Wto and Nepal
Wto and Nepal
g]kfn ;/sf/
jfl0fHo tyf cfk"lt{ dGqfno
of]hgf tyf cGt/f{li6o Jofkf/ ;xof]u dxfzfvf
@)^(
@)^@
@)^#
@)^$
@)^%
@)^^
@)^( -k"0f{ kl/dflh{t / cBfjlws_
k|sfzs M
g]kfn ;/sf/,
jfl0fHo tyf cfk"lt{ dGqfno
of]hgf tyf cGt/f{li6o Jofkf/ ;xof]u dxfzfvf
l;+xb/af/, sf7df08f}, g]kfn,
kmf]g M g+= $@!!$#!, $@!!^!^, $@!!$^)
dGtJo
/fli6o cy{tGqnfO{ cGt/f{li6o cy{tGq;Fu cfa4 u/L d'n'ssf] j:t' tyf
;]jf Jofkf/nfO{ yk k|lt:kwL{ agfpFb} v'nf cGt/f{li6o Jofkf/ k|0ffnLaf6
clwstd cfly{s nfe lng] p2]Zon] g]kfn ;g\ @))$ df ljZj Jofkf/
;7gsf] ;b:o ag]sf] xf] . lgoddf cfwfl/t ax'kIfLo Jofkf/ k|0ffnLaf6
cfly{s ljsf; / ul/aL lgjf/0fdf ;sf/fTds of]ubfg k'Ug] ck]Iffsf ;fy
g]kfn ljZj Jofkf/ ;7gdf cfa4 ePsf] cf7 jif{ k"/f eO;s]sf] 5 .
;7gsf] ;b:otfkl5 ef}uf]lns tyf cfly{s b'j} b[li6n] ;fgf] /fi6 g]kfnsf]
klg cGo /fi6s} ;/x cGt/f{li6o Jofkf/sf ;Gbe{df y'k|} clwsf/x
;'lglZrt ePsf 5g\ eg] ;7gsf] ;b:osf] x}l;otdf s]xL bfloTjx
;d]t l;h{gf x'gk'u]sf 5g\ .
;b:otf k|flKtkl5sf jif{xdf ;7gdf ul/Psf k|lta4tfadf]lhd d'n'ssf]
cy{jfl0fHo If]q;Fu ;Da4 gLlt tyf sfg"gxnfO{ ax'kIfLo Jofkf/ k|0ffnLsf
cfwf/e"t l;4fGt cg's"n x'g] u/L kl/dfh{g tyf ;+zf]wg ug]]{ bfloTjnfO{
qmdzM k"/f ub{} nluPsf] 5 . k|lqmofut ;/nLs/0f, ;+:yfut Ifdtf clej[l4
/ Jofkf/ k"jf{wf/xsf] ljsf;h:tf lqmofsnfkxnfO{ klg qmdzM cufl8
a9fpFb} :jtGq / :jR5 kdf Jofkf/ ;~rfng x'g] jftfj/0fsf] lgdf{0ftkm{
klg ljz]if hf]8 lbOFb} cfOPsf] 5 . o;} cfly{s jif{leq ljZj Jofkf/
;7gsf] ;b:osf] x}l;otdf ug{'kg{] Jofkf/ gLlt ;dLIffsf] sfo{ klg
;kmntf;fy ;DkGg ul/Psf] 5 . jfl0fHo tyf cfk"lt{ dGqfnon] ljZj
Jofkf/ ;7gdf cfa4 ePkl5 ;7g / o;l;t ;Da4 dxjk"0f{ kIfxdf
;j{;fwf/0f ;a}df ;TotYo hfgsf/L ;Dk|]if0f ug{] p2]Zon] o:tf] k'l:tsf
k|sfzg ub{} cfPsf] 5 . of] k'l:tsf o; qmddf gofF ;+:s/0f xf] .
-c_
@)^( c;f/
-nfndl0f hf]zL_
;lrj
jfl0fHo tyf cfk"lt{ dGqfno
-cf_
k|fSsyg
ljZjJofkLs/0f / cfly{s pbf/Ls/0faf6 l;lh{t cj;/xnfO{ /fi6sf]
cfly{s ;d'Ggltsf lglDt pkof]u ug{] p2]Zon] g]kfnn] cf7 jif{ klxn] ljZj
Jofkf/ ;7gsf] ;b:otf lnPsf] lyof] . ;7gsf] ;b:otf;Fu} d'n'ssf]
j}b]lzs Jofkf/sf If]qdf cj;/ tyf r'gf}tL b'j} l;h{gf ePsf 5g\ . ;7gdf
cfa4 ePsf] sf/0f g]kfnnfO{ Psflt/ cGt/f{li6o ahf/df ;xh kx'Fr /
k|fljlws ;xof]unufotsf ;'ljwf k|fKt x'gk'u]sf 5g\ eg] csf{tkm{ :jb]zL
j:t' tyf ;]jfnfO{ cGt/f{li6o ahf/df yk k|lt:kwL{ / u'0ffTds agfpg'kg{]
r''gf}tL;d]t l;h{gf x'g k'u]sf] 5 . o;sf ;fy} ;7gsf] ;b:otfaf6 plrt
nfe lng ljleGg gLltut tyf ;+:yfut ;'wf/sf pkqmdxnfO{ klg
;doa4 kdf cufl8 a9fpg'kg{] bfloTj yk x'g cfPsf] 5 .
g]kfnn] ljZj Jofkf/ ;7gdf u/]sf k|lta4tfxnfO{ /fli6o lxtnfO{
dWogh/ u/L qmdzM sfof{Gjogdf ptfb}{ nu]sf] 5 . o; qmddf d'n'ssf
Jofkf/;Da4 gLlt, sfg"g tyf k|lqmofxnfO{ ax'kIfLo Jofkf/ k|0ffnLcg's"n
x'g] u/L ;'wf/sf k|of;xnfO{ ;3gtf;fy cufl8 a9fOPsf] 5 . eG;f/
tyf u}/ eG;f/hGo b'j} k|s[ltsf cj/f]wxnfO{ qmdzM Go"g agfpFb} :jtGq
Jofkf/sf] k|j4{gdfkm{t cfly{s ljsf;nfO{ b|'tt/ / ;dfj]zL agfpg g]kfn
k|oTgzLn 5 . ljZj Jofkf/ ;7gsf] clt sd ljsl;t ;b:o /fi6sf]
gftfn] ax'kIfLo Jofkf/ k|0ffnLnfO{ ;fgf /fi6sf] lxtdf clwstd pkof]u
ug{] lbzfdf g]kfnn] cfgf k|of;xnfO{ s]lGb|t ub{} cfPsf] 5 .
dGqfnon] ljZj Jofkf/ ;7gsf] ;b:o alg;s]kl5 o; ;DaGwdf eP
u/]sf sfo{xnfO{ ;d]6L ;j{;fwf/0fsf] hfgsf/Lsf nflu ljutb]lv g}
k'l:tsf k|sfzg ub{} cfPsf]df of] jif{ kfFrf}+ ;+:s/0f k|sfzg ul/Psf] 5 .
o; ;+:s/0fdf ljut ;+:s/0fsf] t'ngfdf yk gofF ;fdu|Lx ;dfj]z
-O_
@)^( c;f/
-tf]ogf/fo0f 1jfnL_
;x;lrj
of]hgf tyf cGt/f{li6o Jofkf/ ;xof]u dxfzfvf
jfl0fHo tyf cfk"lt{ dGqfno
-O{_
ljifoqmd
qm=;+=
ljifo
k[i7 ;+Vof
kl/R5]b!
ljZj Jofkf/ ;7g M P]ltxfl;s k[i7e"ld, ljsf;qmd, k|d'v sfo{ tyf
l;4fGtx
!=!
!=@
!=#
!=$
!=$=!
!=$=@
!=$=#
!=$=$
!=$=%
!=$=^
!=$=&
!=$=*
!=$=(
!=%
!=^
!=&
P]ltxfl;s k[i7e"ld
la|6gp8\; ;Dd]ng / Uof6
p?Uj] r/0fsf] jftf{ / ljZj Jofkf/ ;7gsf] :yfkgf
ljZj Jofkf/ ;7gsf] kl/ro, p2]Zo tyf sfo{x
kl/ro
;+/rgf tyf lg0f{o k|lqmof
;lrjfno
ljZj Jofkf/ ;7gsf p2]Zox
ljZj Jofkf/ ;7gsf sfo{x
ljZj Jofkf/ ;7gsf] sfo{If]q / k|d'v ;Demf}tfx
Uof6 / ljZj Jofkf/ ;7gaLrsf] leGgtf
ljZj Jofkf/ ;7gsf l;4fGtx
;b:otf k|flKtsf] k|lqmof / ;b:otfsf] k|sf/
ljjfb ;dfwfg k|0ffnL
Jofkf/ gLlt k'g/fjnf]sg
dlGq:t/Lo ;Dd]ngx
!
@
%
&
&
*
!)
!!
!@
!@
!#
!%
!(
@)
@@
@$
kl/R5]b@
ljZj Jofkf/ ;7gcGtu{tsf k|d'v ;Demf}tfx
@=!
@=@
@=#
@=#=!
@=#=@
@=#=#
-p_
@(
$)
$$
$$
$%
$^
kl/R5]b#
ljZj Jofkf/ ;7gdf g]kfnsf] cfa4tf
#=!
#=@
#=#
#=$
#=%
#=^
#=&
$&
$&
%)
%!
%#
%#
%%
kl/R5]b$
g]kfnn] ljZj Jofkf/ ;7gdf u/]sf k|lta4tfx / sfof{Gjog l:ylt
$=!
$=@
$=#
$=$
$=%
%&
%*
^@
&)
&!
kl/R5]b%
ljZj Jofkf/ ;7gsf] ;b:otfkZrft\ g]kfnn] ;DkGg u/]sf k|dv
' sfo{x
%=!
%=@
%=#
%=$
%=%
%=^
gLltutsfg"gL ;'wf/x
;+:yfut Ifdtf clej[l4
k"jf{wf/ ljsf; tyf ;'b[9Ls/0f
k|fljlws ;xof]u kl/rfng
hgr]tgf j[l4 Pj+ cg'ej cfbfgk|bfg
ljZj Jofkf/ ;7g / ;f] cGtu{tsf d~rxdf
g]kfnsf] ;xeflutf
-pm_
&(
*!
*$
*%
*&
*&
kl/R5]b^
ljZj Jofkf/ ;7g / clt sd ljsl;t /fi6x
^=!
^=@
^=#
^=#=!
^=#=@
^=#=#
^=$
^=$=!
^=$=@
^=%
&=!
&=@
&=#
&=$
*=!
*=@
Framework)
(@
(#
!)#
!)$
!)&
!)&
!)*
!)*
!!!
!!#
!!^
!@*
!#)
!#@
kl/R5]b&
ljZj Jofkf/ ;7gdf 5nkmn / ;Demf}tfsf r/0fdf /x]sf s]xL gofF
tyf cGt/;Da4 ljifox
kl/R5]b*
ljljw
-P_
!#%
!$!
!$&!%#
kl/R5]b!
ljZj Jofkf/ ;7g M P]ltxfl;s k[i7e"ld, ljsf;qmd, k|d'v sfo{
tyf l;4fGtx
!=! P]ltxfl;s k[i7e"ld M
cGt/f{li6o Jofkf/sf] Oltxf; /fHosf] pTklQ hlQs} k'/fgf] eP klg cfw'lgs, :jtGq
/ pbf/ Jofkf/sf] Oltxf; eg] Tolt k'/fgf] 5}g . cfw'lgs / t'ngfTds kdf
:jtGq cGt/f{li6o Jofkf/sf] cjwf/0ff !( cf}F ztfAbLsf] dWolt/ cfP/ o"/f]kaf6
k|f/De ePsf] xf] . cf}Bf]lus qmflGtsf] hggL b]z a]nfotn] ;g\ !*%# / ;g\ !*^)
df j:t' Jofkf/nfO{ k|ToIf kdf k|efljt ug{] s/ k|0ffnLdf ;'wf/ u/L ljb]zL
Jofkf/df nufOPsf] ;+/If0ffTds pkfoxnfO{ x6fO{ klxnf]kN6 :jtGq Jofkf/sf]
cjwf/0ffnfO{ sfof{Gjogdf Nofof] . o;df P8d l:dy -;g\ !&@#!&()_, 8]le8
l/sf8f{] -;g\ !&&@!*@@_, hf]g :6'c6{ ldn -;g\ !*)^!*&#_ h:tf To;a]nfsf :jtGq
Jofkf/ / cx:tIf]k gLlt (Laissez Faire Policy) sf k|jt{s tyf pbf/ cfly{s gLltsf
kIfw/ cy{zf:qLxsf] ljrf/sf] 7"nf] e"ldsf lyof] . o"/f]kdf ;f]x|f}F ztfAbLsf] z'?b]lv
c7f/f}F ztfAbLsf] dWo;Dd -;g\ !%))!&%)_ rn]sf] jfl0fHojfbL (Mercantilist)
cfly{s ljrf/wf/fn] d'n'ssf] cfly{s sNof0f / ;d[l4sf] nflu cGt/f{li6o Jofkf/nfO{
pRr dxj lbPsf] eP klg ;f] ljrf/wf/f :jtGqeGbf ;+/If0ffTds Jofkf/k|0ffnLsf]
kIfdf lyof] . of] cfly{s ljrf/wf/fn] ;f]x|f}F ztfAbLsf] k|f/Deb]lv c7f/f}F ztfAbLsf]
dWo;Dd o"/f]ksf a]nfot, k|mfG;, hd{gL, cli6of nufotsf y'k|} o'/f]k]nL b]zsf
;/sf/nfO{ ;+/If0ffTds Joj:yf cLsf/ ub{} j}b]lzs Jofkf/ cl3 a9fpg pTk|]l/t
u/]sf] lyof] .
jfl0fHojfbL ljrfwf/fsf] cjnDagn] z'?df o'/f]k]nL b]zxnfO{ Plzof, clk|msf
/ blIf0f cd]l/sf;Dd cfgf] pklgj]z lj:tf/ ug{ / cfly{s ;fd|fHo km}nfpg
d2t k'u]sf] eP klg sfnfGt/df o"/f]kleq} ljleGg b]zxaLrdf ljleGg cj/f]w
/ ;+/If0ffTds pkfoxsf] sf/0f Jofkf/ ug{ sl7g x'Fb} uof] . o;}a]nf :jtGq
cy{tGqsf kIfw/ cy{zf:qLxsf] ljrf/n] jfl0fHojfbL ljrf/wf/fnfO{ r'gf}tL lbg
yfn] . kmntM v's'nf] / :jtGq Jofkf/ gLltxsf] cjnDagaf6 cy{tGqnfO{ ult lbg
o"/f]kdf a]nfoth:tf b]zn] ;+/If0ffTds Joj:yfdf qmdzM ;'wf/ ub{} hfg yfn] .
-1-
kl/0ffd:jk pGgfO;f}F ztfAbLsf] dWob]lv klxnf] ljZjo'4 -;g\ !(!$!*_ z'? x'g'k"j{
ljZj Jofkf/ k|0ffnL t'ngfTds kdf cToGt pbf/ /xgk'Uof] . t/ of] qmd w]/} ;do;Dd
/xg kfPg . klxnf] ljZjo'4sf] ;dflKt;Fu} /fi6xn] lj:tf/} j}b]lzs Jofkf/df k'gM
c'zx nufpFb} hfg yfn]sf] / ;g\ !(#) sf] bzsdf ljZj cy{tGqdf vf;u/L o"/f]k
/ cd]l/sfdf 5fPsf] dxfdGbL (Great Economic Depression) kl5 cfGtl/s cy{tGqnfO{
dGbLaf6 d'Qm t'Nofpg j}b]lzs Jofkf/df ljleGg vfnsf cj/f]wx l;h{gf ug{] sfdn]
ult lnof] . o; nuQ} 36]sf] bf];|f] ljZj o'4sf] 36gfn] ljZj cy{tGqnfO{ Wj:t
k|foM dfq agfPg k'gM;+/If0ffTds Jofkf/k|0ffnL nfu" ug{]tkm{ o"/f]k / cd]l/sfnfO{
afWo agfof] . o;/L bf];|f] ljZjo'4 -!(#*!($$_ sf] ;dflKt;Dd cfOk'Ubf j}b]lzs
Jofkf/df cg]s k|sf/sf cj/f]wxsf] pkl:yltsf sf/0f o;df ;'wf/ ck]lIft x'g
cfPsf] lyof] .
!=@ la|6gp8\; ;Dd]ng / Uof6 M ;g\ !(#) sf] cfly{s dGbL / bf];|f] ljZjo'4kl5 Wj:t
k|foM ePsf] ljZj cy{tGqnfO{ k'ghL{jg lbg, cGt/f{li6o Jofkf/df /x]sf ljleGg cj/f]w
/ ;+/If0ffTds k|aGwxnfO{ Go"gLs/0f ub{} pbf/ / cj/f]w/lxt Jofkf/ k|0ffnLsf]
:yfkgfdfkm{t cfly{s j[l4nfO{ ult lbg] / df}lb|s l:y/tf sfod /fVg] nufotsf p2]Zo
k|flKtsf nflu cd]l/sfsf] Go" XofDk;fo/l:yt la|6gp8\; (Bretton woods) eGg] :yfgdf
;g\ !($$ sf] h'nfO{ dlxgfsf] klxnf] ;ftfdf Ps cGt/f{li6o ;Dd]ng cfof]hgf eof] .
;f] ;Dd]ngdf ljZjsf $% /fi6sf pRr k|ltlglwxsf] ;xeflutf lyof] . ;Dd]ngdf
pkl:yt k|ltlglwxn] Jofks 5nkmn kZrft\ ljZj cy{tGqsf] k'g?Tyfg, df}lb|s
l:y/tf / cGt/f{li6o Jofkf/ k|j4{gsf nflu b]xfosf tLgj6f cGt/f{li6o ;+:yfx
:yfkgf ug{] lg0f{o u/] .
k'glg{df{0f tyf ljsf;sf nflu cGt/f{li6o a} (International Bank
for Reconstruction and Development: IBRD)
-2-
otf la|6]gp8\; ;Dd]ngn] lg0f{o u/]adf]lhd ITO :yfkgf x'g g;s]kl5 cGt/f{li6o
Jofkf/nfO{ tLj|tfsf ;fy pbf/Ls/0f ug{ / k|rlnt ;+/If0ffTds Jofkf/ k|0ffnLdf ;'wf/
Nofpgsf nflu k|d'v cfly{s zlQmsf kdf /x]sf b]zxaf6 kxn z'? eof] . o;
qmddf ;g\ !($% sf] l8;]Da/df !% /fi6xsf] ;d"xn] ldn]/ Ps cfk;df Jofkfl/s
sf/f]af/ x'g] j:t'xsf] eG;f/ b/x 36fpg] tyf ;Ldfg ug{] p2]Zon] jftf{ k|f/De
u/] . klxnf] r/0fsf] jftf{df Jofkf/sf lgodx to ug{] / em08} $%,))) j:t'sf]
eG;f/ dx;'ndf s6f}tL ug{] lg0f{o eof] . em08} !) ca{ 8n/ a/fa/ d"Nosf] Jofkfl/s
sf/f]af/nfO{ ;d]6]sf] o;n] tTsfnLg ljZj Jofkf/sf] kfFr efusf] Ps efu cf]u6]sf]
lyof] . o; qmddf ;d"xsf] ;b:o ;+Vofdf j[l4 eO{ @# k'Uof] . jftf{df ;+nUg tL @#
;b:o /fi6xn] ITO :yfkgf geP;Ddsf nflu ax'kIfLo Jofkf/ k|0ffnLnfO{ tby{
kdf sfof{Gjogdf Nofpg] p2]Zon] #) cS6f]a/ !($& df eG;f/ / Jofkf/;DaGwL
;fdfGo ;Demf}tf (General Agreement on Tariffs and Trade: GATT) df x:tfIf/ u/] .
;f] ;Demf}tf ! hgj/L, !($* b]lv ;+ljbfsf/L /fi6x (GATT Contracting Parties)
aLrdf sfof{Gjogdf cfof] . o;sf eG;f/ ;x'lnot;DaGwL k|fjwfgxrflxF #) h'g,
!($* af6 sfof{Gjogdf cfP .
Uof6 ;Demf}tfdf x:tfIf/ ePsf] em08} Ps dlxgfkl5 ITO :yfkgf ug{] ;DaGwdf
So"jfsf] xjfgfdf ;g\ !($& sf] gf]e]Da/df cfof]hgf ePsf] Jofkf/ tyf /f]huf/;DaGwL
;+o'Qm /fi6;+3Lo ;Dd]ngsf cj;/df a8fkq (Charter) sf] d:of}bf tof/ ul/of] h'g
lgs} dxjfs+fIfL lyof] . o;n] ljZj Jofkf/sf lgodxnfO{ dfq g;d]6]/ /f]huf/L,
cGt/f{li6o nufgL / ;]jf Jofkf/ k|j4{g ug{] tyf lgoGq0ffTds Jofkf/ cEof;nfO{ Go"g
ug{] nufotsf ljifonfO{ klg ;d]6]sf] lyof] . Tolta]nf ITO nfO{ ;+o'Qm /fi6;+3sf]
Pp6f ljlzi6Ls[t Ph]G;Lsf] kdf :yfkgf ug{] ;f]r lnOPsf] lyof] . cGttM xjfgf
;Dd]ngaf6 cGt/f{li6o Jofkf/ ;7g (ITO) sf] :yfkgfsf] nflu a8fkq klg hf/L
ul/of] . t/ ;Dd]ngdf ;xefuL %) /fi6xdWo] s]xL /fi6sf] Joj:yflksf vf;u/L
cd]l/sL ;+;baf6 ;f] a8fkq cg'df]bg x'g g;Sbf ;7g :yfkgf ug{] sfo{n] tTsfn
d"t{ k lng;s]g . To;kl5 xjfgf ;Dd]ngdf efu lng] %) /fi6dWo] @# /fi6xn]
Uof6 ;Demf}tfnfO{ c:yfoL kdf sfof{Gjogdf NofP . o;/L ! hgj/L, ;g\ !($*
b]lv lnP/ ! hgj/L, ;g\ !((% df ljZj Jofkf/ ;7g (World Trade Organization:
WTO) sf] :yfkgf gx'Fbf;Ddsf] em08} $& jif{sf] cjlwsf nflu Uof6n] ax'kIfLo Jofkf/
k|0ffnLnfO{ ;~rfng / lgodg ug{] ;+oGqsf kdf sfo{ u/]sf] lyof] .
-3-
Uof6 (GATT) d"ntM j:t' Jofkf/nfO{ ;xh agfpg ;3fp k'ofpg] p2]Zon] ul/Psf]
of}6f cGt/f{li6o ;Demf}tf lyof] h;sf] d'Vo p2]Zo ;+ljbfsf/L /fi6xaLr j:t'
Jofkf/sf ;Gbe{df nfUb} cfPsf] eG;f/ cj/f]wxnfO{ qmdzM Go"g ub{} cGt/f{li6o
Jofkf/nfO{ ;+/If0fjfbL k|0ffnLaf6 pbf/Ls/0ftkm{ 8f]ofpg' / ;xh agfpg' lyof] . Uof6df
;+ljbfsf/L kIfxnfO{ pRr cfoftsf sf/0f pTkGg x'g;Sg] gsf/fTds k|efjnfO{
Go"g ug{ s]xL u}/eG;f/ pkfosf] cjnDag ug{ ;lsg] Joj:yf klg lyof] . em08} kfFr
bzs;Dd sfof{Gjogdf /xFbf Uof6sf cfwf/e"t sfg"gL k|0ffnLx pxL g} /x] eg] o;n]
r/0fa4 kdf ;DkGg ljleGg Jofkf/ ;Demf}tf dfkm{t ax'kIfLo Jofkf/ k|0ffnLsf
lgod tyf zt{xnfO{ yk v's'nf] / lj:t[t agfpg] tyf ;dofg's"n kl/isf/ ug{]
sfo{ klg ub{} cfof] . o; qmddf ;g\ !($& b]lv ;g\ !(($ ;Dd Uof6sf ljleGg
cf7 r/0fsf ;Demf}tf jftf{ ;DkGg eP . logdf z'?sf kfFr r/0f;Ddsf jftf{x
d'VotM j:t'sf] eG;f/ 36fpg] s'/fl;t ;Da4 lyP eg] 5}6f}F s]g]8L r/0fkl5sf tLg
r/0fsf ;Demf}tf jftf{xn] eG;f/sf cltl/Qm u}/eG;f/hGo pkfoxnfO{ klg ;d]6\g]
sfo{ u/]sf lyP . kl5Nnf r/0fsf jftf{xdf PG6L8lDk, ljsf;zLn / cNkljsl;t
/fi6xsf nflu ljleGg 5"6 tyf ljz]if ;x'lnotx pknAw u/fpg];DaGwL k|fjwfgx
h:t} Generalized System of Preference (GSP), Enabling Clause cflb nfO{ klg Uof6
cGtu{t ;dfj]z ug{] kxn ePsf lyP . vf;u/L ;g\ !(^) sf] bzsdf cfP/ Uof6df
Jofkf/ / ljsf; zLif{sdf s]xL k|fjwfg ;d]l6P eg] w]/} ljsf;zLn /fi6xn] Uof6sf]
;b:otf klg lnP . ;g\ !(&) df cfP/ Uof6df cg]s kIfLo ;Demf}tf (Plurilateral
Agreements) -:j}lR5s kdf dfGg] ;b:oxsf xsdf dfq nfu" x'g]_ klg ylkof]] .
;fy}, eG;f/ dx;'n b/nfO{ yk 36fpg] sfo{ klg kl5Nnf r/0fdf cfP/ tLj| eof] .
cf7f}F r/0f -!(*^!((#_ sf] jftf{ ;Dd cfOk'Ubf Uof6sf] ;b:o ;+Vof !@# k'Uof] eg]
eG;f/sf cltl/Qm u}/ eG;f/hGo k|fjwfgxnfO{ ;d]t ;dfj]z u/L o;n] lj:t[t
;Demf}tfsf] k lngk'Uof] . ;b:o /fi6xaLrdf j:t'sf] eG;f/ dx;'n b/nfO{ qmdzM
36fO{ cGt/f{li6o Jofkf/ k|j4{g ug{, ;b:o /fi6xsf] cfly{s ljsf;nfO{ tLj| agfpg
/ Jofkf/ pbf/Ls/0fnfO{ ult lbg Uof6n] pNn]vgLo e"ldsf lgjf{x u/]sf] lyof] .
Uof6sf ljleGg r/0fsf jftf{ cfof]hgf ePsf] jif{, jftf{n] ;d]6]sf ljifoj:t' / ;xefuL
;b:oxsf] ;+Vof tn tflnsfdf k|:t't ul/Psf] 5 .
-4-
7fpF / b]z
h]g]ef, l:j6h/Nof08
Pg];L, k|mfG;
6f]s{], ;+o'Qm clw/fHo
h]g]ef, l:j6h/Nof08
h]g]ef, -l8nf]g
/fp08_
!(^$^&
h]g]ef -s]g]8L
/fp08_
!(&#!(&( h]g]ef -6f]lsof]
/fp08_
!(*^!(($ h]g]ef -pUj]
/fp08_
;xefuL
d'n'sx
@#
!#
#*
@^
@^
^@
!)@
!@#
-5-
qmddf j:t' Jofkf/sf cltl/Qm ;]jf Jofkf/ / af}l4s ;DklQsf] clwsf/sf] Jofkf/nfO{
klg ax'kIfLo Jofkf/ k|0ffnLcGtu{t Pp6} 5ftfleq ;~rfng ug{] u/L ;xdlt eof] .
o; cltl/Qm Jofkf/;Da4 ljjfbnfO{ lgk0f ug{ ax'kIfLo Jofkf/k|0ffnL cGtu{t
k|efjsf/L ljjfb ;dfwfg ;+oGqsf] Joj:yf ug{] s'/fdf klg ;xdlt sfod eof] . s[lif
Pj+ j:q tyf tof/L kf]zfssf] Jofkf/nfO{ k'gM Uof6sf] kl/lwleq NofOof] . ax'kIfLo
Jofkf/ k|0ffnLsf] k|j4{g / lgodg ug{ tyf ax'kIfLo Jofkf/ k|0ffnLnfO{ ;dofg's"n
kl/dfh{g u/L ul/a tyf ljsf;zLn /fi6xnfO{ klg ax'kIfLo Jofkf/sf] d"n k|jfxdf
;dflxt ug{] p2]Zosf nflu ljZj Jofkf/ ;7g (World Trade Organization) gfds
Ps cGt/f{li6o ;+:yf :yfkgf ug{] klg ;xdlt eof] . o;sf] kl/0flt:jk ax'kIfLo
Jofkf/ k|0ffnLnfO{ lgodg ug{] clGtd sfg"gL b:tfj]h (Final Act) c+u|]hL, k|]m~r /
:k]lg; efiffdf tof/ u/L !% clk|n, !(($ df df]/Ssf]sf] df/fs]z eGg] :yfgdf !@#
d'n's tyf o'/f]k]nL ;d'bfo ! u/L hDdf !@$ ;b:oxaf6 klf/t ul/of] . clGtd
sfg"gL b:tfj]hn] ljZj Jofkf/ ;7g (WTO) :yfkgf ug{] ;DaGwL df/fs]z ;Demf}tf
(Marrakesh Agreement Establishing the World Trade Organization) / o;sf d'Vo
rf/j6f cg';"rLxnfO{ ;d]6]sf] 5 . df/fs]z ;Demf}tfdf !^ j6f wf/fx (Article)
/x]sf]df wf/f ! n] ljZj Jofkf/ ;7gsf] :yfkgf ;DaGwL s'/fnfO{ pNn]v u/]sf] 5 .
;Demf}tfsf] cg';"rL ! leq # j6f pkcg';"rL 5g\ . oL tLgj6f pkcg';"rLx qmdzM
j:t' Jofkf/, ;]jf Jofkf/ / af}l4s ;DklQsf] Jofkf/;DaGwL ax'kIfLo ;Demf}tfl;t
;Da4 5g\ . cg';"rL @ df Jofkf/;DaGwL ljjfb lgk0f;DaGwL ;+oGq / sfo{ljlw
(Dispute Settlement Mechanism & Procedures) af/] pNn]v ePsf] 5 eg] cg';"rL
# df Jofkf/ gLlt k'g/fjnf]sg ;+oGq (Trade Policy Review Mechanism) ;DaGwL
ljifo pNn]v ePsf] 5 . cg';"rL $ df cg]skIfLo -Plurilateral_ Jofkf/ ;Demf}tfsf
ljifo ;dflji6 5g\ . of] ;Demf}tf ;a} ;b:osf nflu nfu" geP/ :j}lR5s kdf o;sf]
kfngf ug{ OR5's ;b:oxaLr dfq nfu" x'G5 . o; cGtu{t z'?df gful/s poogsf]
Jofkf/;DaGwL ;Demf}tf, ;/sf/L vl/b;DaGwL ;Demf}tf, cGt/f{li6o b'Uw;DaGwL
;Demf}tf / cGt/f{li6o uf]df+;;DaGwL ;Demf}tf u/L rf/j6f ;Demf}tf /x]sf]df ;g\
!((& df kl5Nnf @ j6f ;Demf}tf vf/]h eO{ xfn b'O{j6f ;Demf}tf dfq afFsL /x]sf
5g\ . ljZj Jofkf/ ;7gcGtu{t cGt/f{li6o Jofkfl/s ultljlw ;~rfngsf nflu
@( j6f ;Demf}tfx / %) eGbf a9L dlGq:t/Lo 3f]if0ff, lg0f{o tyf ;dembf/L /x]sf
5g\ . o;k|sf/ ;g\ !($$ df kl/sNkgf ul/Psf] cGt/f{li6o Jofkf/ ;7g (ITO) n]
%) jif{kl5 ljZj Jofkf/ ;7g (WTO) sf] kdf d"t{ k lng ;kmn eof] .
