavh iys; ixfhda. ioDYH fY%aKs k lr ksoiqka bosm;a

lrhs'

Ih lreKq meyeos,s lr oSug w;aje,la (


iuyr ldnksl ixfhda.j, C yd H muKla ix>gl uQ,jH f,i wvx.= f'

tajd yhsfrdldnk f,i ye|skaf'


jHQyh mok lrf.k yhsfrdldnk we,s*el yd wefrdauel f,i uQ,sl
j. follg fnfoa'
jD; ldnka oduj,ska muKla iuka; yhsfrdldnk l=,lh we,s*el
^wplS%h& yhsfrdldnk k f'
we,aflak" we,alSk yd we,alhsk jYfhka we,s*el ldnksl ixfhda. j.

lrkq ,ef'
ia:dk.; (delocalized)
bf,lafg%dak j,hla idoka ia:dhS we;s pl%Sh
ldnksl ixfhda. wefrdauel ixfhda. jYfhka ye|skaf'
C6H6 wKql iQ;%fhka oelafjk fnkaiSka" wefrdauel yhsfrdldnk ixfhda.
l=,lfha ir, u ixfhda.h f'
fndfyda ldnksl ixfhda.j, ldnka oduhg khsg%cka" Tlaiscka jeks IumrudKq inkaO f oS ldnka yd inkaO jQ mrudKq w;r oHq;a-RK;d
fjki fya;=fjka tu mrudKq ldKavh iska ixfhda.hg ,dlaIKsl jQ
m%;sl%shdld;ajhla ,nd foa' t jeks mrudKq ldKavhla l%shdld ldKavhla
(functional group) f,i ye|skaf' h ixfhda. wKqjl mj;sk l%shdld
ldKav wkqj tajd j. lrkq ,ef'
l%shdld ldKavh
OH

ioDY fY%aKsfha ku
we,afldfyd,
Alcohol

WodyrK
CH3CH2OH Ethanol

we,ayhsv
Aldehyde

CH3CHO

lSfgdak
Ketone

CH3COCH3 Propanone

O
C
H

Ethanal

O
C

95

O
C
OH

ldfndlais,sla w,
Carboxylic acid

CH3COOH Ethanoic acid

w, laf,darhsv
Acid chloride

CH3COCl Ethanoyl chloride

tiagr
Ester
weuhsk
Amine

CH3COOCH3 Methyl ethanoate

O
C
Cl
O
C
O

NH2

O
C
NH 2

NH 2

CH3CH2 NH2 Ethylamine

weuhsv
Amide

CH3CONH2 Ethanamide

weuhsfkda w,

CH3CHNH2COOH
2-Aminopropanoic acid

we,als,a fya,hsv*

CH3CH2Cl Chloroethane

COOH

* IUPAC kdulrKfha oS ye,ck ldKavh l%shdldrS ldKavhla f,i fkd ie,fla'

fhda; bf.kq-b.eka l%shdldrl (


O l%shdld ldKav wvx.= ldnksl ixfhda.j, jHQy iQ;% isiqkag bm;a lr tajd

ykd .ekSug fhduq lrkak'


ridhksl ixfhda. ,ehsia;=jla isiq lKavdhj,g oS tajd w;=ka tla ioDY fY%aKshlg

wh;a jk ixfhda. f;dard j.= .; lsug yd wod< ioDY fY%aKs f.dv kexug
wjia:dj ,nd fokak'

96

ksmqK;dj 6'0

( ldnksl ixfhda.j, O;ajh uid n,hs'

ksmqK;d ugu 6'3

( uYk myiq lrkq msKsi we,s*el ldnksl ixfhda.


kdulrKh lrhs'

ld,fo

( 07 hs'

bf.kq M,

iq,n ldnksl ixfhda.j, jHjydl k iy iu; kdulrKhl wjYH;dj

m%ldY lrhs'
IUPAC kS;s fhdod .kska Ih ksfoaYfha i|yka jHQyuh iSudjg we;=<;a

fok ,o ldnksl ixfhda. kdulrKh lrhs'


ixfhda.hl IUPAC ku m%ldY l< g jHQy iq;%h we| olajhs'

Ih lreKq meyeos,s lr oSug w;aje,la (


Y=oaO yd jHjydr ridhk oHdj ms<sn| wka;cd;sl ix.uh iska 1949 oS
(International Union of Pure and Applied Chemistry - IUPAC) ldnksl ixfhda.

k lsf l%udkql+, l%uhla bosm;a lrk ,oS'


IUPAC kdulrKhg wkqj ixfhda.hla i|yd fhdokq ,nk ku my; oelafjk
mos fldgia lsysmhlska f.dvk`.d .; yels f'
1' jHQyfhys m%Odk l%shdld ldKavh oelaug fhdokq ,nk m%;Hh
2' ixfhda.fha m%Odk ldnka iels,a, ykd .ekSug fhdokq ,nk iels,af,a
ku
3' wdfoaY ldKav oelaug fhdokq ,nk Wmi.
4' wdfoaY ldKav" w;sfl ldKav iy m%Odk l%shdld ldKavh iels,a,g
inkaO ;sfnk ia:dkh oelaug fhdokq ,nk wxl
we,smel ixfhda. kdulrKfha oS my; oelafjk mshjr wkqm<
s f
s j,g wkq.ukh
lsfuka myiqfjka ixfhda.fha IUPAC kduh f.dvk.d .; yels h'
1' m%Odk l%shdld ldKavh ykd .ekSu'
2' m%Odk oduh f;au'
3' m%Odk oduhg fhdok kdu uQ,h f;au
4' wjfYaI ldKav ^w;sfl ldKav& oelafjk m%;Hhka odufhys kduhg tl;=
lsu'
5' m%Odk l%shdld ldKavh oelaug fhdok m%;Hh odufhys kduhg tl;=
lsu'
6' wdfoaY ldKav k lsu'
7' wdfoaY ldKavj, k iels,af,a kug tl;= lsu'
8' ldnka iels,a, wxlkh lsu'
9' m%Odk l%shdld ldKavfha yd wdfoaY ldKavj, msysgqu oelaug fhdok
wxl tu ldKav bosfhka fhoSu'

97

ldKavh

m%Odk l%shdld
ldKavh jYfhka ku

wdfoaY ldKavh
jYfhka ku

Thsla w,h
oic acid
Tta
oate

weuhs

amide

we,a
al

ihfkd
cyano
f*dauhs,a
formyl

ka
one

Tlafid
oxo

,a
ol

yhsfrdlais
hydroxy

weuhska

weuhsfkd

O
C

amine
amino
---------------------------------------------------------------------------whska
whska
yne
yne
Bka
Bka
ene
ene
fyaf,da
halo
-NO2
khsfrd
nitro

1 j.=j - l%shdld ldKavj, m%uqL;dj wvq fjk ms<sfj<g ilia lrk ,o fY%aKsh

98

ldnka mrudKq
.Kk
1
2
3
4
5
6

kdu uQ,h
meth
eth
prop
but
pent
hex

wkqrEm yhsfrdldnkfha
ku
Methane
Ethane
Propane
Butane
Pentane
Hexane

m%Odk odufha mj;sk ldnka mrudKq ixLHdj wkqj ixfhda.fha


kug fhfok kdu uQ,h yd wkqrEm yhsffrdldnkfha ku
IUPAC kdulrKhg wkql+, j ixfhda.fha jHQy iQ;%h we|Su'

kdulrKhg wkql+, j ixfhda.hl jHQy iQ;%h we|Su my; oelafjk


mshjrj,a wkq.ukh lsfuka l< yels f'
1. iels,a, ykdf.k tu kduh wkqj iels,a, we|Su
2. iels,a, wxlkh lsu
3. oS we;s IUPAC ku wkqj m%Odk l%shdld ldKavh yd wjfYaI ldKav
ykdf.k tu ldKavj, kug fmr ;sfnk wxlh wkqj tu ldKav iels,af,a
ksjeros ia:dkj,g inkaO lsu'
4. ieu ldnka mrudKqjl u ixhqc;dj y;r jk mos yhsrcka mrudKq
iels,af,a jHQyhg fhoSu'
IUPAC

fhda; bf.kq-b.eka l%shdldrl (


Ih ksfoaYfha i|yka iSudjkag hg;a j ixfhda. lsysmhl jHQy tajd IUPAC

l%uhg k lsug isiqka fhduq lrkak'


Ih ksfoaYfha i|yka iSudjkag hg;a j h ixfhda.hl IUPAC kduh ka g thg

wod< jHQyh ,sug isiqka fhduq lrkak'


Wla; mejre lKavdh ls%hdldrl f,i bm;a lrkak'

99

ksmK
q ;dj 6

( ldnksl ixfhda.j, O;ajh uid n,hs'

ksmqK;d ugu 6'4

( tl u wKql iQ;%h iys; wKqj, mrudKq ilia meje;sh yels


O wdldr uYkh lrhs'

ld,fo

( 05 hs'

bf.kq M,
(
fok ,o wKql iQ;%hla i|yd mej;sh yels ish u jHQy iQ;% w|shs'
fok ,o wKql iQ;%hla i|yd w|sk ,o ish u jHQy iQ;%" jHQy iudjhl yd
;%sudk iudjhl f,i j. lrhs'
fok ,o wKql iQ;%hla i|yd mej;sh yels iudhl w;=ka fYaIs; l<
,laIK iys; iudjhlj, jHQy w|shs'
Ih lreKq meyeos,s lr oSug w;aje,la
(
tlu wKql iQ;%h we;s tlsfklg fjkia jHqy mej;Sf ixisoah iudhl;dj
f,i ykajhs'
ixfhda.hl iudjhl tlsfklg fjkia fN!;sl yd ridhksl .=K fmkah
yels h'
ldnksl ixfhda.j, iudjhl;dj my; wdldrhg j. l< yelshs'
iudjhl;dj

;%sudk iudjhl;dj

jHqy iudjhl;dj

odu
iudjhl;dj

ia:dk^msyg
s
q &
iudjhl;dj

l%shdld ldKav
iudjhl;dj

odu iudjhl;dj
tlu ioDY fY%aKshg wh;a" tlu wKql iQ;%h i|yd ldnka odufha iajrEmh
fjkia fuka odu iudjhl ,ef'
CH3
ksoiqka( CH3-CH2-CH2-CH3

yd

hqfka (Butane)

m%;r
s Emwjhj
iudjhl;dj

mdr;%sudk
iudjhl;dj

CH3 CH

CH3

2-fu;s,afm%dfmaka (2-Methylpropane)

ia:dk iudjhl;dj
tl u wKql iQ;%h" tlu l%shdld ldKavh iy tl u ldnka iels,a, mej;sh
o l%shdld ldKavh inkaO j we;s ldnka mrudKqj fyda l%shdld ia:dkfha
msysu fyda fjkia fuka ia:dk iudjhl ,ef'

100

ksoiqka (
OH
^i&

CH3
Propan-1-ol

CH

CH3

Propan-2-ol

^ii&
But-1-yne
Cl
^iii&

But-2-yne
Cl

Cl

O
1,2-Dichlorobenzene

Cl

1,3-Dichlorobenzene

l%shdld ldKav iudjhl;dj


tl u wKql iQ;%h i|yd fjkia l%shdld ldKav we;s jHqy mej;Su l%shdld
ldKav iudjhl;dj f,i ykajhs'
ksoiqka(
^i&

O
CH 3CH 2

CH 3

Propanal

C
CH 3

Propanone

^ii&

CH 3CH 2

CH 3

OH

Propanoic acid

C
O

CH3

Methyl ethanoate

;%sudk iudjhl;dj
tl u wKql iQ;%h yd tlu jHQy iQ;%h we;s uq;a" ;%sudk wjldYfha nkaOk
osYdk; we;s wdldrh fjkia fuka" fjkia jHQy ,eu ;%u
s dk iudjhl;dj
k f' fok ,o wKql iQ;%hla i|yd mej;sh yels ;%sudk iudjhl w;=frka
tlla wksflys omK m%;snh jk jHQy m%;srEmwjhj iudjhl f,i
ye|skaf' tlla wksflys omK m%;snh fkdjk jHQy mdr;%sudk iudjhl
k f'
mdr;%sudk iudjhl;dj
cHd;sl iudjhl;dj mdr;%sudk iudjhl;dj fmkakq lrk tla
wjia:djls' C } C oa;aj nkaOkhl oS
nkaOkhg wu;r j mj;sk
nkaOkh ksid tu ldnka mrudKqj,g nkaOkh jgd ksoyfia N%uK ug
fkd yels h' f fya;=j ksid wvx.= mrudKq tl u wdldrhg nkaOkh we;s
kuq;a tajdfha ;%sudkfha msysu fya;= fldg f.k fjkia kHdi mej;sh yels
h' th cHd;sl iudjhl;dj f,i ykajhs'
tfia ,efnk fjkia jHQyj,g cHd;sl iudjhl hehs lshkq ,ef'

101

we,alSkj, jHQy iQ;% u`.ska cHd;sl iudjhl ykd .; yels h'


p

a
C

C
q

yd
k tu ixfhda.h cHd;sl iudjhl;dj fmkajhs'
by; wjia:djl oS iudk ldKav folla oa;aj nkaOkfha wCIhg idfmaCI j
tl u me;af;a jQfha k thg isia ^cis& iudjhlh hhs o fome;af;a msysfha
k thg g%dkaia ^trans) iudjhlh hhs o lshkq ,ef'
ksoiqka - But -2-ene
CH3
C
H