-6-
p?Uj] r/0fsf] jftf{df w]/}h;f] ljifodf ;dembf/L / ;Demf}tf sfod eP klg Jofkf/
;Demf}tf jftf{sf] qmd 6'lPsf] 5}g . To;dfly Jofkf/ Ps ultzLn If]q ePsf] /
;dosf] kl/jt{g;Fu} ljZj cy{tGqdf b]vfkg{] ljleGg kl/l:yltsf] ;Gbe{df Psk6s
;xdlt eO;s]sf] ljifo s]xL jif{kl5 k'gM ;+zf]wg jf k'g/fjnf]sgsf] ljifo aGg;Sg]
x'Fbf Jofkf/;Da4 ;Demf}tfx klg ultzLn k|s[ltsf x'G5g\ . To;}n] ax'kIfLo
Jofkf/nfO{ yk pbf/, k|lt:kwL{ / Jojwfg/lxt agfpg] ;Gbe{df ljZj Jofkf/ ;7g
cGtu{t clxn] klg ljleGg ljifodf jftf{ / ;Demf}tfsf] qmd rln/x]sf] 5 . vf;u/L
p?Uj] r/0fsf] jftf{df ;xdlt ug{ afFsL ljifonfO{ kl5Nnf r/0fsf jftf{df ;dfj]z
ub{} hfg] ;xdltcg';f/ clxn] klg ;Demf}tfsf pkqmd rln/x]sf 5g\ . o; qmddf
;g\ !((& df p?Uj] r/0fsf] jftf{df ;xdlt x'g afFsL /x]sf] b"/;~rf/ ;]jfnfO{
yk pbf/ agfpg] ;DaGwdf ^( ;b:oxn] ;Demf}tf u/]sf 5g\ . ;f]xL jif{ $)
;b:oxn] ;"rgf k|ljlwhGo pTkfbgdf eG;f/d'Qm Jofkf/ ug{] ;DaGwL ;Demf}tf
u/]sf 5g\ . o;}u/L &) ;b:oxn] (% eGbf a9L If]qnfO{ ;d]6\g] u/L ljQLo
;]jfsf] sf/f]af/ ;DaGwL ;Demf}tf ;DkGg u/]sf 5g\ . h; cGtu{t a}l, aLdf,
lwtf]kq / ljQLo ;"rgfh:tf ;]jf Jofkf/sf dxjk"0f{ If]q ;dfj]z ePsf 5g\ .
ax'kIfLo Jofkf/ k|0ffnLcGtu{t ;g\ @))) df s[lif / ;]jf Jofkf/sf If]qdf gofF
jftf{x z'? ul/P . oL ljifoxnfO{ clxn] bf]xf ljsf; Ph]G8f (Doha Development
Agenda: DDA) cGtu{t ;dfj]z ul/Psf] 5 . ;g\ @))! sf] gf]e]Da/df stf/sf]
/fhwfgL bf]xfdf ;DkGg ljZj Jofkf/ ;7gsf] rf}yf] dlGq:t/Lo ;Dd]ngn] p?Uj]
r/0fsf] jftf{df 6'lg g;s]sf ljifo tyf ljZj Jofkf/ k|0ffnLdf ljsf;zLn / sd
ljsl;t ;b:oxsf] lx:;fnfO{ a9fpg tyf sdhf]/ d'n'sxsf] Jofkf/ IfdtfnfO{
psf:g ljleGg ljifodf 5nkmn cl3 a9fpg] lg0f{o u/]cg';f/ xfn o; cGtu{t
ljleGg ljifodf ;b:oxaLr 5nkmn, k/fdz{ rln/x]sf] 5 . oBlk jftf{ cem}
lgisif{df k'Ug ;s]sf] 5}g .
!=$ ljZj Jofkf/ ;7gsf] kl/ro, p2]Zo tyf sfo{x
!=$=! kl/ro
ljZj Jofkf/ ;7gsf] :yfkgf ! hgj/L, !((% df ePsf] xf] . o; ;7gsf] :yfkgf;Fu}
tTsfnLg Uof6 :jtM lj:yflkt x'g k'Uof] eg] Uof6 cGtu{tsf ;Demf}tfx ;d;fdlos
;+zf]wg / kl/dfh{gsf ;fy o;} ;7g cGtu{t nfu" x'g] u/L Joj:yf ldnfOPsf] 5 .
Uof6sf] pQ/flwsf/L ;+:yfsf] kdf /x]sf] ljZj Jofkf/ ;7gsf cfwf/e"t l;4fGt,
lgod tyf lg0f{ok|lqmof nufotsf clwsf+z ljifox tTsfnLg Uof6s} k|fjwfgcg'k
-7-
/x]sf 5g\ . t/ sfo{If]q, ljjfb ;dfwfg k|0ffnL cflbsf] ;Gbe{df ljZj Jofkf/ ;7g
Uof6eGbf w]/} k|ultzLn / Jofks 5 . ;a}eGbf dxjk"0f{ km/s Uof6n] j:t' Jofkf/nfO{
dfq ;d]6]sf] lyof] eg] ljZj Jofkf/ ;7gn] j:t' Jofkf/sf cltl/Qm ;]jf Jofkf/ /
Jofkf/;Da4 af}l4s ;DklQsf] clwsf/nfO{ ;d]t cfgf] sfo{If]qleq ;d]6]sf] 5 .
ljZj Jofkf/ ;7g lgoddf cfwfl/t, ;b:oxsf] ;femf k|of;af6 ;~rflnt ax'kIfLo
Jofkf/ k|0ffnLnfO{ lgodg ug{] Ps dfq cGt/f{li6o ;+:yf xf] . o;n] ;b:oxaLr
;7gcGtu{t ePsf cGt/f{li6o ;Demf}tf, ;dembf/L / lg0f{oxnfO{ sfof{Gjog ug{
;3fp k'ofpFb5 . o;sf] d'Vo p2]Zo ;b:o d'n'sxaLr x'g] Jofkf/nfO{ ;Dej
eP;Dd ;xh, k"jf{g'dfgLo / :jtGq 9n] ;~rfng ug{ ;'lglZrttf k|bfg ug{' xf] .
ljZj Jofkf/ ;7gcGtu{tsf ;Demf}tf tyf lgodx ;a} ;b:osf lglDt sfg"gL
kdf afWofTds x'G5g\ . t/ ;7g cfkm}Fn] gLlt, lgod agfpg] geO{ o;n] ;b:o
/fi6xaLr jftf{ eO{ cg'df]lbt ;Demf}tf tyf lgodxnfO{ sfof{Gjogdf Nofpg] sfo{
ub{5 . ;fy}, :jLs[t ;Demf}tf ljk/Lt s'g} ;b:on] cfr/0f u/]df To;af6 dsf{ kg{]
;b:on] ph"/L u/]sf] v08df To:tf] ljjfbsf] l5gf]kmfgf] ul/lbg] sfo{ klg ;7gsf]
If]qflwsf/leq kb{5 .
!=$=@ ;+/rgf tyf lg0f{o k|lqmof
-s_ ljZj Jofkf/ ;7gsf] ;+/rgf
ljZj Jofkf/ ;7gsf] ;+/rgfnfO{ rf/ txdf afF8]/ x]g{ ;lsG5 . logdf ;a}eGbf dfly
klxnf] txdf dlGq:t/Lo ;Dd]ng /x]sf] 5, h;sf] a}7s ;fdfGotM k|To]s b'O{ jif{df
Psk6s a:5 . of] ;7gsf] gLlt lgdf{0f ug{] ;a}eGbf pRr lgsfo xf] . dlGq:t/Lo
;Dd]ngn] ;7g cGtu{tsf s'g} klg ax'kIfLo Jofkf/ ;Demf}tfsf ;DaGwdf lg0f{o
lng;S5 . dlGq:t/Lo ;Dd]ngsf] cGt/fndf ;7gsf] b}lgs sfo{;~rfngsf nflu
;fwf/0f kl/ifb\ (General Council) sf] u7g ul/Psf] 5 . of] bf];|f] txsf] ;+/rgf
xf] . o;n] b}lgs sfo{;~rfngsf cltl/Qm dlGq:t/Lo ;Dd]ngn] u/]sf lg0f{oxsf]
sfof{Gjog ug{] sfo{ klg ub{5 . kl/ifb\df ;b:o b]zsf /fhb"t jf pRr ;/sf/L
txaf6 k|ltlglwTj x'G5 / o;sf] a}7s lgoldt kdf cfof]hgf x'G5 . kl/ifb\sf]
a}7sdf oL k|ltlglwxn] cleJoQm u/]sf] wf/0ffnfO{ ;DalGwt b]zsf] cflwsfl/s egfO
dflgG5 . bf];|f] txdf ;fwf/0f kl/ifb\sf cltl/Qm ljjfb ;dfwfg ;+oGq / Jofkf/ gLlt
k'g/fjnf]sg ;+oGq /x]sf 5g\ . ;fwf/0f kl/ifb\n] cfjZostfg';f/ ljjfb ;dfwfg
;+oGq jf Jofkf/ gLlt ljZn]if0f ;+oGqsf] kdf klg sfo{ ub{5 . t/ o:tf ;+oGqsf]
-8-
a}7s a:bf ;DalGwt ljifosf ljz]if1 / sfg"gljb\xnfO{ ;d]t ;dfj]z ug{] rng
5 . oL tLgj6} lgsfon] dlGq:t/Lo ;Dd]ngnfO{ cfk"mn] u/]sf sfdsf] af/]df cjut
u/fpg'kg{] k|fjwfg 5 . ;fwf/0f kl/ifb\ cGtu{t ax'kIfLo Jofkf/sf tLgj6} If]qnfO{
;d]6\g] u/L tLgj6f 5'f5'} kl/ifb\ /x]sf 5g\ . tL x'g\ j:t' Jofkf/ kl/ifb\, ;]jf Jofkf/
kl/ifb\ / Jofkf/;Da4 af}l4s ;DklQsf] clwsf/;DaGwL kl/ifb\ . lognfO{ ;7gsf] t];|f]
txsf] ;+/rgfsf] kdf lng ;lsG5 . oL kl/ifb\n] cfcfgf] sfo{If]qleqsf ljifodf
sfo{ u/L ;fwf/0f kl/ifb\nfO{ hfgsf/L u/fpF5g\ . oL tLgj6} kl/ifb\sf ;xof]uL ljleGg
ljlzi6Ls[t cx klg 5g\ . lognfO{ rf}yf] txsf] ;+/rgfsf] kdf x]g{ ;lsG5 .
logdf j:t' Jofkf/ kl/ifb\ cGtu{t ljleGg !! j6f ;ldltx / Pp6f sfo{bn u/L
ljleGg !@ ;xof]uL cx 5g\ . h;df s[lif If]qb]lv lnP/ PG6L8lDk tyf ;]kmuf8{\;
ljifodf sfd ug{]x 5g\ . o;}u/L ;]jf Jofkf/ kl/ifb\ cGtu{t ljQLo ;]jf Jofkf/sf
If]qdf ul/Psf ljz]if k|lta4tfx x]g{] ;ldlt / cfGtl/s lgodg / ;]jf Jofkf/;DaGwL
lgodxsf If]qdf sfd ug{] b'O{j6f sfo{bn u/L tLgj6f ;xof]uL cx 5g\ . bf];|f]
;fwf/0f kl/ifb\ txdf ljjfb ;dfwfg ;+oGqsf klg b'O{j6f tx 5g\ ljjfb ;dfwfg
;ldlt -Panel_ / k'g/fj]bg lgsfo (Appellate Body) . Kofgn tyf k'g/fj]bg lgsfo
;7gsf] Jofkf/;DaGwL ljjfb lgk0f ug{] dxjk"0f{ lgsfo xf] h;df :jtGq ljz]if1x
;+nUg x'G5g\ . ;b:oxaLr pTkGg Jofkf/;Da4 ljjfbsf ljifodf bf];f| ] tx k'g/fj]bg
lgsfosf] lg0f{o clGtd x'G5 / o;n] u/]sf lg0f{ox sfof{Gjog ug{ ;DalGwt kIf
afWosf/L x'G5g\ .
;fwf/0f kl/ifb\nfO{ ;xof]u k'ofpg ljleGg % j6f ;ldltx, olQs} ;+Vofdf
sfo{ ;d"xx / Pp6f sfo{bn klg /x]sf 5g\ . t/ oL ;a} ;dfg kdf ;lqmo
5}gg\ . logdf ;lDdng;DaGwL sfo{bn cToGt dxjk"0f{ dflgG5 . s'g} klg gofF
;b:o ;7gdf cfa4 x'g] qmddf o; sfo{bnn] ;b:o b]zsf] ;du| jfl0fHo If]qsf]
ljZn]if0f u/L ;b:otf lbg ;lsg], g;lsg] s'/fsf] l;kmfl/z ;fwf/0f kl/ifb\nfO{
ub{5 . sfo{bns} k|ltj]bgcg';f/ ;b:otf k|lqmof, zt{ nufotsf s'/f lgwf{l/t
x'G5g\ . kl5Nnf jif{xdf bf]xf ljsf; Ph]G8fnfO{ nlIft u/L Jofkf/ ;Demf}tf ;ldlt
(Trade Negotiation Committee : TNC) klg u7g ePsf] 5 . of] ;ldltn] cfk"mnfO{
tf]lsPsf] ljifodf 5nkmn ug{ ljz]if ;qx ;~rfng ub{} cfPsf] 5 . o; cltl/Qm
cg]skIfLo ;Demf}tf (Plurilateral Agreements) cGtu{t ;dflji6 ljifoxdf sfo{
ug{ o;;DaGwL 5'f5'} @ j6f ;ldltx klg /x]sf 5g\ . ;7gsf] lj:t[t ;+/rgf
(Organogram) cg';"rL! Dff k|:t't ul/Psf] 5 .
-9-
-11-
oL tLgj6} k|d'v ljifonfO{ ;~rfng ug]{ 5'f5'} ;Demf}tfx 5g\ . logdf j:t'
Jofkf/M eG;f/ dx;'n tyf Jofkf/;DaGwL ;fwf/0f ;Demf}tf (General Agreement
on Tariffs and Trade: GATT) cGtu{t, ;]jf Jofkf/ M ;]jf Jofkf/;DaGwL ;fwf/0f
;Demf}tfcGtu{t (General Agreement on Trade in Services: GATS) / Jofkf/;Da4
af}l4s ;DklQsf] clwsf/sf] Jofkf/ M Jofkf/;Fu ;Da4 af}l4s ;DklQsf] clwsf/;DaGwL
;Demf}tf (General Agreement on Trade Related Aspects of Intellectual Property
Rights: TRIPS) cGtu{t ;~rflnt x'G5g\ . ljZj Jofkf/ ;7gcGtu{t ax'kIfLo
Jofkf/ k|0ffnLsf] ;~rfngsf nflu ljleGg zLif{sdf @( j6f ;Demf}tfx tyf %)
eGbf a9L dlGq:t/Lo 3f]if0ff, lg0f{o tyf ;dembf/Lx /x]sf 5g\ .
-12-
k|s[lt
sfo{If]q /
k|fyldstf
sfof{Gjog
;+oGq
;Demf}tf
kfngfsf]
k|s[lt
WTO
-13-
-14-
ljsf;zLn / sd ljsl;t
;b:oxsf] d'2f /
;/f]sf/sf ljifonfO{ plrt
:yfg lbOPsf] . sdhf]/
;b:oxsf nflu k|lta4tf
k"/f ug{ yk ;do / s]xL
k|lta4tfx nfu" ug{ 5"6
h:t} lglZrt ;do;Dd
lgof{tdf cg'bfg lbg
kfOg] . ljz]if / leGg Jojxf/,
;x'lnotk"0f{ ahf/ kx'Fr ;'ljwf,
Ifdtf ljsf; h:tf k|fjwfg .
:jtGq Jofkf/ (Free Trade) M ;b:oxaLr ljgf s'g} /f]s6f]s j:t' tyf
;]jfsf] :jtGq Jofkf/ ;~rfng x'g'kb{5 eGg] s'/fdf o; l;4fGtn] hf]8
lbG5 . Jofkf/ ;~rfngdf cj/f]w l;h{gf x'g] u/L jf Jofkfl/s sf/f]jf/df
ljrng (Distortion) pTkGg x'g] u/L ;b:oxn] Ps kIfLo kdf eG;f/ jf
u}/ eG;f/hGo s'g} zt{, aGb]h nufpg tyf cgfjZos kdf s'g} dfkb08
lgwf{/0f jf nfu" ug{ x'Fb}g eGg] o; l;4fGtsf] dd{ xf] . cfoftlgof{t x'g]
j:t'df ljgf sf/0f aGb]h nufpg gkfOg], lgwf{l/t eG;f/ b/eGbf dfly uP/
eG;f/ dx;'n nufpg gkfOg], :jb]zL pTkfbgnfO{ eG;f/ z'Nssf] dfWodaf6
dfq ;+/If0f lbg ;lsg], cGo dx;'n tyf z'Ns x6fpg'kg{], lglZrt ;Ldf
/ lgodleq /xL ;b:o /fi6n] cfgf] ahf/ ;a}sf lgldQ v'nf /fvL ahf/
kx'Frsf] cj;/ k|bfg ug{'kg{] h:tf s'/f o; cGtu{t cfpF5g\ . t/ o;sf]
cy{ s'g} ;b:on] csf{] ;b:osf] h:tf];'s} pTkfbgnfO{ leqg lbg'kb{5 eGg]
xf]Og . olb cfoft x'g nfu]sf] j:t' dfgj, kz' tyf jg:klt :jf:Yosf]
b[li6n] xflgsf/s 5 jf hf]lvdk"0f{ 5 eg] To:tf] l:yltdf /f]u km}ng glbg
jf :jf:YonfO{ xflg gf]S;fgL k'ofpgaf6 hf]ufpg To:tf] j:t'sf] cfoftdf
-16-
Joj:yf xf] eg] csf{] ;]jf Jofkf/, Jofkf/;Da4 k|fljlws cj/f]wx / dfgj
tyf jg:klt :jf:Yo;DaGwL ljifodf /fli6o ;"rgf s]Gb|x (National Inquiry
Points) :yfkgf u/L s'g} ;b:on] o; ljifodf s'g} ;"rgf kfpg dfu u/]sf]
v08df ljgf s'g} lxrlsrfx6 ;DalGwt kIfnfO{ ;"rgf pknAw u/fpg'kg{]
afWofTds Joj:yf csf{] dxjk"0f{ ljifo xf] .
$=
ljsf;zLn / cNk ljsl;t ;b:osf nflu ljz]if / k[ys\ Jojxf/ (Special &
Differential Treatment for Developing and Least Developed Countries):
-18-
cjnDag ug{], ;]jf Jofkf/df s] s:tf zt{ tf]Sg], af}l4s ;DklQsf] clwsf/sf] Jofkf/sf
If]qdf s] s:tf gLlt to ug{] nufotsf ljifodf cfj]bs /fi6 / Jofkfl/s ;fem]bf/
d'n'sxaLr 5nkmn, n]gb]g tyf ;Demf}tf x'G5 . clGtd r/0fdf ;b:otfsf nflu
cfj]bg ug{] /fi6n] eG;f/ dx;'n b/ s6f}tL, ahf/ kx'Frh:tf ljifodf lkIfLo tyf
ax'kIfLo jftf{df p7]sf ljifoxnfO{ klg ;Daf]wg x'g] u/L j:t' Jofkf/sf] ;Gbe{df
clGtd kdf Schedule of Tariff Concessions / ;]jf Jofkf/sf] ;Gbe{df Schedule of
Specific Commitment k]z ug{'kg{] x'G5 . o;/L ljleGg r/0fsf] jftf{ tyf 5nkmnkl5
/ Jofkf/nfO{ k|efljt ug{] gLlt lgoddf ;'wf/sf] k|lta4tf hfx]/ u/]kl5 sfo{bnn]
;fwf/0f kl/ifb\ (General Council) nfO{ ;Dk"0f{ ;TotYo ljj/0f;lxt cfgf] k|ltj]bg
k]z u5{ . k]z ePsf] k|ltj]bgsf] cWoogkl5 ;fwf/0f kl/ifb\ jf dlGq:t/Lo ;Dd]ngn]
;b:otfsf ;DaGwdf clGtd lg0f{o u5{ . s'g} klg gofF ;b:onfO{ ;b:otf lbg]
ljifo ;7gsf b'O{ ltxfO{ ;b:oaf6 cg'df]bg x'g cfjZos x'G5 . o;/L ;7gn] b'O{
ltxfO ax'dtaf6 ;b:otf lbg] lg0f{o u/]kl5 ;f]sf] hfgsf/L cfj]bs /fi6df k7fOG5
/ cfj]bs b]zsf] Joj:yflksfn] ;lDdng;DaGwL k|f]6f]snnfO{ cg'df]bg u/L ;f]sf]
hfgsf/L ;7gdf k7fPsf] ;fdfGotM #) lbgkl5 ;lDdngsf] cf}krfl/stf k"/f ePsf]
dflgG5 . ;b:otf lng OR5's /fi6sf] cfly{s ljsf; / Jofkf/sf] cj:yf, k|lta4tf
k"/f ug{] tTk/tf / jftf{sf] kl/0ffdsf] cfwf/df ;b:otf lng] k|lqmof nfdf], 5f]6f]
x'g;S5 . xfn;Ddsf] cEof; x]bf{ Go"gtd kfFr jif{rflxF nfu]s} b]lvG5 . ;g\ @))! sf]
bf]xf dlGq:t/Lo ;Dd]ngkl5 sd ljsl;t / ljsf;f]Gd'v /fi6sf] ;lDdng k|lqmofnfO{
s]xL ;lhnf] / zL3| agfpg To:tf b]zxdfly w]/} k|lta4tfx gyf]kg{] ;dembf/L
ag]sf] 5 . oBlk o;sf] cIf/zM sfof{GjogrflxF x'g afFsL g} 5 . ;fy}, ;b:o aGg
rfxg] cNkljsl;t /fi6nfO{ ;b:otf k|flKtsf] r/0fdf ;7gsf] ;lrjfnoaf6 ljleGg
k|fljlws ;xof]u pknAw x'g] Joj:yf 5 .
;7gdf cfa4 eO;s]sf] s'g} klg ;b:on] cfk"mn] rfx]df ;b:otf lkmtf{ lng;S5 .
o;sf] nflu ;7gsf] ;lrjfnodf lnlvt ;"rgf lbPsf] ^ dlxgfkl5 ;b:otf lkmtf{
x'g;Sg] Joj:yf df/fs]z ;Demf}tfsf] wf/f !% n] u/]sf] 5 . t/ ;7gsf] ;q jif{sf]
Oltxf;df clxn];Dd s;}n] ;b:otf lkmtf{ lnPsf] 36gf 36]sf] 5}g .
!=% ljjfb ;dfwfg k|0ffnL
ljZj Jofkf/ ;7gsf] Pp6f dxjk"0f{ ljz]iftf eg]sf] o; leqsf] k|efjsf/L ljjfb
;dfwfg k|0ffnL xf] . tTsfnLg Uof6 k|0ffnL cGtu{tsf] ljjfb ;dfwfg k|0ffnL ck]Iffs[t
-20-
r':t, zL3| / k|efjsf/L x'g g;s]sf] s'/faf6 kf7 l;Sb} p?Uj] r/0fsf] jftf{df ;b:o
/fi6xaLr pTkGg Jofkf/;DaGwL ljjfbnfO{ k|efjsf/L tj/n] ;N6\ofpg o; k|sf/sf]
;+oGq :yfkgf ug{] lg0f{o ePsf] lyof] . ljZj Jofkf/ ;7gsf] ljjfb lg/fs/0f k|0ffnL
lgs} r':t / k|efjsf/L dflgG5 . xfn;Ddsf s'g} klg cGt/f{li6o ;7gdf Joj:yf
gePsf] o; lsl;dsf] ljjfb lg/fs/0f k|0ffnL cGt/f{li6o:t/d} gjLg k|of]u xf] .
ljZj Jofkf/ ;7gdf ;b:o /fi6xaLrsf] ljjfb ;dfwfg ug{ b'O{ txsf] ;+oGqsf]
Joj:yf ul/Psf] 5 . Kofgn (Panel) / k'g/fj]bg lgsfo (Appellate Body) .
Kofg]ndf # hgf / k'g/fj]bg lgsfodf & hgf ;b:ox x'G5g\ eg] cfjZostfg';f/
ljz]if1xnfO{ cfdGq0f ug{;Sg] Joj:yf 5 . ljjfb ;dfwfgsf] k|lqmof ;fdfGotM
tLg r/0fdf ;DkGg x'G5 . klxnf] r/0fdf ljjflbt ljifodf ;b:ob]zxaLr cfk;L
5nkmn, ;xdlt jf dxflgb{]zssf] k|of;af6 ;dfwfg vf]Hg] k|of; x'G5 . of] ;Dej
gePdf bf];|f] r/0fdf d'2f bfo/ ePsf] ^) lbgleq ljjfbdf tflgPsf b'O{ ;b:oaLr
cfk;L ;xdltsf] nflu k|of; x'G5 . o;af6 ;dfwfg x'g g;s]df kLl8t ;b:osf]
dfuadf]lhd $% lbgleq ljjfb ;dfwfgsf nflu Ohnf; -Kofgn_ u7g x'G5 .
cf/f]lkt kIfn] z'?df Ps k6ssf nflu Kofgn u7g ug{ /f]Ssf ug{;S5 t/ bf];|f]
k6ssf nflu /f]Sg;Sb}g . To;kl5 Kofgnn] ^ dlxgfleq ljjflbt ljifosf] ;TotYo
lgk0f u/L cfgf] k|ltj]bg a'emfpF5 . k|ltj]bg a'emfPsf] tLg xKtfleq ;DalGwt
kIfaf6 k'g/fj]bg gePsf] v08df k|ltj]bgdf 7x/ ul/Psf] s'/fnfO{ ljz]if1 ;ldltn]
nfu" u5{ . t];|f] r/0fdf Kofg]nsf] k|ltj]bgpk/ tf]lsPsf] Dofbleq k'g/fj]bg k/]sf]df
To;/L k'g/fj]bg k/]sf] ^) lbgb]lv () lbgleq k'g/fj]bg lgsfon] lg0f{o u5{ .
To;}sf] cfwf/df ljjfb ;dfwfg ;ldltn] lg0f{o lbG5 . o;/L lbPsf] lg0f{o clGtd
x'G5 / o:tf] lg0f{o sfof{Gjog ug{' ;DalGwt kIfsf] bfloTj x'G5 . k'g/fj]bg lgsfon]
lg0f{o u/]sf] ldltn] !% dlxgf;Dd klg lg0f{o sfof{Gjog gePdf lhTg] kIfn] xfg{]
kIfsf] j:t'sf] cfoftdf yk eG;f/ dx;'n nufP/ jf k|ltaGw jf kl/df0ffTds aGb]h
nufP/ lg0f{o sfof{Gjogsf] nflu bafa l;h{gf ug{;S5 . ljjfb;dfwfg k|0ffnLsf]
sfo{ljlw nufotsf ljjfb lgk0f;DaGwL ljifodf df/fs]z ;Demf}tfsf] cg';"rL@
df lj:t[t Joj:yf ;d]l6Psf] 5 . ljZj Jofkf/ ;7gsf] bz jif{sf] Oltxf;df #))
eGbf a9L Jofkf/;DaGwL d'2f lgk0fsf nflu ljleGg ;b:oxn] ljjfb ;dfwfg
;+oGqdf Nofpg'n] klg ;7gsf] ljjfb ;dfwfg k|0ffnLsf] k|efjsfl/tf / ;lqmotfnfO{
phfu/ ub{5 .
-21-
;dLIff ug{'kg{] Joj:yf 5 . t];|f] ju{df Go"g cfo ;d"xsf cNk ljsl;t / ;+qmd0fsfnLg
cy{tGqaf6 u'lh|/x]sf g]kfn nufotsf k"jL{ o'/f]k, blIf0f Plzof tyf clk|msL dxfb]zsf
;b:ox kb{5g\ . logLxnfO{ k|To]s ^^ jif{sf] cGt/fndf Jofkf/ gLlt ;dLIff
ug{'kg{] u/L s]xL ;dosf] 5"6 lbOPsf] 5 . o;df klg cNk ljsl;t /fi6xn] rfx]df
cfcfgf] Ifdtf / cfjZostfg';f/ s]xL ;do yk dfu ug{ ;S5g\ .
Jofkf/ gLlt ;dLIffsf] nflu ljZj Jofkf/ ;7g ;lrjfnon] Trade Policy Review Body
(TPRB) u7g ub{5 . ;b:oxsf] Jofkf/ gLltxsf] ;dLIff ug{] sfo{ ljleGg r/0fdf
u/]/ ;DkGg x'G5 . o; qmddf b'O{j6f k|ltj]bg tof/ ul/G5g\ . Pp6f ;lrjfnoaf6 /
csf{] ;DalGwt b]zsf] ;/sf/sf] tkm{af6 . ;lrjfnon] ;DalGwt ;b:osf] ;dli6ut
cfly{s tyf ;+/rgfTds gLltxnfO{ cWoog ljZn]if0f u/L k|ltj]bg (Report) tof/
ub{5 . ;b:o b]zn] tof/ ug{] k|ltj]bgdf cjnDag ul/Psf Jofkf/ gLltsf k|d'v
p2]Zox, cfufdL sfo{lbzf, jt{dfg k|j[lQ / Jofkf/sf ;DaGwdf cGt/f{li6o ahf/df
ef]Ug'k/]sf ;d:ofh:tf ljifonfO{ ;d]6\g] ul/G5 . of] k|ltj]bg ;fdfGotM !) b]lv #)
k[i7sf] x'g'kb{5 . o;/L ;lrjfno tyf ;b:o b]z b'j}af6 tof/ ePsf] k|ltj]bg ljZj
Jofkf/ ;7g cGtu{t Jofkf/ gLlt ;dLIff ;+oGqsf] a}7sdf ;b:o /fi6sf] dGqL jf
pRr k|ltlglwn] k]z ug{] k4lt 5 . o:tf] k|ltj]bgdf ;b:o /fi6xaf6 p7fOPsf]
lh1f;fsf] ;dfwfg ;DalGwt b]zsf k|ltlglwxn] ug{'kb{5 . ;dLIff a}7sdf cGo
;b:on] lbPsf pko'Qm ;'emfj tyf k|ltj]bgdf ;'wf/ ug{ cf}FNofOPsf ljifoxsf]
sfof{Gjog ;DalGwt ;b:o /fi6n] ug{'kb{5 / o;sf] cg'udg d"Nofg ;lrjfnosf]
Trade Policy Review Body (TPRB) n] ub{5 . k|To]s ;b:on] lgoldt kdf Jofkf/
gLlt tyf cEof;sf af/]df eP u/]sf d'Vo ;'wf/ tyf kl/jt{gaf/] TPRB nfO{ lgoldt
kdf hfgsf/L (Reporting) u/fpg'kg{] Joj:yf 5 . ;dLIff tyf k'g/fjnf]sg b]xfosf
r/0fx k"/f u/]/ ;DkGg ul/G5 M
;"rgf ;ng / t'ngf
;b:o b]zsf] /fhwfgLsf] e|d0f
k|ltj]bgsf] clGtd tof/L
;dLIff a}7ssf] cfof]hgf / 5nkmn
k|ltj]bg k|sfzg / ljt/0f
g]kfnn] ljZj Jofkf/ ;7gsf] ;b:otf lnPkl5 klxnf]kN6 ;g\ @)!@ sf] dfr{df
Jofkf/ gLlt k'g/fjnf]sg sfo{ ;DkGg u/]sf] lyof] .
-23-
h]g]ef 3f]if0ffkq nfO{ kfl/t ub{} lgoddf cfwfl/t ax'kIfLo Jofkf/ k|0ffnLsf] dxj
/ ;fGble{stfnfO{ k'gM k'li6 ug{] sfd u/] . ;f] ;Dd]ngdf Uof6 ;Demf}tf sfof{Gjogdf
cfPsf] krf; jif{ k"/f ePsf] pknIodf Uof6sf] %) cf}F jif{ufF7 dgfpg] sfo{ klg
eof] . l;fk'/ 3f]if0ffk|lt k|lta4tf hfx]/ ub{} l;fk'/ d'2fnfO{ rfF8} 6'f] nufpg] lg0f{o
klg eof] . ;Dd]ngdf ljZj On]S6f]lgs Jofkf/;DaGwL 3f]if0ffkq hf/L ub{} On]S6f]lgs
sf/f]jf/df eG;f/ gnufpg] ;fljssf] cEof;nfO{ lg/Gt/tf lbg] lg0f{o klg ul/of] .
!=&=# t];|f] dlGq:t/Lo ;Dd]ng ljZj Jofkf/ ;7gsf] t];|f] dlGq:t/Lo ;Dd]ng #)
gf]e]Da/# l8;]Da/, !((( df cd]l/sfsf] l;of6ndf cfof]hgf ul/Psf] lyof] . ljleGg
;b:ox / cGt/f{li6o gful/s ;dfhsf] Jofks lj/f]w / k|:tfljt sfo{;"rLdfly
P]sdTo sfod x'g g;Sbf l;of6n dlGq:t/Lo ;Dd]ng s'g} cf}krfl/s lg0f{o / 3f]if0ff
g} gu/L ;dfKt eof] . ljZj Jofkf/ ;7gsf] Oltxf;df of] ;Dd]ngnfO{ c;kmn
a}7ssf kdf ;d]t lnOG5 .
!=&=$ rf}yf] dlGq:t/Lo ;Dd]ng ljZj Jofkf/ ;7gsf] rf}yf} dlGq:t/Lo ;Dd]ng
(!$ gf]e]Da/, @))! df stf/sf] /fhwfgL bf]xfdf ;DkGg eof] . ;7gsf] Oltxf;d}
dxjk"0f{ a}7ssf kdf /x]sf] o; ;Dd]ngn] cNk ljsl;t /fi6x ljZj cy{tGqdf
;zQm kdf cfa4 x'g g;ls/x]sf] k[i7e"lddf ljZjsf ul/a hgtf / d'n'snfO{ ljZj
Jofkf/sf] d"n k|jfxdf gNofO{ ljZjsf] zflGt, ;'/Iff / cfly{s ;d'Gglt ;'lglZrt ug{
sl7g kg{] s'/fnfO{ x[bod u/L bf]xf ljsf; Ph]G8f (Doha Development Agenda:
DDA) df 5nkmn cl3 a9fpg] lg0f{o uof] . ljZj Jofkf/ ;7g :yfkgf ePkl5
ax'kIfLo Jofkf/sf ljleGg kIfdf gofF r/0fsf] klxnf] lj:t[t ;Demf}tf jftf{ z'? ug{]
pb\3f]if klg o;} ;Dd]ngn] uof] . h;df s[lifb]lv lnP/ ;]jf Jofkf/ ;Demf}tfdf
Jofks ;'wf/ ug{] / ;7gdf cfa4 ljsf;zLn tyf cNk ljsl;t b]zxnfO{ ljz]if
;x'lnot tyf 5"6x k|bfg ug{] ;Ddsf ljifox ;dflji6 5g\ . bf]xf ljsf; Ph]G8f
cGtu{t d'VotM @! j6f ljifox 5nkmnsf] ;"rLdf 5g\ . ;Dd]ngn] Jofkf/;Da4
af}l4s ;DklQsf] clwsf/;DaGwL ;Demf}tf / ;fj{hlgs :jf:Yo;DaGwL dlGq:t/Lo
3f]if0ffnfO{ kfl/t uof] . h;n] ubf{ ;b:o b]zsf ;/sf/xnfO{ cfd gful/sxsf]
:jf:Yo ;'ljwf lgaf{w pkef]u ug{ kfpg] g};lu{s clwsf/nfO{ ;'lglZrt ug{] ;Gbe{df
;fj{hlgs :jf:Yol;t ;DalGwt ljifodf cfkTsfnLg cj:yfdf ;:tf] d"Nodf h'g;'s}
d'n'saf6 cf}ifwLx cfoft ug{ ;lsg] 'Parallel Import' / cfkTsfnLg cj:yfdf
s'g} k]6]G6 wf/s cf}ifwL pTkfbs sDkgLsf] :jLs[lt glnO{ klg cfgf] d'n'sleq
-25-
;f] cf}ifwLsf] pTkfbg ug{ s'g} sDkgLnfO{ 5"6 lbg;Sg] 'Compulsory Licensing'
h:tf pkfox cjnDag ug{ l6K; ;Demf}tfn] g/f]Sg] s'/fsf] ;'lglZrttf x'g k'Uof] .
;Dd]ngn] ;7gsf] ljleGg ;Demf}tf / cg';"rLdf /x]sf k|fjwfgxsf] sfof{Gjogdf
;b:oxn] ef]Ug'k/]sf sl7gfOxnfO{ x6fpg] ;DaGwdf klg dxjk"0f{ lg0f{o u/]sf]
lyof] . ;Dd]ngn] o'/f]k]nL o'lgog / clk|msf, Sof/]laog / k|zfGt If]qsf ;b:oxaLr
ePsf] ;fem]bf/L ;Demf}tf (EU-ACP Partnership Agreement) nfO{ lg/Gt/tf lbg] u/L
;Demf}tf kfngfdf 5"6 lbg] lg0f{onfO{ ;d]t kfl/t uof] . h;n] ubf{ o'/f]k]nL ;+3sf
;b:oxn] tL b]zsf] pTkfbgnfO{ l8;]Da/ #!, @))& ;Dd ;f}ljWok"0f{ ahf/ kx'Fr
;'ljwf lbg] Joj:yf sfod /Xof] . ;Dd]ngn] dxjsf ;fy cl3 p7fPsf] bf]xf ljsf;
Ph]G8f, To;kl5sf dlGq:t/Lo ;Dd]ng nufotsf a}7sxdf 7"nf] ax;sf] ljifo aGb}
cfPsf 5g\ . sltko ljifodf ;xdlt eP klg s]xL dxjk"0f{ / k]lrnf k|Zgdf ljsl;t,
ljsf;zLn / cNk ljsl;t ;b:oxaLr ;xdlt x'g g;Sbf @))% sf] hgj/L ! leq
6+'UofO{ ;Sg] elgPsf] bf]xf ljsf; Ph]G8f cem} kfl/t x'g ;s]sf] 5}g . Ps bzseGbf
a9L cjlw ljZj:t/df 5nkmndf /x]sf] of] Ph]G8f ljZj Jofkf/s} Oltxf;df ;a}eGbf
nfdf] ;Demf}tf jftf{sf kdf /x]sf] 5 .
!=&=% kfFrf} dlGq:t/Lo ;Dd]ng M ljZj Jofkf/ ;7gsf] kfFrf} dlGq:t/Lo ;Dd]ng
!)!$ ;]K6]Da/, @))# df d]lS;sf]sf] Sofgs'gdf ;DkGg eof] . g]kfn / sDaf]l8ofnfO{
;7gsf] ;b:otf lbg] lg0f{o o;} ;Dd]ngaf6 ePsf] lyof] . o; ;Dd]ngsf] d'Vo
p2]Zo bf]xf ljsf; Ph]G8fdf ePsf] k|ultsf] ;dLIff ug{] lyof] . ;Dd]ngsf] cGTodf
;b:o b]zxn] bf]xf ljsf; Ph]G8fnfO{ ;dod} 6+'Uofpg] ljifodf k|lta4tf hfx]/ ub{}
Ps jQmJo hf/L u/]sf lyP . t/ ;f] Ph]G8fcGtu{t /x]sf s]xL k]lrnf ljifo vf;u/L
s[lif ;Demf}tfdf s] s;/L cl3 a9\g] eGg] ljifodf ;b:oxaLr Ps dt x'g g;Sbf
of] ;Dd]ngaf6 s'g} 7f]; lg0f{o x'g ;s]g . ;fy}, ;b:ox l;fk'/ d'2fsf ;DaGwdf
klg s'g} lg0f{odf k'Ug ;s]gg\ .
!=&=^ 5}6f}F dlGq:t/Lo ;Dd]ng M ljZj Jofkf/ ;7gsf] 5}6f}F} dlGq:t/Lo ;Dd]ng
!#!* l8;]Da/, @))% df rLgsf] xsdf ;DkGg eof] . o; ;Dd]ngsf] d'Vo
p2]Zo ;g\ @))! df z'? ul/Psf] bf]xf ljsf; Ph]G8fnfO{ rfF8} kfl/t ug{] ;DaGwdf
;b:oxn] p7fPsf k|Zg / /fv]sf ;/f]sf/sf ljifoxnfO{ ;'N6\ofpg' lyof] . o;
;Dd]ngsf] cGTodf dlGq:t/Lo 3f]if0ff hf/L ul/Psf] lyof] h;n] ! cui6, ;g\ @))$
sf] ;fwf/0f kl/ifb\sf] lg0f{o -h'nfO{ Kofs]h_ nfO{ cg'df]bg uof] . pQm 3f]if0ffkqdf
-26-
s[lif If]q, u}/ s[lif If]q, ;]jf If]q, af}l4s ;DklQ, jftfj/0f, Jofkf/ ;xhLs/0f, clt
sd ljsl;t ;b:oxsf] nflu ljz]if tyf km/s Jojxf/nufot @) j6feGbf a9L
ljljw ljifox ;d]l6Psf lyP . ;Dd]ngn] Sofgs'g ;Dd]ngdf lg0f{o x'g g;s]sf]
l;fk'/ d'2fxdWo] Jofkf/ ;xhLs/0f Pp6f d'2fnfO{ dfq ;Demf}tfdf ;dfj]z u/L
afFsL d'2fxnfO{ ;Demf}tfsf] ;"rLaf6 x6fO{ gofF r/0faf6 ;Demf}tf jftf{ z'? ug{] u/L
cl3 a9\g] klg lgwf] uof] . xs ;Dd]ngn] ;g\ @))^ leq} bf]xf ljsf; Ph]G8fnfO{
;DkGg ug{] s'/f klg to uof] .
;Dd]ngdf ljsl;t /fi6xn] s[lifhGo j:t'sf] lgof{tdf lbFb} cfPsf] cg'bfgnfO{ ;g\
@)!# ;Dd k"0f{tof x6fpg'kg{] / skf;df lbFb} cfPsf] lgof{t cg'bfgrflxF ;g\ @))^
;Dddf x6fO{ ;Sg'kg{] lg0f{o klg eof] . cNk ljsl;t /fi6sf] skf;nfO{ ljsl;t
b]zdf eG;f/ tyf kl/df0ffTds aGb]h d'Qm ahf/ kx'Fr ;'ljwf lbg], ;a} #@ j6} cNk
ljsl;t /fi6sf] s[lif tyf u}/ s[lifhGo j:t'xdf sDtLdf 6\ofl/km nfOgsf] (&
k|ltzt j:t'nfO{ ljsl;t b]zxsf] ahf/df eG;f/ tyf sf]6f/lxt ahf/ kx'Frsf]
;'ljwf (Duty Free Quota Free Market Access: DFQF ) lbg], clt sd ljsl;t ;b:o
/fi6xdf pTkflbt j:t'xsf] lgof{tsf] nflu ;/nLs[t / kf/bzL{ pTklQsf] lgod
nfu" ug{] nufotsf lg0f{o ePsf] lyof] . ;Dd]ngn] clt sd ljsl;t ;b:oxn]
af}l4s ;DklQ clwsf/sf] ;Demf}tf k"0f{kn] sfof{Gjogdf Nofpg'kg{] cjlw ;g\ @)!#
sf] h'g dlxgfsf] cGTo;Dd yk ug{] lg0f{onfO{ klg cg'df]bg uof] . clt sd ljsl;t
;b:o /fi6sf] Jofkf/ Ifdtf ljsf;sf nflu sfof{Gjogdf /x]sf] Integrated Framework
(IF) nfO{ klg yk ;|f]t h'6fO{ Enhanced Integrated Framework (EIF) sf kdf k'gM
;+/rgf u/L ;zQm t'Nofpg] / o;af6 clt sd ljsl;t ;b:o b]zsf] ;+:yfut Ifdtf
;'b[9Ls/0f, lgof{t lj:tf/ / lghL If]qsf] ljsf;df ;xof]u k'ofpg cem k|efjsf/L
sfo{qmdx sfof{Gjogdf ptfg{] lg0f{o klg ;Dd]ngn] uof] . o;sf ;fy} clt sd
ljsl;t ;b:oxsf] Jofkf/ k"jf{wf/ tyf Ifdtf clej[l4df ;xof]u k'ofpg Jofkf/sf]
nflu ;xof]u (Aid for Trade) nfO{ sfof{Gjogdf Nofpg] lg0f{o klg 5}6f}F dlGq:t/Lo
;Dd]ngaf6 eof] .
!=&=& ;ftf}F dlGq:t/Lo ;Dd]ng M ljZj Jofkf/ ;7gsf] ;ftf}F dlGq:t/Lo ;Dd]ng
#) gf]e]Da/@ l8;]Da/, @))( df h]g]efdf ;DkGg eof] . o; ;Dd]ng;Dd cfOk'Ubf
klg bf]xf /fp08sf] ;Demf}tf g6'l;s]sf]n] o; ;Dd]ngdf s'g} dxjk"0f{ ljifodf lg0f{o
x'g] ck]Iff lyPg . kmntM o; ;Dd]ngdf d'VotM bf]xf /fp08nfO{ rfF8} ;DkGg ug{]
-27-
af/]df 5nkmn s]lGb|t ePsf] lyof] . ;fy}, ljZj Jofkf/ ;7gleqsf ljleGg kIfx
h:t} ljjfb ;dfwfg ;+oGq, ;lDdng k|lqmof, Jofkf/sf] nflu ljsf; / Jofkf/;Da4
k|fljlws ;xfotf cflbnfO{ s] s;/L k|efjsf/L agfpg ;lsG5 eGg] ljifodf 5nkmn
ePsf] lyof] . ;Dd]ngsf bf}/fg Jofkf/;Da4 ljleGg ljifodf sfo{;qx -jls{ ;];g_
rn]sf lyP .
!=&=* cf7f}F dlGq:t/Lo ;Dd]ng M ljZj Jofkf/ ;7gsf] cf7f}F dlGq:t/Lo ;Dd]ng
!%!& l8;]Da/, @)!! df h]g]efdf ;DkGg eof] . ;f] ;Dd]ngdf ax'kIfLo Jofkf/
k|0ffnLsf] dxj / ljZj Jofkf/ ;7g, Jofkf/ / ljsf; tyf bf]xf ljsf; Ph]G8f
u/L tLgj6f ljifodf jls{ ;];g rn]sf lyP . ;Dd]ngn] /l;of, ;df]cf, efg'cf6' /
df]G6]lgu|f]nfO{ ;7gsf] ;b:otf k|bfg ug{] s'/fnfO{ cg'df]bg u/]sf] lyof] . ;Dd]ngdf
sd ljsl;t b]zsf ;]jf Jofkf/ If]qsf ;]jf k|bfosxnfO{ ;f}ljWok"0f{ Jojxf/ ug{
cfufdL !% jif{;Dd 5"6 lbg] ljifodf ;xdlt ePsf] lyof] . ;Dd]ngdf Jofkf/;Da4
af}l4s ;DklQsf] clwsf/;DaGwL ;Demf}tfsf ljleGg kIfx, ljB'tLo Jofkf/, vfB
;'/Iff, ;fj{hlgs vl/b ;Demf}tf / Jofkf/ cg'udg nufotsf ljifoxdf ;d]t
5nkmn ePsf] lyof] . o; ;Dd]ngn] bf]xf ljsf; Ph]08fnufot ljZj Jofkf/ ;7gdf
ljrf/fwLg cGo y'k|} d'2fx (Issues) sf af/]df s'g} dxjk"0f{ lg0f{o lng ;s]g .
clt sd ljsl;t /fi6 (LDCs) sf] ;b:otf k|flKt k|lqmofdf ;/nLs/0f ug{] nufotsf
;fdfGo ljifodf lg0f{o lng rflxF ;Dd]ng ;kmn /Xof] .
ljZj Jofkf/ ;7gsf] gjf}F dlGq:t/Lo ;Dd]ng O08f]g]lzofsf] afnLdf ;g\ @)!# sf]
l8;]Da/sf] klxnf] xKtfdf cfof]hgf x'g] ePsf] 5 .
-28-
kl/R5]b@
ljZj Jofkf/ ;7g cGtu{tsf k|d'v ;Demf}tfx
ljZj Jofkf/ ;7g cGtu{tsf k|d'v ;Demf}tfxnfO{ d'Vo kdf tLg efudf juL{{s/0f
ug{ ;lsG5 M
-s_ j:t' Jofkf/ cGtu{tsf k|d'v ;Demf}tfx
-v_ ;]jf Jofkf/;DaGwL ;Demf}tfx
-u_ Jofkf/;Da4 af}l4s ;DklQsf] clwsf/;DaGwL ;Demf}tf
@=! j:t' Jofkf/ cGtu{tsf k|d'v ;Demf}tfx
ljZj Jofkf/ ;7gcGtu{t j:t' Jofkf/sf] lgodg eG;f/ dx;'n tyf Jofkf/;DaGwL
;fdfGo ;Demf}tf, !(($ (General Agreement on Tariffs and Trade : GATT, 1994) cGtu{t
x'g] u/]sf] 5 . oBlk j:t' Jofkf/nfO{ cGt/f{li6o :t/df lgodg ug{ ;g\ !($* b]lv
g} Uof6!($& sfof{Gjogdf /x]sf] lyof] . Uof6sf] cf7f}F r/0fsf] jftf{kl5 Uof6!($&
df cfjZos kl/zf]wg, ;+zf]wg / x]/k]m/;lxt Uof6!(($ hf/L ul/Psf] xf] . clxn]
Uof6!(($ cGtu{t d'VotM rf/j6f b:tfj]h ;dflji6 5g\ Uof6!($& sf k|fjwfgx,
ljZj Jofkf/ ;7g :yfkgf x'g'k"j{ Uof6!($& cGtu{t sfof{Gjogdf cfPsf sfg"gL
pkfox;DaGwL k|fjwfg, p?Uj] r/0fsf] jftf{df cLsf/ ul/Psf Uof6sf ljleGg
wf/fxsf] JofVof;DaGwL ;dembf/Lx / Uof6!(($ ;DaGwL df/fs]z k|f]6f]sn . j:t'
Jofkf/;DaGwL ;Demf}tfxn] j:t' Jofkf/If]q;Fu ;DalGwt ljleGg ljifonfO{ ;d]6]sf
5g\ . o; cGtu{t vf;u/L eG;f/ d"Nofg, s[lif, dfgj, kz' / jg:klt :jf:Yo,
Jofkf/sf k|fljlws cj/f]wx, j:q tyf kf]zfs, Jofkf/;Fu ;DalGwt nufgL pkfo,
lgsf;Lk"j{ lg/LIf0f, pTklQsf lgodx, cfoft Ohfhtkq;DaGwL k|lqmof, ;x'lnot
tyf sfpG6/e]ln pkfox, PlG68lDk / cGo ljleGg ;'/Iff pkfox;DaGwL
;Demf}tf ;dflji6 5g\ . j:t' Jofkf/;Da4 s]xL k|d'v ;Demf}tfxsf] ;+lIfKt rrf{ tn
ul/Psf] 5 .
@=!=! eG;f/ d"Nofg;DaGwL ;Demf}tf ( Customs Valuation Agreement)
of] ;Demf}tf ljZj Jofkf/ ;7gsf] j:t' Jofkf/ cGtu{tsf] Pp6f dxjk"0f{ ;Demf}tfsf]
kdf /x]sf] 5 . o; ;Demf}tfcg';f/ ljZj Jofkf/ ;7gsf ;b:o /fi6xn] eG;f/
dx;'nsf] dfWodaf6 dfq /fli6o pBf]unfO{ ;+/If0f k|bfg ug{ ;S5g\ . o; ;Demf}tfn]
-29-
-30-
afFsL /xg cfpg] d"No_, jf sDKo'6]8 d"No -To:t} k|s[ltsf] j:t'sf] pTkfbgd"Nodf
gfkmf, s/, eG;f/ tyf cGo lgodcg';f/sf] b:t'/xnfO{ hf]8L sfod x'g cfpg] d"No_
nfO{ eG;f/ d"Nofg lgwf{/0fsf] nflu d"No sfod ug{ ;Sb5 . olb of] cfwf/af6
klg s'g} j:t'sf] eG;f/ d"Nofg ug{ g;lsPdf of] ;Demf}tfn] s]xL lglZrt cfwf/x
/ k|lqmofx -kmn Aofs d]y8_ cjnDag u/L eG;f/ clws[tnfO{ ;Lldt :jljj]sLo
clwsf/sf] k|of]u u/L j:t'sf] eG;f/ d"Nofg ug{ ;lsg] 5"6 lbPsf] 5 .
@=!=@ s[lif;DaGwL ;Demf}tf (Agreement on Agriculture)
s[lif;DaGwL ;Demf}tf p?Uj] r/0fsf] jftf{sf bf}/fgdf ;DkGg ePsf] lyof] . o; ;Demf}tfn]
s[lif If]qdf ;d;fdlos ;'wf/ u/L :jR5 s[lif Jofkf/nfO{ a9fjf lbg] s'/fdf ljZjf;
/fVb5 . o; p2]Zosf nflu ;Demf}tfn] s]xL zt{ Pj+ ;Ldfxsf] lgwf{/0f ;d]t u/]sf] 5 .
s[lifhGo Jofkfl/s j:t'sf] eG;f/Ls/0f / s[lifdf k|bfg ul/g] cg'bfg Pj+ ;x'lnotnfO{
lgod;Ddt kdf dfq k|bfg ug{ ;lsg] k|fjwfgxsf sf/0fxn] ubf{ s[lif Jofkf/sf]
:jR5 ljsf; x'g;Sb5 eGg] ;Demf}tfsf] dfGotf /x]sf] 5 . o; ;Demf}tfn] s[lifhGo
;a} pTkfbgxsf] eG;f/ lgwf{/0f ug'k{ g]{ tyf cfjZos dfqfdf s[lif j:t'sf] ljsf;sf
nflu cg'bfg lbg ;lsg] ;/sf/sf] clwsf/nfO{ ;d]t sfod} /fv]sf] 5 . ;Demf}tfcg';f/
g]kfnh:tf] sd ljsl;t d'ns
' nfO{ o; ;Demf}tfsf sltko k|fjwfgx cjnDag ug'{
cfjZos 5}g . ;Demf}tfn] s[lifdf k|of]u x'g] cg'bfgnfO{ ;/sf/n] h'g;'s} avt klg
k|bfg ug{ ;lsg], cfjZostfcg';f/ k|bfg ug{ ;lsg] / k|bfg u/]sf] cj:yfdf cGo
d'ns
' n] sf/jfxL ug{;Sg] u/L ljleGg k|sf/df juL{s/0f u/L s[lif cg'bfgnfO{ ;Gt'lnt
kn] k|of]u ug{ ;b:o d'ns
' xnfO{ lgb{l] zt u/]sf] 5 .
@=!=# dfgj, hgfj/ / jg:klt :jf:Yo pkfox;DaGwL ;Demf}tf
(Agreement on
s'g} klg ;b:o /fi6n] d'n'sleq cfoftlgof{t x'g] j:t'xaf6 Dffgj, hgfj/ /
jg:klt :jf:Yodf k|lts"n k|efj kg]{ b]lvPdf To:tf] s'g} klg j:t'sf] cfoft jf
lgof{tdf of] ;Demf}tf cGtu{tsf k|fjwfgxsf] dfWodaf6 lgoGq0f ug{ ;Sb5 .
of] ;Demf}tfadf]lhd lgDg cfoftsf] cj:yfnfO{ dfgj, hgfj/ / jg:klt :jf:Yodf
k|lts"n k|efj kg]{ cfoft egL pNn]v ul/Psf] 5 / ;Demf}tfcg';f/ k|efljt ;b:o
/fi6n] ;Demf}tfsf] cwLgdf /xL o:tf] cfoftnfO{ k|ltaGw nufpg ;d]t ;Sb5 M
s_ s'g} klg j:t'sf] cfoftaf6 laiffbL pTkGg ePdf jf s'g} /f]u km}ng] vt/f
ePdf .
-31-
-32-
ePsf] lyof] . o; ;Demf}tfn] g]kfnh:tf clt sd ljsl;t d'n'ssf nflu s]xL k[ys\
Joj:yfx u/]tf klg ;f] sf] pkof]u eg] ug{ ;s]sf] b]lvFb}g .
@=!=% Jofkf/sf k|fljlws cj/f]wx;DaGwL ;Demf}tf
(Agreement on Technical
;/sf/f/f nufgL k|j4{g sfo{sf nflu nfu" ul/g] zt{ jf pkfoxnfO{ Jofkf/;Fu
;Da4 nufgL pkfo eGg ;lsG5 . o:tf pkfox s/ 5"6sf] dfWodaf6 jf ef}lts
;DklQ / cGo ;]jf ;'ljwfx k|bfg ug{] h:tf sfo{xdfkm{t sfof{Gjogdf cfpF5g\ .
o; ;Demf}tfcg';f/ s'g} klg ;/sf/n] /fli6o k|fyldstfsf cfwf/df nufgL j[l4sf
lglDt ljleGg zt{x tf]Sg] jf nfu" ug{] sfo{ ug{ ;Sb5 . h:tf] ls pTkfbgdf :yfgLo
;fwgsf] clgjfo{ k|of]u, pTkflbt j:t'sf] lgof{t ug'{kg]{ afWofTds Joj:yf cflb h:tf
zt{xnfO{ Jofkf/;Fu ;Da4 nufgLsf pkfosf kdf lng ;lsG5 . ljZj Jofkf/
;7gsf] of] ;Demf}tfn] nufgL k|j4{gsf nflu d'Votof /fli6o Jojxf/sf] (National
Treatment) sf] cfwf/df x'g] kl/df0ffTds aGb]hsf] ;sf/fTds k|of]u cf}Bf]lus
-34-
k|j4{gsf] nflu ;xof]uL x'g;Sg] ljifodf ljz]if hf]8 lbPsf] 5 . t/ s'g} klg pTkfbgsf
nflu nufgLstf{nfO{ :yfgLo ;fdfgsf] vl/b ug'{kg]{ afWotf, s'g} klg pTkfbgdf
cfofltt ;fdfg k|of]usf] ;Lldttf, pTkfbs jf nufgLstf{nfO{ ljb]zL ljlgdo kx'Frdf
;Lldttf cflb h:tf sfo{nfO{ rflxF o; ;Demf}tfn] lg?T;flxt u/]sf] 5 . oL / o:tf
cGo ;sf/fTds k|of;xsf] cjnDagn] nufgL cfsif{0f tyf clej[l4 eO{ d'n'ssf]
cfly{s ljsf; ;Dej x'G5 eGg] s'/fdf ;Demf}tfn] hf]8 lbPsf] b]lvG5 .
@=!=& lgsf;Lk"j{ lg/LIf0f;DaGwL ;Demf}tf
(Agreement on Pre-shipment
Inspection)
(Agreement on Import
Licensing Procedures)
-36-
(Agreement on Subsidies
-37-
(Agreement on Anti-Dumping)
-38-
s'g} :jb]zL j:t'sf] pTkfbgsf] cj:yf / To:t} j:t'sf] cGo d'n'saf6 ePsf] j:t'sf]
cfoftaLr t'ngf ul/G5 . o;/L t'ngf ubf{ olb To:tf] s'g} j:t'sf] cfoft cTolws
j[l4 eO{ ;f]sf] sf/0fn] :jb]zL pBf]unfO{ uDeL/ xflggf]S;fgL k'u]df jf k'Ug] cfzf
ePsf] cg';Gwfgaf6 k'li6 ePdf ;+/If0f;DaGwL pkfo cjnDag ug{ ;lsG5 . o:tf
;+/If0f pkfox cg';Gwfg clwsf/Ln] tf]s]adf]lhdsf cltl/Qm eG;f/ dx;'n nufP/
jf j:t'sf] cfoftdf kl/df0ffTds aGb]h nfu" u/]/ sfof{Gjogdf NofOG5g\ .
;'/Iffpkfox;DaGwL ;Demf}tfsf d'Vo ljz]iftfx
o; ;Demf}tfn] :jb]zL pBf]usf] ljsf; / k|f]T;fxgsf nflu ;b:o b]zxn] s]
s:tf] cj:yfdf ;+/If0f pkfox cjnDag ug{;S5g\, tL cj:yfx ;DaGwdf
:ki6tf k|bfg u/]sf] 5 .
of] ;Demf}tfsf k|fjwfgxsf] ;sf/fTds k|of]u ul/g' kb{5 . d'n'ssf] k|lt:kwf{Tds
Ifdtf clej[l4 ug]{ sfo{df afx]s cGoq o;sf] k|of]u ug{ ;lsFb}g .
;'/Iff pkfox cNksfnsf nflu dfq nfu" ug{ ;lsG5 .
;Demf}tfcg';f/sf pkfox ;fdfGotof ljgf lje]b (Non Discriminatory) nfu"
ug'{kg]{ x'G5 . t/ ljz]if cj:yfdf o;nfO{ lje]bLs/0fsf] kdf klg nfu" ug{
;lsG5.
of] ;Demf}tf nfu" ug]{ qmddf sd ljsl;tljsf;zLn d'n'ssf] nflu ljz]if
5"6sf] Joj:yf ul/Psf] 5 .
o; ;Demf}tfn] ;b:o /fi6sf] cfly{s ;'/Iff;DaGwL sfg"gL clwsf/sf] k|Tofe"lt
u/]sf] 5 .
@=@ ;]jf Jofkf/;DaGwL ;Demf}tf
GATS, 1994)
-40-
dxjk"0f{ If]q aGb} uPsf] / b]zleq dfq geO{ cGtb{]zLo kdf ;d]t ;]jfsf] Jofkf/
-cfbfgk|bfg_ a9\b} uPsf] kl/k|]Iodf o;nfO{ cGt/f{li6o:t/df lgoldt / Jojl:yt
ug{ s'g} sfg"gL cfwf/ / ;+oGq rflxG5 eGg] lx;fan] ;]jf Jofkf/ ;Demf}tfnfO{
sfof{Gjogdf NofOPsf] xf] . oBlk ;]jf Jofkf/sf] ;a} ljifodf ;Demf}tf eO;s]sf] 5}g .
;]jf Jofkf/sf] If]qnfO{ qmdzM yk pbf/Ls[t (Progressive Liberalization) ub{} hfg]
;Gbe{df p?Uj] r/0fsf] jftf{df ;xdlt x'g afFsL ljifonfO{ Inbuilt Agenda sf kdf
kl5Nnf r/0fsf ;Demf}tf jftf{df ;dfj]z ug{] eGg] ;dembf/Lcg';f/ xfn bf]xf ljsf;
Ph]G8fcGtu{t ;]jf Jofkf/ ljifo klg ;dfj]z eO{ 5nkmnsf] qmddf /x]sf] 5 .
p?Uj] r/0fsf] jftf{sf] ;kmn kl/0flt:jk ljZj Jofkf/ ;7gleq ;]jf Jofkf/ Ps
5'} t/ cleGg ;Demf}tfsf] kdf :yflkt eof] . o; ;Demf}tfcg';f/ j:t' Jofkf/df
h:t} ;]jf Jofkf/sf] d'Vo p2]Zo klg ;]jf Jofkf/sf] dfWodaf6 ;b:o b]zxsf] cfly{s
j[l4df of]ubfg k'ofpg' xf] . ;7gsf] ;]jf Jofkf/;DaGwL ;Demf}tfn] ;]jf Jofkf/nfO{
lglZrt kdf kl/eflift gu/] klg ;fdfGotM c:k[Zo (Intangible), cb[Zo (Invisible)
/ ;~ro ug{ g;lsg] (Non-Storable) ;a} k|sf/sf] Jofkfl/s / pkef]Uo ;]jfnfO{ ;]jf
Jofkf/sf] kdf a'em\ g] ul/Psf] 5 . ;]jf Jofkf/;DaGwL ;Demf}tfdf pNn]v ePcg';f/
;]jf eGgfn] ;]jfsf] pTkfbg, ljt/0f, k|rf/k|;f/, laqmL / x:tfGt/0f;Ddsf ;a}
sf/f]af/nfO{ hgfpFb5 . t/ o;cGtu{t b'O{ lsl;dsf ;]jfxrflxF ;d]l6b}gg\ . ltgdf
klxnf] xf] ;/sf/ / ;fj{hlgs lgsfosf] clVtof/Lleq /xL k|jfx ul/g] ;]jfx hf]
Jofkfl/s kdf tyf c ;]jf k|bfosxl;t k|lt:kwf{ ug{] lx;fan] k|jfx ul/Fbg} g\ h:t}
ljB't\ cfk"lt{, vfg]kfgL ljt/0f ;]jf cflb . bf];f| ] xf] Po/6flkms clwsf/ / o;;DaGwL
;]jfx . ljZj Jofkf/ ;7gdf j:t' Jofkf/sf] ;Gbe{df eG;f/ dx;'nsf] dfWodaf6
;b:o /fi6n] k|lta4tf JoQm ug{k' g]{ x'G5 eg] ;]jf Jofkf/sf] xsdf rflxF k|lta4tfsf]
tflnsf (Schedule of Commitment) dfkm{t ;b:o b]zn] k|lta4tf hfx]/ ug{k' g{] Joj:yf
5 . ;]jf Jofkf/sf] cjwf/0ff lgtfGt gf}nf] k|sl[ tsf] ePsf]n] o;nfO{ j}bl] zs Jofkf/sf]
nflu v'nf ubf{ o;n] b]zsf] cy{tGqdf gsf/fTds c;/ kg{;S5 ls eGg] cfzf p?Uj]
r/0fsf] jftf{df ;+nUg sltko ;b:oxn] JoQm u/]sf lyP . To;}n] ;]jf Jofkf/nfO{
j:t' Jofkf/h:tf] k"0f{ v'nf g5f]8/] s]xL zt{;lxt v'nf ug{] ;xdlt ePsf] lyof] . ;fy},
;]jf Jofkf/nfO{ 3/]n' -cfGtl/s_ lgodxaf6 lgodg ug{ ;lsg] k|fjwfg o;;DaGwL
;Demf}tfdf ;dfj]z ul/Psf] lyof] . ;7gdf k|:t't ul/Psf] k|lta4tf tflnsfdf ljb]zL
nufgLsf nflu v'nf ug{] egL pNn]v ul/Psf] ;]jf If]q, pkIf]qdWo] ahf/ kx'r
F /
/fli6o Jojxf/ d'VotM oL b'O{ zLif{s cGtu{t plNnlvt cfwf/ / ljleGg zt{xsf]
-41-
cwLgdf /xL ljb]zL nufgLstf{xn] ;DalGwt b]zdf ;]jf Jofkf/ ;~rfng ug{ ;S5g\ .