CH3
C
H

CH3
C
H

cis iudjhlh

H
C
CH3

trans iudjhlh

a, b, p yd q ldKav y;r u wiudk jk g o cHd;sl iudjhl;dj fmkajhs'


kuq;a t jeks iudjhl isia yd g%dkaia f,i k l< fkd yel' tu ixfhda.
kdulrKh fuu Ih ksfoaYhg wod< fkd f'
tlla wfkflys omk m%;sN jk iudjhl m%;srem wjhj j, ye|skaf'
m%;srEmwjhj iudjhl;dj
tlsfklg fjkia ldKav y;rla inkaO ldnka mrudKqjla iys; ixfhda.
m%;srEm wjhj iudjhl;dj olajhs' tla m%;srEmwjhjhla muKla wvx.=
djKhla yryd ;,O%e; wdf,dalh hejQ g O%ejK ;,h N%uKh f' tla
m%;srEmwjhjhla u`.ska O%ejK ;,h tla osYdjlg o wfkla m%;srEmwjhjh
u`.ska Bg m%;sreoaO osYdjg o N%uKh is flfrhs' m%;srEmiudjhl u`.ska
O%ejK wjhj ;,h N%uKh lrk ksid tajd m%ldY il%sh iudjhl f,i o
ye|skaf'
fn%dfudlaf,dfrd*afjdfrdf;akj
a ,
(Bromochlorofluoromethan)
m%;srEm wjhj iudjhl
omKh

fhda; bf.kq - b.eka l%shdldrl (


C4 H8 yd C5 H12 wKql iQ;%j,g we|sh yels ish u jHQy iQ;% bosm;a lrk
f,i is i q k a g ls h d" iudjhl;dj" jHQ y iudjhl;dj iy ;% s u dk
iudjhl;dj hk mo ykajd fokak'
mka;sh lKavdhj,g fnod iudjhl ms<sn| Ih ksfoaYfha wka;.;
ish u me;s wkdjrKh jk fia wKql iQ;% isiqkag fokak' tu wKql
iq;%j,g we|sh yels ish u jHqy iQ;% bosm;a lr tajd j.SlrKh lrk f,i
isiqkag Wmfoia fokak'
W; jH fhdod .kska wKqj, cHd;sl yevj, wdlD;s ;kd tajdfha O;ajh
ykd .ekSug fhduq lrkak'
102

ksmqK;dj 7'0

( yhsfrdldnkj, jHQyh yd .=K w;r inkaO;d uYkh


lrhs'

ksmqK;d ugu 7'1

( we,s*el yhsfrdldnkj, jHQyh" fN!;sl .=K yd nkaOk


iajNdjh uYkh lrhs'

ld,fo

( 06 hs'

bf.kq M,

we,aflak" we,alSk iy we,alhskj, nkaOk iajNdjh W; WodyrK weiqfrka

ia;r lrhs'
we,aflak" we,alSk yd we,alhsk ioDYH fY%aKs Tiafia tajdfha fN!;sl .=K

p,kh jk wkaou ikaikaokd;aul j jrKh lrhs'


ir, we,aflak" we,alSk yd we,alhskj, cHd;sl yevh iu ldnka
mrudKqj, uqyqlrKh inkaO lr olajhs'

Ih lreKq meyeos,s lr oSug w;aje,la (


wkqhd; idudlhska fofofkl= fjkia jkafka CH2 tallhlska muKla k

t jeks ixfhda. fY%aKshla ioDY fY%aKshla f,i ye|skaf'


ksoiqka f,i we,aflak fY%aKsh f.k ia;r lr osh yels h'
we,aflak wKqjla ksO%eh fyda b;d n, f,i O%eh fyda f' ksO%eh wKq
folla w;r wdlIK n, f,i we;af;a b;d n, jekavjd,aia n,hs' fY%aKsfha
uq,a idudlhska ldur WIaK;ajfha oS jdhq f' my<g hk g j iy >k
idudl ixfhda. yuq f'
ldnka odu w;= fnoSu;a iu`. jeka v'jd,aia wdlIK n, f' ldnka myla
we;s we,aflak idudlhska ie,l+ g (
ixfhda.h

;dmdxlh
360 C
280 C
90 C

Pentane
2- Methylebutane
2, 2 Dimethylpropane

we,alk
S j, o fN!;sl .=K fndfyda rg we,aflakj, fN!;sl .=Kj,g iudkhs'
we,alhskj, o O%eh;dj wvq neka fN!;sl .=K w;ska we,alhsk o wkqrEm

we,aflak yd we,alSkj,g fndfydarg iudk f'


ldnka - ldnka nkaOk ieoSf oS C mrudKq sp, sp2 yd sp3 f,i uqyqlrKhg
Ndck f'

103

uqy
q lrKh

WodyrKh

cHd;sh
fh

sp

sp2

H
C=C
H

H
sp3

H
H

;,Sh

p;=ia;,Sh

ldnkaj, N+ wjia:df bf,lafg%dak kHdih - 1s2 2s2 2p2


ldnkaj, N+ wjia:df bf,lafg%dak kHdihg wkqj ldnka mrudKqjl we;af;a
hq.au bf,lafg%dak folla muKs'
kuq;a ldnka mrudKqjla CH 4 idok g ijiu nkaOk y;rla idohs' fuh jgyd

.ekSu i|yd ldnka mrudKqf bf,lafg%dak W;af;a; wjia:djg m;a bka miq
uqyqlrK l%shdj,shg wj;SK jk nj Wml,amkh l< yels h'

fuys oS ldnka ys 2s Wm Ylaa;s ugfuys we;s bf,lafg%dakhla 2p ysia ldlaIslhlg

ixl%uKh fuka miq uqyqlrKh is f'


W;af;a; bf,lafg%dak iys; ldnka mrudKqj sp3 fyda sp2 fyda sp uqyqlrKhkag

tal nkaOk"
Ndck fuka ms<sfj<ska
nkaOk idok wdldrh ia;r l< yels h'

104

oa;aj nkaOk iy

;%s;aj

N+ wjia:df" W;af;a; wjia:df iy uqyqlrKh jQ ldnka mrudKqj, ixhqc;d

ljpfha we;s O ldlaIslj, Yla;s fjki ixikaokd;aul j my; oelaf'

N+ wjia:dj

W;af;a; wjia:dj

N+ wjia:dj

W;af;a; wjia:dj

sp
N+ wjia:dj

W;af;a; wjia:dj

H
H
H
CH4

wKqj - uOH ldnka mrudKqf


uqyqrKh sp3 f'

105

C2H4

wKqj - uOH ldnka mrudKqj,


uqyqlrKh sp2 f'

nkaOk
nkaOk

nkaOk
nkaOk
C2H2 wKqj

- uOH ldnka mrudKqj,


uqyqlrKh sp f'

uqyq ldlaIslhl s m%;sY;h nkaOk os. i|yd n,mdhs' ksoiqka jYfhka

uqy
q lrKh

C- H nkaOk r ^wexiag% tallj,ska&

sp3

1.112

sp2

1.103

sp

1.079

fhda; bf.kq-b.eka l%shdldrl (


we,aflak" we,alSk yd we,alhskj, fmd iQ;% isiqkag ykajd fokak' tla tla fmd

iQ;%hg wod< ixfhda.h ne.ska ,sug isiqkag wjia:dj ,nd fokak' ta w;=ka ir,
we,aflakhl" we,alSkhl yd we,alhskhl jHQyh" Tjqka f jk g;a bf.k f.k
we;s uqyqlrK weiqka meyeos,s lrkak'
mka;sh lKavdh ;=klg fnod methane, ethene yd ethynej, ldnka mrudKqj,

uqyqlrK wdldrh" cHd;sl yev yd fN!;sl .=K ;ldkql+, j f.dvk`.d bosm;a


lsug wjia:dj ,nd fokak'
myiqfjka fidhd .; yels jH Wmfhda.S lr f.k wdlD;s idod wKqj, yev ia;r

lsug wjia:dj ,nd fokak'

106

ksmqK;dj 7'0

( yhsfrdldnkj, jHQyh yd .=K w;r inkaO;d uYkh


lrhs'

ksmqK;d ugu 7'2

( fnkaiSkaj, nkaOk iajNdjh uYkh lrhs'

ld,fo

( 05 hs'

bf.kq M,

fnkaiSkaj,g ms<s.; yels jHqyhla

uq,ska u bosm;a lf<a fll=f,a iska


kuq;a fu u`.ska fnkaiSkaj, ish .=K ia;r fkdug fya;= bosm;a lrhs'

Ih lreKq meyeos,s lr oSug w;aje,la (

idudkH ;;a;aj hgf;a wix;Dma;;dj ms<sn| mlaIKj,g fnkaiSka ms<s;=re


fkd foa' tneka fnkaiska i|yd ir, we,alSk fyda we,alhsk i;= wdldrfha
jHqyhla meje;sh fkd yels h'

fnkaiSka i|yd fll=f,a fhdackd l< jHQyh u.ska wKqf oa;aj nkaOk
;=kla oelajj
Q ;a " we,alk
S ;rug fnkaik
S a wix;Dma; ke;' f ksid fnkaik
S j
a ,
jHQyh fll=f,a jHqyhg iudk fkd jk nj meyeos,s h'

fnkaiSkaj, ldnka mrudKq folla w;r nkaOk r tlsfkl iudk jk w;r


tys w.h 1.39 x 10-10 m f' ;j o fnkaiSka wKqj imQKfhka ;,Sh f'
kuq;"a
oa;aj nkaOkhl os.

tal nkaOkhl os.


m
f ksid fnkaiSkays jHQyh my; im%hqla; jHQyj, uqyqula h hq;= nj
meyeos,s f'
H
C

C
C

C
C

C
C

fll=f,af.a im%hqla; jHQyh

fuu fo ysia B;,fhka oelafjkafka fnkaiSka fuu jHqy fol w;r udre
jk nj fyda iu;=,s; mj;sk nj fyda fkd f' im%hqla;;djh hs'
iy w;r fjki meyeos,s lr fokak'

wKql ldlaIsl jdoh u`.ska fnkaiSkaj, jHQyh jvd;a fyd|ska meyeos,s f'
tys ish u ldnka mrudKq sp2 uqyqlrKh we;'
107

fuys oS kquqyq p ldlaIslj, we;s bf,lafg%dak ixhq.aul oa;aj nkaOk

f,i mj;sk neka fomi we;s kquqyq p ldlaIsl iu`. w;sPdokh h


yels h'
fuhska pl%Sh bf,lafg%dak j,djla ysf yelshdj ;sf' tu ksid
p bf,lafg%dak yh pl%Sh j ia:dk.; u u`.ska i;H ;%s;aj nkaOk ;=kla
iys; jHQyhg idfmalaI j fnkaiSkays im%hqla; jHQyh ia:dhS f'
fnkaiSka wKqjl ia:dhS;dj meyeos,s lsug iu; yhsrckSlrK tka;e,amS
o;a; o bjy,a f'

kuq;a fnkaiSka oa;aj nkaOk ;=klska iuka; jQfha k"

tys iu;

>

tk"
h hq;= h'
yhsrckSlrK tka;e,amsh
tk ^360-208& }
m%udKhlska fnkaiSka tys fll=f,a jHQyhkg
jvd ia:dhSj mj;sk nj meyeos,s h'

fll=f,a jHqyh

Yla;sh $kJ mol-1

im%hqla;;d Yla;sh

- 360 kJ mol

-1

>
>

fhda; bf.kq-b.eka l%shdldrl (

C6H6 wKql iQ;%hg wod< j ;sh yels jD; odu jHQyhla we|Sug isiqkag mjikak'
tu jHQyj, oa;aj nkaOk" ;%s;aj nkaOk fyda tu nkaOk foj.h u fyda mj;sk
nj;a" ta wkqj tajd wix;Dma;;d mlaIdj,g ms<s;=re h hq;= nj;a Tjqkag wjOdrKh
lrkak'

108

ksmqK;dj 7'0

( yhsfrdldnkj, jHQyh yd .=K w;r inkaO;d uYkh


lrhs'

ksmqK;d ugu 7'3

( we,aflak" we,alSk iy we,alhskj, jHQyh weiqfrka


tajdfha m%;sl%shd uYkfha yd ixikaokfha fhfohs'

ld,fo

( 10 hs'

bf.kq M,

we,aflak" we,alSk yd we,alhskj, m%;sl%shdYS,s;ajh tajdfha jHQyh weiqfrka

ia;r lrhs'
we,aflak" we,alSk yd we,alhsk is lrk ,dlaIKsl m%;sl%shd tajdfha jHQyh

iajNdjh iu`. inkaO lrhs'


fuf;aka laf,dakSlrKh" t;Skaj,g fn%daka yd yhsv%cka fya,hs wdl,kh
hk m%;sl%shdj, hka;%Kh meyeos,s lrhs'

Ih lreKq meyeos,s lr oSug w;aje,la (


we,aflakj, fYaI l%shdld ldKavhla fkdue;' ;jo" we,aflakj, ish

iyixhqc nkaOk
nkaOk f'
nkaOk"
nkaOkj,g jvd ia:dhS
neka we,aflak idudkH ridhkd.dr m%;sldrl iu`. ^ OH-, CN-, H+ wdosh
iu`.& m%;sl%shd idudkH ;;a;aj hgf;a m%;sl%shd fkd fmkajhs'
we,aflakj, nkaOkj, O%eh;dj b;d wvq ksid m%;l
s h
s% ;dj wvq we;' nkaOk

iufokh uqla; LKavl iEoSug keUqre f ^uqla; LKavlhl hq.au


bf,lafg%dakfha jeo.;alu myod fokak&'
t neka iufokh is h yels Cl2, Br2 wdosh iu`. muKla m%;sl%shd lrhs'

wdrNl m%;sls%hdj

Cl

'

Cl
Cl

'

'

Cl
Cl

'

'

Cl
H

2Cl
CH3

'

Cl

CH 3

CH2Cl

Cl

Cl

Cl

Cl

'

CH2Cl
CHCl2

'

CHCl2

'

HCl + CH3

'

Cl + CH3Cl

'

HCl + CH2 Cl

'

Cl + CH2Cl2

'

HCl + CHCl2

'

Cl + CHCl3

109

'

Cl

Cl

Cl

'

HCl + CCl3

CCl3

'

'

CCl3

Cl + CCl4

kej;Sf m%;l
s h
%s d

'

Cl

'

H 3C

'

Cl Cl

Cl

'

CH3CH3

CH3

m<uq mshjfrka ckkh jk Cl uqla; LKavlfhka flfrkafka CH nkaOkh

iufokh lsu hs' f l%shdj,fha oS ldnka iys; uqla; LKavlhla


ckkh f'
wdrNfha .egq iNd;dj wkqj Cl uqla; LKavlhla CH4 wKq iu`. .ef
yelshdj by< neka CH3Cl we;s f'
iEfok CH3 uqla; LKavlh m%;sl%shdf uq,a w;rueosh f' miqj fjk;a w;r
ueos iEosh yel' kso ( CH2Cl
m%;sl%shdj is jk w;rueo oS o odu wjika mshjr is h yels ksid os.ska os.gu
m%;sl%shdj is ug os.ska os.g u ysret<sh iemhsh hq;= h'
t;S k a wKq f ;,fhka fomig k`.d we;s
bf,la f g% d a k >k;a j h
bf,lafg%d*S,sl m%;sldrl wdlIKh lr .ekSug iu;a f' bf,lafg%d*hs,h
bf,lafg%dak j,djg wdlIKh ldnka mrudKqjlg neKq miq wfkla
ldnkaj,g inkaO we;af;a ldKa
ii v ;=kla muKla ksid ixhqc;d imQK
lr .ekSug ;j;a nkaOkhla we;s f'
yhsrcka fya,hsv iu`. we,alSk m%;sl%shd lrhs' fuys oS yhscka whk
bf,lafg%d*hs, f,ig l%shd lrka oa;aj nkaOkhg myr foa' fuu
bf,lafg%d*s,sl wdl,k m%;sl%shj, oS w;rueos ldfndlegdhk iEfoa'
ldfndlegdhkj, ia:dhS;dj ;D;shsl
oa;Shsl
m%d:l
R
R