;DalGwt ;b:o b]zn] klg o;} k|lta4tftflnsfsf] cfwf/df ;]jf If]qsf] pbf/Ls/0fsf
sfo{qmdx ;~rfng ub{5g\ . ;]jf Jofkf/;DaGwL ;Demf}tfcg';f/ ;fdfGotof s'g} klg
;b:o /fi6n] lgDg ljifoxdf k|lta4tf hgfpg' kb{5 .
clt ;f}ljWo d'n'ssf] Jojxf/;DaGwL ;'ljwf (MFN) k|bfg ug]{ ljifodf .
gLlt lgodxsf] kf/bl{z{tfsf] ljifodf .
k|lt:kwf{nfO{ k|f]T;fxg gug]{ gLlt lgodnfO{ lg?T;fxg jf lgoGq0f ug]{
ljifodf .
;]jf Jofkf/ ;~rfngdf e]befj/lxt Jojxf/sf] gLltnfO{ k|fT] ;fxg ug]{ ljifodf .
;]jf Jofkf/ ;Demf}tfn] klg j:t' Jofkf/sf xsdf nfu" x'g] clt ;f}ljWo k|fKt d'n'ssf]
;'ljwf, /fli6o Jojxf/, kf/blz{tf cflb ;7gsf w]/}h;f] l;4fGtnfO{ h:tft:t}
cfTd;ft u/]sf] 5 . t/ ;]jf Jofkf/ ljleGg dfWodn] x'g] ePsf]n] ;]jf Jofkf/;DaGwL
;Demf}tfn] j:t' Jofkf/;DaGwL ;Demf}tfsf] t'ngfdf lj:t[t sfo{If]qnfO{ ;d]6]sf] 5 .
vf;u/L j:t' Jofkf/ ;Demf}tfn] Jofkfl/s sf/f]jf/df k|of]u x'g] j:t' (Product) nfO{
k|efljt ug{] pkfoxnfO{ dfq ;d]6]sf] 5 eg] ;]jf Jofkf/ ;Demf}tfn] Jofkf/ ul/g]
;]jf (Product), ;]jf cfk"lt{stf{ -pTkfbs_ / ljt/s;d]tnfO{ k|efljt ug{] pkfoxnfO{
;Demf}tfsf] bfo/fleq ;d]6]sf] 5 .
;]jf Jofkf/;DaGwL ;Demf}tfn] g t ;]jf Jofkf/nfO{ g t o; cGtu{tsf If]q, pkIf]qnfO{
g} ls6fgL;fy kl/eflift u/]sf 5g\ . ;fdfGotM ;]jf Jofkf/sf If]qdf ;b:o/fi6xn]
k|lta4tf JoQm ubf{ ;+o'Qm /fi6;+3n] ljsf; u/]sf] Central Product Classification
System df cfwfl/t eP/ ug{] k|rng 5 . tbg'k ljZj Jofkf/ ;7gcGtu{t ;]jf
Jofkf/sf] If]qdf ;b:oxn] k|lta4tf hfx]/ ubf{ b]xfosf !@ j6f d'Vo zLif{sleq /xL
k|lta4tf JoQm ug{'kg{] Joj:yf 5 . oL !@ j6f ;]jf If]qcGtu{t klg ljleGg zLif{sdf
u/L sl/a !^) eGbf a9L pkIf]qx ;d]l6Psf 5g\ . ;Demf}tfn] ;d]6]sf !@ d'Vo ;]jf
If]qx x'g\ M
!= k]zfutJofj;flos ;]jf
@= ;~rf/ ;]jf
#= lgdf{0f tyf lgdf{0f;DaGwL OlGhlgol/ ;]jf
$= ljt/0f ;]jf
-42-
%=
^=
&=
*=
(=
!)=
!!=
!@=
z}lIfs ;]jf
jftfj/0f;DaGwL ;]jf
ljQLo ;]jf -aLdf / a}l_
:jf:Yo;DaGwL / ;fdflhs ;]jf
ko{6g / e|d0f;DaGwL ;]jf
dgf]/~hgfTds, ;f+:s[lts / v]ns"b;DaGwL ;]jf
kl/jxgoftfoft ;]jf, /
cGo ;]jfx .
j:t' Jofkf/h:tf] ;]jfsf] Jofkf/ k|ToIf kdf gx'g] ePsf] / sltko cj:yfdf ck|ToIf
/ cb[Zo kaf6 klg Jofkf/ ;~rfng x'g] ePsfn] o; ;Demf}tfn] ;]jf Jofkf/
;~rfngsf nflu ljleGg t/Lsf (Modes) ;d]t lgwf{/0f u/]sf] 5 . o; ;Demf}tfn] ;]jf
Jofkf/ ;~rfngsf nflu b]xfoadf]lhdsf $ j6f tl/sfx lgwf{/0f u/]sf] 5 M
df]8! M o; tl/sf cGtu{t ;]jfu|fxL / ;]jf k|bfosn]] cfgf] b]zsf] ef}uf]lns ;Ldf
ggfl3sg g} ljB'tLo dfWodaf6 Pscfk;df ;]jfsf] sf/f]jf/ ;~rfng ub{5g\ .
o;nfO{ Cross Border Supply elgG5 . h:tf] b"/ lzIff, b"/ lrlsT;f -s'g} b]zsf]
la/fdLn] OG6/g]6sf] dfWodn] aflx/L b]zsf] lrlsT;s;Fu k/fdz{ ;]jf lng]_, cGt/f{li6o
kmf]g ;]jf cflb .
df]8@ M o; cGtu{t pkef]Qmf cfkm}F ;]jf k|bfos csf{] b]zdf uP/ ;]jf lng] sfo{
ub{5 . To;}n] o;nfO{ Consumption Abroad elgG5 . o; k|lqmofdf ;]jfu|fxL ;]jf
k|bfos;dIf pkl:yt x'G5 . h:tf] pRr lzIff cfh{gsf nflu s'g} g]kfnL gful/s
ljb]zL ljZjljBfnodf k9\g hfg], cf}ifwf]krf/sf nflu s'g} b]zsf] la/fdL csf{]
b]zdf hfg], s'g} Ps b]zsf] ko{6s csf{] b]zdf e|d0fdf hfg] cflb .
df]8# M o; cGtu{t s'g} klg /fi6n] cfgf] Jofj;flos sfof{no jf
sDkgLsf] k|ltlglwnfO{ ;]jf cfk"lt{ ug{] d'n'sdf :yfkgf u/L ;]jfsf]
sf/f]jf/ ;~rfng ug]{ sfo{ ;d]l6G5 . o;nfO{ Commercial Presence klg
elgG5 . h:tf] s'g} ljb]zL a}n] g]kfndf zfvf vf]nL a}l ;]jf k|bfg ug{]
sfo{, s'g} pBf]udf ljb]zL nufgLstf{n] ug]{ k|ToIf j}b]lzs nufgL cflb .
df]8$ M s'g} Pp6f b]zsf] JolQm csf{] b]zdf uO{ ;]jf k|bfg ug]{ sfo{ o; cGtu{t
;d]l6G5 . o;df Pp6f b]zsf] gful/s csf{] b]zdf :jo+ pkl:yt eO{ ;]jf k|bfg
ug]{ sfo{ ub{5 . o;nfO{ k|fs[lts dflg;sf] ultzLntf (Movement of Natural
-43-
Person) elgG5
ljZj Jofkf/ ;7gsf] ;]jf If]qsf] k|rlnt ;Demf}tf jftf{df of] ljifo cem} klg
ljjfbf:kb kdf /x]sf] 5 . jftf{sf] qmddf o;nfO{ s;/L lgis{ifdf k'ofpg]
eGg] ljifodf cem} ax; hf/L 5 . ljZj Jofkf/ ;7gsf] cf7fF} dlGq:t/Lo
a}7sn] ljsl;t tyf ljsf;zLn d'n'sxn] g]kfnh:tf sd ljsl;t d'n's;Fu
;]jf Jofkf/ ;~rfng ubf{ ;]jf Jofkf/;DaGwL k|rlnt Uof6\; ;Demf}tfsf] bf];|f]
l;4fGt clt ;f}ljWo k|fKt d'n'ssf] ;'ljwf (MFN) l;4fGtnfO{ cfufdL !% -kGw|_
jif{;Dd lje]b u/L ug{;Sg] clwsf/ -5"6_ k|bfg u/]sf] 5 . o;nfO{ ;sf/fTds
pknlAwsf kdf lng ;lsg] eP tfklg g]kfnh:tf cNkljsl;t d'n'sn] ;]jf
Jofkf/cGtu{tsf] o:tf] 5"6af6 s;/L clwstd kmfObf lng ;S5g\ eGg]] ljifodf
yk cWoog, cg';Gwfgsf] cfjZostf /x]sf] 5 .
@=# Jofkf/;Da4 af}l4s ;DklQsf] clwsf/;DaGwL ;Demf}tf
(Agreement on Trade
-45-
-46-
kl/R5]b#
ljZj Jofkf/ ;7gdf g]kfnsf] cfa4tf
#=! tTsfnLg Uof6df ;b:otfsf] nflu kxn
g]kfnsf] cy{tGqnfO{ cfly{s pbf/Ls/0fsf] cjwf/0ffadf]lhd cl3 a9fpg] p2]Zon]
;g\ !(*) sf] dWob]lv cfly{s ;'wf/sf sfo{qmdx qmdzM sfof{Gjogdf NofOP . o;
qmddf aGb / lgof]lht cj:yfdf /x]sf] g]kfnsf] cy{tGqnfO{ ljZj cy{tGq;Fu cfa4
ug{] ;Gbe{df Tolta]nf j:t'sf] cGt/f{li6o Jofkf/nfO{ lgodg ug{] Ps dfq ;Demf}tf
General Agreement on Tariffs and Trade (GATT) sf] kIf aGg' pko'Qm x'g] ;f]r
k|f/lDes r/0fsf] 5nkmndf /x]sf] lyof] . o;} aLrdf lj=;+= @)$% ;fndf g]kfnn]
Uof6sf] ;b:otfaf6 cGo cfly{s kmfObfxsf] cltl/Qm Uof6sf] wf/f % df Joj:yf
ePadf]lhd kf/jxg ;'ljwf pkof]usf] ;'lglZrttfsf nflu alnof] cGt/f{li6o sfg"gL
clwsf/ k|fKt x'g;Sg] s'/fnfO{ dgg u/L Uof6sf] ;b:otf lng] ljifonfO{ ljz]if
tTk/tf;fy cl3 a9fpg] lg0f{o lnof] . tbg';f/ tTsfnLg g]kfn ;/sf/sf] ldlt @)$^
j}zfv @! sf] lg0f{ocg';f/ To;a]nfsf] ax'kIfLo Jofkf/nfO{ lgodg ug{] Ps dfq
cGt/f{li6o ;Demf}tf GATT-1947 sf] ;b:o aGg g]kfnn] !^ d] ;g\ !(*( df ljlwjt\
cfj]bg u/]sf] lyof] . g]kfnsf] cfj]bgnfO{ ;g\ !(*( sf] h"gdf ePsf] Uof6sf] a}7sn]
cg'df]bg ub{} Uof6!($& sf] wf/f ## adf]lhd g]kfnnfO{ ;b:otf lbg] ;DaGwdf
5fgaLg u/L l;kmfl/z;lxtsf] k|ltj]bg k]z ug{ Ps sfo{bn (Working Party) u7g
uof] . ;b:o aGg rfxg] b]zn] cfgf] b]zsf] j}b]lzs Jofkf/If]qsf] ;du| ljj/0f Uof6
;lrjfnodf k]z ug{'kg{] lgod adf]lhd g]kfnn] @^ km/j/L !(() df j}b]lzs Jofkf/sf]
lj:t[t b:tfj]h (Memorandum of Foreign Trade Regime: MoFTR) ;lrjfnodf
k]z uof] . o; pk/ Uof6sf ;b:o b]zxn] p7fPsf k|Zgxsf] hjfkm g]kfnn] !(
gf]e]Da/, !(() df Uof6 ;lrjfnodf k7fof] . o; qmddf ;lrjfnon] !% h'g, !((@
df g]kfnnfO{ Uof6sf] ko{j]Ifssf] x}l;ot k|bfg uof] . o;a]nf p?Uj] r/0fsf] jftf{
rln/x]sf] / Uof6 lgs6 eljiod} ljZj Jofkf/ ;7gdf kl/0ft x'g] l:yltdf /x]sf]n]
Uof6eGbf ljZj Jofkf/ ;7gs} ;b:o aGg' dgfl;j x'g] ;dembf/L ag]cg';f/ g]kfnn]
kl5Nnf lbgxdf Uof6sf] ;b:otfsf] nflu vf;} kxn u/]g .
#=@ ljZj Jofkf/ ;7gdf ;b:otfsf] nflu cfj]bg / ;lDdng
o;}aLr ! hgj/L, ;g\ !((% df ljZj Jofkf/ ;7g (WTO) :yfkgf eO{ ;~rfngdf
cfPkl5 tTsfnLg g]kfn ;/sf/ dlGqkl/ifb\sf] ldlt @)%#.(.!% sf] lg0f{ofg';f/
-47-
;]jf;DaGwL k|:tfj nufotsf ljifodf sfo{bnsf] a}7sdf ljleGg k6s 5nkmn eof] .
o; qmddf sfo{bnsf] a}7s cf}krfl/s kdf @@ d] @))), !@ ;]K6]Da/ @))@ /
!% cui6 @))# df u/L tLg k6s a;]sf] lyof] . logdf sfo{bnsf] clGtd tyf t];|f]
a}7sn] g]kfnsf] ;b:otf zt{ lgwf{/0f u/]sf] lyof] . sfo{bnsf] cWoIf z'?df ljZj
Jofkf/ ;7gsf nflu Go"lhNof08sf dxfdlxd /fhb"t Mr. Rogger Farrell / kl5
l:j6h/Nof08sf dxfdlxd /fhb"t Mr. P.L Girard tf]lsg' ePsf] lyof] .
o;/L lkIfLo tyf ax'kIfLo :t/df ePsf jftf{df ;DalGwt kIfnfO{ ;Gt'i6 t'NofpFb}
tyf ;b:oxn] /fv]sf] lh1f;fnfO{ :ki6 ub{} g]kfnn] ljZj Jofkf/ ;7gdf ;lDdngsf]
af6f]nfO{ lg/Gt/ km/flsnf] agfpFb} nUof] . cGttM ;DalGwt ;a} kIfnfO{ cfZj:t t'Nofpg
;kmn ePkl5 sfo{bnsf] t];f| ] a}7sn] g]kfnsf] ;b:otfnfO{ cl3 a9fpg pko'Qm x'g]
l;kmfl/z;fy ;fwf/0f kl/ifb\df @* cui6 @))# df cfgf] k|ltj]bg k]z uof] . To;
nuQ} d]lS;sf]sf] Sofgs'g (Cancun) df ePsf] ;7gsf] kfFrf}+ dlGq:t/Lo ;Dd]ngn] !!
;]K6]Da/, @))# sf lbg g]kfn / sDaf]l8ofnfO{ ;b:otf k|bfg ug{] lg0f{o uof] .
ljZj Jofkf/ ;7gdf g]kfnsf] ;lDdng (Accession) ;DaGwL k|f]6f]snnfO{ ;DalGwt
b]zsf] ;+;b\af6 cg'df]bg u/fpg'kg{] k|fjwfgcg';f/ g]kfnn] #! dfr{, @))$ leq
;f] cg'df]bg ug{'kg{] l:ylt lyof] . ;f] a]nf ;+;b\ gePsf]n] g]kfn ;lGw P]g, @)$&
nfO{ cWofb]zdfkm{t ;+zf]wg u/L ;f] P]gdf dlGqkl/ifb\sf] l;kmfl/zdf /fi6fWoIfsf]
:jLs[ltn] ax'kIfLo ;Demf}tf cGtu{t :yflkt s'g} klg cGt/f{li6o ;7gsf] ;b:o
aGg;Sg] k|fjwfg ;dfj]z ul/of] . tbg';f/ dlGqkl/ifb\n] ldlt @)^) r}q !) ut]
ljZj Jofkf/ ;7gdf g]kfnsf] ;lDdng;DaGwL k|f]6f]sn :jLs[t ug{ /fi6WoIf;dIf
l;kmfl/z u/]sf]df :jLs[lt k|fKt ePcg';f/ @# dfr{, @))$ df k|f]6f]snnfO{ g]kfn
;/sf/n] :jLs[t u/L @$ dfr{, @))$ sf lbg o;sf] hfgsf/L ljZj Jofkf/ ;7gsf]
;lrjfnodf k7fof] . cGttM ;f]sf] Ps dlxgfkl5 @# clk|n, @))$ -@)^! j}zfv
!!_ df g]kfn !$& cf}F ;b:osf kdf ljZj Jofkf/ ;7gdf ljlwjt\ cfa4 eof] .
o;/L tTsfnLg Uof6s} ;dob]lv z'? ul/Psf] ax'kIfLo Jofkf/ k|0ffnLsf] ;b:otf lng]
g]kfnsf] k|of; cGttM !$ jif{kl5 ;kmn eof] . jftf{sf] k|lqmofaf6 ;7gdf ;lDdng
x'g] g]kfn klxnf] cNkljsl;t /fi6 eof] . oBlk o;k"j{ @@ cGo /fi6n] ;lDdngsf]
k|lqmofn] ;b:otf lnO;s]sf lyP . t/ ljZj Jofkf/ ;7g :yfkgf ePkl5 cNk
ljsl;t /fi6sf] x}l;otdf ;7gdf k|j]z ug{] klxnf] cNkljsl;t /fi6rflxF g]kfn aGg
k'Uof] . ;lDdngsf] k|lqmof hl6n / r'gf}tLk"0f{ eP klg /fli6o lxtnfO{ pRr Wofgdf
-49-
/fvL ;b:otf lng g]kfn ;kmn eof] . g]kfnn] ;b:otfsf qmddf cnfO{ ;xdt
u/fpg ;s]sf] Kofs]h cToGt} ;Gt'lnt egL cGs6f8 nufotsf ;+:yfaf6 ;d]t
k|z+l;t ePsf] 5 . jftf{sf] dfWodaf6 ;7gdf k|j]z ug]{ qmddf g]kfnn] s[lif tyf
u}/ s[lif If]qdf cfgf] eG;f/ dx;'n b/sf] ;Ldfg (Tariff Binding) tTsfn k|rlnt
(Applied) eG;f/ dx;'n b/eGbf pRr sfod ug{ ;kmn x'g'sf ;fy} clt sd ljsl;t
/fi6sf] gftfn] ljleGg 5"6 tyf ;x'lnotx lglZrt ;dosf nflu pkef]u ug{
kfpg'kg{] s'/fdf ;b:o /fi6xnfO{ ;xdt u/fpg ;s]sf] x'gfn] ljZj Jofkf/ ;7gdf
g]kfnsf] ;lDdng k|lqmofnfO{ Pp6f ;kmn ;Demf}tf jftf{sf] kdf lnOg] ul/G5 .
#=# ;7gsf] ;b:o aGg'k"j{ ul/Psf gLltut tyf ;+:yfut ;'wf/sf k|of;x
sl/a !$ jif{ nfdf] k|of;kl5 g]kfn ljZj Jofkf/ ;7gdf cfa4 x'g ;s]sf] xf] . o;
qmddf g]kfnn] ljleGg gLltut tyf ;+:yfut ;'wf/sf k|of;xnfO{ klg qmdzM cl3
a9fpFb} cfgf cfly{s tyf Jofkf/ gLlt, sfo{ljlw / ;+/rgfxnfO{ ax'kIfLo Jofkf/
k|0ffnL cg's"n agfpg] ;Gbe{df lgDg dxjk"0f{ k|of;x u/]sf] lyof]M
;g\ !(*) sf] bzssf] dWob]lv g} ;+/rgfTds ;dfof]hg sfo{qmd
(Structural Adjustment Program) nfu" u/L cfly{s pbf/Ls/0fsf]
cjwf/0ffadf]lhd gLltut tyf ;+:yfut ;'wf/sf sfo{xnfO{ cl3
a9fOPsf] lyof] . of] k|of;nfO{ ;g\ !((@ b]lv 3gLe"t kfg{] qmddf pBf]u
:yfkgf ubf{ Ohfht -nfOG;];_ lng'kg{], cfoft lgof{t Jofkf/df /x]sf
kl/df0ffTds aGb]h nufotsf cg'dltkq lng'kg{] k|yfnfO{ x6fpg], lghL
If]qnfO{ cy{tGqsf] ;~rfngdf pNn]Vo e"ldsf k|bfg ug{], lghL If]qdf
klg jfl0fHo a} ;~rfng ug{ ;lsg], pBf]u jfl0fHo If]qdf ljb]zL
nufgLnfO{ k|j4{g ug{ ljleGg ;x'lnot k|bfg ug{], g]kfnL d'b|fnfO{ rfn'
vftfdf k"0f{ kl/jTo{tf k|bfg ug{], pBf]uJofkf/ ;~rfngdf ;xhtf k|bfg
ug{ Psf/ k|0ffnL nfu" ug{], ;/sf/L :jfldTjdf /x]sf ;+:yfgxnfO{
lghL If]qsf] :jfldTj / Joj:yfkgdf n}hfg] sfo{x ul/Psf lyP . o;
qmddf gAa]sf] bzssf] z'?df gofF cf}Bf]lus tyf jfl0fHo gLlt, ljb]zL
nufgL tyf k|ljlw x:tfGt/0f gLlt, cf}Bf]lus Joj;fo P]g, lghLs/0f
P]g nufotsf gLlt tyf P]gx hf/L ul/Psf lyP eg] sltko df}h"bf
P]gdf ;d;fdlos ;+zf]wg ul/Psf lyP .
tTsfnLg pBf]u, jfl0fHo tyf cfk"lt{ ;lrjsf] cWoIftfdf ;DalGwt
dGqfnosf ;lrjxsf] pRr:t/Lo ;ldlt u7g u/L o;nfO{ ljZj
-50-
-51-
Ps dfq dxjk"0f{ cGt/f{li6o d~r ljZj Jofkf/ ;7g lyof] . t;y{, s]xL r'gf}tLsf
afah'b ax'kIfLo Jofkf/ k|0ffnLaf6 clwstd nfe lng] p2]Zon] g]kfn ljZj Jofkf/
;7gdf cfa4 ePsf] xf] .
;7gsf] ;b:otf lng' k5fl8sf cfjZostf
ljZjsf clwsf+z d'n's ;7gsf] ;b:o eO;s]sf] / ljZjsf] s'n Jofkf/sf]
em08} (% k|ltzteGbf a9L lx:;f log} b]zxn] cf]ul6/x]sf] ;Gbe{df g]kfnn]
cnu /x]/ cfgf] cfly{s ultljlw ;~rfng ug{ ;Sg] cj:yf gePsf]] .
blIf0f Plzof If]qdf g]kfn / e"6fgafx]s ;a} ;b:o eO;s]sf] tTsfnLg
l:yltdf ;fs{ If]qsf b]zl;tsf] Jofkf/nfO{ Psktf / ;'lglZrttf lbg klg
;7gsf] ;b:o aGg cfjZos b]lvPsf] .
rLg / ef/t b'j} l5d]sL /fi6 ;7gsf] ;b:o eO;s]sf] l:yltdf oL b'O{
b]zaLrsf] d'n's g]kfn ax'kIfLo Jofkf/ k|0ffnLaf6 t6:y a:g cy{/fhgLlts
b[li6n] klg pko'Qm gx'g] l:yltdf ;7gsf] ;b:otf ckl/xfo{h:t} x'g cfPsf]
lyof] .
g]kfnh:tf] clt sd ljsl;t / ljZj Jofkfl/s ultljlwdf sd k|efjzfnL
d'n'sn] Jofkf/ ;~rfngsf qmddf l5d]sL d'n's nufotaf6 ;do;dodf
ef]Ug'kg{] kf/jxg tyf cGo Jofkf/ ;d:of ;dfwfgsf] nflu ;7gsf] ljjfb
;dfwfg ;+oGqaf6 ;dfwfg klxNofpg ;Sg] l:ylt /x]sf]] .
;7gdf ;fgf Pj+ 7"nf / ljsl;t Pj+ sd ljsl;t ;a}y/L ;b:osf] clwsf/
Ps /fi6 Ps dtsf] cfwf/df lgwf{l/t x'g] ePsf]n] ;7gsf] ;b:otfaf6
g]kfnh:tf] ;fgf] / sd ljsl;t d'n'ssf] wf/0ffsf] klg dxj :yflkt x'g]
b]lvPsf]] .
clt sd ljsl;t / e"kl/j]li6t /fi6n] Jofkf/ / cfly{s ljsf;sf] ;Gbe{df
ef]Ug'kl//x]sf ;d:of ;DaGwdf g]kfnh:tf ;fgf b]zn] klg cfgf] egfO /
cjwf/0ff ;zQm 9n] /fVg;Sg] d~r ljZj Jofkf/ ;7g ePsf]n] ;7gsf]
;b:otf cGt/f{li6o:t/df g]kfnsf] pkl:yltnfO{ k|efjsf/L agfpg] b[li6n]
klg ;xof]uL 7flgPsf] .
;7gdf cNkljsl;t tyf ljsf;zLn ;b:osf nflu ljleGg ;x'lnot, 5"6,
ljz]if tyf k[ys\ Jojxf/, Jofkf/ Ifdtf ljsf;sf nflu cfly{s, k|fljlws
;xof]u pknAw x'g;Sg] Joj:yf ePsf] .
-52-
-55-
-56-
kl/R5]b$
g]kfnn] ljZj Jofkf/ ;7gdf u/]sf k|lta4tfx / sfof{Gjog l:ylt
g]kfnn] ljZj Jofkf/ ;7gsf] ;b:o aGg] qmddf ljleGg k|lta4tfx JoQm u/]sf]
lyof] . o; qmddf ljZj Jofkf/ ;7g cGtu{tsf tLg k|d'v ;Demf}tfx j:t' Jofkf/,
;]jf Jofkf/ tyf Jofkf/;Da4 af}l4s ;DklQsf] clwsf/;DaGwL ;Demf}tfadf]lhd k"/f
ug'{kg]{ ljleGg k|lta4tfx tf]lsPsf] ;dofjlwleq} k"/f ug]{ jrga4tf g]kfnn] hgfPsf]]
lyof] . jftf{sf] dfWodaf6 ;7gsf] ;b:otf k|fKt ug]{ klxnf] clt sd ljsl;t /fi6
g]kfnn] ;7gdf hfx]/ u/]sf tL k|lta4tfxdWo] w]/}h;f] k|lta4tfx xfn k"/f
ul/;lsPsf 5g\ eg] sltko k"/f x'g] k|lqmofdf 5g\ . ;Lldt bIfhgzlQm / Go"g cfly{s
;|f]t;fwgsf cltl/Qm sltko k|lta4tfx s]xL hl6n / k|fljlws k|s[ltsf ePsf
sf/0f To:tf k|lta4tfx sfof{Gjogdf Nofpg s]xL l9nfO klg x'gk'u]sf] 5 . oBlk
d'n'ssf] j}b]lzs Jofkf/nfO{ k|efljt ug{] clwsf+z gLlt, P]g, k|lqmof / sfo{ljlwxnfO{
;7gsf] ;Demf}tfcg's"n kl/dfh{g / ;dfof]hg ug{] sfo{ eg] ;DkGg eO;s]sf] 5 eg]
afFsL k|lta4tfxnfO{ klg oyfzSo k"/f ub{} hfg] lbzftkm{ k|of;x cl3 a9fOPsf]
5 . g]kfnn] ;7gdf JoQm u/]sf vf;vf; k|lta4tfx / ltgsf] sfof{Gjog l:ylt
tn k|:t't ul/Psf] 5 .
$=! sfo{bnsf] k|ltj]bg / g]kfnsf k|lta4tfx M g]kfnn] ljZj Jofkf/ ;7gsf]
;b:otf lng] qmddf ljZj Jofkf/ ;7gdf k|:t't ePsf] sfo{bnsf] k|ltj]bg (Working
Party Report) df Jofkf/sf tLgj6} If]qcGtu{t JoQm ul/Psf sfg"gL, gLltut,
;+:yfut / k|lqmofut ;'wf/;DaGwL ljleGg k|lta4tfxnfO{ Psd'i6 kdf lj:tf/df
;d]l6Psf] 5 . ;f] k|ltj]bgdf !%% j6f cg'R5]bx /x]sf]df @% j6f cg'R5]bx
k|0ffnLut k|lta4tfx (Systemic Commitments) ;Fu ;DalGwt 5g\ . To;}u/L
vf;vf; ljifo;Fu ;DalGwt s]xL ljz]if k|lta4tfx (Specific Commitments) klg
k|ltj]bgdf pNn]v ul/Psf 5g\ . pQm k|ltj]bgleq /x]sf ljleGg ^ j6f cg';"rLxn]
k|lta4tfsf ljleGg ljifoxnfO{ ;"rLa4 u/]sf 5g\ . ltgdf cg';"rL! n] ljZj
Jofkf/ ;7gsf] ;b:o aGg] qmddf ;+zf]wg ug{'kg{] tyf ul/g] ljleGg @$ j6f P]g
tyf lgodfjnLxsf] ;"rLnfO{ ;d]6]sf] 5 eg] cg';"rL@ n] sfg"gL ;'wf/;DaGwL
sfo{of]hgf (Legislative Action Plan) nfO{ ;d]6]sf] 5 . o; cGtu{t tLgj6f efux
/x]sf]df klxnf] efudf ;b:otfsf] nflu k|:tfj k]z u/]kl5 g]kfnsf] tkm{af6 eP
u/]sf sfg"gL ;'wf/;DaGwL k|ult vf;u/L gofF hf/L tyf ;+zf]wg ul/Psf P]g tyf
-57-
lgodfjnLsf] ljj/0f k|:t't ul/Psf] 5 . bf];|f] efudf ;7gsf] ;b:otfkl5 ;g\ @))#
b]lv ;g\ @))% sf] cGTo;Dddf g]kfnn] th{'df, ;+zf]wg tyf kl/dfh{g ug{'kg{] gLlt,
P]g tyf lgod, kIf aGg'kg{] cGt/f{li6o dxf;lGwx / ljleGg # j6f If]qdf :yfkgf
ug{'kg{] ;f]wk'5 s]Gb|x;DaGwL k|lta4tfxnfO{ ;d]l6Psf] 5 . o;df hDdf $@ j6f
k|lta4tfx ;dflji6 5g\ . t];|f] efudf tLg jif{leq gofF hf/L ug{] jf ;+zf]wg ug{]
egL k|lta4tf hfx]/ ul/Psf P]g, lgodxdWo] s'g s'g P]g, lgod s'g s'g jif{ /
dlxgfleq hf/L ul/;lsg] jf ;+zf]wg ul/;lsg] xf] ;f]sf] ;"rL ;dfj]z ul/Psf] 5 .
cg';"rL# df tTsfnLg cj:yfdf d"No clej[l4 s/ (VAT) 5'6 lbOPsf j:t'xsf]
;"rL pNn]v ul/Psf] 5 eg] cg';"rL$ df To;a]nf cGtMz'Ns nufOPsf j:t'xsf]
ljj/0f pNn]v ul/Psf] 5 . cg';"rL% df u'0f:t/ k|df0f lrXg lbOPsf j:t'xsf]
;"rL ;dfj]z ul/Psf] 5 eg] cg';"rL^ df lgof{t x'g] j:t'df nufOPsf] k|rlnt
z'Nsb/;DaGwL ljj/0f pNn]v ul/Psf] 5 .