R
+

C
H

H
+

ldfndlegdhkfha + wdfrdams; C mrudKqjg we,als,a ldKav inkaO j we;s

g legdhkfha ia:dhS;dj je f' thg fya;=j jkafka we,als,a ldKav u.ska


tajd inkaO j we;s Okdfrdams; ldnka mrudKqj foig nkaOk Tiafia
bf,lafg%dak lYkh lsuhs' fuys oS isjkafka Ok wdfrdamKh imQK
whkh mqrd is f.dia ia:dhSlrKh u h'
^fuys oS R ldKav u`.ska we,als,a ldKav ksrEmKh f' ldfndlegdhkfha
wdfrdamKh im%hqla;;dj u`.ska ia:dk.; ug wod< moaO;s idlPd lsu
wjYH ke;'&
yhsrcka fya,hsv iu. wiu;sl we,alk
S hl is jk bf,lafg%d*s,l
s wdl,k
m%;sl%shdj, oS bf,lafg%d*hs,h ne|Sfuka miq
wiu;sl ldfndlegdhk folla iEosh yels h'

110

Cl

CH 3 CH + CH 2
m%d:l ldfndlegdhkh

C2 u;
fm%dafgdakSslrKh
3

CH 3 2 CH 1 CH 2
Cl u;
fm%dafgdakSslrKh

CH 3 + CH CH 3
oa;Shsl ldfndlegdhkh

ka jvd ia:dhS ldfndlegdhkh jvd myiqfjka iEfoa'


wkqj jvd ia:dhs ldfndlegdhkh ,efnkafka oa;aj nkaOkh fomi
ldnka mrudKQ fol w;ka yhsrcka mrudKq je .Kkla inkaO we;s
ldnka mrudKqjg bf,lafg%d*hs,h inkaO fuks'
fuu kslaIKh" we,alSk Yd, ixLHdjl m%;sl%shd wOHhkh lsfuka miq
udfldaksfld*a kshuh f,i idudkHlrKh lr we;'
yhsrckafya,hsv w;ka yhsrckafn%dauhs muKla m%;sl%shd udOHfha
fmfrdlaihsv we;s g g m%;sreoaO osYdjg inkaO u is f'
fuhg fya;=j fmfrdlaihsv yuqf yhsrckafn%dauhs iy we,alSk

w;r m%;sl%shdj is jkafka uqla; LKavl hka;%Khla yryd neks' fuu


hka;%Kh meyeos<s lsu wjYH ke;'
Wod (

fmfrdlaihsv

we,alSkj,g fn%daka wdl,kfha hka;%Kh


we,alSkfha ;,h fomi we;s
bf,lafg%dak >k;ajh ksid fn%daka wKqf
fm%a; oaO%ejhla we;s f' bf,lafg%d*hs,h f,i l%shd lrkafka fuu fm%a;

oaO%ejh hs'
C

H + ( Br

H
Br
Br-

Br+

Br

Br

we,alSkj,g i,a*shqla w, wdl,kh yd ,efnk M,fha c, fokh'


H

idka

CH 2

CH2 + H2SO4

CH3

OSO 3H
CH3CH2OSO3H + H2O

CH3CH2OH + H2SO4

111

Hg2+ whk iy ;kql i,a*shqla w,hwe;s g we,alhskj,g tla c, wKqjla

wdl,kh f'
CH

H 2O

CH

CH 3 CHO+ H+

CH 2 CH

O H
Bfkda,h we,ayhsvh njg laIKslj m%;sixOdkh jkafka
ia:dhS;dj by< jk ksid h'
isis,a laIdh

ys

iu. we,alSkj, m%;sl%shdj


CH 2 CH2

CH 2

CH 2

CO

OH

OH

we,alSkj, W;afm%a; yhsv%ckSlrKh

idudkH ;;a;aj hgf;a oS H2 yd we,alSk m%;sl%shd fkdlrhs' kuq;a ishq f,i


l=vq lrk ,o Pt/Pd/Ni f,day W;afm%arl yuqf oS we,alSk yhsv%cka iu.
m%;sl%shd wkqrEm we,aflak idohs'
l=vq

Wod (

yd
we,alhskj, ;%s;aj nkaOkh idok C g
inkaO H ^w.%ia: yhsv%cka& wd,s
l .=K olajhs'
fuu we,alhskj, wd,sl H f,day u`.ska ia:dmkh l< yel'
H

CH 3

CH3

CH3

C H

Na

Na +C

NH3/Cu2Cl2

NH3/AgNo3

CH 3

NaNH2

CH 3+ H2

CH 3 C
CH 3 C

Na+C

CCu
CAg

CH 3+ NH3

fhda; bf.kq-b.eka l%shdldrl (


CH4 " C2H4 iy C2H2 wKqj, wdoY wdlD;s isik
q g
a fmkajd" uqy
q lrKh wkqidrfhka

ldnka - ldnka nkaOkj, ia:dhS;dj meyeos,s lrkak'

mka;sfha isiqka lKavdh ;=klg fnokak'

ta tla tla lKavdhug ms<sfj<ska


we,aflak" we,alSk iy we,alhsk inkaO Ih ksfoaYfha olajd we;s m%;sl%shd
wOHhkh lr jd;d lsug mjrkak'

112

ksmqK;dj 7'0

( yhsfrdldnkj, jHQyh yd .=K w;r inkaO;d uYkh


lrhs'

ksmqK;dj ugu 7'4

( fnkaiSkaj, ,dlaIKsl m%;sl%shd weiqfrka tys ia:dhS;dj


Yaf,aIKh lrhs'

ld,fo

( 07 hs'

bf.kq M,

fnkaiSka wdl,k m%;sl%shdj,g jvd wdfoaY m%;sl%shd flfrys olajk keUqrej

W; WodyrK weiqka fmkajd fohs'


khsfrdalrKfha" we,als,alrKfha yd ye,ckSlrKfha hka;%K weiqfrka

fnkaiSkaj, ,dlaIKsl m%;sl%shd f,i bf,lafg%d*s,sl wdfoaY m%;sl%shd ia;r


lrhs'
we,aflak" we,alSk yd we,alhsk is lrk m%;sl%shd iu`. fnkaiSka is lrk
m%;sl%shd ii|hs'

Ih lreKq meyeos,s lr oSug w;aje,la (


fnkaiSkaj, we;s ,sys,a j nekq

bf,lafg%dak j,dj ksid fnkaiSka j,h


fomi wl bf,lafg%dak >k;ajhla we;' f bf,lafg%dak >k;ajh ksid
bf,lafg%d*hs, wdlIKh f' bf,lafg%d*hs,h iu`. wka;l%shd lsfuka
miq ldfndlegdhkhla iEfoa' fuhska fnkaiSkaj,fha bf,lafg%dak W!k;djla
we;s f' pl%Sh j ia:dk.; jQ bf,la
fg%dak j,dj ,nd .ekSug we;s m%jK;dj
ksid H+ bj;a wdfoaY m%;sl%shdjla is f'
fnkaiSkaj, bf,lafg%d*s,sl wdfoaY m%;sl%shd(
khsfrdalrKh id' HNO3 iy id' H2SO4 j,ska ieos khsfrdalrK Y%Kh yuqf oS fnkaik
S j
a ,g
khsfrda ldKavhla wdfoaY khsfrdafnkaiSka ksmo f'
NO 2
id' HNO3/ id' H2SO4
50 0C

fnkaiSkaj,g wod< hka;%K ,sf oS im%hqla; jHqy foflka tlla f.k


hka;%K ,sug fhdod .efka'

113

jryka ;=< we;s im%hqla; jHqy ;=< we;s jl% B;, rys; j ksrEmKh lsug
fhduq lrkak' ^B;, Nd; jkafka tla im%hqla; jHQhlska wfkl ,efnk
wdldrh wjfndaO lr .ekSug muKS'&
*S%,a l%d*a we,als,alrKh
ksc,Sh AlCl3 jeks ia w,hla yuqf oS fnkaiSka" we,als,a fya,hsv iu.
m%;sl%shdf' fuys oS thg we,als,a ldKavhla wdfoaaY f'
R
ksc,Sh' AlCl3/R-Cl

ksc,Sh

ye,ckSlrKh
ye,ck jdylhla we;s g fnkaiSka ye,ck iu. ^Cl2 fyda Br2& m%;sl%shd
lsfuka fnkaiSka j,hg ye,ck ldKavhla wdfoaY f' fuys oS ye,ck
jdylh u.ska ye,ck wKqj O%elrKh lrk neka ye,ck wKqjg
bf,lafg%d*hs,hla f,ig l%shd l< yels f'
Br
ksc,Sh FeBr3/Br2

114

Tlail
s rKh
jeks idudkH Tlaisldrl u.ska fnkaiSka TlaislrKh fkdf'
tfia jqj;a fnkaiSka j,hg we,als,a ldKavhla wdfoaYs; fnkaiSka ixfhda.
u.ska TlaislrKh fnkafidhsla w,h idohs' ^fuu l%shdjg
K2Cr2O7 Nd;d l< yel'

COOH

CH 3

H +/KMnO 4

H + /KMnO 4

m%d:l iy oa;shsl we,alhs,a ldKav TlaislrKh jk ;;a;aj hgf;a ;D;shsl

we,alhs,a ldKav TlaislrKh fkdf'


by< m%;sl%shd ;;a;aj hgf;a ;D;shsl we,alhs,a ldKav TlaislrKh
fnkafidhsla w,h muKla fkdj fjk;a ydhk M, ,nd osh yel'
bf,lafg%d*s,sl wdl,k m%;sl%shd
we,alSk myiqfjka bf,lafg%d*s,sl wdl,k m%;sl%shdj,g Ndckh jQj;a"
fnkaik
S a j,fha iqfYaIS ia:dhs;dj fya;f
= jka bf,lafg%d*s,l
s wdl,k m%;l
s h
s% d
flfrys t;r keUqre;djla fkdolajhs' kuq;a fks ksl,a W;afma%rlh yuqf
150 0C ys muK fnkaiSka yhsv%cka jdhqj iu. m%;sls%hd lr ihslaf,da
fylafiaka idohs'

fhda; bf.kq-b.eka l%shdldrl (


fnkaiSkaj, ,dlaIKsl m%;sls%hd fln f oehs fya;= iys;j m%ldY lsug isiqka

fhduq lrkak'
isiqka lKavdh ;=klg fnod my; i|yka tla hka;%Khla ms<sn| ia;r lsulaa

mka;sh bfha is lrkakg mjrkak'


khsfg%dlrKh yd tys hka;%Kh
we,als,alrKh yd tys hka;%Kh

FeX3 yuqf ye,ckSlrK yd tys hka;%Kh


115

ksmqK;dj 7'0

( yhsfv%dldnkj, jHqyh yd .=K w;r inkaO;d uYkh


lrhs'

ksmqK;d ugu 7'5

( tal wdfoaYs; fnkaiSkaj, wdfoaYs; ldKavfha osYdNsuqL


lsrSf yelshdj Yaf,aIKh lrhs'

ld,fo

( 02 hs'

bf.kq M,

tal wdfoaYs; fnkaiSkaj, wdfoaYs; ldKav f;d" merd fyda fugd YdNsuqL

ldKav f,i ykd .kshs'


tal wdfoaYs; fnkaiSkaj,g fojk wdfoaYs; ldKavhla inkaO jk ia:dkh

m<uq wdfoaYs; ldKavfha YdNsuqL lsf .=Kh wkqj m%ldY lrhs'

Ih lreKq meyeos,s lr oSug w;aje,la (


tla l%shdld ldKavhla wdfoaYs; fnkaiSka" fojk bf,lafg%d*s,sl wdfoaY

m%;sl%shdjlg Ndckh jqjfyd;a" fojk wdfoaYs; ldKavh inkaOjk ia:dkh


;SrKh jkafka m<uq wdfoaYs; ldKavfha .=K wkqjhs'
wdfoaYs; ldKavhla u.ska fnkaiSka j,h fj; uQ,sl wdprK wdldr 2 la we;s

l< yelshs'
fuysoS fojk wdfoaYs; ldKavh inkaO jkqfha m<uq wdfoaYs; ldKavhg

idfmalaIj j,fha f;da iy merd ia:dkj,g k m<uq wdfoaYs; ldKavh


f;d" merd fhduqldrl ldKavhla f,i ykajhs'
f;d" merd fhduqldrl ldKavj,g ksoiqka
H

" ye,ck
CH3

Wod (

CH3

CH3
NO 2

id' HNO3/ id' H2SO4

50 C

NO 2
fnkaiSka j,hg wdfoaYs; bf,lafg%dak wdlYl ldKav u.ska j,h l%Sh

lrhs' f fya;=fjka fojk wdfoaYu is jkafka" m<uq wdfoaY ldKavhg


idfmalaIj j,fha fugd ia:dkfha oS h' tu ksid bf,lafg%dak wdlYl
ldKavhla fugd kshdul ldKav f,ig ykajhs'
fugd kshdul ldKavj,g ksoiqka
-NO2, -CHO, -COR, -COOH, -COR
116

Wod (

NO 2

NO 2
CH3Cl $ ksc,Sh AlCl3

CH 3

fhda; bf.kq-b.eka l%shdldrl (


mka;sfha isiqka lKavdh follg fnokak'
wdfoaY ldKav ,ehsia;=jla oS tla lKavdhulg f;da" merd fhduqldrl ldKavj,g;a"

wfkla lKavdhug fugd fhduqldrl ldKavj,g;a iqfYaIS jQ ,CIK u;= lr


.ekSug fhduq lrkak'

117

ksmqK;dj 8'0

( we,al,
s a fya,hsvj, jHQyh yd .=K w;r inkaO;d uYkh
lrhs'

ksmqK;d ugu 8'1

( we,als,a fya,hsvj, jHQyh" C - X nkaOkfha O%eh iajNdjh


iy m%;sls%hd uYkh lrhs'

ld,fo
bf.kq M,

( 11 hs'
( we,als,a fya,hsv" m%d:l" oa;Shsl yd ;D;Shsl f,i j.
lrhs'
ksoiqka olajka C - X nkaOkfha O%eh iajNdjh iu.
we,als,a fya,hsvj, kshqla,sfhd*s,sl wdfoaY m%;sls%hd
flfrys olajk keUqre;dj inkaO lr olajhs'
we,al,
s a fya,hsv kshl
q ,
a f
s hd*s,l
s wdfoaY m%;l
s h
s% d is lrk
;;a;aj hgf;a oS laf,dafrdfnkaiSka yd sks,a laf,darhs
tu m%;sl%shd fkd oelaug fya;= meyeos,s lrhs'
.S%kd m%;sldrlh ms<sfh, lrk wkaou iy th olajk
m%;sls%hd meyeos,s lrhs'

Ih lreKq meyeos,s lr oSug w;aje,la (


ixfhda.hl oS h ldnka mrudKqjlg inkaO mj;sk ldnka mrudKq

.Kk wkqj th m%d:l" oa;Sshsl fyda ;D;Shsl jYfhka k flf' ye,cka


mrudKqj ord isk ldnka mrudKqf iajNdjh wkqj we,al,
s a fya,hsv" m%d:l"
oa;Sshsl fyda ;D;Sshsl f,i k flf'
R

H
R

X
m%d:l

H we,al,
s a fya,hsv

C
H

R
X
oa;Sh
s l
s
we,al,
s a fya,hsv

;D;Sh
s l
s
we,al,
s a fya,hsv

we,als,a fya,hsv O%eh ixfhda. f'


we,als,a fya,hsvj, c,fha djH;dj b;d wvq h' fuhg tla fya;=jla jkafka

tajd c,h iu`. yhsrcka nkaOk fkd iEoSuhs'


ldnkaj,g idfmalaI j ye,cka mrudKqf wl oHq;a RK;dj fya;=fjka
C - X nkaOkh O%elrKh f' f fya;f
= jka tu ldnka mrudKqf bf,lafg%dk
a
W!k;djla mj;S' t neka kshqla,sfhd*hs, u`.ska tu ia:dkhg myr fohs'
^ldnka kHIaj,g myr oSug keUqre;djla olajk" Ndial" bf,lafg%dakj,ska
fmdfydi;a m%;sldrl kshqla,sfhd*hs, f,i ykajkak'&
kso(
we,als,a fya,hsvj,g ,dlaIKsl jkafka kshqla,sfhd*s,sl wdfoaY m%;sl%shd hs'

fuys oS ldnka mrudKqj kshqla,sfhd*hs,h iu`. kj nkaOkhla idok w;r


ye,cka mrudKqj fya,hsv whkhla f,i bj;a fjhs'
kso(
OH- +
OH + X
118

kEu kshqla,sfhd*hs,hlg Niauhla f,i o l%shd l< yels h'

t neka
wd,sl yhsrcka mrudKqjla bj;a lrka we,als,a fya,hsvh bj;a f
m%;l
s h
s% djlg ,la lsf yelshdjla o mj;sh's ye,cka mrudKqj inkaO ldnka
u; msys yhsrcka mrudKq wd,sl nka je jqj;a tajd bj;a fuka ia:dhS
M,hla ,nd fkd foa' t neka hdno ldnka mrudKq u; msys u| jYfhka
wd,sl yhsrcka mrudKq bj;a f m%;sl%shd i|yd iyNd.s f'

OH-

H
+

C=C

+ H2O + X-

laf,dafrdfnkaiSka yd ks,a laf,darhs" we,als,a fya,hsv kshqla,fhd*s,sl

wdfoaY m%;sl%shdj,g iyNd.s jk ;;a;aj hgf;a tu m%;sl%shd is fkd lrhs' ta


i|yd fya;= f,i fuu ixfhda.j, oS C - X nkaOkh oa;aj nkaOk iajrEmhla
we;s lr .ekSu;a" ldnka mrudKqj sp2 uqyqlrK wjia:df mj;sk neka
nkaOk os. wvqu;a i|yka lrkak'
we,al,
s a fya,hsv h,s B; udOHfha Mg iu`. m%;l
s h
s% d lr .Sk
s% d m%;l
s drlh
h<s B;r

idohs' RX + Mg
RMgX
RMgX j, nkaOk O%elrKh fya;=fjka ue.akSish yd nekq ldnka m%n,

kshqla,sfhd*hs,hla f,i yd b;d m%n, Niauhla f,i l%shdlrhs' tneka


c,h u`.ska fm%dfgdak odhl lr we,aflak iEoSu je<elau i|yd h<s B;
udOHhla fhdod .efka'
R M gX +H 2 O
X-M g-O H +R H
my; i|yka m%;sl%shd u`.ska .S%skd

m%;sldrlfha m%n, kshqla,sfhda*s,sl

,laIKj,ska fmkakq l< yels h'

RH + Mg ( CH3COO) X
Wod ( RMgX + CH3COOH
RMgX + CH3OH
RH + Mg ( OCH3 ) X
RMgX + RNH2
RH + Mg ( RNH ) X
RMgX + H-C CR RH + MgX(C CR)
R-MgX + NH3 RH + Mg(NH2 )R

fhda; bf.kq-b.eka l%shdldrl (

C 4 H 9 Cl wKql iQ;%h i|yd ;sh yels ish u we,als,a fya,hsvj, jHQy isiqka ,jd
wkaojkak'

taajd m%d:l" oa;Sshsl" ;D;Sshsl jYfhka j. lr oelaug isiqka fhduq lrkak'

tla tla iudjhlh idok .S%kd m%;sldrlh yd tajd w," we,afldfyd, yd wek
yuqf idok M,j, jHQy ,sug fhduq lrkak'

119

ksmqK;dj 8'0

( we,al,
s a fya,hsvj, jHQyh yd .=K w;r inkaO;d uYkh
lrhs'

ksmqK;d ugu 8'2

( nkaOk we;s u yd nkaOk u is jk ld,dka;rh weiqfrka


we,a l s , a fya , hs v j, ks h q l a , s f hd*s , s l wdfoa Y m% ; s l s % h d
Yaf,aIKh lrhs'

ld,fo

( 04 hs'

bf.kq M,

nkaOk u yd iEoSu tla jr is jk ;ks mshjr m%;sls%hdjla f,i we,als,a

fya,hsvj, kshqla,sfhd*s,sl wdfoaY m%;sls%hdj ia;r lrhs'


nkaOkh fuka wk;=re j kj nkaOkh iEoSu mshjr follska is jk
m%;sls%hdjla f,i we,als,a fya,hsvj, kshqla,sfhda*s,sl wdfoaY m%;sls%hdj ia;r
lrhs'
;ks mshjrlska fyda mshjr follska is u flfrys we,als,a fya,hsvfha
iajNdjh n,mdk wkaou ia;r lrhs'

Ih lreKq meyeos,s lr oSug w;aje,la (


we,als,a fya,hsvj, kshqla,sfhd*s,sl wdfoaY m%;sl%shd meyeos,s lsug nkaOk

|Sf yd nkaOk ieoSf mshjr i|yd .;jk ld,dka;rh ie,ls,a,g .;


yels h'
nkaOkh |Su yd kj nkaOkh iEoSu tl jr is jk fgl we,al,
s a fya,hsvj,
kshqla,sfhd*s,sl wdfoaY m%;sl%shdj ;ks mshjr m%;sl%shdjla f,i i,lkq ,ef'
f wkqj ;ks mshjr m%;sl%shdj my; wdldrhg bosm;a l< yels h'

OH
OH

nkaOkh |Sfuka wk;=re j kj nkaOkh iEoSu is jk fgl we,als,a

fya,hsvj, kshl
q ,
a f
s hd*s,l
s wdfoaY m%;l
s h
s% dj mshjr follska is jk m%;l
s h
s% djla
f,i i,lkq ,ef'
f wkqj mshjr folska isjk m%;sl%shdj my; wdldrhg bosm;a l< yels h'
1 mshjr

Br

120

Br

2 mshjr
OH

OH

mshjr follska is jk m%;sl%shdj w;rueos ldfndlegdhkhla yryd is f' fuys

oS we;s jk ldfndlegdhkfha ia:dhS;dj ie,lSf oS" jvd;a ia:dhS ;D;Sshsl


ldfndlegdhkhla iEoSug yelshdj we;s ;D;Shsl we,als,a fya,hsv mshjr follska
kshqla,sfhd*s,sl wdfoaY is lrhs' m%d:l we,als,a fya,hsv ia:dhS w;rueos
ldfndlegdhkhla iEoSug wiu;a neka kshqla,sfhd*s,sl wdfoaYh ;ks mshjra
m%;sl%shdjla f,i is lrhs'
oa;shl we,al,
s a fya,hsv l=uk ms<f
s j< wkq.ukh lrkafka o hkak m%;l
s h
s% d udOHfha

iajNdjh yd imhkq ,nk m%;sl%shd ;;a;aj u; ;SrKh f'

fhda; bf.kq-b.eka l%shdldrl (


lKavdh ls%hdldrl u.ska we,als,a fya,hsvj, kshqla,sfhd*s,sl wdfoaYh mshjr

tllska yd follska jk wdldr meye,s lsug W; wdlD;s ilia lsug isiqka


fhduq lrkak'

121

ksmK
q ;dj 9

Tlaiscka wvx.= ldnksl ixfhda.j, jHQyh yd .=K w;r


inkaO;d uYkh lrhs'

ksmqK;d ugu 9'1

we,afldfyd,j, jHQyh" tys ldnka-Tlaiscka nkaOkfha


O%eh iajNdjh" Tlaiscka-yhsrcka nkaOkfha O%eh
iajNdjh iy m%;sl%shd uYkh lrhs'

ld,fo

08 hs'

bf.kq M,

we,afldfyd, m%d:l" oa;Sshsl yd ;D;Sshsl we,afldfyd, f,i j.SlrKh

lrhs'
oHq;aRK;d fjki inkaO lr .kska we,afldfyd,j, O - H nkaOkfha
O%eh iajNdjh ia;r lrhs'
we,afldfyd,j, we;s wka;-wKql n, iu`. tajdfha fN!;sl .=K inkaO
lrhs'
we,afldfyd,j, O - H nkaOkh u" C - O nkaOkh u" bj;a u iy
TlaislrK m%;sls%hd jHQyh iu`. inkaO lr olajhs'
we,afldfyd,j, .=K mlaId lr jd;d lrhs'

Ih lreKq meyeos,s lr oSug w;aje,la (


fudfkdyhsl we,afldfyd," m%d:l" oa;Sshsl yd ;D;Sshsl jYfhka wdldr

;=klg j.SlrKh l< yels h' ^we,als,a fya,hsvj, oS fuks&


R

H
R

OH

m%d:l
we,afldfyd,

OH

oa;Sh
s l
s
we,afldfyd,

OH

;D;Sh
s l
s
we,afldfyd,

fN!;sl .=K

we,afldfyd,j, -OH nkaOkh R - O - -H + f,i O%elrKh f' ta wkqj


we,afldfyd, wKq w;r we;s jk wka;- wKql yhsrcka nkaOk ksid tajdfha
;dmdxl wkqrEm idfmaCI wKql ialkaOh iys; we,aflak yd B;rj,g idfmaCI
j by< w.hka .kshs' we,afldfyd, fYa%Ksfha my<g h;a u ;dmdxlh je
f'
t;fkda,aj, wka;-wKql yhsrcka nkaOk mj;akd wdldrh my; rEmfha
oelaf'
C2H5

C2H3

O
C2H5

122

O
C2H5

we,afldfyd, c,fha djH f' O%eh djlhla jk c,fhys we,afldfyd,j,


jH;djg bjy,a jkafka -OH ldKavh hs' we,afldfyd, wKqf ksO%eh
we,als,a lKavh c,fha jH;djg ndOdjls' we,afldfyd, ioDY fYa%Ksfha
my<g hEf -OH ldKavhg idfmaCI j ksO%eh we,al,
s a ldKavfha Yd,;ajh
l%ufhka je f' ta wkqj c,fhys djH;dj l%ufhka wvq f'

jHjydl kduh

iQ;%h

;dmdxlh$ oC

c,fha jH;dj$g
^c,h 100 g l djH jk
we,afldfyd, ialkaOh&

fu;s,a we,afldfyd,a
t;s,a we,afldfyd,a
n - fm%dmhs,a ""
n - hqghs,a ""
n - fmkaghs,a ""
n - fylaihs,a ""
n - fymaghs,a ""
n - Tlaghs,a ""

CH3OH
CH3CH2OH
CH3CH2CH2OH
CH3(CH2)2CH2OH
CH3(CH2)3CH2OH
CH3(CH2)4CH2OH
CH3(CH2)5CH2OH
CH3(CH2)6CH2OH

64.5
78.3

97
118
123.8
136.5
176
195

7.9
2.3
0.6
0.2
0.05

- kEu wkqmd;hlg Y% f'


O - H nkaOkh f|ka is jk m%;sls%hd

^i& fidah iu`. m%;sls%hdj


R-

+ Na

R - O-Na+ + 1/2 H2

we,afldfyd, n, w,hla f,i yeisfrka fidah iu`. m%;sl%shd fldg


yhsrcka jdhqj msg lrka fidah we,afldlaihs idohs' we,afldlaihs
whkh m%n, kshqla,sfhd*hs,hla yd m%n, Niauhla o f'
^ii&

ldfndlais,sla w, iu. m%;sls%hdj ^we,afldfyd, weis,alrKh&


idka H2SO4

ldfndlais,sla w, iu`. we,afldfyd, m%;sls%hd lr tiagr iEfoa' fuu


tiaglrK m%;sl%shdj i|yd idka H2SO4 w,h W;afma%rlhla f,i ls%hd
lrhs'
we,afldfyd,j,g C-O nkaOkh |Sfuka is jk kshqla,sfhd*s,sl wdfoaY
m%;sl%shd
^i& we,afldfyd, PCl3 fyda PCl5 fyda iu`. m%;sls%hdfjka we,als,a laf,darhs
,ef'
3R - OH + PCl3
3RCl + H3PO3
R - OH + PCl5
RCl + POCl3 + HCl
123

(ii) we,als,a fya,hsv iu`. m%;sls%hdj


kso HBr
R-OH
R-Br + H2O
we,afldfyd, HBr iu`. m%;sls%hd lr wkqrEm we,als,a fn%dauhsvh ,nd
fohs'
HBr j,ska ,efnk Br- whkh fuys kshqla,sfhda*s,sl m%;sldrlh hs'
HI