$=@ j:t' Jofkf/sf] If]qdf g]kfnn] u/]sf k|lta4tfx / sfof{Gjog l:ylt
ljZj Jofkf/ ;7gdf j:t' Jofkf/sf] lgodg eG;f/ tyf Jofkf/;DaGwL ;fwf/0f
;Demf}tf, !(($ -Uof6!(($_ cGtu{t /x]/ ul/G5 . o;n] j:t' Jofkf/sf] lgodgsf
;DaGwdf ljleGg k|fjwfgxnfO{ ;d]6]sf] 5 . of] ax'kIfLo j:t' Jofkf/;DaGwL k|d'v
cGt/f{li6o sfg"gL b:tfj]h xf] . Uof6!(($, o;k"j{ j:t' Jofkf/sf] ;Gbe{df k|rngdf
/x]sf] Uof6!($& s} kl/dflh{t / ljsl;t k xf] . Uof6!(($ sf cltl/Qm j:t'
Jofkf/nfO{ lgodg ug{ cGo em08} 8]9 bh{ghlt ;Demf}tfx /x]sf 5g\ . ltgdf
eG;f/ d"Nofg;DaGwL ;Demf}tf, s[lif;DaGwL ;Demf}tf, dfgj, kz' / jg:klt :jf:Yo
pkfox;DaGwL ;Demf}tf, Jofkf/sf k|fljlws cj/f]wx;DaGwL ;Demf}tf, pTklQsf
lgodx;DaGwL ;Demf}tf, cfoft Ohfhtkq hf/L ug{] k|lqmof;DaGwL ;Demf}tf, ;'/Iff
pkfox;DaGwL ;Demf}tf cflb k|d'v 5g\ . o;af/]df kl/R5]b@ df lj:tf/df rrf{
ul/;lsPsf] 5 .
ljZj Jofkf/ ;7gsf] ;b:otf k|fKt ug{] /fi6n] j:t' Jofkf/sf] ;Gbe{df plNnlvt
;Demf}tfxadf]lhd ljleGg k|lta4tfx hfx]/ ug{'kg{] x'G5 . o; ;Demf}tfcg';f/
vf;u/L ;b:o /fi6xn] j:t' Jofkf/sf] ;Gbe{df s] slt xb;Dd eG;f/ dx;'n
nufpg] xf] ;f]sf] k|lta4tf ;"rL ;7gdf k]z ug{'kg{] x'G5 . o;/L eG;f/ ;Ldfg
ul/;s]kl5 ;fdfGotM ;f]eGbf dfly uP/ eG;f/ dx;'n tf]Sg / p7fpg kfOGg . ;fy},
o; ;Demf}tfcGtu{t s'g} u}/ eG;f/ dx;'nx k|rngdf /x]sf] eP qmdzM ;f]sf] b/x
-58-
36fpFb} / x6fpFb} hfg] k|lta4tf klg JoQm ug{'kg{] x'G5 . of] ;Demf}tf adf]lhd s'g}
klg /fli6o pBf]unfO{ eG;f/ dx;'nsf] dfWodaf6 dfq ;+/If0f k|bfg ug{ ;lsG5 .
;fy}, j:t'sf] cfoftdf ;flasdf eG;f/ dx;'nsf cltl/Qm cGo z'Ns tyf Kof/f
6\ofl/km nufpFb} cfOPsf] 5 eg] To;nfO{ x6fO{ To:tf] z'NsnfO{ eG;f/ dx;'nleq}
;dfof]hg ug{'kg{] x'G5 h;nfO{ Tariffication elgG5 . eG;f/ dx;'n klg cfofltt
j:t'sf] d"Nodf k|ltztsf] cfwf/df nufOg] (Ad Valorem), kl/df0fsf] cfwf/df nufOg]
(Specific) / oL b'O{sf] ldl>t :jkdf nufOg] (Compound) u/L tLg k|sf/sf] x'G5 .
o; cltl/Qm of] ;Demf}tfn] eG;f/ b/ sf]6f (Tariff Rate Quota) sf] klg Joj:yf
u/]sf] 5 . o; cGtu{t s'g} j:t'sf] lglZrt kl/df0f;Ddsf] cfoftdf sd eG;f/
dx;'n nufpg] / tf]lsPsf] kl/df0feGbf a9L cfoft ePsf] v08df pRr b/sf] eG;f/
dx;'n nufpg] sfo{ x'G5 . To;}u/L Uof6 ;Demf}tfn] ljsf;f]Gd'v tyf clt sd
ljsl;t ;b:o /fi6xsf] lgof{tnfO{ k|j4{g ug{] p2]Zon] tL b]zxaf6 cfoft x'g]
;fdfgdf ;x'lnotk"0f{ eG;f/ b/ tf]Sg;Sg] k|fjwfgsf] klg Joj:yf u/]sf] 5 . o;}u/L
s[lifnufotsf cGo ;Demf}tfxdf Joj:yf ePadf]lhd ;b:o /fi6xn] j:t' Jofkf/sf
If]qdf ljleGg gLltut, k|lqmofut / ;+:yfut ;'wf/;DaGwL k|lta4tfxnfO{ klg
JoQm ug{'kg{] x'G5 . o; k[i7e"lddf g]kfnn] j:t' Jofkf/sf If]qdf u/]sf k|lta4tfx /
ltgsf] sfof{Gjog l:yltnfO{ ;+If]kdf lgDgfg';f/ k|:t't ug{ ;lsG5
g]kfnn] j:t' Jofkf/cGtu{t s[lifhGo j:t'xsf] xsdf zt k|ltzt / u}/ s[lifhGo
j:t'sf] xsdf ((=# j:t'xsf] eG;f/ ;Ldfg u/L tbg';f/ eG;f/ dx;'n
nufOg] clwstd b/sf] ;"rL (Schedule of Concession on Goods (Tariff
bindings) ljZj Jofkf/ ;7gdf k|:t't u/]sf] 5 . /fli6o lxtnfO{ b[li6ut u/L
u}/ s[lif j:t' cGtu{t d'VotM l;d]G6, k]6f]lnod kbfy{, xftxltof/ h:tf ;'/Iff,
pTkfbg;DefJotf / /fh:j ;ngsf b[li6n] ;+j]bgzLn j:t'xdf rflxF eG;f/
dx;'n ;Ldfg gu/L v'nf 5fl8Psf] 5 . g]kfnn] ;7gdf k]z u/]sf] ;"rLdf
j:t' Jofkf/sf] ;Gbe{df nufOg] clwstd eG;f/ b/ (Bound Rate), *)
pNn]v ul/Psf] 5 . ljZj Jofkf/ ;7gsf] ;b:otf lng] ;dodf j:t' Jofkf/sf
;Gbe{df % b]lv !#) ;Dd u/L hDdf & j6f eG;f/ b/aGbL sfod /x]sf]df
!#) sf] b/aGbL sf/ / lhkh:tf j:t'df dfq /x]sf] lyof] . t/ of] pRr eG;f/
b/nfO{ ;g\ @)!# ;Dddf ^) df Nofpg] k|lta4tf hfx]/ ul/Psf] 5 . tTsfndf
g]kfndf cfoft x'g] j:t'df nufOPsf] k|rlnt eG;f/ dx;'n b/ (Applied Rate)
sd eP tfklg eljiodf g]kfnL s[lif tyf u}/s[lifhGo j:t'nfO{ ;+/If0f ug{'kg{]
cj:yf cfpg;Sg] s'/fnfO{ b[li6ut u/L o:tf j:t'xdf k|rlnt eG;f/ b/eGbf
-59-
s]xL pRr b/df eG;f/ ;Ldfg ul/Psf] 5 . o;f] eP tfklg pRr ljnfl;tfsf
s]xL j:t'xnfO{ 5f]8L cGo clwsf+z j:t'sf] eG;f/ dx;'nnfO{ qmdzM sd ub{}
nluPsf] 5 .
g]kfnn] ljZj Jofkf/ ;7gdf u/]sf eG;f/ dx;'n;DaGwL k|lta4tfxnfO{ x]bf{
s[lif If]qdf tTsfn %!% / cGtl/d cjlw -# jif{_ kZrft\ cf};tdf $@% tyf u}/
s[lif If]qdf tTsfn #&% / cGtl/d cjlwkZrft\ cf};tdf @$% eG;f/ ;Ldfg
b/ /xg] u/L k|lta4tf hgfPsf] b]lvG5 . xfn u}/ s[lifhGo j:t'sf] cf};t eG;f/
b/ !@=@% /x]sf] 5 .
sl/a %)) j:t'df ;fljsdf nufO{ cfPs} b/ jf ;f]eGbf tn x'g] u/L eG;f/
;Ldfg ul/Psf] 5 .
ljZj Jofkf/ ;7gsf] k|fjwfgcg's"n agfpg'kg{] g]kfnsf em08} tLgbh{g hlt
;DalGwt sfg"gxnfO{ ;g\ @))@ b]lv ;g\ @))% aLrdf th{'df, ;+zf]wg tyf
kfl/t ul/;Sg] k|lta4tf hgfOPsf] 5 . o; qmddf em08} @ bh{ghlt sfg"gx
-gLlt, P]g / lgodx;d]t u/L_ ;7gsf] l;4fGtcg'k x'g] u/L gofF th{'df tyf
;+zf]wg u/L sfof{Gjogdf NofOPsf 5g\ .
d"No lgoGq0f / lgodg sfo{nfO{ kf/bzL{ agfpg] tyf ;7gsf] l;4fGtcg'k
ug{], /fHon] d"No lgoGq0f u/]sf j:t'xsf] ;"rL /fhkqdf k|sflzt ug{] k|lta4tf
adf]lhd xfn /fHosf] lgoGq0fdf /x]sf vfg] g"g tyf k]6f]lnod kbfy{sf] d"No
;fj{hlgs ;~rf/ dfWoddfkm{t ;fj{hlgs ug{] ul/Psf] 5 .
u}/eG;f/hGo z'Nssf] kdf /x]sf cGo dx;'n tyf z'Nsx (Other Duties
& Charges: ODCs) nfO{ @ b]lv !) jif{;Dddf qmdzM x6fO{ z"Godf Nofpg]
k|lta4tfadf]lhd g]kfnn] ;flasdf nufpFb} cfPsf] :yfgLo ljsf; z'Ns, ;"tL{
tyf cNsf]xnhGo k]o kbfy{df p7fpFb} cfPsf] ljz]if z'Nsh:tf z'NsnfO{ k"0f{tM
x6fO{ ;lsPsf] 5 eg] s[lif ;'wf/ z'NsnfO{ qmdzM sd ub{} xfn %% df ;Lldt
ul/Psf] 5 . ;fy}, o:tf k|sf/sf cGo z'Ns k'gM gnufpg] k|lta4tfadf]lhd xfn
o:tf s'g} klg gofF z'Ns nufOPsf] 5}g .
b]zsf] cGt/f{li6o Jofkf/ k|0ffnLnfO{ ;7gsf] ;Demf}tfcg's"n agfpg]
k|lta4tfadf]lhd lgsf;Lk}7f/L -lgoGq0f_ P]gnfO{ ;+zf]wg ug{], cfoft Ohfht
hf/L ug{] k|lqmofnfO{ ;7gsf] ;Demf}tfcg's"n t'Nofpg], lgsf;L Ohfht jf
cGo lgoGq0fsf Joj:yfx ;7gsf] k|fjwfgxcg'k ldnfg ug{] sfo{ ;DkGg
-60-
ul/Psf 5g\ . lgsf;L Pj+ k}7f/L Jofkf/;DaGwL P]g, sfg"gx / To;df nfUg]
b:t'/, z'Ns / s/x ;7gsf] dfGotfcg'k ldnfg ug{] sfo{n] g]kfnsf] j}b]lzs
Jofkf/;DaGwL sfg"g / sfo{ljlw yk :ki6 / kf/bzL{ aGg k'u]sf 5g\ .
cfoft tyf lgof{tdf ;]jf z'Ns tf]Sbf ;/sf/n] pknAw u/fPsf] ;]jfsf] nfuteGbf
a9L gx'g] u/L tf]Sg] k|lta4tfadf]lhd o;;DaGwL ;]jf z'Ns lgwf{l/t ;Ldfleq}
/fVb} cfOPsf] 5 . To;cg';f/ xfn cfoftdf Ps k|ltzt dfq cfoft Ohfht
z'Ns tyf lgof{tdf )=%% dfq ;]jf z'Ns ;DalGwt k|zf;lgs ;]jf k|bfg ubf{
lnOg] Joj:yf 5 .
cfoftdf kl/df0ffTds aGb]h gnufpg], u}/ eG;f/ cj/f]wx nfu" gug{] /
;7gdf a'emfPsf] k|f]6f]sndf plNnlvt ;dotflnsfcg';f/ cGo b/aGbL tyf
b:t'/ x6fpg], lgsf;L ubf{ ;7gsf ;b:o /fi6xsf] lxt x'g] pkfox cjnDag
ug{] k|lta4tfadf]lhd ;f]sf] kfngf x'Fb} cfPsf] 5 .
! h'nfO{, ;g\ @))$ ;Dddf eG;f/ d"Nofg;DaGwL ;Demf}tfdf ePsf k|fjwfgx
nfu" ug{ cfjZos sfg"g agfO;Sg] k|lta4tfadf]lhd gofF eG;f/ P]g, @)^$
tyf lgodfjnL :jLs[t u/L sfof{Gjogdf NofO;lsPsf] 5 . eG;f/ d"Nofg
;Demf}tfnfO{ qmdzM sfof{Gjog ub{} ! hgj/L, ;g\ @))& ;Dddf k"0f{ kdf nfu"
ug{] k|lta4tfadf]lhd sfo{ ePsf] 5 .
Uof6sf] l;4fGtcg'k :jb]zleq nfUg] s/xdf :jb]zL / ljb]zL j:t'sf aLrdf
e]befj ug{ gkfOg] k|lta4tf k"/f ub{} cfOPsf] 5 .
eG;f/ d"Nofg, d"No clej[l4 s/ / cGtMz'Ns h:tf cfGtl/s s/x, pTklQsf]
lgod, PG6L8lDk, sfpG6/e]ln tyf ;'/Iff;DaGwL pkfox cjnDag ubf{
;7gsf] ;DalGwt ;Demf}tfcg'k g} cjnDag ug]{ k|lta4tf adf]lhd w]/}h;f]
gLlt, P]g tyf lgodx tbg'k g} th{'df eO{ sfof{Gjogdf cfO;s]sf 5g\ eg]
PlG68lDk, sfpG6/e]ln tyf ;'/Iff pkf;DaGWfL P]g th'{dfsf] qmddf 5 .
eG;f/ d"Nofgdf lrQ ga'em\g] kIfn] k'g/fjb]g ug{ kfpg] u/L #! l8;]Da/, @))$
;Dddf k|zf;lgs Gofoflws/0f :yfkgf ul/;Sg] k|lta4tfadf]lhd To:tf] lgsfo
:yfkgf ul/;lsPsf] 5 .
cf}Bf]lus Joj;fo P]gdf ;7gsf] dfGotfcg'k ;+zf]wg ug{] k|lta4tfadf]lhd
;+zf]wgsf] k|lqmof cl3 a9]sf] 5 .
-61-
;]jf Jofkf/, Jofkf/sf k|fljlws cj/f]wx / dfgj, kz' tyf jg:klt :jf:Yo;DaGwL
pkfox ;DaGwdf ;DalGwt kIfnfO{ cfjZos ;"rgf k|jfx ug{ Inquiry Points :yfkgf
ug{] k|lta4tfadf]lhd To:tf hfgsf/L s]Gb|x :yfkgf eO{ ;~rfngdf 5g\ .
ljZj Jofkf/ ;7gsf] TBT / SPS ;DaGwL ;Demf}tfx ! hgj/L, @))& ;Dddf
nfu" ug{] k|lta4tf JoQm ul/Psf]df o;;DaGwL ;Demf}tfxsf] sfof{Gjogsf nflu
cfjZos sfo{x cl3 al9/x]sf 5g\ .
;du|df g]kfnn] j:t' Jofkf/sf] If]qdf u/]sf k|lta4tfxsf] xfn;Ddsf] sfof{Gjog
l:ylt ;Gtf]ifk|b g} b]lvG5 .
$=# ;]jf Jofkf/sf] If]qdf g]kfnn] u/]sf k|lta4tfx / sfof{Gjog l:ylt
ljZj Jofkf/ ;7gsf] ;]jf Jofkf/ ;Demf}tfn] ;]jf Jofkf/nfO{ ljleGg !@ j6f If]q
/ em08} !^) pkIf]qdf juL{s/0f u/]sf] 5 . To;/L juL{s/0f ul/Psf If]q, pkIf]qdWo]
g]kfnn] ljleGg !! ;]jf If]qsf &) j6f pkIf]qx ljleGg zt{;lxt ljb]zLxsf] nflu
v'nf u/]sf] 5 . v'nf ul/Psf ;]jf If]qpk If]qdf ljb]zL nufgLsf] cg'kft ;]jfsf]
k|s[lt x]/L %!% b]lv *)% ;Dd /x]sf] 5 . /fli6o pBf]uxnfO{ ;+/If0f / k|j4{g ug{]
p2]Zon] oL zt{ / aGb]hx /flvPsf x'g\ . ;]jf Jofkf/ ;Demf}tfn] ;b:o d'n'sxnfO{
s'g} klg ;]jf Jofkf/ If]q, pkIf]q s] slt zt{ /fv]/ v'nf ug{] xf] ;f] to ug{] clwsf/
lbPsf] 5 . tbg';f/ k|To]s d'n'sn] cfgf] Ifdtf / ;]jf Jofkf/sf] :t/ x]/]/ zt{ /
aGb]hx lgwf{/0f u/]sf 5g\ . g]kfnn] ;]jf Jofkf/ If]qdf u/]sf k|lta4tfx ;7gsf]
;b:otf lng] qmddf k]z ul/Psf] Schedule of Specific Commitments on Services df
lj:tf/df pNn]v ePsf] 5 . g]kfnn] ;]jf Jofkf/ If]qdf u/]sf k|lta4tfx ;fdfGo
k|lta4tfx (Horizontal Commitmentrs) / If]qnlIft k|lta4tfx (Sector Specific
Commitments) u/L b'O{ kdf /x]sf 5g\ . ;fdfGo k|lta4tfx v'nf ul/Psf ;a}
;]jf If]q, pkIf]qdf ;dfg kdf nfu" x'G5g\ eg] If]qnlIft k|lta4tfx ;DalGwt
;]jf If]qpkIf]qsf xsdf dfq nfu" x'G5g\ . ;]jf Jofkf/ ;Demf}tfn] ;sf/fTds
;"rLsf] b[li6sf]0f (Positive List Approcah) nfO{ ckgfPsf] x'Fbf o; cGtu{t ;b:o
/fi6xnfO{ pgLxn] ;lhnf] / plrt -k|lt:kwf{Tds Ifdtf pRr /x]sf]_ 7xofPsf]
;]jf If]qpkIf]q vf]Ng] :jtGqtf lbOG5 / ;]jf cfk"lt{sf] df]8x -tl/sf_ df tbg';f/
/fli6o cfjZostfnfO{ dWogh/ u/L k|lta4tf JoQm ug{] :jtGqtf lbOG5 .
hxfF;Dd ljZj Jofkf/ ;7gn] cfTd;ft u/]sf] ;]jf If]q, pkIf]qsf] juL{s/0fsf]
cjwf/0ff 5 of] ljZj Jofkf/ ;7gleqsf] cfgf] df}lns cjwf/0ff geP/ ;+o'Qm
-62-
-64-
-65-
-66-
@=@=! cfwf/e"t b"/;~rf/ ;]jf M o; cGtu{t :yfgLo 6]lnkmf]g ;]jf, cfGtl/s 6]lnkmf]g
;]jf, cGt/f{li6o 6]lnkmf]g ;]jf, 6]n]S; ;]jf / cfGtl/s tyf cGt/fli6o 6]lnu|flkms
;]jfx /x]sf 5g\ . oL ;]jf pkIf]qxdf ljb]zL nufgL clwstd *)% ;Dd ug{
kfpg] Jojyf ul/Psf] 5 . o;sf cltl/Qm ;g\ @))( sf] hgj/L;Dddf ;]jf pknAw
u/fpg] ;]jfk|bfosxsf] ;+Vofdf s'g} aGb]h gnufpg], g]kfndf pknAw gx'g] k/fdz{
;]jf k|fKt ug{sf nflu () lbg;Dd ljb]zL k/fdz{bftfnfO{ g]kfn cfO{ sfd ug{ lbOg],
;~rfns ;ldltsf ax'dt ;b:ox g]kfnL gful/s x'g'kg]{ k|fjwfg 5 . cfwf/e"t
b"/;~rf/ ;]jf cGtu{t g]kfnn] cltl/Qm k|lta4tfx klg hfx]/ u/]sf] 5 .
@=@=@= df]afOn b"/;~rf/ ;]jf M o; ;]jf pkIf]qcGtu{t df]jfOn b"/;~rf/ ;]jfdf
;+o'Qm nufgLdf *)% ;Dd ljb]zL nufgL ug{;Sg] Joj:yf ul/Psf] 5 . ;fy}, ;g\
@))$ ;Dd @ j6f df]jfOn ;]jf ;~rfnsnfO{ cg'dlt lbOg] / ;g\ @))( sf]
hgj/L;Dddf ;]jf pknAw u/fpg] ;~rfnssf] ;+Vofdf s'g} aGb]h gnufOg] k|lta4tf
JoQm ul/Psf] 5 . df]afOn b"/;~rf/ ;]jf cGtu{t klg g]kfnn] cltl/Qm k|lta4tfx
hfx]/ u/]sf] 5 .
@=@=# d"No clej[l4 b"/;~rf/ ;]jf M o; ;]jf pkIf]q cGtu{t OG6/g]6, Od]n, EjfO;
d]n, lel8of] 6]S:6, ofS; d]n, le:of6, cl8of] sGkm/]G;, k] kmf]g, lk|k]8 sln sf8{,
:yfgLo, nfdf] b"/L tyf cGt/f{li6o tYof ;~rf/, /]l8of] k]lh 6n df]afOn /x]sf
5g\ . oL ;]jf pkIf]qxdf ;+o'Qm nufgLdf *) k|ltzt;Dd j}b]lzs nufgLsf] nflu
v'Nff ul/Psf] 5 .
-#_ lgdf{0f tyf lgdf{0f;Da4 OlGhlgol/ ;]jf M
o; ;]jf Jofkf/sf] If]q cGtu{t d'VotM l;len OlGhlgol/sf] nflu ;fdfGo lgdf{0f
;]jf pkIf]q /x]sf] 5 . o; cGtu{t g]kfnn] ljZj Jofkf/ ;7gsf] ;b:otf k|fKt
ubf{sf] ;dodf %!% / ;b:otf k|fKt u/]sf] kfFr jif{kl5 *)% ;Dd j}b]lzs nufgL
ug{ kfpg] k|fjwfg /flvPsf] 5 .
-$_ ljt/0f ;]jfx M
o; ;]jf Jofkf/ If]q cGtu{t sldzg Ph]G6sf] ;]jf / xf]n;]n ;]jf tyf /]l8of]
6]lnlehgsf ;fdu|Lx, ;Ltsf ;fdu|Lx, ;fLlts /]s8{ cflbsf] xf]n;]n Jofkf/h:tf
pkIf]qx Kfb{5g\ . ;fy}, v'bf| Jofkf/ ;]jf, /]l8of], 6]lnlehgsf ;fdu|Lx, ;Ltsf
;fdu|Lx, ;fLlts /]s8{ cflbsf] v'bf| ;]jf / k|mG] rfOlh klg o;} cGtu{t kb{5g\ .
-67-
oL ;]jf pkIf]qxdf ljb]zL nufgLsf xsdf sldzg Ph]G6sf] ;]jf cGtu{t g]kfnn]
;7gsf] ;b:otf k|fKt ubf{sf] ;dodf %!% ;Dd / ;b:otf k|fKt ePsf] kfFr jif{kl5
*)% ;Dd nufgL ug{;Sg] Joj:yf /x]sf] 5 . xf]n;]n ;]jf / l/6]n ;]jfdf ljb]zL
nufgL ug]{ ljifodf g]kfnn] kl5 lg0f{o u/]adf]lhd x'g] Joj:yf /flvPsf] 5 . /]l8of],
6]lnlehgsf ;fdu|Lsf] xf]n;]n tyf l/6]n ;]jfdf clwstd ljb]zL nufgLsf] ;Ldf
*)% ;Dd sfod ul/Psf] 5 eg] k|m]GrfOlh ;]jfdf %!% ljb]zL nufgL ug{;Sg]
k|fjwfg /flvPsf] 5 .
-%_ lzIff ;]jfx M
lzIff ;]jf Jofkf/sf] If]q cGtu{t g]kfnn] v'nf u/]sf ;]jf pkIf]qxdf pRr lzIff
;]jf, k|f}9 lzIff ;]jf / cGo lzIff ;]jf u/L tLgj6f kb{5g\ . oL ;]jf If]qdf g]kfnn]
;7gsf] ;b:otf k|fKt ubf{sf] ;dodf %!% / ;b:otf k|fKt ePsf] kfFr jif{kl5
clwstd *)% ;Dd ljb]zL nufgLsf] nflu v'nf ul/g] k|lta4tf JoQm ul/Psf] 5 .
-^_ jftfj/0fLo ;]jf M
o; cGtu{t kmf]xf]/ d}nf ;]jf, k'gM k|of]uLo kmf]xf]/ lgisf;g ;]jf / ;/;kmfO tyf
cGo ;DalGwt ;]jfx h:tf pkIf]qx /x]sf 5g\ . oL ;]jf pkIf]qxsf] Jofkf/df
ljb]zL nufgLsf] clwstd ;Ldf g]kfnn] ;7gsf] ;b:otf k|fKt ubf{sf] ;dodf
%!% ;Dd / ;b:otf k|fKt ePsf] kfFr jif{kl5 *)% ;Dd v'nf ul/g] k|lta4tf JoQm
ul/Psf] 5 .
-&_ ljQLo ;]jfxM
ljQLo ;]jf cGtu{t aLdf tyf aLdf;Da4 ;]jfx / a}}l tyf cGo ljQLo ;]jfx
u/L d'VotM b'O{j6f ;]jf If]q ljb]zLxsf] nflu v'nf ul/Psf 5g\ . o; cGtu{t hLjg
tyf lghL{jg aLdf ;]jf, k'gaL{df tyf /]S6f];];g ;]jf, aLdf Ph]G6 / Ph]G;L ;]jf
/ ljleGg k|sf/sf a}l tyf cGo ljQLo ;]jfxh:tf pkIf]qx 5g\ . oL ljQLo
;]jf pkIf]qx/df ljb]zLxsf] z]o/ k"FhL ^&% ;Dd /xg;Sg] Joj:yf ul/Psf] 5 .
To;}u/L k'gaL{df tyf On]S6f];];gsf] If]qdf nufgLsf] xsdf #! l8;]Da/, @))& ;Dd
@%,))) cd]l/sL 8n/;Ddsf] clgjfo{ k'gaL{df :jb]zL aLdf sDkgLdf ug{'kg{] / #!
l8;]Da/ @))& kl5 eg] o:tf] s'g} k|ltaGw g/xg] Joj:yf ul/Psf] 5 . aLdf ;]jf
tyf xf]n;]n a}l ;]jfsf ;~rfng;DaGwdf ljb]zL sDkgLxnfO{ ! hgj/L, @)!)
b]lv g]kfndf zfvf vf]Ng kfpg] Joj:yf ul/Psf] 5 .
-68-
-69-
-70-
-71-
ePsf] lyof] . o;/L ljZj Jofkf/ ;7gdf ;lDdngsf] qmddf ljleGg hl6ntf /
;Ldfxsf aLr g]kfnn] b]vfPsf] ;'ema'em / s'zn ;Demf}tf ;LknfO{ ljZj Jofkf/
;7gdf Pp6f ;kmn ;Demf}tf jftf{sf] pbfx/0fsf] kdf lnOg] ul/G5 . g]kfnn]
;b:otfsf nflu h'g Kofs]h k|fKt ug{ ;kmn eof] To;nfO{ UNCTAD h:tf ;+:yfn]
;Gt'lnt Kofs]hsf] kdf ;x|fxgf klg u/]sf lyP . ljZj Jofkf/ ;7gsf] ;b:o
aGg] qmddf d'n'ssf] s[lif, pBf]u, jfl0fHo, /fh:j, ;]jf Jofkf/, Jofkf/;Da4 af}l4s
;DklQsf] clwsf/nufotsf If]qdf ;Dej eP;Dd Go"gtd c;/ dfq kg{] u/L g]kfnsf]
tkm{af6 k|lta4tfx JoQm ePsf lyP . ;7gsf] ;b:otfaf6 vf;vf; If]qdf kg{;Sg]
k|efjsf] ;+lIfKt ljZn]if0f tn k|:t't ul/Psf] 5 .
$=%=! /fh:j kl/rfngdf kg]{ k|efjsf] ljZn]if0f
ljZj Jofkf/ ;7gsf] ;b:osf] gftfn] ;7gsf] l;4fGt / eG;f/ dx;'n tyf
Jofkf/;DaGwL ;fdfGo ;Demf}tfsf k|fjwfgadf]lhd s'g} klg ;b:on] :jb]zleq cfoft
x'g] j:t'df qmdzM eG;f/ dx;'n 36fpFb} tyf Jofkf/df nufO{ cfPsf ;a} vfn] u}/ eG;f/
cj/f]wx (Non Tariff Barriers) x6fpFb} cGo ;b:oxsf] pTkfbgsf] nflu ahf/
v'nf ub{} hfg'kg{] x'G5 . o; qmddf g]kfnh:tf /fh:jsf] 7"nf] lx:;f eG;f/ dx;'naf6
;ng ul//x]sf /fi6nfO{ eG;f/ dx;'n b/df s6f}tLaf6 /fh:jdf gsf/fTds c;/
kg{] cfzf plAhg;S5 . t/ g]kfnn] ;7gdf cfa4 x'g] qmddf clwsf+z s[lif tyf u}/
s[lif j:t'df tTsfn nfuL cfPsf eG;f/ dx;'nb/eGbf clwstd eG;f/ nufpg kfpg]
u/L pRr eG;f/ dx;'n ;Ldfg (Tariff Binding) u/]sf] 5 . o; qmddf g]kfnn] s[lif
j:t'df nufpg kfpg] clwstd eG;f/ dx;'n cf};tdf $@ k|ltzt / u}/ s[lifj:t'df
nufpg kfpg] clwstd eG;f/ dx;'n cf};tdf @$ k|ltztsf] xf/fxf/Ldf 5 . hals
clxn] g]kfnn] u}/ s[lifj:t'sf] cfoftdf nufPsf] cf};t eG;f/ b/ !@=@ k|ltztdfq
5 . t;y{, eG;f/ /fh:j sd x'g] l:yltdf ;Ldfg ul/Psf] xb;Dd uP/ dx;'n b/
j[l4 u/L /fh:j a9fpg ;lsg] l:ylt 5 . xfn g]kfnn] nufpFb} cfPsf] eG;f/ dx;'n
b/ (Applied rate) ;Ldfg ul/Psf] eGbf w]/} g} Go"g ePsf] / cfjZostfcg';f/ of}6f
;Ldf;Dd o;df j[l4 ug{ ;lsg] k|fjwfg ePsf] x'Fbf ;b:otfaf6 /fh:j kl/rfngdf
s'g} x|f; cfpg] jf xflg gf]S;fgL k'Ug] l:ylt /x]sf] 5}g .
$=%=@ pBf]u / jfl0fHo If]qdf kg{] k|efjsf] ljZn]if0f
g]kfnn] ljZj Jofkf/ ;7gsf] ;b:o aGg'eGbf w]/} cl3b]lv g} cfly{s ;'wf/ / cfly{s
pbf/Ls/0f sfo{qmdnfO{ PskIfLo kdf qmdzM cl3 a9fpFb} cfPsf] lyof] . g]kfnsf]
cfly{s tyf Jofkf/ gLlt e]befjnfO{ k|fT] ;flxt ug{] vfnsf] gePsf] / cfoft lgof{tdf
-72-
;flasdf /x]sf kl/df0ffTds aGb]h, nfO;]G; k|yf cflb lgoGq0ffTds Joj:yf x6fO{
;lsPsf]n] pBf]u jfl0fHo If]q t'ngfTds kdf pbf/ / :jR5 k|lt:kwf{nfO{ k|j4{g ug{]
vfnsf] 5 . g]kfnsf] df}hb" f pBf]u, jfl0fHo If]qsf gLlt, sfg"g ljZj Jofkf/ ;7gsf]
k|fjwfg;Fu w]/x} b;Dd ldNbf]hN' bf] eO;s]sf]n] s]xL ;fdfGo kIfdf ;'wf/afx]s o;df yk
cfd"n kl/jt{g ug{k' g{] l:ylt lyPg . ctM ;7gsf] ;b:otfaf6 pBf]u, jfl0fHo If]qsf]
gLltut lg/Gt/tf / :yfloTjdf s'g} gsf/fTds c;/ kg]{ b]lvFbg} . ;7gsf] k|fjwfgcg'k
Jofkf/;Da4 gLlt tyf k|lqmofx kf/bzL{ x'gk' g{] Joj:yfn] Jofkf/ Joj;fo ;~rfngdf
;'udtf cfpg] / o;af6 nufgLdf ;d]t j[l4 eO{ pBf]u, jfl0fHo If]qdf ;sf/fTds
of]ubfg k'Ug] b]lvG5 . oBlk 7"nf] nufgL / pGgt k|ljlw k|of]u u/L ljb]zdf pTkflbt
j:t' :jb]zL j:t'sf] t'ngfdf d"No / u'0f:t/df a9L k|lt:kwL{ x'g] x'gfn] tL j:t' tyf
;]jf g]kfn lelqO{ oxfFsf ;fgf kFh
" L / k|ljlwaf6 pTkflbt j:t' tyf ;]jfnfO{ k|lt:yflkt
ug{] ;DefjgfrflxF s]xL xb;Dd 5 . csf{tkm{ ljb]zL j:t' tyf ;]jfsf] cfoftaf6 :jb]zL
j:t' tyf ;]jfnfO{ yk k|lt:kwL{ aGg] bafa l;h{gf eO{ pTkfbg / u'0f:t/df ;'wf/ cfpg]
;Defjgf klg TolQs} alnof] 5 .