R-OH

R-I + H2O

^iii& ZnCl2 yd idka HCl w,h iu. m%;sls%hdj ^lia mCIdj&

fuys oS ZnCl2 W;afm%arlhla f,i l%shd lrhs' M,h f,i ,efnk we,als,a
fya,hsvh ksid m%;sl%shd udOHfha wd,;djla we;sf' wd,;dj we;s ug
.; jk ld,h weiqfrka m%d:l" oa;Shsl yd ;D;Shsl we,als,a fya,hsv
lia m%;sldrlh iu`. is lrk m%;sl%shdf YS>%;dj iei|sh yels h'
c,fha djH m%d:l" oa;Shsl yd ;D;Shsl we,afldfyd,j,g muKla fuu
mlaIdj iSud f'
R/
R - C - OH +

R/

ksc,Sh ZnCl2 /
idka HCl

R - C - Cl + H2O

R//
R//
lia m%;sldrh iu. we,afldfyd,j, m%;sl%shd YSs>%;dj my; oelaf'
;D;Sshsl
we,afldfyd,

>

oa;Shsl
we,afldfyd,

>

m%d:l
we,afldfyd,

imhk ,o ;;a;aj hgf;a by; m%;sl%shdj is jkafka mshjr follsks' tys oS


;D;Shsl we,afldfyd,h jvd;a ia:dhS w;rueoshla idok neka ;D;Shsl
we,afldy,h lia m%;sldrlh yuqf b;d u fl ld,hl oS wd,;djla we;s
lrhs'
we,afldfyd, idka H2SO4 w,h iu`. bj;af m%;sls%hdj;g Ndck
f' ^we,afldfyd, c,kh&
we,afldfyd,hlska c, wKqjla bj;a f m%;s%ls%hdj we,afldfyd,j,
c,kh hs' fuys oS m%;sls%hdf M,h f,i we,alSkhla ,ef'

ksc,Sh Al2O3 $

C
H

C
OH

C= C
fyda idka H2SO4 $

we,afldfyd,

we,alSk

124

we,afldfyd, TlaislrK
TlaislrKfhka ,efnk M,h we,afldfyd,fha m%d:l fyda oa;Sshsl fyda
;D;Sshsl fyda iajNdjh u; r|d mj;S'
i) m%d:l we,afldfyd,
[O]

O
R

[O]

CH2 OH

R
H

C
OH

ldfndlais,sla w,h

ii) oa;Shsl we,afldfyd,


R

CH OH

[O]

O
R

C
R/

lSfgdak

m%d:l yd oa;Sshsl we,afldfyd, TlaislrKh jk ;;a;aj yuqf idudkHfhka

;D;Sshsl we,afldfyd, TlaislrKh fkd f' thg fya;=j jkqfha ;D;Shsl


we,afldfyd,j, Tlaiscka inkaO ldnka u; yhsrcka fkdue;s ksid
ldnka-ldnka nkaOkh |sh hq;= u hs'
we,afldfyd, TlaislrKh H+/KMnO4 fyda H+/K2Cr2O7 fyda H+/CrO3 fyda
iu`. islrkq ,ef' we,ayhsv jvd;a myiqfjka by; m%;sldrl yuqf
;jrg;a TlaislrKh f' t neka tu m%;sldrl fhdod we,ayhsv ,nd
.ekSu myiq ke;' we,ayhsv ,nd .ekSug wjYH fgl ta i|yd msksh
laf,dafrdfl%daf [C5H5NH+CrO3Cl- ] fhdod .; yels h'
m%d:l we,afldfyd, msksh laf,dafrdfl%daf yuqf TlaislrKh
lsf M,h f,i wkqrEm we,ayhsvh ,ef' tys oS th ;j rg;a
ldfndlais,sla w,h olajd TlaislrKh fkd f'

fhda; bf.kq-b.eka l%shdldrl (

C4H9OH wKql iQ;%hg ,sh yels ish u we,afldfyd,j, jHQy bm;a lr


tajd m%d:l" oa;Sshsl yd ;D;Sshsl we,afldfyd, f,i j.SlrKh lsug
isiqkag Wmfoia fokak'

we,afldfyd,j, mj;akd wka;-wKql wdlIKj, iajNdjh ykdf.k ta

wkqj ys jk fN!;sl .=K ms<sn| j idlPdjla fufyhjkak'


we,afldfyd,j, jdxl" ;dmdxl yd c,fha djH;dj ms<sn| idlPd lsug

isiqka fhduq lrkak'


we,afldfyd,j, O-H nkaOkh fuka isjk m%;sls%hd" C-O nkaOkh

fuka isjk m%;sls%hd" bj;a f m%;sls%hd yd TlaislrK m%;sl%shd WodyrK


u.ska bm;a lsug yd wdoYkh lr fmkaug isiqkag wjia:dj i,id
fokak'

125

ksmK
q ;dj 9

Tlaiscka wvx.= ldnksl ixfhda.j, jHQyh yd .=K w;r


inkaO;d uYkh lrhs'

ksmqK;d ugu 9'2

ldnka-Tlaiscka nkaOkh yd Tlaiscka-yhsrcka


nkaOkh weiqfrka *Sfkda,aj, .=K yd m%;sl%shdj,
iajNdjh ms<sn| j uid n,hs'

ld,fo

bf.kq M,

04 hs'

we,afldfyd,j,g jvd *Sfkd,aj, wd,sl;dj je nj tys jHQyh weiqfrka

u;=lr fmkajhs'
we,afldfyd,j,g idfmalI
a j *Sfkda,j, by< wd,sl;dj yd kshl
q ,
a f
s hd*s,l
s
m%;sls%hd flfrys olajk wvq leue;a; W; m%;sls%hd bm;a lr fmkajd fohs'
*Sfkda,j, .=K mlaId lr jd;d lrhs'

Ih lreKq meyeos,s lr oSug w;aje,la (


wefrdauel ixfhda.j, fnkaiSka j,fha ldnka mrudKqjlg yhsrcka

mrudKqjla fjkqjg -OH ldKavhla ne we;s ixfhda. *Sfkda, f,i ykajkq


,ef' we,afldfyd, yd *Sfkda, c,Sh djKj, my; olajd we;s f,i
>gkh f'
ROH + H2O F RO- + H3O+
C6H5OH + H2O F C6H5O- + H3O+
*Sfkda, we,afldfyd,j,g idfmalaI j wd,sl nka je h' bka woyia
jkafka by; olajd we;s *Sfkda,ays iu;=,s; ,laIHh jvd;a ol=Kq mig nr j
msysgk nj hs' fuhg fya;=j jkafka *Sfkda,aj,g idfmalaI j *Sfkdlaiaihs
whkfha ia:dhS;dj" we,afldfyd,hg idfmalaI j we,afldlaihs whkfha
ia:dhS;djg jvd je u hs' *Sfkdlaihs whkh jvd;a ia:dhS jkqfha tys we;s
RK wdfrdamKh im%hqla;;dj u`.ska iqrejd yeu fya;=fjks' t jeks
wdfrdamK iqrejd yeula we,afldlaihs whkfha is fkd f'
*Sfkda,j
a , by< wd,sl;dj my; ksoiqka u`.k
s a o ;yjqre f' we,afldfyd,hla

fidah iu. m%;sl%shd l<;a NaOH iu. m%;sls%hd fkdlrhs' kuq;a *Sfkda,a
fidah iu. fukau NaOH iu`. o m%;sl%shd lrhs'
2C6H5OH + 2Na 2C6H5O-Na+ + H2
C6H5OH + NaOH C6H5O-Na+ + H2O
*Sfkda,aj, ldnka mrudKq sp2 uqyqlrK wjia:df mj;sk neka yd fnkaiSka

j,fha
bf,lafg%dak j,dj iu`. Tlaiscka we;s lr .kakd im%hqla;;dj
yg.kakd oa;aj nkaOk iajNdjh ksid *Sfkda,aj, ldnka-Tlaiscka nkaOkh"
we,a f ldfyd,hl ldnka - Tla i s c ka nka O khg jvd fl h' t neka
we,afldfyd, fuka fkdj" *Sfkda, kshl
q ,
a f
s hd*s,l
s wdfoaY m%;l
s h
s% dj,g iyNd.s
fkd f'

126

fhda; bf.kq-b.eka l%shdldrl (


my; mCIKj,g isiqka fhduq lrjkak' *Sfkda,a iaj,amh ne.ska mCId k<j,g

f.k my; oelafjk mlaId is lrkak'


c,h 1 cm3 muK tl;= lr fydka fid,jd thg pH lvodis lene,a,laa

oukak'
fidah yhfrdlaihs djKh 1 cm3 muK tl;= lr fydka fid,jd

fojkqj ;kql HCl w,h 1 cm3 muK tl;= lrkak'


kslaIK igyka lr .kak'
by; mCIKj, ,;a ksCIK wkqj *Sfkda,a ms<sn| j t<eh yels ks.uk

idlPd lrkak'

127

ksmK
q ;dj 9

( Tlaiscka wvx.= ldnksl ixfhda.j, jHQyh yd .=K w;r


inkaO;d uYkh lrhs'

ksmqK;d ugu 9'3

( *Sfkda,aj, -OH ldKavh Bg inkaO fnkaiSka j,fhys


m%;sl%sh;dj flfrys we;s lrk n,mEu uYkh lrhs'

ld,fo

( 02 hs'

bf.kq M,

*Sfkda,aj, wdfoaY m%;sl%shdj, oS OH ldKavhg idfmalaI j wdfoaYlh f;d

^2"6& yd merd ^4& ia:dkj,g inkaO jk nj m%ldY lrhs'


*Ssfkd,ayS fnkaiSka j,h" fnkaiSkaj,g idfmalaI j bf,lafg%d*hs, flfrys

jvd;a il%sh nj meyeos,s lrhs'

Ih lreKq meyeos,s lr oSug w;aje,la (


*Sfkda,aj, Tlaiscka mrudKqj u; jQ tlir bf,lafg%dk hq.,a fnkaiSka

j,fha ia:dk.; u ksid tys j,h b,lafg%d*s,sl m%;sldrl flfrys


fnfyka il%sh we;' *Sfkda,aj, -OH ldKavh f;da" merd fhduqldrl
f' ^OH ldKavh f;da" merd fhduqldrl jkafka ukaoe hs meyeos,s lsu
wkjYH h'&
*Sfkda,aj, bf,lafg%da*s,sl wdfoaY m%;sls%hd fnkaiSkays wkqrEm m%;sl%shdj,g

wdod< ;;a;aj iu`. iei|Sfuka *Sfkda,ays fnkaiSka j,h bf,lafg%d*hs,


flfrys jvd;a il%sh we;s nj meyeos,s f' my; ksoiqka i,lkak'
^i& fn%daka hr iu`. laIKsl j m%;sl%shd lr 2"4"6-g%hsfn%dafuda*Sfkda,a iq
wjlafIamh ,nd foa'
OH

OH
Br

Br

+ 3 Br2

+ 3HBr
Br
2"4"6-g%hsfn%dafud*Sfkda,a

^ii& *Sfkda,a khsfrdlrKh i|yd ;kql HNO3 muKla jqjo m%udKj;a f'
OH

OH

OH

;kql HNO3
20 0C

NO 2
+
NO 2

fhda; bf.kq - b.eka ls%hdldrl (

*Sfkda,a iu. my; mrSlaId is lr ksCIK ,nd.ekSug isiqka fhduq lrkak'


fn%daka hr 1 cm3 la muK mCId k,hlg f.k thg *Sfkda,a iaMlhla
^fyda x folla muK& tl;= lsu'
128

ksmK
q ;dj 9

( Tlaiscka wvx.= ldnksl ixfhda.j, jHQyh yd .=K w;r


inkaO;d uYkh lrhs'

ksmqK;dj ugu 9'4

( we,ayhsv iy lSfgdakj, m%;sl%shd u.ska fmkakq flfrk


>C=O nkaOkfha O%eh iajNdjh iy wix;Dma; iajNdjh
uYkh lrhs'

ld,fo

( 08 hs'

bf.kq M,

ldnks,a ldKavfha O%eh iajNdjh iy wix;Dma; iajNdjh ksid we,ayhsvj,g

iy lSfgdakj,g ,dlaIKsl jkafka kshqla,sfhd*s,sl wdl,k m%;sl%shd nj


meyeos,s lrhs'
kshqla,sfhd*s,sl wdl,k m%;sl%shdj,g ksoiqka jk m%;sl%shd lsysmhl hka;%K
bosm;a lrhs'
lSfgdakj,g idfmalaI j we,ayhsv b;d myiqfjka TlaislrKh f .=Kh
tajd tlsfkl fjka lr ykd .ekSug fhdod .kshs'
we,ayhsv iy lSfgdakj, .=K mCId lr jd;d lrhs'

Ih lreKq meyeos,s lr oSug w;aje,la (


we,ayhsv yd lSfgdakj,g HCN wdl,kfha hka;%Kh

fuu m%;sl%shdj is lrkq ,nkafka ldnks,a ixfhda.h yd c,Sh fidah


ihkh djK Y%Khlg ;kql Lksc w,hla tl;= lsfuks'

fuys CN- whkh kshqla,sfhd*hs,h f,i m%;sls%hd lrhs'


OH

O
R

HCN

R
H
H

R
O-

O
C

CN

CN

OH
H H

CH 3

H
H

CN -

CN
ihfkdyhsk
% a
Cyanohydrin

.S%kd m%;sldrlh ^RMgX& iu. m%;sls%hdf hka;%Kh


OH

O
CH 3

(i) RMgBr h<s B;r

C
CH 3

OMgBr
CH3

CH 3
R - MgBr

CH3

O
CH3

CH3

^ii& H+/H2O

129

CH3

OH
H+/H2O

CH3

C
R

CH3

f% m%;sldrlh ^2"4-DNP) iu`. m%;sl%shdf hka;%Kh


(i)

kshqla,sfhd*s,sl wdl,kh

..

..
NH - NH2

R
C =O +

NO 2

lSfgdak
(ii)

NO 2

OH

NO 2

NO 2

2"4-vhskhsfrd*Skhs,ayhsriska
^2"4-DNP&

c,kh
by; w;rueos M,h iEKq .i u c,kh wjika M,h jk
2"4-vhskhsfrd*Skhs,ayhsrfidak ,ef'
NO 2

OH
R

C = N NH

NO 2

NO 2

NO 2
2"4-vhskhsfrd*Skhs,y
a hsrfidak
^;o ly fyda ;e,s mdg wjlafIamhla&

fuu m%;s%ls%hdj we,ayhsv iy lSfgdak fjk;a ixfhda.j,ska fjka lr ykd


.ekSf mlaIdjla f,i fhdod .efka'
Tlaiy
s rKh
(i) LiAlH4 fyda NaBH4 u.ska

TlaisyrKh
fuys oS we,ayhsv yd lSfgdak we,afldfyd, njg TlaisyrKh f'
(i) LiAlH4/h<s

C=O
(ii) H2O/ H

R
R
C=O

B;r

C
R

NaBH4 /fu;fkda,a

H
R

R
(ii)

OH

OH

u.ska TlaisyrKh ^laf,ukaika TlaisyrKh&


fuys we,ayhsv iy lSfgdak wkqrEm yhsfrdldnk njg TlaisyrKh
l< yels h'

Zn(Hg) $id'HCl

R
C=O

Zn(Hg) $id'HCl

C
H

130

we,ayhsv TlaislrKh

^i& fgd,ka m%;sldrlh u.ska TlaislrKh


c,Sh is,j
a khsf djKhlg ;kql fidah yhsfrdlaihs x lsym
s hla
tla lsfuka ,efnk is,aj yhsfrdlaihs wjlafCIamhg ;kql wefudaksh
yhsfrdlaihs tla lsfuka fgd,ka m%;sldrlh- [ Ag (NH3) 2]+ idokq ,nhs'
O

R
+

C = O + 2[ Ag (NH3) 2] + 3OH

+ 2Ag + 4NH3 + 2H2O


O oS
legm;

fgd,ka m%;sldrlh u.ska TlaislrKh fyj;a legm;a mlaIdj we,ayhsv


yd lSfgdak tlsfklska fjka lr ykd .ekSu i|yd fhdod .efka'
^ii& f*a,sx djKh u`.ska TlaislrKh
Ndial lshqmala gdgf djKhla f*a,sx m%;sldrlh f,i ye|skaf' fuh
;o ks,a meye;s c,Sh djKhls' we,ayhsvhlska ka lsym
s hla fuu m%;l
s drlhg
tl;= lr r;a lsf oS djKfha ks,a meyeh l%ufhka ke;s .fvd,a r;= mdg
lshqmaria Tlaihs wjfCIamh we;s f'
O

R
C = O + f*a,sx djKh

Cu 2O

+R

.fvd,a r;=
wjfCIamh

+ 3H2O

f*a,sx djKh u`.ska o we,ayhsv yd lSfgdak tlsfkl fjkalr ykd.; yels h'
(iii)

wd,sl fmdgeish vhsfl%df ke;fyd;a wd,sl fyda Ndial fmdgEish


m'uex.fka hk Tlaisldrl u`.ska we,ayhsv ldfndlais,sla w, njg
TlaislrKh f'
R
C=O

H+/KMnO4

O
R

+ Mn2+

C
OH

H
R
C=O

H+/K2Cr2O7

O
R

+ Cr3+

C
OH

we,ayhsv yuqf H+/KMnO4 djKfha o meyeh wjK f' H+/K2Cr2O7 jKfha


;e,s meyeh fld< meyehg yef' fuu m%;sldrl u`.ska o we,ayhsv yd
lSfgdak tlsfklska fjka lr ykd.; yels h'

fhda; bf.kq-b.eka l%shdldrl (


O we,ayhsv yd lSfgdak isiq lKavdhj,g mjrd tajd Ih ksfoaYfha

i|yka m%;sldrl iu. m%;sl%shd lr idok ldnksl ixfhda.j, jHQy ,shd


oelaug fhduq lrkak'
we,ayhsv TlaislrKh jk ;;a;aj yuqf lSfgdak TlaislrKh fkdjk nj
ixikaokd;aul j fmkajd fokak'
we,ayhsv iy lSfgdak tlsfkl fjka lr ykd .ekSf mCId is lrkak'
131

ksmK
q ;dj 9

( Tlaiscka wvx.= ldnksl ixfhda.j, jHQyh yd .=K w;r


inkaO;d uYkh lrhs'

ksmqK;d ugu 9'5

( iajhx ix>kk m%;sls% hd u.ska fmkakq flfrk mrs


we,ayhsv yd lSfgdakj,
.ksh's

ld,fo

bf.kq M,

ia:dkfhys m%;sls%h;dj ykd

04 hs'

ldnks,a ixfhda.j,

ia:dkfha m%;sls%hdYS,s;ajh W; WodyrK weiqfrka


fmkajd fohs'
fidah yhsfrdlaihs" weisge,ayhs yd weisfgdaka islrk ix>kk
m%;sls%hd bm;a lrhs'

Ih lreKq meyeos,s lr oSug w;aje,la (


we,ayhsv yd lSfgdakj, C = O ldKavfha O%elrKh ksid thg hdno
ldnka mrudKqj, we;s C - H nkaOk n, f,i O%elrKh fjhs' tksid tu

yhsrcka mrudKq n, wd,sl iajNdjhla w;alr .kshs' ta wkqj laIdr yuqf


we,a*d yhsrcka bj; ldwekdhk iEug keUqre f'
H

>

+ OH- R

>

+ H2O

>

>

by; ldwekdhkh" whkSlrKh fkdjQ we,ayhsv wKqjl ldnks,a ldnka


mrudKqjg kshqla,sfhd*hs,hla f,i myr fohs' ta wkqj
yhsrcka iys;
we,ayhsv yd lSfgdak iajhx ix>kk m%;sl%shdjg Ndck f'
ksoiqkweisge,ayhs c,Sh NaOH yuqf m%;sls%hdj

.. '

HO
.. '

C = O

C = O + H2 O

H
O-

H
O
CH 3

CH2

C =O

CH3

CH

H
CH2

C = O

H
OCH3

CH

OH

H
CH2

CH3

C = O + H2O

CH

H
CH2

we,afvda,a
132

C = O + OH

by; oS ,enqKq wdl,k M, myiqfj


weisfgdaka ix>kkh

2CH3

CH 3

OH

CH 3

NaOH(aq)

CH3

C = O

CH2

C = O

CH 3

by; oS ,o wdl,k M, myiqfjka c,khg ,la f'


ksoiqka (OH

H
H $
+

CH3

CH

CH2

OH
CH3

CH 3
CH2

CH3

C = O

CH

CH

C = O

CH3

H+ $

CH3

C = O

+ H2O

CH 3

C = O + H2O

CH

CH3

fhda; bf.kq-b.eka l%shdldrl (

yhsrcka we;s we,ayhsv iy lSfgdak my; tajdhska f;aug isiqka fhduq


lrkak' ta wkqj iajhx ix>kkhg iyNd.sjk we,ayhsv iy lSfgdak fudkjd
oehs f;aug;a" ix>kk M, ,shd oelaug;a isiqka fhduq lrkak'
H

CH3 C

C = O ,

CH3 CH2

H
C = O,

CH3 H
CH3

C = O ,

CH3

CH 3

C = O,

C = O ,

133

C = O,

CH3 CH2

ksmK
q ;dj 9

( Tlaiscka wvx.= ldnksl ixfhda.j, jHQyh yd .=K w;r


inkaO;d uYkh lrhs'

ksmqK;d ugu 9'6

( Tlaic
s ka wvx.= fjk;a ldnksl ixfhda. iu`. ldfndlai,
s l
s a
w,j, jHQyh iy .=K ixikaokh lrhs'

ld,fo

bf.kq M,

06 hs'

ldfndlais,sla w,j, jHQyh wkqj mj;sk wka;-wKql nkaOk yd tajdfha

fN!;sl .=K w;r we;s inkaO;d bm;a lrhs'


ldfndlais,sla ldKavfha ^-COOH& m%;sls%hd rgdj ldfndks,a ixfhda.j,
C Oiy *Ssfkda,a iy we,afldfyd,j, -OH ldKavh iu`. ixikaokh lrhs'
Na, NaOH, NaHCO3 iy Na2CO3 iu`. olajk m%;sl%shd weiqfrka ldfndlais,sla
w," we,afldfyd, iy *sfkda,aj, wd,sl .=K ixikaokh lrhs'"
O-H nkaOkh iy C-O nkaOkh u is jk m%;sls%hd i|yd WodyrK bm;a
lrhs'
ldfndlais,sla w,j, .=K yd m%;sl%shd mlaId lr jd;d lrhs'

Ih lreKq meyeos,s lr oSug w;aje,la (


ldfndlai,
s l
s a w,j, lsh
% dld ldKavh ldfndlai,
s a ldKavh f' ldfndlai,
s a

ldKavfhys ldnks,a ldKavhl=;a tu ldnka mrudKqjg inkaO jQ yhsfrdlai,


s a
ldKavhl=;a we;'
R

ldfndlais,a ldKavh O%eh ls%hdld ldKavhla f' C = O yd O - H ldKavj,

O%elrKh fya;=fjka wka;-wKql yhsrcka nkaOk idohs' iudk idfmaCI


wKql ialkaO iys; we,ayhsvj,g yd lSfgdakj,g idfmaCI j ldfndlais,sla
w,j, ;dmdxl by< f'
ldfndlais,sla w, wKq hq.,a f,i yhsrcka nkaOkj,ska ne oawjhjl
iEf yelshdj o ldfndlais,sla w,j, ;dmdxl by< w.hla .ekSug fya;=
f' ldfndlais,sla w, oawjhjl jHQy f,i yhsrcka nkaOkj,ska ne
mj;sk wdldrh my; rEmfha oelaf'

134

ldfndlais,sla w,j, m%;sl%shd


O - H nkaOkh fuka isjk m%;sls%hd
R - COO Na+ + 1/2 H2
RCOO Na+ + H2O
RCOO Na+ + CO2 + H2O

RCOOH + Na
RCOOH + NaOH
RCOOH + NaHCO3

we,afldfyd," *Sfkda, yd ldfndlais,sla w, fidah" fidah


yhsfrdlaihs yd fidah nhsldnfka iu`. olajk m%;sl%shd
ixikaokd;aul j my; j.=f oelaf'
ixfhda.h

iu`.

m%;sls%hd lr
m%;sls%hd lr
fidah *Sfka
fidah *Sfka
idoka H2 msg lrhs' idoka NaOH
djKh ;=< h f'

OH

m%;sls%hd lr

m%;sls%hd lr

RCOO Na +
idoka H2 msg lrhs'

C
O -H

NaHCO3

djKh iu`.

m%;sls%hd lr
R -O Na+ idoka H2 m%;sl%shdjla ke;'
msg lrhs'

R - OH

NaOH djKh

Na f,dayh iu`.

m%;sls%hdjla
ke;'
m%;sls%hdjla
ke;'

m%;sls%hd lr

RCOO Na
idoka NaOH

RCOO Na +
idoka CO2

djKh ;=< h f'

jdhqj uqod yhs'

by; ixfhda. NaHCO3 iu`. m%;sl%shd lrk

wdldrhgu Na2CO3 iu`. o


m%;sls%hd lrhs'
we,afldfyd," *Sfkda, yd ldfndlai,
s l
s a w,j, wd,sl m%n,;d my; i|yka
m p,kh f'

we,afldfyd, < *Sfkda, < ldfndlais,sla w,


ldfndlais,sla w, c,Sh djKhl oS my; iu;=,s;;djg t<ef'
O

O
R

OH

+ H+

by; iu;=,s;fha iu;=,s;;d ,laIHh *Sfkda, we;s lr .kakd wkqrEm


iu;=,s;;djg idfmalaI j jvd;a ol=Kq mig nr j msysghs' fuhg fya;=j
jkafka ldfndlai,
s l
s a w,j,g idfmalI
a j ldfndlaif
s ,a whkfha ia:dhS;dj"
*S f kda , a j ,g idfma l a I j *S f ka whkfha ia : dhS ; djg jvd jeuhs '
ldfndlaisf,a whkh my; oelafjk jHQyj, im%hqla; uqyquls'
O

O
R

C
O

C
O

135

ldfndlais,sla whkh jvd;a ia:dhS jkqfha tys im%hqla; jHQy *Sfka whkfha
im%hqla;j,g jvd ia:dhS jk neks' fuu ia:dhS;djg fya;=jkqfha ldfndlaisf,a
whkfha im%hqla; jHqyj, RK wdfrdamKh by< oHq;a RK;djlska hq;= Tlaiscka
mrudKq u; mej;Suhs'
C - O nkaOkh fuka isjk m%;sls%hd
PCl3/ PCl5 iu`.

OH

PCl3

Cl

OH

+ H3PO3

Cl

C
PCl5

+ POCl3 + HCl

we,afldfyd, iu`.
O
CH3

C
OH

+ C2H5OH

H+

O
CH3

+ H2O

C
O-C 2H 5

ldfndlais,sla w, LiAlH4 u`.ska TlaisyrKh

ldfndlais,sla w, b;d m%n, Tlaisydrlhla jk LiAlH4 u.ska TlaisyrKfhka


we,afldfyd, ,nd fok w;r NaBH4 u`.ska TlaisyrKh fkdf'
O
CH3 CH2

LiAlH4

CH3

CH2 CH2

OH

O-H

fhda; bf.kq-b.eka l%shdldrl (


ldfndlais,sla ldKavfha nkaOk iajNdjh meye,s lr t u.ska ldfndlais,sla

w,j, fN!;sl .=K wkdjrKh lsu i|yd idlPdjla fufyhjkak'

136

ksmK
q ;dj 9

( Tlaiscka wvx.= ldnksl ixfhda.j, jHqyh yd .=K w;r


inkaO;d uYkh lrhs'

ksmqK;d ugu 9'7

( w, jHq;amkakj, ,dlaIKsl m%;sl%shd uYkh lrhs'

ld,fo

bf.kq M,

03 hs'

w, jHq;amkakj, ,dlaIKsl m%;sl%shd jkafka kshqla,sfhd*s,sl wdfoaY m%;sl%shd

nj m%ldY lrhs'
w, laf,darhsvj, ,dlaIKsl m%;sls%hd i|yd ksoiqka ,shd olajhs'
tiagrj, ,dlaIKsl m%;sls%hd i|yd ksoiqka ,shd olajhs'
tauhsvj, ,dlaIKsl m%;sl%shd i|yd ksoiqka ,shd olajhs'

Ih lreKq meyeos,s lr oSug w;aje,la

w, laf,darhsj, m%;sls%hd
^i& fidah yhsfrdlaihs iu`. m%;sls%hdj
w, laf,darhs NaOH iu`. m%;sl%shd jQ g wkqrEm ldfndlais,sla w,h
iEfoa' fuh m%;sl%shd udOHfha oS ldfndlaisf,a ,jkh jYfhka mj;S'
O
R