$=%=# s[lif If]qdf kg{] k|efjsf] ljZn]if0f
;7gsf] ;b:otfkZrft\ ;b:o /fi6xn] s[lifIf]qdf k|bfg ub{} cfPsf] cg'bfgsf]
dfqf 36fpg'kg{] jf lglZrt lsl;dsf cg'bfgxafx]s c lsl;dsf cg'bfg vf/]h
ug{'kg{] Joj:yf 5 . o:tf] Joj:yfaf6 g]kfnh:tf] ;fgf] / s[lifdf lge{/ cy{tGq ePsf]
d'n'snfO{ gsf/fTds c;/ k5{ ls egL cfzf pTkGg x'g' :jfefljs xf] . t/ ljZj
Jofkf/ ;7gsf] s[lif;DaGwL ;Demf}tfn] s[lif If]qsf] cg';Gwfg, l;~rfO{ ;'ljwfdf
lj:tf/, aLplahgdf ;'wf/, afnL ;+/If0f, jftfj/0f ;'wf/, vfB ;'/Iff, dnvfbsf]
Joj:yf, s[lif k|;f/ ;]jf cflb y'k|} If]qdf cg'bfg lbg kfOg] Joj:yfnfO{ xl/of]
afs;leq juL{s[t u/L To;df /f]s nufpg gkg{] Joj:yf u/]sf] 5 . o; cltl/Qm,
g]kfnh:tf cNk ljsl;t /fi6nfO{ jflif{s s[lif pTkfbgsf] s'n d"Nosf] bz k|ltzt;Dd
s[lif If]qsf] ljsf;sf nflu cg'bfgsf] kdf vr{ ug{ kfOg] / s[lif If]qdf lbg kfOg]
cg'bfgnfO{ jflif{s k|ltJolQm cfo Ps xhf/ cd]l/sL 8n/ gk'u];Dd lg/Gt/tf lbg
;lsg] Joj:yf /x]sf] 5 . csf{] dxjk"0f{ s'/f g]kfnh:tf clt sd ljsl;t d'n'ssf
nflu s[lif If]qdf s'g} klg cltl/Qm bfloTj k"/f ug{' gkg{] Joj:yf 5 . g]kfnn] xfn s[lif
If]qdf pNn]vgLo kdf s'g} cg'bfgsf] Joj:yf ug{ g;s]sf], lbFb} cfPsf] cg'bfgnfO{
lg/Gt/tf lbg ;lsg] l:ylt ePsf] / eljiodf lglZrt xb;Dd cg'bfgsf] Joj:yf ug{
5"6 kfpg] ;Gbe{df ;b:otf kZrft\ s[lif If]qdf s'g} gsf/fTds k|efj kg{] b]lvFb}g .
a? s[ifsxnfO{ dnvfb, aLplahg / l;~rfO{df cg'bfgsf] Joj:yf u/L k|lt:kwf{Tds
-73-
Ifdtf j[l4 ug{ ;lsP :jb]zL s[lifhGo pTkfbgsf] lgof{tdf j[l4 eO{ yk cfly{s nfe
lng;lsg] b]lvG5 .
$=%=$ tof/L kf]zfs lgof{tsf] If]qdf kg{] k|efjsf] ljZn]if0f
ljZj Jofkf/ ;7gsf] j:q;DaGwL ;Demf}tfn] ljsl;t /fi6xn] clt sd ljsl;t
/fi6xnfO{ tof/L kf]zfssf] lgof{tdf lbFb} cfPsf] sf]6f ;'ljwfnfO{ bzjif{leq x6fpg'kg{]
Joj:yfnfO{ ;d]6]sf] 5 . tbg';f/ ;flasdf ;+o'Qm /fHo cd]l/sfn] g]kfnh:tf ;fgf
b]znfO{ Multi-Fibre Arrangement (MFA) cGtu{t lglZrt sf]6f;Ddsf] lgof{tdf
lbFb} cfPsf] eG;f/ 5"6sf] ;'ljwf ! hgj/L, ;g\ @))% af6 ;dfKt x'g k'u]sf] 5 .
;x'lnotk"0f{ sf]6f k|yfsf] ;dflKtkl5 g]kfnsf] tof/L kf]zfssf] lgof{tdf x|f; cfPsf]
5 . t/ g]kfn ;7gsf] ;b:o gaGbf klg pQm sf]6f k|yf ;dfKt x'g] l:ylt lyof] . o;
k[i7e"lddf g]kfnh:tf /fi6n] cfgf] t'ngfTds nfe ePsf If]qdf s]lGb|t eO{ pTkflbt
j:t'sf] d"No / u'0f:t/df ;'wf/ u/L ahf/ ljljwLs/0fsf ;fy lgof{t a9fpg]tkm{ nfUg'
cfjZos x'g cfPsf] 5 .
$=%=% ljb]zL j:t' cTolws cfoft eO{ :jb]zL cy{tGq / pBf]uwGbfdf kg{] k|efjsf]
ljZn]if0f
;b:otfkl5 ljb]zL j:t' cTolws cfoft eO{ :jb]zL cy{tGq / :jb]zL pBf]unfO{
w/fzfoL agfpF5 ls eGg] k|Zgsf] ;Gbe{df ;7gleqsf sltko k|fjwfgn] To:tf]
cgk]lIft / c:jfefljs cfoftnfO{ /f]Sg ;]kmuf8{\; nufotsf ;'wf/fTds pkfox
(Trade Remedy Measures) sf] Joj:yf u/]sf] x'Fbf ltgsf] cjnDagaf6 :jb]zL
pBf]unfO{ kg{] k|lts"n c;/ / uDeL/ xflggf]S;fgLaf6 hf]ufpg ;lsg] l:ylt 5 eGg
;lsG5 . To:t} pTkfbgd"NoeGbf sd d"Nodf jf cg'bfg ;xfotfdf pTkflbt j:t'
:jb]z lelqO{ :jb]zL pBf]unfO{ xflg gf]S;fgL k'ofpg] l:ylt pTkGg ePdf o:tf
c:jR5 / cjfl~5t Jofkfl/s lqmofsnfknfO{ PlG68lDk tyf sfpG6/e]ln dx;'n
nufP/ lg?T;flxt ug{ ;lsg] Joj:yf 5 . ljZj Jofkf/ ;7gsf] ;b:otfkZrft\
s'g} klg :jb]zL pBf]unfO{ ;fdfGotof ;+/If0f k|bfg ug{ ;lsb}Fg . olb To:tf] ;+/If0f
lbg'kof] eg] klg eG;f/ z'Nssf] dfWodaf6 dfq lbg ;lsG5 . o;f] xf] tfklg
;fgf tyf 3/]n' pBf]uxnfO{ ;/sf/n] k|ToIf kaf6 ;+/If0f lbg ljZj Jofkf/
;7gsf] ;b:otfn] s'g} cj/f]w l;h{gf ub{}g . o; qmddf Psflt/ :jb]zsf 7"nf tyf
demf}nf pBf]unfO{ eG;f/ z'Nssf] cjnDag u/]/ ;+/If0f lbg ;lsG5 eg] csf{lt/
g]kfn cg]skIfLo ;Demf}tfsf] kdf /x]sf] ;fj{hlgs vl/b;DaGwL ;Demf}tfsf] kIf
-74-
/fi6 gePsf]n] ;/sf/L sfof{noxdf :jb]zL pBf]uaf6 pTkflbt j:t' ljb]zL j:t'sf]
t'ngfdf bz k|ltzt;Dd dxFuf] eP klg vl/b ug{ ;lsg] ;fj{hlgs vl/b P]g, @)^$
sf] Joj:yfnfO{ cg';/0f ub{} :jb]zL pTkfbgnfO{ s]xL xb;Dd k|ToIf ;+/If0f k|bfg ug{]
af6f] klg v'nf /x]sf] 5 .
$=%=^ cfoftlgof{tsf k|lqmof tyf eG;f/ d"Nofg k|lqmof / sfo{ljlwxdf kg{]
k|efjsf] ljZn]if0f
ljZj Jofkf/ ;7gsf] k|fjwfgcg';f/ cfoft, lgof{t k|lqmof / eG;f/ sfo{ljlw ;s];Dd
;/n, kf/bzL{ / cgfjZos emGem6 tyf nfut Joxf]g'{ gkg{] k|sl[ tsf] x'gk' 5{ tfls
;b:oxaLr j:t' tyf ;]jfsf] Jofkf/ ;xh kdf x'g ;sf];\ . g]kfndf lglZrt
j:t'xsf] cfoft;DaGwdf cfoft Ohfht lbg], j:t'sf] pTklQsf] k|df0fkq hf/L ug{,]
/ eG;f/ ;]jf z'Ns lng] cEof; ePsf]n] oL ;a} k|lqmof / sfo{ljlwnfO{ ;/nLs/0f
ub{} kf/bl{zt{ f j[l4 ug{ h?/L x'g cfPcg';f/ ;7gsf] k|fjwfgcg';f/ ;/n / kf/bzL{
agfO{ ;lsPsf] 5 . ljZj Jofkf/ ;7gsf] eG;f/ d"Nofg;DaGwL ;Demf}tfdf pNn]v
ePcg';f/sf Joj:yfxnfO{ ;d]6L gofF eG;f/ P]g / lgodfjnL hf/L ul/;lsPsf]
5 . jfl0fHo ljefuaf6 cfoft lgof{t ;DaGwdf cfjZos kg{] sfuhft / k"/f ug{k' g{]
sfo{ljlw;DaGwdf lbUbz{g k|sflzt ug{] / o;df ;d;fdlos ;+zf]wg ug{] sfo{ x'bF }
cfPsf] 5 . ;]jf nfut;DaGwdf h'g ;]jf k|bfg ubf{ h] hlt vr{ nfUg] xf] Tolt
xb;Dd dfq /sd c;'n ug{ kfOg] ;7gsf] l;4fGtadf]lhd ;]jfnfutnfO{ klg qmdzM
cf}lrTok"0f{ agfpFb} nluPsf] 5 . cfoft lgof{t;DaGwdf /x]sf cgfjZos k|lqmof /
sfuhftxdf s6f}tL ub{} nluPsf] 5 . o;n] Psflt/ cfoftlgof{t k|lqmof ;/n eO{
cGt/f{li6o Jofkf/ k|j4{gdf ;xof]u k'Ug]5 eg] csf{tkm{ Jofkf/sf] sf/f]jf/ nfut klg
36\g k'uL lgof{tnfO{ yk k|lt:kwL{ agfpg d2t ldNg] b]lvG5 . ;fy}, b]zleq sRrfkbfy{
/ pkef]Uo j:t' t'ngfTds kdf ;:tf] d"Nodf pknAw eO{ :jb]zL pTkfbs tyf
pkef]QmfnfO{ klg nfe g} k'Ug] b]lvG5 .
$=%=& ;]jf Jofkf/sf] If]qdf kg{] k|efjsf] ljZn]if0f
ljZj Jofkf/ ;7gn] ;]jf Jofkf/nfO{ ljleGg afx| ;]jf If]q / Ps zo ;f7L pkIf]qdf
juL{s/0f u/]sf] 5 . tLdWo] g]kfnn] P3f/ ;]jf If]qsf em08} ;Q/L pkIf]qxdf
PsfpGg k|ltztb]lv c;L k|ltzt;Dd ljb]zL nufgLsf] :jfldTj /xg;Sg] u/L cfgf]
ahf/ v'nf u/]sf] 5 . ljb]zL ;]jf k|bfosn] g]kfndf ;]jf ;~rfng ug{ rfx]df
g]kfnL;Fusf] ;+o'Qm nufgLdf sDkgL ;~rfng ug{;Sg], ;~rfns ;ldltdf :yfgLo
-75-
;~rfns ;b:oxsf] ;+Vofsf] kGw| k|ltztdf ga9\g] u/L ljb]zL ;~rfns /fVg
kfOg] zt{ /flvPsf] 5 . v'nf ul/Psf] ;]jf If]qdf j}b]lzs nufgL / k|ljlw lelqg] x'Fbf
g]kfndf Psflt/ cfly{s lqmofsnfksf] lj:tf/ x'g] ;Defjgf 5 eg] csf{tkm{ ljb]zL
;]jf k|bfosn] sDtLdf aL; k|ltzt :yfgLo nufgL /fVg'kg{], clwsf+z /f]huf/L :jb]zL
sfdbf/nfO{ lbg'kg{] h:tf Joj:yfn] :jb]zL nufgLstf{ k|f]T;flxt x'g], :yfgLo :t/df
/f]huf/L a9\g] / :jb]zL ;~rfnsxdf sfnfGt/df ljb]zL 1fg / ;Lk :yfgfGt/0f
eO{ Jofj;flos s'zntf / pBdzLntf j[l4 x'g] ;Defjgf 5 .
$=%=* Jofkf/;Da4 af}l4s ;DklQsf] clwsf/sf] If]qdf kg{] k|efjsf] ljZn]if0f
c b'O{ If]qsf] t'ngfdf Jofkf/;Da4 af}l4s ;DklQsf] clwsf/sf] If]q g]kfnsf]
;Gbe{df s]xL gf}nf] ePsf]n] o;af6 ;d'lrt nfe xfl;n ug{ gLltut tyf ;+:yfut
;'wf/df pRr hf]8 lbg'kg{] l:ylt 5 . xfn o;;DaGwdf lj:t[t gLlt agfpg] sfo{
cl3 al9/x]sf] 5 . tTkZrft\ af}l4s ;DklQsf] clwsf/;DaGwL PsLs[t P]g agfpg] /
df}h"bf P]gdf ;'wf/ ug{] sfo{nfO{ k|fyldstfsf ;fy cl3 a9fpg'kg{] x'G5 . ljZj Jofkf/
;7gsf] xsdf cfof]lht 5}6f}F dlGq:t/Lo ;Dd]ngn] clt sd ljsl;t d'n'sxsf
nflu TRIPS Compliance sf] cjlw #) h'g, @)!# ;Dd a9fPsf]df cf7f}F dlGq:t/Lo
;Dd]ngn] ;f] cjlw ;g\ @)!^ ;Dd a9fpg ;DalGwt kl/ifb\nfO{ o;;DaGwL k|lqmof
cl3 a9fpg lgb{]zg lbPsf] 5 . k|fKt ;+qmd0f cjlwsf] clwstd pkof]u ub{} af}l4s
;DklQ;DaGwL gLlt tyf P]g lgdf{0f ug{], df}h"bf ;DalGwt P]gxdf kl/dfh{g /
;'wf/ ug{] sfo{nfO{ cl3 a9fpFb} lgwf{l/t ;doleq l6K;sf] ;Demf}tfnfO{ sfof{Gjogdf
ptfg{ rgfvf] aGg'kg{] l:ylt 5 . ;fy}, g]kfnsf] ckf/ h}ljs ;Dkbf, k/Dk/fut
1fg / ;LknfO{ klg ;+/If0f / k|j4{g ub}{ o;sf] Jofkfl/s pkof]uaf6 nfe lng]tkm{
k|of; h?/L 5 . g]kfndf af}l4s ;DklQsf] clwsf/sf] ;DaGwdf ljZj af}l4s ;DklQ
;7g (WIPO) n] ;+:yfut tyf hgzlQm ljsf; nufotsf If]qdf ljleGg k|fljlws
;xof]u pknAw u/fpFb} cfPsf] 5 . cfufdL lbgdf k|ltlnlk clwsf/sf ;fy} cf}Bf]lus
;DklQsf] clwsf/, ef}uf]lns ;]tLs/0f (Geographical Indication), k/Dk/fut 1fg,
cfg'j+lzs ;|f]tdf kx'Frh:tf kIfdf alnof] sfg"g / ;+:yfut ;+/rgfsf] Joj:yf u/L
af}l4s ;DklQsf] clwstd Jofkf/af6 nfe lng pRr hf]8 lbg'kg{] l:ylt 5 .
$=%=( ;/sf/sf] cfly{s gLlt lgdf{0f ug{] clwsf/ ;'rg x'g] s'/fsf] ljZn]if0f
lgZro klg ljZj Jofkf/ ;7gsf] ;b:o alg;s]kl5 ;/sf/n] PstkmL{ kdf
h'g;'s} ;dodf h] h:tf] plrt nfUof] To:tf] gLlt jf sfg"g hf/L ug{ ldNb}g .
-76-
;fdfGotM ;/sf/n] Jofkf/nfO{ k|efljt ug{] gLlt, sfg"g jf sfo{ljlw cflbdf km]/abn
ubf{ ;7gdf k|lta4tf JoQm u/]sf] s'/fsf] cwLgdf /xL ug{'kg{] x'G5 . t/ o;nfO{
b]zleq cfjZostfg';f/ gLlt lgdf{0f u/L nfu" ug{] ;/sf/sf] clwsf/df cfPsf]
;'rgsf kdf a'g'x'Fb}g . a of] Joj:yfn] ;/sf/nfO{ hyfefjL s/ tyf eG;f/sf
b/x km]/abn ug{ tyf Jofkf/df cgfjZos zt{x tf]Sgaf6 /f]s nufP/ Jofkf/df
;'lglZrttf / k"jf{g'dfgLotf :yflkt ug{ an k'ofPsf] 5 eGg;lsG5 . ;fy}, ;7gsf]
;b:o alg;s]kl5 ljZj Jofkf/ ;7gn] cfGtl/s Jofkf/ gLlt lgdf{0fdf ;b:o
b]znfO{ lgb{]lzt u5{ eGg] s'/f klg ;To xf]Og . ljZj Jofkf/ ;7g lgoddf cfwfl/t
;+:yf ePsf]n] o;n] ;b:o /fi6xaf6 cg'df]lbt ;Demf}tf / lgodxsf] cwLgdf /xL
ljZj Jofkf/nfO{ v'nf / cj/f]w/lxt tl/sfn] ;~rfng ug{ dfq hf]8 lbG5, g ls s'g}
;b:onfO{ JolQmut kdf cfGtl/s gLlt lgdf{0f ug{df ;'emfj jf lgb{]zg lbG5 . t;y{,
;7gdf cfa4 eO;s]kl5 klg ;b:o /fi6xn] cfoft x'g] ;fdfgxsf] u'0f:t/ /
dfkb08 :jljj]sLo clwsf/ k|of]u u/L cfgf] d'n'ssf] lxt / /fli6o ;'/Iff, ;fj{hlgs
:jf:Yo tyf g}ltstf Pj+ jftfj/0fLo kIfnfO{ Wofgdf /fvL cfkm}Fn] tf]Sg ;S5g\, o;sf]
nflu ;7gn] s'g} /f]s6f]s ub{}g, a? o;/L tf]lsg] dfkb08 / u'0f:t/rflxF j:t'ut,
j}1flgs / ljgf e]befj ;a}nfO{ Ps}gf;n] nfu" x'g] ePsf]n] clwsf/ ;'rgsf] cj:yf
cfpg;Sg] b]lvFb}g .
$=%=!) jftfj/0f, dfgj, kz' tyf jg:klt :jf:Yo;DaGwdf kg{] k|efjsf] ljZn]if0f
ljZj Jofkf/ ;7g d"ntM v'nf / cj/f]w/lxt ljZj Jofkf/sf] kIfdf sfd ug{] ;+:yf
xf] . t/ o;n] Psf]xf]/f] kdf v'nf / :jtGq Jofkf/sf] dfq kIf glnP/ dfgj, kz'
tyf jg:klt :jf:Yodf vnn kg{] l:yltdf Ps ;b:o /fi6af6 csf{] ;b:odf j:t'
tyf ;]jfsf] cfoft lgof{tnfO{ /f]Sg;Sg] u/L ljleGg ;'/IffTds pkfox cjnDag
ug{ ;lsg] ;Demf}tfnfO{ klg ;d]6]sf] 5 . To:t} Jofkf/af6 jftfj/0fdf gsf/fTds
c;/ kg{ glbg / ;fwg;|f]tsf] kl/rfng ubf{ lbuf] / cfbz{td kl/rfng ug{ ;b:o
/fi6xnfO{ hf]8 lbPsf] 5 . jftfj/0f ;+/If0fsf nflu cg'bfg lbg;lsg] Joj:yf klg
/x]sf] 5 . g]kfn dfgj, kz' tyf jg:klt :jf:Yo;DaGwL (SPS) / Jofkf/sf k|fljlws
dfkb08 (TBT) sf If]qdf sdhf]/ cj:yfdf /x]sf] / g]kfndf cGt/f{li6o dfGotfk|fKt
k|df0fLs/0f lgsfo (Accreditation Board) xfn;Dd :yfkgf x'g g;s]sf] ;Gbe{df
:jb]zL pTkfbgsf] lgof{tnfO{ lgaf{w kdf cGt/f{li6o ahf/df k|j4{g ug{ o;;DaGwL
cfw'lgs k|of]uzfnf / u'0f:t/ k|df0fLs/0f lgsfosf] :yfkgf ug{' clt h?/L 5 .
o;sf] nflu 5'} P]g hf/L ug{'kg{] ;Gbe{df ;f]sf] d:of}bf tof/ ug{] sfo{ ePsf] 5 .
-77-
xfnsf lbgdf g]kfn u'0f:t/ tyf gfktf}n ljefu / vfB k|ljlw tyf u'0f lgoGq0f
ljefusf] k|of]uzfnfsf] Ifdtf clej[l4 u/L cGt/f{li6o:t/sf] agfpg] k|of; eO/x]sf]
5 . o;sf] nflu o'/f]lkog o'lgog nufotsf bft[ lgsfosf] ;xof]udf ljleGg sfo{x
rln/x]sf 5g\ . k|of]uzfnfsf] :t/f]Ggltkl5 lgof{t k|j4{gdf 7f]; of]ubfg k'Ug] ck]Iff
lng;lsG5 .
$=%=!! ;7gsf] ;b:otfn] g]kfnh:tf ;fgf /fi6 ljZj cy{tGqdf emg\ ;LdfGtLs[t
x'Fb} hfG5g\ eGg] sygsf] ljZn]if0f
ljZj Jofkf/ ;7gdf ;fgf 7"nf ;a} vfn] /fi6 ;b:o /x]sf 5g\ . cfh s'n ljZj
Jofkf/sf] kGrfGgAa] k|ltzteGbf a9L lx:;f ;7g cGtu{tsf ;b:oxsf] /x]sf] 5 .
oBlk ;7gdf cfa4 ;a} /fi6sf] cfly{s x}l;ot Pp6} 5}g / ljZj Jofkf/ k|0ffnLaf6
;a} /fi6n] ;dfg kmfObf lng ;ls/x]sf 5}gg\ . h'g /fi6sf] cfk"lt{ Ifdtf ;'b[9 5,
gLltut l:y/tf, ;'zf;g / Jofkf/ ;xof]uL k"jf{wf/;+/rgfxsf] :t/ dfly 5 tL
/fi6n] ljZj Jofkf/df a9L / sdhf]/ /fi6n] sd dfq kmfObf p7fpg ;s]sf 5g\ .
t/ ljZj Jofkf/ ;7gdf cfa4 ePkl5 g]kfnh:tf clt sd ljsl;t /fi6 emg\
;LdfGtLs[t x'Fb} uPsf] eGg] egfOdf rflxF ljZjf; ug{ ;lsg] 7fpF sd} 5 . lsgls
;7gdf ;fgf 7"nf ;a} /fi6sf] Pp6} sfg"gL x}l;ot 5 / Ps /fi6 Ps dtsf] cfwf/df
lg0f{o x'g] kl/kf6Ln] ;fgf /fi6sf] cfjfhnfO{ klg ljZj Jofkf/ d~rdf TolQs} dxjsf
;fy k|:t't ug{] af6f] v'nf 5 . s'g} klg lg0f{onfO{ sfof{Gjogdf Nofpg'k"j{ ;Dk"0f{
;b:o /fi6sf] ;xdlt cfjZos x'G5 . olb s'g} Pp6f ;b:on] lg0f{odf lj/f]w u/]df Tof]
lg0f{o sfof{Gjog x'g;Qm}g . of] Joj:yf g]kfnh:tf ;fgf /fi6sf] lxtdf 5 . ;7gn]
cLsf/ u/]sf] e]befj/lxt Jojxf/ / kf/blz{tf;DaGwL gLltx g]kfnh:tf ;fgf
d'n'ssf nflu ;xof]uL ;flat ePsf 5g\ . lsgls ;7gdf cfa4 ePkl5 s'g} klg
7"nf /fi6n] ;fgf /fi6nfO{ e]befjk"0f{ Jojxf/ ug{, Jofkf/df cgfjZos tuf/f] l;h{gf
ug{ kfpFb}g . Pp6f d'n'snfO{ lbPsf] ;'ljwf csf{] d'n'snfO{ klg ljgf zt{ tTsfn
pknAw u/fpg'kg{] Joj:yfn] ;fgf /fi6 nfeflGjt g} x'g] l:ylt 5 . ;fy}, ;fgf /fi6n]
7"nf /fi6;Fu j}b]lzs Jofkf/sf ;DaGwdf s'g} lvrnf] pTkGg eP ;7gsf] ljjfb
;dfwfg ;+oGqdf ph"/L u/L ljjfb ;'N6fpg ;Sg] Joj:yf 5 . ;7gdf cfa4 ;fgf
/fi6xn] 5'} ;d"x agfO{ wgL /fi6xl;t yk 5"6, ;x'lnot / k|fljlws ;xfotfsf]
nflu bafa klg l;h{gf ug{;S5g\ . ;7gcGtu{tsf ljleGg ;Demf}tf / lg0f{oxn]
clt sd ljsl;t /fi6sf nflu Joj:yf u/]sf] ljz]if / k[ys\ Jojxf/af6 g]kfnh:tf
clt sd ljsl;t /fi6nfO{ a9L nfe p7fpg ;Sg] cj;/ pknAw 5g\ .
-78-
kl/R5]b%
ljZj Jofkf/ ;7gsf] ;b:otfkZrft\ g]kfnn] ;DkGg u/]sf k|dv
' sfo{x
ljZj Jofkf/ ;7gsf] ;b:otfkZrft\ g]kfnn] ;b:otf k|flKt ug{] qmddf JoQm u/]sf
k|lta4tfxnfO{ sfof{Gjogdf Nofpg] ;DaGwdf ;DalGwt P]g tyf gLltx th'{df
Pj+ ;+zf]wg ug{], ;+:yfut Ifdtf clej[l4 ug{], k"jf{wf/ ljsf; tyf ;'b[9Ls/0f ug]{,
k|fljlws ;xof]u kl/rfng ug]{ nufotsf sfo{xnfO{ k|fyldstfsf ;fy cl3 a9fpFb}
cfPsf] 5 . ;fy}, ax'kIfLo Jofkf/ k|0ffnLsf ljleGg kIfdf hgr]tgf clej[l4 Pj+
cg'ej cfbfgk|bfgsf] sfo{xnfO{ ;d]t k|fyldstfsf ;fy ;~rfng ub{} cfPsf] 5 .
cGt/f{li6o:t/df ljZj Jofkf/ ;7g cGtu{tsf ljleGg d~rxdf ;lqmo ;xeflutf
hgfpFb} clt sd ljsl;t /fi6sf] Jofkf/ / cfly{s ljsf;sf d'2fxnfO{ dxjsf ;fy
p7fpFb} cfPsf] 5 . oL sfo{xnfO{ 5f]6s/Ldf b]xfoadf]lhd k|:t't ug{ ;lsG5 .
%=! gLltutsfg"gL ;'wf/x
ljZj Jofkf/ ;7gsf] ;b:otf lng] qmddf g]kfnn] j:t' Jofkf/, ;]jf Jofkf/ /
af}l4s ;DklQ ;+/If0fsf] If]qdf ljleGg k|lta4tfx hfx]/ u/]sf] lyof] . tbg';f/ oL
k|lta4tfxnfO{ sfof{Gjogdf ptfg{ em08} tLg bh{g hlt gLltut, sfg"gL kIfdf
;'wf/ ck]lIft lyof] . o; qmddf sltko df}h"bf gLlt, P]g tyf lgodfjnLxdf ljZj
Jofkf/ ;7gsf] k|fjwfgcg's"n x'g] u/L ;+zf]wg ug{ cfjZos lyof] eg] sltko If]qdf
gofF gLlt, P]g tyf lgodfjnL th{'df u/L nfu" ug{'kg{] l:ylt lyof] . To:t} sltko
ljifodf cGt/f{li6o dxf;lGwxsf] kIf aGg'kg{] cfjZostf lyof] . g]kfnn] ;7gsf]
;b:otf lng] qmddf k]z u/]sf] sfg"gL ;'wf/sf] sfo{of]hgf (Legislative Action Plan)
df ljleGg $@ j6f ljifox ;d]l6Psf lyP . tLdWo] xfn;Dd cfwfhlt sfof{Gjogdf
ptf/L ;lsPsf 5g\ eg] Ps bh{g hlt ljifox clxn] k|f/lDes tof/L, th{'df,
kl/dfh{g / ;+zf]wgsf ljleGg r/0faf6 u'lh|/x]sf 5g\ . g]kfnn] ;7gsf] ;b:otf
lnPkZrft\ ljZj Jofkf/ ;7gsf] l;4fGt / efjgf cg's"n x'g] u/L ul/Psf s]xL k|d'v
gLltut tyf sfg"gL ;'wf/sf ljifoxnfO{ ;+If]kdf tn pNn]v ul/Psf] 5 .
ljZj Jofkf/ ;7gdf ul/Psf] eG;f/ dx;'n;DaGwL ;Ldfg (Tariff Binding)
cg's"n x'g] u/L eG;f/ b/xnfO{ qmdzM ;dfof]hg ub{} nluPsf] 5 . eG;f/
d"Nofg k|lqmof / d"Nofgsf cfwf/x ;7gsf] l;4fGtadf]lhd x'g] u/L
sfof{Gjogdf Nofpg] ;Gbe{df gofF eG;f/ P]g, @)^$ hf/L u/L ;f]xL cg'k
gofF eG;f/ lgodfjnL ;d]t sfof{Gjogdf NofO;lsPsf] 5 .
-79-
ljZj Jofkf/ ;7gsf] ;b:otfkZrft\ Aid for Trade (AfT) tyf lj:tfl/t PsLs[t
;+/rgf (EIF) cGtu{t Jofkf/ If]qdf k|fKt x'g] ;xof]usf] plrt kl/rfng, Jofkf/
If]qdf ul/g'kg{] gLltut ;'wf/, cGt/dGqfno ;dGjo, hgzlQm ljsf; tyf
;+:yfut Ifdtf clej[l4nufotsf ljifodf gLltut dfu{lgb{]z k|bfg ug{] tyf
Jofkf/nfO{ /fli6o ljsf; gLltxdf d"nk|jfxLs/0f ug]{ nufot eljiodf ;fdgf
ug'{kg]{ r'gf}tL ;fdgf ug{sf nflu ;'emfj lbg] p2]Zon] g]kfn ;/sf/sf d'Vo
;lrjsf] ;+of]hsTjdf jfl0fHo If]q;Fu ;Da4 ljleGg dGqfnosf ;lrjx, lghL
If]qsf 5ftf ;7gsf k|d'vx tyf g]kfn /fi6 a}+ssf l8k'6L ue{g/ ;d]t ;b:o
/x]sf] Ps pRr:t/Lo /fli6o lgb{]zs ;ldlt (National Steering Committee)
u7g ul/Psf] 5 . o;sf] ;lrjfnosf kdf jfl0fHo tyf cfk"lt{ dGqfnosf]
of]hgf tyf cGt/f{li6o Jofkf/ ;xof]u dxfzfvf sfo{/t 5 . o; k|lqmofdf ;3fp
k'ofpg jfl0fHo tyf cfk"lt{ dGqfnosf ;x;lrjsf] ;+of]hsTjdf Pp6f /fli6o
sfof{Gjog PsfO (National Implementation Unit : NIU) ;d]t u7g ul/Psf]
5 . o;n] Jofkf/ If]qsf] ;+:yfut ljsf;sf nflu ljleGg bft[ lgsfo tyf
ljZj Jofkf/ ;7g / o;cGtu{tsf ljleGg ;+oGqxaf6 pknAw x'g] cfly{s,
k|fljlws ;xfotfsf] kl/rfng / ;dGjo nufotsf sfo{x ub{} cfPsf] 5 .
g]kfnsf] j}b]lzs Jofkf/ tyf kf/jxg;DaGwL ;d;fdlos ljleGg ljifoxdf
cfjZostfg';f/ 5nkmn tyf k/fdz{ u/L lglZrt cjwf/0ff tof/ ug{ ;xof]u
k'ofpg ljutdf jfl0fHo tyf cfk"lt{ dGqfnodf ;lrjsf] kdf sfd ug{'ePsf
cg'ejL k|zf;sx tyf Jofkf/ If]qdf nfdf] ;dob]lv sfo{ u/L ljz]if cg'ej
/ ljz]if1tf xfl;n ug{'ePsf ljlzi6 JolQmTjx ;lDdlnt Pp6f Jofkf/
;Nnfxsf/ ;ldlt (Trade Advisory Committee) sf] u7g u/L cg'ejL k|zf;s
tyf ljz]if1xsf] 1fg tyf cg'ejnfO{ d'n'ssf] jfl0fHo If]qsf]] ljsf;sf nflu
pkof]u ug]{ ;+oGq agfOPsf]] 5 . of] ;ldltsf] a}7s ;fdfGotof ## dlxgfdf
cfof]hgf ug{] ul/Psf] 5 .