NaOH

O
R

NaOH

OH

Cl

O Na+

m%;sl%shdf hka;%Kh
OO
R

NaOH

O
R

Cl

OH

Cl
-OH

+ Cl-

OH-

OH

O
C

O-

^ii& c,h iu`. m%;sls%hdj

w, laf,darhs c,h iu`. m%;sl%shdlr wkqrEm ldfndlais,sla w,h idohs'


O
R

H 2O

Cl

OH

^iii& m%d:l wek iu. m%;sls%hdj


H

O
R

+ H

Cl

137

^iv& we,afldfyd, iu`. m%;sl%shdj

w, laf,darhsv" we,afldfyd, iu`. m%;sl%shd lr tiagr idohs'


O

O
R

+ C2H5-OH

Cl

O-C 2H 5

^v& *Sfkda,a iu`. m%;sl%shdj


OH
O
+
R C
Cl

O
C

NH3 iu`. m%;sl%shdj


w, laf,darhsv" wefudakshd iu`. m%;sls%hdlr tauhsv idohs'

^vi &

O
NH 3

Cl

tauhsv

NH 2

tiagrj, m%;sls%hd
^i& tiagr ;kql w, u.ska c,fokh wkqrEm ldfndlais,sla w,h iy
we,afldfyd,h ,nd fohs'
O
R

H20

O
R

+ C2H5OH

OC 2H 5

OH

^ii& tiagr c,Sh NaOH iu`. m%;l


s h
%s d jQ g we,afldfyd,h iy wkqrEm ldfndlai,
s l
s a

w,fha fidah ,jKh idohs'


O
R

O
NaOH

OC 2H 5

CH 3

+ C2H5OH
O Na +
-

tauhsvj, m%;sls%hdj
^i& NaOH iu`.
tauhsv c,Sh NaOH djKhla iu`. WKqiq l<g NH3 msg lrka wkqrEm
ldfndlais,sla w,fha fidah ,jKh idohs'
O
R

c,Sh

NaOH

NH 2

O
R

+ NH3
O Na+

fhda; bf.kq-b.eka l%shdldrl (


w, laf,darhsv" tiagr yd tauhsvj, ,dlaIKsl m%;sl%shd isiq lKavdhj,g

mjrd tajd wOHhkh lsug fhduq lrkak'

138

ksmK
q ;dj 10

( khsrcka wvx.= ldnksl ixfhda.j, jHQyh yd .=K w;r


inkaO;d uYkh lrhs'

ksmqK;dj ugu 10'1

( ,dlaIKsl m%;l
s h
%s d iy .=K weiqrk
s a wek iy weks,k
S a ms<n
s |
Yaf,aIKfha fhfohs'

ld,fo

( 06 hs'

bf.kq M,

we,als,a wekj, m%fNao ykd .kshs'


m%d:l wekj, m%;sls%hd yodrhs'

Ih lreKq meyeos,s lr oSug w;aje,la (


wefudakshdj, yhsrcka mrudKq fjkqjg we,als,a fyda we,a ldKav inkaO

we;s ixfhda. wek jYfhkaa ye|skah yels h' wek" m%d:l" oa;Shsl yd
;D;Shsl jYfhka j. lrkq ,ef' we,als,a fya,hsv yd we,afldfyd, fuka
fkdj" wek j.SlrKh flfrkqfha khsrcka mrudKqjg inkaO we;s
we,als,a fyda we,a ldKav ixLHdj wkqjhs' wefudakshdj, yhsrcka mrudKq
;=fkka tlla fjkqjg we,als,a fyda we,a ldKavhla inkaO we;s ixfhda.
m%d:l wek f,i ye|skf
a ' wefudakh
s dj, yhsrcka mrudKq folla fjkqjg
we,als,a fyda we,a ldKav folla inkaO we;s ixfhda. oa;sShsl wek
f,i o yhsrcka mrudKq ;=k fjkqjg we,als,a fyda we,a ldKav ;=kla
inkaO we;s ixfhda. ;D;Shsl wek f,i o ye|skaf'
ksoiqka (
CH3NH2
CH3 N CH3
CH3 N CH3
CH3

H
m%d:l wek

oa;Shsl wek

;D;Shsl wek

khsrcka mrudKqjg wju jYfhka tla we,a ldKavhlaj;a inkaO we;s


ixfhda. we,a wek f,i ye|skaf'
NH2
weks,k
S a

wekj, khsrcka mrudKqj u; we;s tlir bf,lafg%dak hq.auh fya;=fldg

f.k wek kshqla,sfhda*hs, f,i l%shd lrhs' m%d:l wek kshqla,sfhd*hs,


f,i O m%;sldrl iu`. olajk m%;s%lshd lsysmhla my; oelaf'
i& w, laf,darhsv iu`.
O
R

NH2 + R/

R/

COCl

NH

ii& we,ayhsv yd lSfgdak iu.


O
R

NH2

+ R/

C
139

R/
R

H + H2O

by; oelafjk m%;sl%shdj f% m%;sldrlh iu`. we,ayhsv yd lSfgdak


olajk m%;sl%shdjg wkqrEm f'
(iii& we,alhs,a fya,hsv iu`.

fufia iEfok oa;Shsl wek we,als,a fya,hsv iu`. m%;sl%shd lrka


;D;Shsl wek yd pd;=:; we,als,a wefudaksh ,jK ,nd fohs'

f wkqj by; m%;sl%shdf oS M, Y%Khla ,ef'


^khsria w,& iu`.

(iv)
R-NH2

we,als,a
vhfidaksh
laf,darhs

we,als,a vhfidaksh laf,darhs wia:dhS neka we,afldfyd,h


njg myiqfjka m;af'

fhda; bf.kq-b.eka l%shdldrl (


fok ,o wKql iQ;%hla i|yd mej;sh yels we,als,a wekj, jHQy bm;a

lsug isiqkag mjrkak'


m%d:l wekj, m%;sls%hd idlPd lrkak'

140

ksmK
q ;dj 10

( khsrcka wvx.= ldnksl ixfhda.j, jHQyh yd .=K w;r


inkaO;d uYkh lrhs'

ksmqK;d ugu 10'2

( fjk;a ldnksl ixfhda. iu`. wekj, Ndial;dj ii|hs'

ld,fo

( 05 hs'

bf.kq M,

we,s*el wekj, iy weks,Skaj, Ndial;dj ii|hs'


tauhsvj, iy wekj, Ndial;dj ii|hs'

Ih lreKq meyeos,s lr oSug w;aje,la (


;kql LKsc w, u`.ska wek tajdfha ,jK njg mj;kh lrhs' fuu

,jK c,Sh yhsfrdlais,a whk iu`. m%;sl%shd lr kej;;a wekh ksoyia f'
t neka wek c,hg jvd Ndial jk w;r" yhsfrdlais,a whkhg jvd wvq
Ndial;djlska hqla; nj meyeos,s f'
RNH 2 +H 3 O +
RNH 3 + +H 2 O
RNH 3 + +OH -
RNH 2 +H 2 O
wek" we,afldfyd,j,g jvd Ndial f'

R-OH + H+ ROH2+ we,als,a Tlafidaksh whkh


R-NH2 + H+ RNH3+ we,als,a wefudaksh whkh
Tlaisckaj,g jvd khsrckays oHq;aRK;dj wvq neka tlir bf,lafg%dak
hq.,la m%odkh lsug je keUqrejla olajhs' t k wekhlg idfmalaI j
we,al,
s a wefudakh
s whkfha ia:dhS;dj" we,afldfyd,hlg idfmalI
a j we,al,
s a
Tla f ida k s h whkfha ia : dhS ; djg jvd je h' fuhg fya ; = j jkq f ha
oHq;aRK;dfjka wvq mrudKqjlg Ok wdfrdamKhla jvd myiqfjka oeh
yelsu hs'
weks,Skaj,g jvd m%d:l we,s*el wekj, Ndial;dj je h'

weks,Skays khsrcka u; jQ tlir bf,lafg%dak hq.,h im%hqla;;dj u`.ska


wefrdauel j,h iu`. ia:dk.; we;s neka fm%dafgdakhlg ,nd oSu
myiqfjka is fkdu weks,Skaj, wvq Ndial;djg fya;=f'

141

wekj,g jvd weuhsvj, Ndial;dj wvq h' ukaoh;a" weuhsv ldKavfha

khsrcka u; we;s bf,lafg%dk


a hq., im%hl
q ;
a ;dj u`.k
s a ldfndkhs,a ldKavh
iu`. ia:dk.; mej;Suhs'

O-

O
R C

R C
NH2

N+H2

Tlaic
s kaj, wl oHq;R
a K;dj ksid wefrdauel wekj,g o jvd weuhsvj,
Ndial;dj wvq h'

fhda; bf.kq-b.eka l%shdldrl (


we,afldfyd," wek" weks,Ska yd weuhsvj, Tlaiscka yd khsrcka mrudKqj, u;

we;s tlir bf,lafg%dk


a hq.u
a odhl lsug we;s yelshdj wkqidrfhka tu ixfhda.j,
Ndial;dj ixikaokd;aul j meyeos,s lrkak'

142

ksmK
q ;dj 10

( khsrcka wvx.= ldnksl ixfhda.j, jHQyh yd .=K w;r


inkaO;d uYkh lrhs'

ksmqK;d ugu 10'3

( vhfidaksh ,jKj, m%;sl%shd uYkh lrhs'

ld,fo

( 05 hs'

bf.kq M,
(
vhfidaksh ,jKh ksmojd .kakd wdldrh ia;r lrhs'
vhfidaksh ldKavh c,h" H3PO2, CuCl, CuCN, CuBr yd KI iu`. islrk
m%;sia:dmk m%;sls%hd ,shd olajhs'
vhfidaksh ,jKh bf,lafrd*hs,hla f,i yeisfrk m%;sls%hd i|yd
ksoiqka ,shd olajhs'
Ih lreKq meyeos,s lr oSug w;aje,la (
weks,Ska khsria w,h iu`. m%;sl%shd lr *Sfkda,a ,nd foa'
OH

NH2
NaNO2 /HCl

+ N2 + HCl

wefrdauel vhfidaksh ,jKh we,s*el vhfidaksh ,jKhg jvd ia:dhS


f'
t neka fuu m%;l
s h
s% dj my< WIaK;ajhkays oS is l< g wefrdauel vhfidakh
s
,jKh *Sfkda,h njg m;au j<ld,sh yels h'
NH2
NaNO2 /HCl
(0 - 5) 0C

vhfidaksh ldKavh is lrk m%;sia:dmk m%;sl%shd

- c,h iu`.
OH
H2O/

- CuCl iu`.

+ N2 + HCl
Cl

CuCl/ HCl

- CuBr iu`.

N +2 Cl -

+ N2
Br

CuBr/HBr

143

+ N2

- KI iu`.
KI

+ N2

- CuCN iu`.

CN
CuCN/KCN

+ N2

- yhsfmdfmdiamria w,h iu`.


H3PO2

+ N2 + H3PO3 + H+

H2 O

vhfidaksh ,jKh bf,lafg%d*hs,hla f,i m%;sls%hd lrkq ,nk

m%;sls%hd
vhfidaksh ,jKh *Sfkda,a iu`. r;= jKhlska hqla; jk ixfhda.hla
o -kemaf;da,a iu`. ;e,s jKhlska hqla; ixfhda.hla o ,nd foa'
OH
/ NaOH
N=N

HO

r;=
OH
/ NaOH

HO
N=N

;e,s

fhda; bf.kq-b.eka l%shdldrl (


wek" we,afldfyd," weks,Ska yd weuhsvj, ir, jHQy we|Sug isiqkag Wmfoia

fokak'
tu ixfhda.j, khsrcka mrudKq i;= tlir bf,lafg%dak hq.au odhl lsug we;s

yelshdj wkqidrfhka f ixfhda.j, Ndial;dj ixikaokd;aul j meyeos,s lrkak'

144

mdi, mok lr.;a ;lafiarelrKh - ye|skau


bf.kqu-b.ekau iy we.hSu wOHdmk l%shdj,sfha jeo.;a ixrpl ;=kla nj;a bf.kqfuys
iy b.ekafuys m%.;sh oek.ekSu msKsi we.hSu fhdod .;hq;= nj;a iEu .=rejrhl= iska
u o; hq;= meyeos,s lreKls' tajd wfkHdakH n,mEfuka hq;= j l%shd lrk nj;a tfiau
tlsfkflys ixjOkh flfrys tu ixrpl n,mdk nj;a tfia u tlsfkflys ixjOkh
flfrys tu ixrpl n,mdk nj;a .=rejre oks;s' ika;;sl ^ksrka;rfhka isjk& we.hS
uq,Ou wkqj we.hSu ish hq;af;a bf.kSu yd b.ekau flfrk w;r;=r oSh' fuh
bf.kq-b.eka l%shdj,sh wdrNfha oS fyda ueo oS fyda w. oS fyda hk kEu wjia:djl
oS ish yels nj f;are .ekSu .=rejrhl=g wjYH h' tf,i ;u isiqkaf.a bf.kq m%.;sh
we.hSug wfmalaId lrk .=rejrhl= bf.kqu" b.ekau iy we.hSu ms<sn| ixOdkd;aul
ie,eiaula fhdod.; hq;= fjhs'
mdi, mok lr.;a we.hS jevms<sfj, yq Nd. l%uhla fyda mlaIK meje;aula fyda
fkdf' th ykajkq ,nkafka isiqkaf.a bf.kSu;a" .=rejrekaf.a b.ekau;a je oshqKq
lsu i|yd fhdod.kq ,nk ueosy;a ula jYfhks' fuh isiqkag mm j iska Tjqkaf.a
m%n,;d iy n,;d ykdf.k tajdg ms<sh fhdoka isiqkaf.a Wmu jOkh <d lr
.ekSug fhdod.; yels jevms<sfj,ls'
bf.kq-b.eka l%shdldrl ;=<ska wkdjrK l%shdj,shlg isiqka fhduq flfrk w;r"
.=rejrhd isik
q a w;r .ejfika Tjqka bgqlrk ldh kslaIKh lrka udf.damfoaYl;ajh
imhka lghq;= lsu mdi, mok lr.;a we.hS jevms<f
s j, l%h
s d;aul lsf oS wfmalI
a d
flf' fuys oS YsIHhd ksr;=re j we.hSug ,lah hq;= w;r" YsIH yelshd ixjOkh
wfmalaIs; wkaoka isjkafka oehs .=rejrhd iska ;yjqre lrkq ,eh hq;= fjhs'
bf.kSu iy b.ekau u.ska ish hq;af;a isiqkag ksis w;aoelS ,nd foka tajd isiqka
iska ksis mos w;am;a lr f.k ;sf oehs ;yjqre lr .ekSu h' ta i|yd ksis udf.damfoaYh
iemhSu h' we.hSf ^;lafiare lsf& fhoS isk .=rejrekag ;u isiqka i|yd fohdldrhl
udf.damfoaYl;ajh ,nd osh yels h' tu udf.damfoaY fmdf ykajkafka m%;sfmdaIKh
^Feedback& yd bos fmdaIKh ^Feed Forward& hkqfjks' isiqkaf.a n,;d yd fkdyelshd
wkdjrKh lr.;a g Tjqkaf.a bf.kq .eg u.yrjd .ekSug m%;sfmdaIKh;a isiq
yelshd iy m%n,;d ykd .;a g tu olaI;d je oshqKq lsug bos fmdaIKh;a ,nd oSu
.=re ldhh fjhs'
bf.kq-b.ekak
q l%h
s dj,sfhaa id:l;ajh i|yd mdGud,df wruqKq w;frka ljr wruqKq
ljr ugka idlaid;a l< yels jQfha oehs ykd .ekSu isiqkag wjYH fjhs' we.hS
jevms<f
s j, Tiafia isik
q a <.d lr .;a m%K;d ug ksYp
a h lsu f wkqj .=rejrekaf.ka
n,dfmdfrd;a;= jk w;r isiqka yd foumshka we;= fjk;a wod< mdYjj,g isiq m%.;sh
ms<sn| f;dr;=re ikaksfokh lsug .=rejreka fhduqh hq;= h' f i|yd fhdod.; yels
fyd| u l%uh jkafka ika;;sl j isiqka we.hSug md;% lsug bv m%ia:d i,ik mdi,
mok lr.;a we.hS l%uhhs'
hf:dala; wruqK iys; j l%shd lrk .=rejreka iska ;u b.ekakq l%shdj,sh;a isiqkaf.a
x

145

bf.kq l%shdj,sh;a jvd;a ldhlaIu lsu msKsi jvd fyd| ldhlaIu;dfjka hqla;
bf.kq" b.ekakq iy we.hS l%u fhdod .; hq;= fjhs' f inkaOfhka isiqkag iy
.=rejrekag fhdod .; yels m%fY ms<sn| m%fNao lsysmhla u;= oelafjhs' fjd fndfyda
l,l isg .=rejreka fj; Nd. fomd;fka;=j iska o cd;sl wOHdmk wdh;kh iska
o f;dr;=re imdokh lrk ,o l%ufo fjhs' tfyhska tajd inkaOfhka mdi,a moaO;sfha
.=rejreka fyd|ska oekqj;a we;ehs wfmalaId flf' tu m%fNao fufiah(
01' mejre
02' jHdmD;s
03' ilaIK
04' .fIK
05' kslaIK
06' m%oYk$ bosm;a lsu
07' lafIa;% pdld
08' fl ,s; mlaIK
09' jHQy.; rpkd
10' jD; .%ka: mlaIK
11' ksudKd;aul l%shdldrl
12' Y%jK mlaIK
13' m%dfhda.sl l%shdldrl
14' l:kh
15' iaj ksudK
16' lKavdh l%shdldr
17' ixl,am is;shu
18' oa;aj ck,
19' ;a;s mqj;am;a
20' m%Yak pdrd;aul jevigyka
21' m%Yak yd ms<s;=re fmd;a
22' jdo
23' idlPd uKav,
24' iuka;K
%
25' laIKsl l:d
26' N+ld rx.k
ykajd oS we;s fuu bf.kq" b.ekakq iy we.hS l%u iEu tllau iEu Ihhla
inkaOfhka ieu Ihh tallhgu fhdod .; hq;= hehs wfmalaId fkdflfrhs' ;u
Ihhg" Ih tallhg .e<fmk m%fNaohla f;dard .ekSug .=rejreka oekqj;a h hq;=h; j.
n,d .; hq;= h'
fuu .=re udf.damfoaY ix.%yj, .=rejrekag ;u isiqkaf.a bf.kq m%.;sh ;lafiare lsu
i|yd fhdod .; yels bf.kq-b.ekakq yd we.hS m%fNao ms<sn| i|ykla ;sf' tajd
.=rejreka iska iqiq mos ;u mka;sfha isiqkaf.a m%.;sh ;lafiare lsu msKsi fhdod .;
hq;= fjhs' tajd Nd; fkdfldg u. yeu isiqkag ;u Ydia;%sh yelshd fuka u wdfoksl
.;s ,laIK;a ufkdapd,l olaI;d;a ms<sn| jOkhla <.d lr .ekSu;a m%oYkh lsu;a
ms<sn| wvqmdvq we;s lrjhs'

xi 146

bf.kq b.eka ls%hdj,sh > lsu


1'0 we.hS wjia:dj

jdrh 1" WmlrKh 01

2'0 wdjrKh lrk ksmqK;d ug (

1'1 isg 1'5 olajd

3'0 wdjrKh lrk ikaOdrh


fyda

Wm mrudKql wxY= wkdjrKh lr .ekSf


uQ,jH j.SlrKfha fyda b;sydih

4'0 WmlrKfha iajNdjh

idys;H uYkh

5'0 WmlrKfha wruqKq

( O ikaksfok udOH Nd;fhka bf.kq


b.ekau i|yd yqrej ,nd u'
oHd{hskaf.a ldh Ndrh meiiqug
,lalsug fhduq lsu'

1'0 we.hS wjia:dj

jdrh 1" WmlrKh 02

2'0 wdjrKh lrk ksmqK;d ug (

1'4

3'0 wdjrKh lrk ikaOdrh

Ih ksfoaYfha wod< ikaOdrh

4'0 WmlrKfha iajNdjh

m%Yak yd ms<s;=re fmd;a

5'0 WmlrKfha wruqKq

1'0 we.hS wjia:dj

( O ikaksfok udOH Nd;fhka bf.kq


b.ekau i|yd yqrej ,nd u'
ksmqK;d ugug wod< ikaOdrh ms<sn| oekqu"
wjfndaOh yd Nd;h by< kexu'

jdrh 1" WmlrKh 03

2'0 wdjrKh lrk ksmqK;d ug (

1'6

3'0 wdjrKh lrk ikaOdrh

Ih ksfoaYfha wod< ikaOdrh

4'0 WmlrKfha iajNdjh

ixl,am is;sh

5'0 WmlrKfha wruqKq

( m%d:l wdlIK n, j.SlrKh ms<sn|


oekqu yd wjfndaOh je hqKq lsu'

147

1'0 we.hS wjia:dj

jdrh 1" WmlrKh 04

2'0 wdjrKh lrk ksmqK;d ug (

1'7

3'0 wdjrKh lrk ikaOdrh

Ih ksfoaYfha wod< ikaOdrh

4'0 WmlrKfha iajNdjh

isiq ksudK m%oYkh

5'0 WmlrKfha wruqKq

( ia jHQy yd ixhqc;d ljp bf,lafg%dak


hq.,a lIKjdoh weiqfrka wKqj, yev
mqfrdal:kh lr iqiq jH f;dard .kska
tajdfha wdlD;s ksudKh lsu'

1'0 we.hS wjia:dj

jdrh 1" WmlrKh 05

2'0 wdjrKh lrk ksmqK;d ug (

2'1 isg 2'5 olajd

3'0 wdjrKh lrk ikaOdrh

Ih ksfoaYfha wod< ikaOdrh

4'0 WmlrKfha iajNdjh

ridhksl .Kkh lsu

5'0 WmlrKfha wruqKq

1'0 we.hS wjia:dj

( wKq yd mrudKq inkaO fN!;sl rdYs fhdod


.kska ridhksl iq;% f.dv kexu'
Y%Kj, ixhq;s O wdldrj,ska m%ldY lsu'
wod< ksh; fhdod .kska rdidhksl
.Kkhka is lssu'
;=,s; ridhksl ilrK wdYS%; .Kkhka is
lsu
(

jdrh 2 WmlrKh 01

2'0 wdjrKh lrk ksmqK;d ug (

3'1 isg 3'5 olajd

3'0 wdjrKh lrk ikaOdrh

Ih ksfoaYhg wod< ikaOdrh

4'0 WmlrKfha iajNdjh

m%Yak pdrd;aul jevigyk

5'0 WmlrKfha wruqKq

( mod:fha wjia:d ms<sn|j yd fYaIfhka u


jdhq ms<sn| oekqu yd wjfndaOh je hqKq
lsu'
wNsfhda.d;aul m%Yak ilia lsf l=i,;d
,nd u'
m%Yak pdrd;aul jevigykla fufyhf
yelshdj ixjOkh lsu'

148

1'0 we.hS wjia:dj

( jdrh 2" WmlrKh 02

2'0 wdjrKh lrk ksmqK;d ug (

3'2 isg 3'3 olajd

3'0 wdjrKh lrk ikaOdrh

Ih ksfoaYfha wod< ikaOdrh

4'0 WmlrKfha iajNdjh

m%YAK iy ms<s;=re fmd;a

5'0 WmlrKfha wruqKq

( mrsmQK jdhq ilrKh weiqfrka jdhq ms<sn|


.Kkhla is lsf l=i,;d je hqKq lsu'

1'0 we.hS wjia:dj

( jdrh 2" WmlrKh 03

2'0 wdjrKh lrk ksmqK;d ug (

4'2 isg 4'3 olajd

3'0 wdjrKh lrk ikaOdrh

Ih ksfoaYfha wod< ikaOdrh

4'0 WmlrKfha iajNdjh

.Kkh ls

5'0 WmlrKfha wruqKq

( tka;e,ams rEm igyka yd ;dm ridhksl pl%


Nd;fhka O ls%hdj,s wdYS%; tka;e,ams
mhdi .Kkh lsf yelshdj je hqKq
lsu'
fndaka - ydn pl%h wdOdrfhka whksl
ixfhda.hl iu; W;amdok tka;e,amsh
.Kkh lsf yelshdj je hqKq lsu

1'0 we.hS wjia:dj

( jdrh 2" WmlrKh 04

2'0 wdjrKh lrk ksmqK;d ug (

5'2 isg 5'3 olajd

3'0 wdjrKh lrk ikaOdrh

Ih ksfoaYfha wod< ikaOdrh

4'0 WmlrKfha iajNdjh

m%dfhda.sl mCIK

5'0 WmlrKfha wruqKq

( s yd p f.dkqj,g wh;a uQ,jHj, ridhksl


m%;sls%hd" ixfhda.j, ;dm ia:dhSs;dj yd c,fha
jH;dj ms<sn| mCId lsf yelshdj ,ndu'
ridhk jH yd ridhkd.dr WmlrK Nd;h
ms<sn| l=i,;d ixjOkh lsu'

149

1'0 we.hS wjia:dj

jdrh 2" WmlrKh 05

2'0 wdjrKh lrk ksmqK;d ug (

5'6 isg 5'7 olajd

3'0 wdjrKh lrk ikaOdrh

Ih ksfoaYfha wod< ikaOdrh

4'0 WmlrKfha iajNdjh

m%dfhda.sl mCIK

5'0 WmlrKfha wruqKq

1'0 we.hS wjia:dj

( CrO42-, Cr2O72- yd MnO4-hk Tlais


wekdhkj, Tlaisldrl f,i yeisf
yelshdj mCId lsu'
ixlSK ixfhda.j, jKh flfrys n,mdk
idOl ksKh lsu'

jdrh 3" WmlrKh 01

2'0 wdjrKh lrk ksmqK;d ug (

6'1

3'0 wdjrKh lrk ikaOdrh

Ih ksfoaYfha wod< ikaOdrh

4'0 WmlrKfha iajNdjh

idlPd uKav,

5'0 WmlrKfha wruqKq

1'0 we.hS wjia:dj

( O fCIa;%j,ska ksoiqka f.k yer olajka


ffoksl ;fha ldnksl ridhkh jeo.;a
jk wkaou u;= lr,Su'
idlPdjlg inkaO woyia m<lsf
yelshdj m%.=K lsu'
(

jdrh 3" WmlrKh 02

2'0 wdjrKh lrk ksmqK;d ug (

6'4

3'0 wdjrKh lrk ikaOdrh

Ih ksfoaYhg wod< ikaOdrh

4'0 WmlrKfha iajNdjh

ixl,am is;shu

5'0 WmlrKfha wruqKq

( ldnksl ridhk oHdf ksfoaYhg wod<


iudjhl;dj ms<sn| wjfndaOh m%.=K lsu'
iudjhl jHQy w;r mj;akd O;ajh ykd
.ekSug fhduq lsu'

150

1'0 we.hS wjia:dj

jdrh 3" WmlrKh 03

2'0 wdjrKh lrk ksmqK;d ug (

7'3" 7'4" 8'1" 8'2" 9'1 yd 9'4

3'0 wdjrKh lrk ikaOdrh

Ih ksfoaYfha wod< ikaOdrh

4'0 WmlrKfha iajNdjh

ixl,am is;shu

5'0 WmlrKfha wruqKq

1'0 we.hS wjia:dj

( ldnksl ridhk oHdf we;s m%;sls%hd j.


y\qkd .ekSu
m%;sls%hd j. .ek wjfndaOhla ,nd f.k tajd
ms<sn| ikaikaokd;aulj uid ne,Su'

jdrh 3" WmlrKh 04

2'0 wdjrKh lrk ksmqK;d ug (

9'1" 9'2" 9'4 yd 9'6

3'0 wdjrKh lrk ikaOdrh

Ih ksfoaYhg wod< ikaOdrh

4'0 WmlrK iajNdjh

m%oYk

5'0 WmlrKfha wruqKq

1'0 we.hS wjia:dj

( ldnksl ixfhda.j, O;ajh m%oYkhla


weiqka bm;a lsu'
;ud ,o oekqu O l%uYs,am Tiafia wka whg
,ndug fhduq lsu'

jdrh 3" WmlrKh 05

2'0 wdjrKh lrk ksmqK;d ug (

10'1" 10'2 yd 10'3

3'0 wdjrKh lrk ikaOdrh

fjkalr ykd .ekSf mCId Ndial;d


ieiu'

4'0 WmlrK iajNdjh

m%Yak pdrd;aul jev igyk

5'0 WmlrKfha wruqKq

( m%;sls%hd ms<sn| wjfndaOh weiqfrka ixfhda.


fjkalr ykd .ekSu ms<sn| oekqu yd
wjfndaOh je hqKq lsu'
m%Yak pdrd;aul jev igyklg iyNd.sf
yd fufyhf yelshdj ixjOkh lsu'

151

You might also like