Jofkf/ If]qdf sfo{/t bft[ lgsfo, u}/ ;/sf/L ;+:yf, ;/sf/L tyf lghL
If]q;d]tsf] ;+o'Qm ;xeflutfdf ;do;dodf ;fj{hlgslghL ;+jfb (Public
Private Dialogue : PPD) sfo{qmd cfof]hgf u/L jfl0fHo If]qsf ;d;fdlos
d'2fxnfO{ s]nfpg], 5nkmn tyf k/fdz{ ug{] ul/Psf] 5 . ;fy}, o:tf 5nkmn
tyf cGtlq{mofdfkm{t k|fKt gLltut cg'kf]if0f (Policy Feedback) nfO{ dxjk"0f{
Input sf kdf lnO{ tbg';f/ ;DalGwt gLlt tyf sfo{qmdxdf ;'wf/ /
kl/dfh{g ug{] sfo{nfO{ cl3 a9fpFb} cfOPsf] 5 .
-83-
aGb cj:yfdf /x]sf] zLtu[x (Cold Storage) nfO{ cfjZos dd{t;Def/ u/L
tyf pks/0f;d]t h8fg u/L ;~rfngdf NofOPsf] 5 . lgsf;L x'g] ;'g,
rfFbLnufotsf wft'af6 lgld{t x:tsnfsf ;fdfgxsf] /;fog k/LIf0f u/L
u'0f:t/ ;'lglZrttfsf nflu g]kfn x:tsnf dxf;+3;Fu nfut ;fem]bf/Ldf g]kfn
x:tsnf k/LIf0f k|of]uzfnf :yfkgf u/L ;~rfngdf NofOPsf] 5 . pmgL un}Frf
tyf klZdgfdf k|of]u x'g] sRrf pmgsf] u'0f:t/ k/LIf0fsf nflu cfjZos k/LIf0f
;+oGqsf] :yfkgf ul/g'sf ;fy} g]kfn u'0f:t/ tyf gfktf}n ljefusf] k|of]uzfnfsf]
Ifdtf ljsf;sf nflu ljleGg gofF pks/0f vl/b tyf h8fg sfo{ ul/Psf 5g\ .
;fy}, vfB j:t'sf] u'0f:t/ k/LIf0fdf ;'wf/ Nofpg vfB k|ljlw tyf u'0f lgoGq0f
ljefusf] k|of]uzfnfsf] :t/f]Ggltsf nflu ljleGg sfo{x ePsf 5g\ . lgsf;L
x'g] jg:klt / jg:klthGo hl8a'6Lsf] u'0f:t/ ;'wf/sf nflu jg:klt ljefusf]
k|of]uzfnfsf] Ifdtf j[l4sf] sfo{qmd cl3 al9/x]sf] 5 . g]kfnaf6 aflx/ lgsf;L
x'g] s[lif tyf u}/ s[lif pTkfbgsf] u'0f:t/ k|df0fLs/0fsf nflu cfjZos P]gsf]
th{'df tyf ;+:yfut ;'b[9Ls/0fsf sfo{ cl3 a9fOPsf 5g\ .
%=$ k|fljlws ;xof]u kl/rfng
ljZj Jofkf/ ;7g, cGs6f8, cGt/f{li6o Jofkf/ s]Gb|, o'=Pg\=l8=kL= nufot ljleGg
b]zsf bft[ lgsfoxn] ;7gsf clt sd ljsl;t ;b:o b]zxsf] Jofkf/ Ifdtf
ljsf;sf nflu ljleGg k|fljlws ;xfotfx pknAw u/fpFb} cfPsf 5g\ . o;qmddf
g]kfn klg o:tf lsl;dsf k|fljlws ;xfotfaf6 nfeflGjt x'bF } cfPsf] 5 . Jofkf/ If]qsf]
ljsf;sf nflu k|fKt s]xL k|dv
' j}bl] zs k|fljlws ;xfotfsf] pNn]v tn ul/Psf] 5 .
ljZj Jofkf/ ;7gn] clt sd ljsl;t d'n'ssf] Ifdtf ljsf;sf nflu PsLs[t
;+/rgf (IF) / lj:tfl/t PsLs[t ;+/rgf (EIF) cGtu{t pknAw u/fpFb} cfPsf]
;xfotf g]kfnn] klg ;b'kof]u ub{} cfPsf] 5 . o; qmddf PsLs[t ;+/rgf
cGtu{tsf] cfly{sk|fljlws ;xof]uaf6 ;g\ @))$ df Nepal Trade and
Competitiveness Study (DTIS, 2004) ;DkGg ul/Psf] lyof] . ;f] cWoogn]
;'emfPadf]lhd Jofkf/;Da4 lgsfoxsf] Ifdtf ljsf; ug{] qmddf vf;u/L
k|ltlnlk clwsf/ /lhi6f/sf] sfof{no, pBf]u ljefusf] af}l4s ;DklQsf]
clwsf/sf] k|zf;g ug{] zfvf, eG;f/ ljefu, g]kfn u'0f:t/ tyf gfktf}n ljefu
/ vfB k|ljlw tyf u'0f lgoGq0f ljefusf] k"jf{wf/ ;'b[9Ls/0fsf sfo{xsf
;fy} tL lgsfodf sfo{/t hgzlQmsf] Ifdtf clej[l4 ug]{ sfo{x ;DkGg
-85-
ul/Psf 5g\ . b'O{ jif{ klxn] ;f] cWoognfO{ kl/dfh{g u/L gofF g]kfn Jofkf/
PsLs[t /0fgLlt (NTIS), @)!) tof/ ug{ lj:tfl/t PsLs[t ;+/rgf (EIF) af6
;xof]u pknAw ePsf] lyof] . clxn] g]kfn Jofkf/ PsLs[t /0fgLlt @)!) sf]
sfof{Gjogsf nflu ;d]t EIF af6 ljleGg ;xof]ux pknAw eO/x]sf] 5 . o;
qmddf /0fgLltn] s[lifvfBj:t' cGtu{t klxrfg u/]sf] g]kfnsf] Pp6f k|d'v
lgsf;Lof]Uo j:t' cb'jfsf] d"No clej[l4sf nflu EIF cGtu{t Standards and
Trade Development Facilities (STDF) sf] ;xof]udf k"jf{~rnsf] sfFs8lefdf
Pp6f cb'jf k|zf]wg s]Gb| :yfkgf ug{] sfo{qmd EIF af6 :jLs[t eO{ xfn
sfof{Gjogsf] r/0fdf k|j]z u/]sf] 5 . /0fgLltn] ;d]6]sf cGo s]xL s[lifhGo /
cf}Bf]lus j:t' tyf ;]jf Jofkf/ cGtu{tsf s]xL If]qdf ;xof]u kl/rfng ug{]
;DaGwdf k|lqmof cl3 al9/x]sf] 5 .
EIF sf] ;xof]udf jfl0fHo tyf cfk"lt{ dGqfnocGtu{t xfn Nepal Enhanced
Capacities for Trade and Development (NECTRADE) +gfds kl/of]hgf
;~rfngdf /x]sf] 5 . o;n] vf;u/L b]zsf] ;du| ljsf; k|lqmofdf Jofkf/sf]
d"nk|jfxLs/0f ug]{ / Jofkf/ If]qdf ;+:yfut Pj+ dfgj;|f]tsf] Ifdtf ljsf;sf
nflu ljleGg sfo{qmdx ;~rfngdf NofPsf] 5 . To;}u/L g]kfn Jofkf/ PsLs[t
/0fgLlt, @)!) df klxrfg ul/Psf lqmofsnfkxsf] sfof{Gjogsf nflu ljleGg
bft[ lgsfo / kIfxaf6 ;xof]u kl/rfng / ;+of]hg ug{] sfo{ klg o;n]
ul//x]sf] 5 .
g]kfn ljZj Jofkf/ ;7gsf] ;b:o ag]sf] k[i7e"lddf ljleGg ljsl;t /fi6sf
ljsf; ;xof]uL ;+:yfxn] klg g]kfnsf] Jofkf/sf ljleGg kIfxdf ;'wf/sf nflu
k|fljlws ;xof]u k|bfg ul//x]sf 5g\ . o; qmddf hd{g cGt/f{li6o ;xof]u lgsfo
(GIZ) n] k|lta4tf sfof{Gjog, Ifdtf ljsf; / j:t' ljsf;sf If]qdf ;xof]u
ul//x]sf] 5 . o'/f]lkog o'lgogsf] cfly{s ;xof]udf ;~rflnt ECNepal WTO
Assistance Project af6 WTO Reference Centre sf] ;'b[9Ls/0f, hgzlQm ljsf;,
SPS / TBT h:tf If]qdf ;Da4 ;/sf/L ljefu Pj+ lghL If]qsf] Ifdtf clej[l4sf]
nflu ;xof]u k|fKt ePsf] 5 . o;sf ;fy} cd]l/sL ;xof]u lgsfo (USAID) sf]
cfly{s ;xof]udf ;~rflnt Nepal Economic, Agriculture and Trade Activity
(NEAT) af6 ;+:yfut Ifdtf ljsf;, gLltutsfg"gL ;'wf/ / j:t' ljsf;sf nflu
ljleGg If]qdf ;xof]u kl/rfng x'Fb} cfPsf] 5 .
cGs6f8 (UNCTAD) sf] cfly{s k|fljlws ;xof]udf g]kfnsf] ;]jf If]qsf
;Defjgfx ;DaGwdf Ps cWoog sfo{ ;DkGg ePsf] 5 . o;}u/L cGt/f{li6o
-86-
Jofkf/ s]Gb| (ITC) sf] ;xof]udf klZdgfsf] ljsf;sf] nflu Ps lj:t[t kl/of]hgf
k|:tfj tof/ ug{] sfo{ clGtd r/0fdf k'u]sf] 5 .
%=% hgr]tgf j[l4 Pj+ cg'ej cfbfgk|bfg
g]kfn cltsd ljsl;t d'n'sxdWo] jftf{sf] dfWodaf6 ljZj Jofkf/ ;7gdf
k|j]z ug]{ klxnf] d'n's ePsf] / t'ngfTds kdf g]kfnsf] ;Demf}tf jftf{ Pp6f
s'zn / ;kmn ;Demf}tf jftf{sf] kdf /x]sf] / o;nfO{ cGs6f8nufotsf
;+:yfaf6 klg ;x|fxgf ul/Psf] x'Fbf clxn] ;b:otfsf] nflu jftf{sf] k|lqmofdf
/x]sf clt sd ljsl;t d'n'sxn] g]kfnsf] ;b:otfk|flKtsf] cg'ejaf6 l;Sg
cle?lr b]vfO/x]sf 5g\ . o; qmddf e'6fg, ckmuflg:tfg / ;f]nf]dg cfONof08sf
k|ltlglwxaf6 g]kfnsf] ;lDdng k|lqmofsf] cg'ej xfl;n ug{] ;DaGwdf cWoog
e|d0f ;DkGg ePsf 5g\ . ;fy}, g]kfnsf] cg'ejaf6 l;Sg cGo s]xL d'n'sxn]
rf;f] b]vfO{ /x]sf 5g\ .
ljZj Jofkf/ ;7g / ax'kIfLo Jofkf/ k|0ffnLsf ljleGg kIfxdf ;Da4 ;/sf/L
lgsfo, u}/ ;/sf/L ;+:yf, lghL If]q tyf gful/s ;dfhsf k|ltlglwxnfO{ ;';l" rt
ug{] p2]Zon] ljleGg lgsfoxsf] ;+nUgtfdf ljleGg ;dodf hgr]tgf clej[l4
;DaGwL uf]i7L, cGtlqm{ofsf] cfof]hgf ub{} cfOPsf] 5 . o:tf uf]i7L tyf cGtlq{mofx
If]qLo / lhNnf:t/df klg cfof]hgf ug{] ul/Psf 5g\ . bft[ lgsfosf] ;xof]udf
;fj{hlgslghL ;+jfbsf] cfof]hgf u/L ax'kIfLo Jofkf/ k|0ffnLsf dxjk"0f{
d'2fxdf 5nkmn tyf lrGtg ug{] kl/kf6Lsf] ljsf; ul/g'sf ;fy} ;do;dodf
;j{;fwf/0fsf] hfgsf/Lsf nflu ;fj{hlgs ;~rf/ dfWodaf6 ljZj Jofkf/;DaGwL
ljifodf ;"rgf tyf hfgsf/Lx k|;f/0f ug{] sfo{ klg x'bF } cfPsf] 5 .
ljZj Jofkf/ ;7gsf ljleGg kIfxdf ;j{;fwf/0f ;a}df ;"rgf ;Dk|]if0f ug{]
p2]Zon] ljleGg k'l:tsf tyf Go"hn]6/ k|sfzg u/L ljt/0f ub{} cfOPsf] 5 .
d'ns
' leq ljZj Jofkf/ ;7g / o;;DaGwL ljleGg ljifodf ljleGg ;+3;+:yfn] cfof]hgf
ug{] uf]i7L, 5nkmn tyf a}7sxdf ;|ft] JolQmsf] kdf o; dGqfnosf] of]hgf tyf
cGt/f{li6o Jofkf/ ;xof]u dxfzfvfaf6 ;xeflutf / k|ltlglwTj x'bF } cfPsf] 5 .
%=^ ljZj Jofkf/ ;7g / ;f] cGtu{tsf d~rxdf g]kfnsf] ;xeflutf
-s_ cf7f}F dlGq:t/Lo ;Dd]ngdf ;xeflutf M g]kfnn] ljZj Jofkf/ ;7gsf] gLlt
lgdf{0fsf] ;a}eGbf pRr:t/Lo lgsfo dlGq:t/Lo ;Dd]ngdf lgoldt kdf efu
lnFb} cfgf] wf/0ff k|:t't ub{} cfPsf] 5 . ;fdfGotof k|To]s b'O{b'O{ jif{df x'g]
-87-
ljZj Jofkf/ ;7gsf] ;b:o /fi6xsf] cf7f}F dlGq:t/Lo ;Dd]ng kl5Nnf] k6s
!%!& l8;]Da/, @)!! df l:j6h/Nof08sf] h]g]efdf ;DkGg ePsf] lyof] . o;
;Dd]ngdf dfggLo jfl0fHo tyf cfk"lt{ dGqLsf] g]t[Tjdf Ps pRr:t/Lo g]kfnL
k|ltlglwd08nn] g]kfnsf] tkm{af6 ;xeflutf hgfPsf] lyof] . ;Dd]ngdf g]kfnn]
ax'kIfLo Jofkf/ k|0ffnLk|ltsf] cfgf] k|lta4tf bf]xf]ofpFb} bf]xf /fp08sf] jftf{
oyfzSo l56f] 6'\ofpg] kIfdf cfgf] wf/0ff /fv]sf] lyof] . o;}u/L ;Dd]ngk"j{
clt sd ljsl;t d'n'sxsf tkm{af6 p7fpg'kg]{ Ph]08fsf af/]df 5nkmn ug{
a;]sf] LDCs Group sf] a}7sdf / WTO df lqmofzLn cGo ljifout ;ldltsf
a}7sxdf h]g]efl:yt g]kfnL lgof]uaf6 ;lqmo kdf ;xefuL eO{ cfgf]
wf/0ff k|:t't ul/Psf] lyof] . k|ltlglw d08nn] ;Dd]ng cjlwdf h]g]efdf 5'f5'}
cfof]lht LDCs Group / ;fs{ If]qsf jfl0fHo dGqLxsf] a}7sdf ;d]t efu lnO{
ax'kIfLo Jofkf/ k|0ffnLaf6 g]kfnh:tf sd ljsl;t d'n'sn] plrt nfe lng]
cj:yf ;[hgf ug{] sfo{df ljsl;t d'n'ssf] Wofgfsif{0f ub{} ljZj Jofkf/ k|0ffnLsf
ljljw kIfxdf cfgf] wf/0ff JoQm u/]sf] lyof] .
-v_ Jofkf/sf nflu ;xof]u ;dLIff a}7sdf ;xeflutf M ljZj:t/df x'g] AfT
sf] ;dLIff a}7sdf g]kfn ;lqmotfsf ;fy ;xefuL x'Fb} cfPsf] 5 . Jofkf/sf
nflu ;xof]usf] t];|f] ljZj ;dLIff a}7s !*!( h'nfO{ @)!! df l:j6h/Nof08sf]
h]g]efdf ;DkGg ePsf] lyof] . o;k"j{ ;g\ @))* sf] gf]e]Da/df klxnf] / ;g\
@))( sf] h'nfO{df qmdzM klxnf] / bf];|f] ;dLIff ePsf] lyof] . t];|f] ;dLIff a}7ssf]
d'Vo ljifo (Theme) Jofkf/sf] nflu ;xof]u / o;sf] kl/0ffdsf] k|bz{g (Showing
Results) df s]lGb|t lyof] . of] a}7sdf Jofkf/ ;xhLs/0fsf sfo{qmd sfof{Gjogsf
;Gbe{df Jofkf/sf nflu ;xof]u (AfT) nfO{ s;/L k|efjsf/L agfpg], Jofkf/sf]
jftfj/0f ;'wf/ ug{ / Jofkf/sf] Ifdtf clej[l4 ug{ lghL If]q;Fu s;/L ;dGjo
ug{], If]qLo Jofkf/ PsLs/0fdf ePsf sl7gfOxnfO{ s;/L ;dfwfg ug]]{ / blIf0f
-88-
blIf0f ;xof]unfO{ sdhf]/ /fi6sf] Jofkf/ k|j4{gdf s;/L clej[l4 ug]{ nufotsf
ljifoxdf uDeL/tf;fy 5nkmn ePsf] lyof] . ;fy}, ;dLIff a}7sn] Aid for Trade
sf] k|efjsfl/tf a9fpg Pj+ o;nfO{ glthfd'vL agfpg Jofkf/nfO{ ljsf;sf] d"n
k|jfxdf ;dfj]z ug'{kg]{, ;xof]u k|:tfj oyfy{k/s / kf/bzL{ x'g'kg]{, Aid for
Trade sf] kl/rfngsf lgldQ agfOg] /fli6o ;+oGq (National Mechanism) df
;xof]u k|fKt ug{] /fi6sf] :jfldTj / pQ/bfloTj ;'lglZrt x''g'kg{]df ljz]if hf]8
lbPsf] lyof] . sfo{qmdsf] bf}/fgdf "Aid for Trade at a Glance: Showing Results"
gfds OECD-WTO cg'udg k|ltj]bg klg k|:t't ePsf] lyof] . of] ;dLIff
a}7sdf g]kfnsf] tkm{af6 jfl0fHo tyf cfk"lt{ dGqfnosf] ;lrjsf] cWoIftfdf
kfFr ;b:oLo 6f]nLn] efu lnO{ Jofkf/sf] nflu ;xof]u sfo{qmdnfO{ k|efjsf/L
agfpg] ;DaGwdf g]kfnsf] cjwf/0ff k|:t't u/]sf] lyof] . g]kfnn] clt sd ljsl;t
/fi6xsf] Jofkf/ Ifdtf a9fpg Aid for Trade sf] cfjZostf / ;fGble{stf
pRr /x]sf] s'/f bf]xf]ofpFb} o;sf] k|efjsf/L kl/rfngsf lgldQ bft[ lgsfo /
k|fks /fi6 b'j} kIfsf] e"ldsfdf ;do ;fk]If ;'wf/sf lgldQ cfu|x u/]sf] lyof] .
g]kfnn] o;k"j{sf b'O{j6} ;dLIff a}7sdf klg ;lqmotfsf ;fy efu lnO{ Jofkf/sf]
nflu k|fKt x'g] ;xof]unfO{ s] s;/L k|efjsf/L agfpg ;lsG5 eGg] ;DaGwdf
sfo{kqdfkm{t cfgf] :ki6 b[li6sf]0f k|:t't u/]sf] lyof] .
-u_ Jofkf/ gLlt k'g/fjnf]sg ;dLIff a}7sdf ;xeflutf M g]kfn ljZj Jofkf/
;7gdf cfa4 ePsf] em08} cf7 jif{kl5 klxnf]kN6 ljZj Jofkf/ ;7gsf] clt sd
ljsl;t /fi6sf] x}l;otn] k"/f ug{k' g{] Jofkf/ gLlt ;dLIff (Trade Policy Review) sf]
sfo{ oxL dfr{ !# / !%, @)!@ df ljZj Jofkf/ ;7gsf] ;lrjfno h]ge
] fdf ;DkGg
ul/Psf] 5 . clt sd ljsl;t /fi6sf] gftfn] k|To]s ^^ jif{df o:tf] ;dLIff ;DkGg
ug{k' g{] ;7gsf] k|fjwfg eP tfklg g]kfnn] s]xL l9nf] eP klg ;kmntf;fy of] sfo{
;DkGg u/]sf] 5 . o; Jofkf/ gLlt ;dLIffdf jfl0fHo tyf cfk"lt{ dGqfnosf ;lrjsf]
g]tT[ jdf dGqfnosf ;DalGwt dxfzfvf x]gx{' g' ] ;x;lrj tyf ;Da4 clws[tx,
sfg"g tyf Gofo dGqfno, eG;f/ ljefu, g]kfn /fi6 a}s
+ sf pRr k|ltlglwx
tyf h]ge
] fl:yt dxfdlxd g]kfnL /fhb"t;d]tsf] Ps k|ltlglwd08nn] efu lnO{
g]kfnn] ;7gsf] ;b:o alg;s]kl5 Jofkf/ pbf/Ls/0fsf ;DaGwdf rfn]sf gLltut,
;+:yfut k|lqmofut ;'wf/sf ;du| kIfdf ;b:o /fi6xsf k|ltlglw;dIf cfgf]
k|:t'lt /fv]sf] lyof] . o; qmddf g]kfn ;/sf/sf] tkm{af6 Pp6f / ljZj Jofkf/
;7gsf] ;lrjfnotkm{af6 csf{] u/L b'Oj{ 6f k|ltj]bg k|:t't ul/Psf]df To; pk/
lj:t[t 5nkmn ePsf] lyof] . ;dLIffsf bf}/fgdf ;b:o /fi6sf k|ltlglwxn] ljleGg
-89-
-90-
;Dd]ngsf] ljifo
ljifoj:t' pk/ 5nkmn ug{ ;b:o /fi6xsf ;/sf/ k|d'v, dGqLx, pRr
kb:y kbflwsf/Lx, ;+o'Qm, /fi6;+3cGtu{tsf ljleGg lgsfo tyf Ph]G;Lsf
k|ltlglwx, gful/s ;dfh, lghL If]q / k|fl1s If]qsf k|ltlglwx klg ;xefuL
ePsf lyP . ;Dd]ngdf cGs6f8sf] t]x|f}F d'Vo ;Dd]ngsf cltl/Qm clt sd
ljsl;t /fi6xsf dGqLxsf] 5'} a}7s, e"kl/j]li6t clt sd ljsl;t /fi6sf
dGqLxsf] a}7s / Unf]an ;le{; kmf]/dsf] a}7s klg cfof]hgf ePsf]df oL ;a}
a}7sdf g]kfnL k|ltlglwd08nn] ;lqmo ;xeflutf hgfPsf] lyof] .
-r_ clt sd ljsl;t /fi6sf dlGq:t/Lo ;Dd]ngdf ;xeflutfM g]kfnn] ljleGg
;dodf cfof]lht clt sd ljsl;t /fi6sf] ;Dd]ng / a}7sdf ;xeflutf hgfpFb}
cfPsf] 5 . o; qmddf ;g\ @))% sf] h'g dlxgfdf hflDaofsf] Livingstone df
cfof]hgf ePsf] ljZjsf cltsd ljsl;t /fi6xsf] rf}yf] dlGq:t/Lo ;Dd]ngdf
efu lnO{ clt sd ljsl;t /fi6sf Jofkf/ nufotsf d'2fnfO{ k|efjsf/L tj/n]
ljZj;dIf /fv]sf] lyof] . clt sd ljsl;t /fi6xsf] s'n ljZj Jofkf/df ! -Ps_
k|ltzteGbf klg sd c+z /xg uPsf] kl/k]|Iodf cltsd ljsl;t ;b:oxsf]
nflu ljz]if Joj:yf x'g'kg]{ l;4fGtnfO{ jf:tljs kdf sfof{Gjogdf Nofpg]
b[li6sf]0faf6 of] ;Dd]ng cfof]hgf ePsf] lyof] . pQm ;Dd]ngn] ljZj Jofkf/
;7gsf] jftf{ r/0fdf /x]sf] bf]xf /fp08sf] Ph]08fdf ;femf cjwf/0ff tof/
ub}{ cltsd ljsl;t ;b:oxsf] tkm{af6 ;dGjostf{sf] kdf hflDaofnfO{
lhDd]jf/L lbO{ lnle:6f]g 3f]if0ffkq hf/L u/]sf] lyof] . xsdf cfof]lht
;7gsf] 5}6f}F dlGq:t/Lo ;Dd]ngdf oxL 3f]if0ffkqsf] cfwf/df clt sd ljsl;t
;b:o /fi6xsf] ;d"xn] ljifoutkdf cfgf] wf/0ff k|:t't u/]sf lyP .
o;}u/L g]kfnn] kf/Uj]sf] Asuncion df ;g\ @))% sf] cui6df cfof]lht e"kl/j]li6t
cltsd ljsl;t /fi6x (LLDCs) sf] dlGq:t/Lo ;Ddn]gdf ;xeflutf hgfO{
e"kl/j]li6t /fi6sf] Jofkf/ k|j4{gsf l;nl;nfdf d'Vo r'gf}tLsf kdf /x]sf]
kf/jxg clwsf/sf ljifodf dxjk"0f{ wf/0ff k|:t't u/]sf] lyof] . ;g\ @)!! sf] d]
Dff 6sL{sf] O:tfga'ndf cfof]lht clt sd ljsl;t /fi6xsf] rf}yf] /fi6;+3Lo
;Dd]ngdf klg efu lnO{ clt sd ljsl;t /fi6xnfO{ ljZj cy{tGqdf k|efjsf/L
9n] cfa4 t'Nofpg s] s:tf] Joj:yf cLsf/ ul/g' cfjZos / pko'Qm 5 eGg]
;DaGwdf g]kfnsf] tkm{af6 dxjk"0f{ cjwf/0ff k|:t't ul/Psf] lyof] .
-91-
kl/R5]b^
ljZj Jofkf/ ;7g / clt sd ljsl;t /fi6x
^=! clt sd ljsl;t /fi6xsf] ljsf;sf nflu cGt/f{li6o kxnx
;+oQ
' m /fi6;3
+ n] ;j{ky| d ;g\ !(&! Dff ljsf;df cToGt k5fl8 k/]sf b]zxnfO{
nlIft u/L clt sd ljsl;t /fi6 (Least Developed Countries : LDCs) sf kdf
juL{st[ u/]sf] xf] . ;g\ !(&) df bf];f| ] ljsf; bzssf nflu cGt/f{li6o ljsf; /0fgLlt
tof/ ug{] ;Gbe{df /fi6;3
+ n] cGt/f{li6o ;d'bfoleq ;a}eGbf lgw{gtd / cfly{s tyf
;fdflhs b[li6n] cToGt sdhf]/ cj:yfdf /x]sf b]zxnfO{ clt sd ljsl;t /fi6sf
kdf klxrfg u/]sf] xf] . z'?df o; ;d"xdf kRrL; /fi6x dfq /x]sf lyP eg] clxn]
of] ;+Vofdf em08} bf]Aa/ j[l4 eP/ c7rfnL; k'us
] f] 5 . logdf clk|msfdf t]QL;j6f,
Plzofdf rf}wj6f / blIf0f cd]l/sfSof/]laog If]qdf Psj6f /x]sf 5g\ . clt sd
ljsl;t /fi6xdWo] g]kfn nufot ;f]xj| 6f /fi6 e"kl/j]li6t 5g\ . ;+oQ
' m /fi6;3
+ n]
d'VotM tLgj6f cfwf/ Go"g cfo, dfgj k"h
F Lsf] Go"gtf / cfly{s hf]lvdsf cfwf/df
clt sd ljsl;t /fi6xsf] juL{s/0f u/L o; ;d"x cGtu{t /xg] b]zxsf] ;"rL
k|sfzg ub{} cfPsf] cfPsf] 5 . /fi6;3
+ dftxtsf] cfly{s tyf ;fdflhs kl/ifb\n] k|To]s
tLg jif{df Committee for Development Policy (CDP) sf] l;kmfl/zdf o:tf] ;"rLdf
k'g/fjnf]sg ug{] ub{5 . cfDbfgL, dfgj k"h
F L tyf cfly{s hf]lvdsf] cfwf/df s'g} /fi6
of] ;d"xdf kg{] eP tfklg ;DalGwt /fi6n] of] ;d"xcGtu{t ;"rLs[t x'g ;xdlt JoQm
gu/];Dd of] ;d"xdf /flvFbg} . lglZrt cfly{s tyf ;fdflhs kl/;"rsxdf ePsf]
;'wf/;Fu} s'g} klg /fi6 of] ;d"xaf6 :t/f]Gglt (Graduate) eO{ ljsf;zLn /fi6sf] ;d"xdf
k|jz
] ug{ ;S5 . clxn] clt sd ljsl;t /fi6af6 ljsf;zLn /fi6df :t/f]Gglt x'g
cfDbfgL kl/;"rstkm{ cd]l/sL 8n/ Ps xhf/ 5of;Lsf] ;Ldf (Threshold) tf]lsPsf]
5 . sl/a rf/ bzssf] cjlwdf tLgj6f b]z af]T:jfgf, s]k e8{] / dfnlbE; dfq of]
;d"xaf6 dfly p7\g ;s]sf 5g\ . o;n] clt sd ljsl;t d'ns
' xdf cfly{s ;fdflhs
kfGt/0fsf] ult cToGt 9Lnf] ePsf] s'/fnfO{ bzf{p5
F .
ljsf;sf Go"g cfly{s ;fdflhs kl/;"rs ePsf clt sd ljsl;t /fi6xsf] cfly{s
;fdflhs ljsf;sf nflu cGt/f{li6o :t/df ljleGg k|of;x x'bF } cfP tfklg of]
;d"xsf /fi6x cem} bogLo l:yltd} /x]sf 5g\ . clxn] clt sd ljsl;t d'ns
' sf]
s'n ufx{:Yo pTkfbg ljZjsf] s'n ufx{:Yo pTkfbgsf] b'O{ k|ltzteGbf sd 5 . clt
sd ljsl;t d'ns
' sf] ljZj j:t' Jofkf/df sl/a Ps k|ltzt hlt lx:;f 5 eg] ;]jf
-92-
Jofkf/df To;sf] cfwf dfq lx:;f 5 . s'n pgfGrf; clt sd ljsl;t /fi6dWo] t]QL;
j6f /fi6 ljZj Jofkf/ ;7gdf cfa4 5g\ h;n] ljZj hg;+Vofsf] afx| k|ltzt / ljZj
Jofkf/df d'l:ssn] Ps k|ltzt lx:;f cf]u6\5g\ .
clt sd ljsl;t /fi6sf ljsf;sf vf; cfjZostf / d'2fnfO{ cGt/f{li6o :t/df ;Daf]wg
ug{ ;+oQ' m /fi6;3+ sf] tjfjwfgdf ljleGg cGt/f{li6o ;Dd]ngx cfof]hgf eO{ clt sd
ljsl;t /fi6sf] ljsf;sf nflu ljleGg dxjk"0f{ gLlt, /0fgLlt tyf sfo{of]hgfx to
ug{] sfd x'bF } cfPsf 5g\ . xfn;Dd rf/j6f /fi6;3+ Lo cltsd ljsl;t /fi6sf] ;Dd]ng
cfof]hgf ePsf 5g\ . logdf klxnf] ;g\ !(*! Dff k]l/;df, bf];f| ] ;g\ !(() df k]l/;d},
t];f| ] ;g\ @))! Dff a|;N] ;df / rf}yf] ;g\ @)!! Dff 6sL{sf] O:tfga'ndf ePsf] lyof] .
O:tfga'n ;Dd]ngn] clt sd ljsl;t /fi6sf] ljsf;sf] nflu dxjfsf+IfL Instanbul Plan
of Action (IPoA) kfl/t u/]sf] 5 h;df Jofkf/;lxt cf7j6f k|fyldstfsf If]q klxrfg
ul/Psf 5g\ . clt sd ljsl;t b]zsf ;/sf/, bft[ lgsfo / lghLIf]q tyf gful/s
;dfhaf6 ;d]t u/L ;~rfng ul/g] u/L s'n b'O{ zo rjfnL; j6f ljleGg sfo{x
pQm sfo{of]hgfdf ;d]l6Psf 5g\ . o;n] ;g\ @)@) ;Dddf xfnsf clt sd ljsl;t
/fi6xdWo] cfwfnfO{ clt cljsl;t cj:yfaf6 :t/f]Gglt (Graduate) x'g cfjZos kg{]
dfkb08 k"/f ug{ ;3fpg] s'/f k|fyldstf;fy cl3 ;f/]sf] 5 . o;sf] nflu sDtLdf jflif{s
;ft k|ltztsf] b/n] cfly{s j[l4 xfl;n ug{] nIo klg lgwf{/0f ul/Psf] 5 .
cltsd ljsl;t /fi6xn] Jofkf/ / ljsf;sf ;Gbe{df ef]Ug'kl//x]sf ;d:ofnfO{
;Daf]wg ug{ ;g\ !(^$ df :yflkt Jofkf/ / ljsf;;DaGwL ;+o'Qm /fi6;+3Lo ;Dd]ng,
;+o'Qm /fi6;+3sf] cfly{s tyf ;fdflhs kl/ifb\, ljZj Jofkf/ ;7g (WTO), cGt/f{li6o
Jofkf/ s]Gb| (ITC) / /fi6;+3Lo ljsf; sfo{qmd (UNDP) h:tf cGt/f{li6o ;+:yfxn]
klg dxjk"0f{ sfo{x ub{} cfPsf 5g\ .
^=@ ljZj Jofkf/ ;7gdf sd ljsl;t /fi6xsf] Jofkf/;Da4 k|d'v d'2f tyf
;/f]sf/sf ljifox
ljZj Jofkf/ ;7gdf xfn ax;df /x]sf sd ljsl;t /fi6x;Da4 k|d'v d'2f tyf
;/f]sf/sf ljifoxnfO{ ;+If]kdf lgDgfg';f/ pNn]v ug{ ;lsG5M
-s_ Jofkf/;Da4 af}l4s ;DklQsf] clwsf/ (TRIPS)
l6K; sfplG;n cGtu{t eO/x]sf] jftf{df cd]l/sf, ci6]lnof nufotsf b]zxn]
ef}uf]lns ;]t (GI) cGtu{t xfn l:kl/6 / jfOg (Sprit & Wine) nfO{ k|bfg ul//x]sf]
-93-
ef}uf]lns ;]t cGo pTkfbgxnfO{ klg k|bfg ug]{, ax'kIfLo ef}uf]lns ;]t /lhi6/
sfod ug]{ h:tf d'2fx p7fPsf 5g\ eg] o'/f]lkog o'lgogsf] g]t[Tjdf s]xL cGo
ljsl;t b]zx, ljsf;zLn b]zx / cNk ljsl;t b]zx u/L ;7gsf !!)
;b:o /fi6xn] dflysf b'O{ k|fjwfgx nufot ljsl;t, ljsf;zLn / cNk ljsl;t
/fi6xaLr ;xdltsf lgldQ t];|f] k|fjwfg klg cl3 ;f/]sf 5g\ . o; cGtu{t
!_ s'g} b]zsf pTkfbsxn] s'g} cGo b]zsf] h}ljs ;+;fwgxsf] pkof]u ubf{ pQm
;+;fwgxsf] pTklQsf] ;|f]t pNn]v ug'{kg]{, @_ o;/L k|of]u ubf{ ;DalGwt ;|f]t
d'n'ssf] k"j{ :jLs[lt lng'kg]{, / #_ :jLs[lt k|fKt ug]{ k|lqmofdf pQm ;+;fwgxsf]
k|of]uaf6 x'g] nfe ;|f]t d'n's;Fu Gofof]lrt kdf afF8kmf8 ug'{kg]{ s'/fx 5g\ . t/
ax'dtsf] of] k|:tfjnfO{ ljsl;t /fi6xn] dfg]sf 5}gg\ . pgLxsf] egfOcg';f/
o;/L h}ljs ;+;fwgxsf] k|of]usf] ;DaGwdf clu|d hfgsf/L lbg'kg]{, pkof]usf]
lgldQ pTklQ d'n'ssf] k"j{ ;xdlt lng'kg]{ / To;af6 k|fKt x'g] nfe afF8kmfF8 ug]{
h:tf s'/f ljZj Jofkf/ ;7gdf xf]Og ls h}ljs ljljwtf dxf;lGw / ljZj af}l4s
;Dkbf ;7g (WIPO) h:tf lgsfoxdf 5nkmn x'g'k5{ .
clt sd ljsl;t, ljsf;zLn / ljsl;t /fi6xn] ;+o'Qm kdf k|:t't u/]sf] k|:tfjdf
klg xfn cfP/ cNk ljsl;t / cGo /fi6xaLr dt leGgtf ;[hgf ePsf] 5 .
ljsl;t / ljsf;zLn /fi6xn] pQm ;Demf}tfdf pTklQsf] ;|f]t (Source of Origin)
pNn]v ug{ rfx]sf 5g\ eg] cNk ljsl;t d'n'sxn] ;|f]t d'n's (Country of Origin)
/fVg rfx]sf 5g\ . cNk ljsl;t /fi6xsf] egfOcg';f/ pTklQsf] ;|f]t eGgfn] h}ljs
kbfy{sf] pTklQ ePsf] d'n's jf cg';Gwfg k|of]uzfnfxnfO{ ;d]t hgfpF5 . o;n]
ubf{ nfesf] afF8kmFf8df pTklQ d'n'sn] geP/ cg';Gwfg ug]{ k|of]uzfnf jf ;+:yfxn]
kmfObf lng ;S5g\ . t/ pTklQ d'n's pNn]v ubf{ pQm h}ljs ;+;fwgx hxfF, h'g
d'n'sdf pTklQ ePsf] xf] p;n] dfq nfe afF8kmfF8df ;xeflutf hgfpg kfpF5 . o;
s'/fdf k|:tfjsxaLrd} ;xdlt x'g ;s]sf] 5}g / 5nkmn hf/L 5 .
l6K; ;Demf}tfsf] wf/f ^^=! cg';f/ ;f] ;Demf}tf sfof{Gjog ul/;Sg'kg]{ cjlw cNk
ljsl;t /fi6xsf] lgldQ pgLxsf] Go"g cfly{s / k|fljlws Ifdtfsf] sf/0fn] ;g\
@))% ;Dd /flvPsf] lyof] . kl5 bf]xf r/0fsf] ;Demf}tf jftf{ ;DkGg x'g g;s]sf]n]
cNk ljsl;t /fi6xn] of] cjlw k'gM nDAofpg cg'/f]w u/]sf] kl/k|I] odf z'?df 5"6
lbOPsf] cjlwdf ;f9] ;ft jif{ hlt yk u/L ! h'nfO{, @)!# ;Dd k'ofOPsf] lyof] . xfn
klg cNk ljsl;t /fi6xsf] cj:yf p:t} /x]sf], bf]xf jftf{ ;dfkg klg x'g g;s]sf]
cj:yfdf ;7gdf cfa4 cNk ljsl;t /fi6xsf] ;d"xn] l6K; sfof{Gjogsf] cjlwnfO{
-94-
k'gM nDAofpg cg'/f]w ul//x]sf] sf/0f ;g\ @)!! sf] l8;]Da/df h]ge
] fdf a;]sf] ;7gsf]
cf7f}F dlGq:t/Lo a}7sn] cNk ljsl;t /fi6xsf] cfu|xnfO{ ;sf/fTds kdf lnO{ csf]{
{ g lbPsf] 5 .
dlGq:t/Lo a}7sdf k|ltj]bg k]z ug{ l6K; kl/ifb\nfO{ lgb]z
l6K; kl/ifb\ cGtu{t ;Demf}tf jftf{sf qmddf /x]sf cGo d'2fxdf l6K; ;Demf}tfsf]]
wf/f ^^=@ df cNk ljsl;t /fi6xdf k|ljlw x:tfGt/0f ug{ k|f]T;fxg ug]{ p2]Zon]
ljsl;t /fi6xn] cfgf b]zsf 7"nf sDkgLxnfO{ cNk ljsl;t /fi6xdf cfw'lgs
k|ljlwx x:tfGt/0f u/]afkt ljleGg ;'ljwf Pj+ ;x'lnot k|bfg ug{'kg{] k|fjwfg 5 . t/
of] k|fjwfg sfof{Gjog gePsf] egL Psflt/ cNk ljsl;t /fi6xn] hf]8bf/ cfjfh
p7fO/x]sf 5g\ eg] csf{lt/ ljsl;t /fi6x of] Joj:yf sfof{Gjogdf cfO/x]sf]
eg]/ ljleGg tYofx k|:t't ul//x]sf 5g\ . o; ljifodf xfn l6K; jftf{df cNk
ljsl;t /fi6xn] olb o:tf] ;'ljwf k|bfg ul/Psf] 5 eg] o:tf] ;'ljwf k|bfg ug]{
k|lqmofnfO{ a9L k|efjsf/L / kf/bzL{ agfpg'kg]{ / o;/L ;'ljwf k|bfg ubf{ h'g cNk
ljsl;t /fi6xdf k|ljlw x:tfGt/0f ul/Psf] xf] ;f] /fi6sf] ;xdlt klg k|fKt ug'{kg]{
s'/fxnfO{ p7fO/x]sf 5g\ .
-v_ ;]jf Jofkf/ (Trade in Services)
;]jf Jofkf/;DaGwL jftf{df cNk ljsl;t /fi6xn] ljz]if 5"6sf] ;'ljwf (LDC Service
Waiver) sf] dfu ul//x]sf]df cf7f}F dlGq:t/Lo ;Dd]ngn] cNk ljsl;t /fi6xnfO{
o:tf] 5"6 (Waiver) k|bfg ug]{ lg0f{o u/]sf] 5 . o; cGtu{t ca ;7gsf ljsl;t /
ljsf;zLn ;b:o /fi6xn] :j}lR5s kdf cNk ljsl;t /fi6xsf] ;]jf Joj;fonfO{
cfgf] ahf/df clws ;f}ljWok|fKt /fi6sf] ;'ljwf (MFN) / /fli6o Jojxf/ (National
Treatment) sf] l;fGtsf] ckjfb:jk ljz]if ;'ljwfx lbg ;Sg]5g\ / cNk ljsl;t
/fi6xnfO{ o:tf] ;'ljwf k|bfg u/] afkt cGo ;b:o /fi6xn] ;f] ;'ljwf k|bfg ug]{
;b:o;Fu ;f]xL k|s[ltsf] ;'ljwf dfu ug{ kfpg] 5}gg\ . t/ o:tf] ;'ljwf s'g} Ps
cNk ljsl;t /fi6nfO{ lbPkl5 ;a} cNk ljsl;t /fi6xnfO{ ljgf zt{ ;dfgkn]
tTsfn k|bfg ug'{kg]{ rflxF x'G5 . o; ;DaGwdf cNk ljsl;t /fi6xsf] casf] r'gf}tL
eg]sf] ljsl;t Pj+ ljsf;zLn b]zxdf xfn pknAw ;]jf Jofkf/sf] ahf/, o:tf]
5"6cGtu{t tTsfn lng;lsg] / lng'kg]{ ;'ljwfx, To:tf ;'ljwf k|fKt ePdf To:tf
;'ljwf k|bfg ug]{ b]zxdf eljiodf ljsf; ug{ ;lsg] ;]jf ahf/ cflbsf] lj:t[t Pj+
j:t'k/s cWoog u/L To; cg';f/ cfgf] ;]jf pBf]usf] ljsf; ug]{ / ljsl;t Pj+
ljsf;zLn b]zx;Fu To; cg';f/ ;'ljwfsf] dfu ug]{ xf] . o; cltl/Qm ljsl;t,
ljsf;zLn b]zx Pj+ cGo ;xof]uL ;+:yfxn] cNk ljsl;t /fi6xsf] ;]jf Jofkf/sf
-95-
Access)
cd]l/sfn] plNnlvt ;Demf}tfadf]lhdsf] eG;f/ tyf sf]6f/lxt ahf/ ;a} cNk ljsl;t
/fi6xnfO{ lbg'kg{] s'/fsf] jsfnt ul//fv]sf 5g\ .
xs dlGq:t/Lo ;Dd]ngn] ljsf;zLn /fi6xsf] xsdf eg] pgLxn] cfgf] Ifdtf
cg';f/ cNk ljsl;t /fi6xnfO{ ahf/ kx'r
F ;'ljwf lbg'kg]{ lg0f{o u/]sf] 5 . o; cGtu{t
ef/t, rLg, a|flhnh:tf 7"nf ljsf;zLn /fi6xn] cNk ljsl;t /fi6xnfO{ s]xL j:t'xsf]
lgof{tdf eG;f/ 5"6 lbO{ ;xof]u klg k'ofO{ /x]sf 5g\ . t/ of] klg cNk ljsl;t /fi6xsf]
cfjZostf cg'k 5}g . o;nfO{ cem} pNn]Vo kdf a9fpg' kg]{ cNk ljsl;t /fi6xsf]
dfu 5 / of] dfuk|lt k|dv
' ljsf;zLn b]zx ;sf/fTds g} b]lvPsf klg 5g\ .
-3_ ;x'lnot IfoLs/0f (Preference Erosion)
ljZj Jofkf/ ;7gsf] l;4fGtcg'k ;a} ;b:o /fi6xn] ;a} ;b:o /fi6xnfO{ Ps
;dfg Jojxf/ ug'k{ 5{, s;}nfO{ sd / s;}nfO{ a9L ;'ljwf lbg' x'bF g} . t/ o;/L ;a}
/fi6xnfO{ ;dfg kdf Jojxf/ ul/Fbf klxn]bl] v g} s]xL a9L ;'ljwf kfO/x]sf cNk
ljsl;t /fi6xnfO{ dsf{ kg{ hfg] x'G5 . Go"g cfly{s / k|fljlws Ifdtfsf] sf/0fn]
cNk ljsl;t /fi6xn] cGt/f{li6o Jofkf/df ljsl;t Pj+ cGo ljsf;zLn /fi6x;Fu
k|lt:kwf{ ug{ ;Sb}gg\ . t;y{ olb pgLxnfO{ c ;/x Jojxf/ u/]/ ;dfg b/df
dx;'n 36fpg Pj+ cGo ;'/IffTds k|fjwfg x6fpg afWo kfl/of] jf cGo b]zsf] ahf/df
pgLxsf] j:t'nfO{ ;d]t Ps} lsl;dn] ;dfg kdf dx;'n 36fpg] jf cGo ;x'lnot
k|bfg ug{] ul/of] eg] pgLx cGt/f{li6o k|lt:kwf{df l6Sg ;Sb}gg\ / pgLxsf] Jofkf/
Pj+ cy{tGq w/fzfoL x'gk'U5 . o:tf] kl/l:ylt cfpg glbg cNk ljsl;t /fi6xn] ljZj
Jofkf/ ;7g cGtu{tsf ljleGg jftf{xdf pgLxsf] lgldQ 5'} / ljz]if ;x'lnotk"0f{
Jojxf/ dfu ul//x]sf 5g\ . o; cGtu{t vf;u/L pgLxn] cfkm}n
F ] eG;f/ dx;'n Pj+
cGo s/x 36fpFbf cGo ;b:o /fi6xeGbf yf]/} b/df / lj:tf/} 36fpg kfpg'kg],{
cGo /fi6xn] eG;f/ dx;'n / cGo s/x 36fpFbf cGo ;b:o /fi6xsf lglDt
eGbf cNk ljsl;t /fi6xsf] lgldQ w]/} / l56f] 36fpg] tfls cGo ;b:ox / cNk
ljsl;t /fi6xsf] ahf/ kx'r
F df t'ngfTds kdf cNkljsl;t /fi6xnfO{ s]xL a9L
;x'lnot sfod eO{ pgLxsf] j:t' / ;]jfsf] lgof{tdf gsf/fTds c;/ gk/f];\ eg]/
dfu ul//x]sf 5g\ . o; af/]df ;a} ;b:o /fi6x l;4fGttM ;sf/fTds g} b]lvG5g\ .
-_ skf; d'2f (Cotton Issue)
ljZjsf wgL skf; pTkfbs b]zxn] cfgf] b]zleq skf;sf] v]tLdf pRr ;x'lnot
(Subidy) lbg] / cGoq b]zxaf6 skf;sf] cfoftdf pRr dx;'n nufO{ lbgfn] vf;u/L
-97-
klZrd / dWo clk|msfsf rf/ d'Vo skf; pTkfbs cNk ljsl;t b]zx a]lgg, rf8,
dfnL / a'ls{gfkmf;f]sf skf; pTkfbs ul/a ls;fgx cTolws dsf{df kg{ uPsf
5g\ . o;n] tL b]zxsf] /fli6o pTkfbg, /f]huf/L, cfo / lgof{tdf 7"nf] gf]S;fgL
k'Ug uPsf] 5 . o; ;Gbe{df cNk ljsl;t /fi6xsf] ;d"xn] ljZj Jofkf/ ;7gdf
wgL skf; pTkfbs /fi6xn] cfgf] cfGtl/s skf; v]tLdf ;x'lnot x6fpg' kg]{,
skf; cfoftdf nufpFb} cfPsf] pRr eG;f/ dx;'n x6fpg' kg]{, pTkfbs /fi6xnfO{
kg{ uPsf] gf]S;fgLsf] lglDt Ifltk"lt{ k|bfg ug'{kg]{ / skf; v]tLsf] ljsf;sf] nflu
;DalGwt cNk ljsl;t /fi6xnfO{ cfly{s / k|fljlws ;xof]u pknAw u/fpg'kg{]
dfu ub}{ cfO/x]sf 5g\ . o; af/]df s'g} 7"nf] ljjfb klg b]lvFb}g / vf;} ;xdlt klg
x'g ;s]sf] 5}g . vf;u/L skf; ljjfbnfO{ s[lif ;Demf}tfsf] tLg :tDeM ahf/ kx'Fr,
3/]n' ;xof]u / lgof{t ;x'lnot cGtu{t g} /fvL 5nkmn ug]{ ls 5'|} ljifosf] kdf
5nkmn ug]{ eGg] ljjfb 5 . To:t} Ifltk"lt{nfO{ s;/L lbg], Ifltk"lt{s} kdf lbg] jf
ljsf; ;xof]usf] kdf lbg] eGg] s'/fdf klg ;b:oxaLr ;xdlt x'g ;s]sf] 5}g .
o; cltl/Qm ljZj Jofkf/ ;7g s'g} bft[ lgsfo gePsf]n] Ifltk"lt{sf] ;dGjo s;n]
ug]{ eGg] s'/fsf] klg lgSof}{n x'g ;s]sf] 5}g .
-r_ Jofkf/ ;xhLs/0f (Trade Facilitation)
bf]xf ljsf; r/0fcGtu{t Jofkf/ ;xhLs/0f (Trade Facilitation) ;DaGwL jftf{ klg
eO/x]sf] 5 . Jofkf/ ;xhLs/0fn] ;a} /fi6xnfO{ kmfObf k'ofpg] ePsf]n] o; jftf{df
w]/} hl6ntf 5}g . cNk ljsl;t /fi6xn] Jofkf/ ;xhLs/0fsf jftf{ lgisif{df k'u]kl5
o; cGtu{tsf k|fjwfgxsf] sfof{Gjog ug'{kg]{ x'G5, h;df Jofkf/ ;xhLs/0f;DaGwL
ef}lts ;+/rgfxsf] lgdf{0f Pj+ ljsf;, ;DalGwt P]g, lgod / k|lqmofxsf] kl/dfh{g
nufotsf ljleGg sfdx ug'{kg]{ x'G5 . t/ o;/L ef}lts ;+/rgfsf] gj lgdf{0f
Pj+ ljsf;, P]gsfg"g, lgod, k|lqmofxsf] kl/dfh{g / th'{df cflb sfo{ ug{sf]
lgldQ cNk ljsl;t /fi6xsf] df}h'bf cfly{s Pj+ k|fljlws Ifdtf / bIf hgzlQm
ckof{Kt /x]sf] x'bf pgLxn] tTsfn} pQm k|fjwfgx sfof{Gjog ug{ ;Sg] cj:yf
5}g . o; kl/k|]Iodf clt ljsl;t /fi6xn] Jofkf/ ;xhLs/0fsf] jftf{df ;xdlt
ePsf k|fjwfgx sfof{Gjog ug]{ OR5f b]vfPtf klg pQm k|fjwfgx sfof{Gjog ug{
rflxg] cfly{s Pj+ k|fljlws ;xof]u h'6fO{ lbg'kg]{ dfu ul//x]sf 5g\ . ;fy}, ha;Dd
pQm sfo{sf] lgldQ cNk ljsl;t /fi6xnfO{ kof{Kt cfly{s Pj+ k|fljlws ;xof]usf]
;'lglZrttf x'Fb}g ta;Dd pgLx o; ;Demf}tfdf x:tfIf/ ug{ ;xdt b]lvGgg\ . pQm
dfuk|lt bft[ lgsfo / d'ns
' x ;sf/fTds g} 5g\ . o;} kl/k|I] odf pQm ;Demf}tfdf
-98-
;xdlt eOxfn]df cNk ljsl;t /fi6xsf] sfof{Gjog ug{ ;Sg] ;fdYo{ s] slt 5 <
xfn pgLx s'g cj:yfdf 5g\ / o;sf] nflu ca yk s] s] ug'k{ 5{ < o;sf] lgldQ
pgLxsf] cfly{s Pj+ k|fljlws Ifdtf slQsf] 5 < / pgLxnfO{ yk s:tf] / slt ;fwg
;|ft] rflxG5 eGg] lgSof}n
{ ug{ xfn cWoog z'? eO/x]sf] 5 . o;} ;Gbe{df UNCTAD
n] blIf0f Plzofsf] ef/t, g]kfn, e'6fg / a+unfb]zdf Pp6f gd"gf cWoog (Pilot Study)
ev{/} dfq z'? u/]sf] 5 .
-5_ ;'ljwfsf] zL3| pkof]u (Early Harvest)
bf]xf ljsf; r/0fsf] jftf{df Single Undertaking cGtu{t ljleGg If]qxdf ;3g jftf{
eO/x]sf 5g\ . oLdWo] cNk ljsl;t /fi6xsf] ;Gbe{df eGg'kbf{ d'VotM s[lif, u}/
s[lif, ;]jf Jofkf/, Jofkf/;Da4 af}l4s ;DklQsf] clwsf/, Jofkf/ ;xhLs/0f / cGo yk
s]xL If]q ljz]if dxjsf 5g\ . clxn]sf] jftf{sf] k|lqmof cg';f/ pQm ;a} jftf{sf] If]qdf
;a} ;b:oxaLr ;j{ ;Ddlt sfod ePkl5 dfq jftf{ ;kmntfk"js
{ ;DkGg x'G5 /
sfof{Gjogdf cfpF5 . s'g} Pp6f If]qdf dfq ;xdlt eP/ kof{Kt x'bF g} . ljZj Jofkf/
;7gdf Single Undertaking nfO{ lnP/ elgPsf] 5 ha;Dd ;a} s'/fdf ;xdlt x'Gg
ta;Dd s'g} s'/fdf klg ;xdlt ePsf] dflgGg (Nothing is agreed until everything
is agreed) . o; k|lqmofsf] s]xL kmfObf eP klg o;n] jftf{sf] k|lqmofnfO{ cgfjZos
kdf hl6n tyf nfdf] agfPsf] 5 . kmn:jk cfh bz jif{ lalt;Sbf klg bf]xf ljsf;
r/0fsf] jftf{ ;DkGg x'g ;s]sf] 5}g . cTolws ;Lldt cfly{s Pj+ k|fljlws Ifdtf /
cfd ul/aLsf] sf/0fn] cNk ljsl;t /fi6 o;af6 a9L df/df k/]sf 5g\ .
plNnlvt ;a} If]qdf jftf{ ug{] qmddf d:of}bfsf kdf tof/ ul/Psf] ;Demf}tf kqdf
cNk ljsl;t /fi6xnfO{ ljleGg 5"6 tyf ;'ljwfx lbg] egL pNn]v ePsf 5g\ .
cNkljsl;t /fi6xnfO{ pknAw u/fpg] egL /flvPsf pQm ;x'lnotk"0f{ k|fjwfgxdf
;fgfltgf k|fljlws s'/fxdf afx]s cGodf ;b:o /fi6xsf] vf;} lj/f]w klg 5}g . t/
;Dk"0f{ bf]xf r/0fsf] jftf{sf] ;kmn ;dfkg gePsf]n] pQm k|fjwfgx sfof{Gjogdf
cfpg ;s]sf 5}gg\ . o;n] ul/a /fi6xnfO{ cToGt} xflg gf]S;fgL k'Ug uPsf] 5 .
vf;u/L ljutsf] $ jif{df ;[hgf ePsf ljZj:t/sf ax' ;6x M cfly{s ;6,
pmhf{ ;6, vfBfGg ;6 / hnjfo' kl/jt{gn] cNkljsl;t /fi6xdf cToGt} 7"nf]
ljklQx ;[hgf ePsf 5g\ . t/ cfgf] ;Lldt cfly{s k|fljlws Ifdtfsf] sf/0fn]
pgLxsf] k|lt/f]w Ifdtf eg] lbglbg} v:sFb} uPsf] 5 . o:tf] sl7g ;dodf pgLxn]
ljsl;t / ljsf;zLn /fi6xaf6 yk cfly{s, k|fljlws, ahf/ kx'Fr;DaGwL ;xof]u /
;'ljwfx kfpg'kg]{df xfn pknAw To:tf ;'ljwfx klg 36\g] ;Gqf; pTkGg ePsf]
-99-
5 . o:tf] kl/l:yltdf ljZj Jofkf/ ;7gsf ljleGg d:of}bf ;Demf}tfdf pNn]v ePsf
;x'lnotk"0f{ k|fjwfgx h;df s'g} ;b:o /fi6sf] lj/f]w 5}g, sfof{Gjog x'g ;s]df
ljZjsf ul/a d'n's / hgtfxnfO{ 7"nf] /fxt x'g]5 . o; s'/fnfO{ x[bod u/L
cNk ljsl;t /fi6xn] ;7gsf] a}7sxdf Psflt/ bf]xf ljsf; Ph]G8fcGtu{tsf
;Dk"0f{ ljifodf ;a} ;b:oxsf] ;xdlt x'g cem} ;do nfUg] / csf{]lt/ cNk ljsl;t
/fi6xsf] cj:yf lgs} sl7g x'Fb} uPsf] jt{dfg cj:yfdf jftf{sf] qmddf /x]sf ;a}
;Demf}tfsf] d:of}bfdf plNnlvt / ;b:o /fi6xn] ;xdlt hgfPsf cNk ljsl;t
/fi6x;Fu ;DalGwt k|fjwfgxnfO{ 5'} Kofs]hdf /fvL tTsfn ;f] Kofs]hdf ;xdlt
u/L sfof{Gjog ug{ cfu|x u/L /fv]sf 5g\ . h;nfO{ pgLxn] 'Early Harvest' sf] gfd
lbPsf 5g\ . o; s'/fdf cGo ;b:o /fi6xaLr vf;} ;xdlt h'6\g ;s]sf] 5|}g . t/
cNk ljsl;t /fi6xn] o; dfunfO{ clxn] klg tLj| kdf p7fO/x]sf 5g\ .
-h_ pTklQsf] lgod (Rules of Origin)
w]/}h;f] ljsl;t Pj+ ljsf;zLn /fi6xn] eG;f/ tyf sf]6f/lxt ;'ljwf cGtu{t cNk
ljsl;t /fi6xsf] pTkfbgnfO{ ahf/ kxF'rsf] ;'ljwf k|bfg u/]sf 5g\ . olb ljsl;t
/fi6xn] cNk ljsl;t /fi6xnfO{ xfn pknAw u/fO/x]sf o; k|sf/sf ;x'lnotk"0f{
ahf/ kx'Frsf] ;'ljwfnfO{ dfq klg /fd|/L pkof]u ug{;Sg] xf] eg] pgLxsf] lgof{t /
pTkfbgdf sof}F u'0ff j[l4 eO{ pgLxsf] cfly{s :t/df lgs} ;'wf/ x'g;SYof] . t/ o:tf]
x'g ;s]sf] 5}g . xfn cNk ljsl;t /fi6xn] cfkm"nfO{ pknAw u/fOPsf] ahf/sf]
lgs} ;fgf] efu dfq pkof]u ug{ ;s]sf 5g\ eg] afFsL 7"nf] efu To;} v]/ uO/x]sf] 5 .
o;f] x'gfsf] k|d'v sf/0fdWo] Pp6f sf/0f cNk ljsl;t /fi6xsf] pTkfbg vf;u/L
lgof{tof]Uo j:t'xsf] cfk"lt{ g} Go"g x'g' xf] eg] Tof] eGbf 7"nf] csf{] sf/0frflxF cNk
ljsl;t /fi6xsf] lgldQ ljsl;t / ljsf;zLn /fi6xn] eG;f/ tyf sf]6f/lxt
ahf/ kx'Fr cGtu{t cfoft x'g] j:t'xsf] lgldQ s7f]/, hl6n / nfdf] pTklQsf]
lgod lgwf{/0f ug'{ xf] . o; ljifodf ljZj Jofkf/ ;7gsf] a}7sxdf cNk ljsl;t
/fi6xn] k6sk6s s'/f p7fO/x]sf 5g\, t/ ;DalGwt ljsf;zLn Pj+ ljsl;t
/fi6xn] o; af/]df vf;} Wofg lbg ;s]sf 5}gg\ . ut jif{ o'/f]k]nL ;d'bfon] clt
sd ljsl;t /fi6xsf] u'gf;f]nfO{ Wofgdf /fvL xftxltof/afx]s c ;a} j:t'sf]
lgof{tdf lbFb} cfPsf] ;x'lnotk"0f{ ahf/ kx'Fr ;'ljwf (EBA) sf] k|lqmofl;t ;Da4
pTklQsf] lgoddf s]xL ;'wf/ u/]sf] 5 . h;nfO{ cNk ljsl;t /fi6xn] t'ngfTds
kdf pbf/ egL k|+z;f u/]sf 5g\ . cfzf ug{ ;lsG5, cfufdL lbgdf c ljsl;t
/fi6xn] ;d]t o;sf] cg's/0f ug]{ 5g\ .
-100-
-102-
:yfO{ ;+oGqsf] kdf cl3 a9fpg pko'Qm x'G5 . oBlk o;df bft[ lgsfo / ljsl;t
/fi6xsf] ;xdlt h'6fpg] sfo{rflxF Tolt ;lhnf] 5}g .
@= ;fF3'/f] sfo{If]q M lj:tfl/t PsLs[t ;+/rgfsf] sfo{If]q (Scope) cToGt ;fF3'/f] 5 .
vf;u/L o; ;+/rgfaf6 cNk ljsl;t /fi6xsf] Jofkf/;DaGwL cfjZostf klxrfg
ug]{, cfof]hgf th'{df tyf sfof{Gjog ug]{ Ifdtf ljsf; ug]{ / Jofkf/ k|j4{g;DaGwL
;;fgf ;+/rgfx ;'wf/ jf lgdf{0f ug]{ h:tf ljifodf dfq ;xfotf pknAw x'G5 .
cToGt ;fF3'/f] sfo{If]q ePsf]n] jt{dfg cj:yfdf of] k|lqmofn] cNk ljsl;t /fi6xnfO{
vf;} ;xof]u k'ofpg ;Sg] ;Defjgf Go"g 5 . t/ of] k|lqmof cNk ljsl;t /fi6xsf]
lxtdf ;dlk{t ax'kIfLo k|lqmof ePsf] / o;sf] lg0f{o Pj+ sfof{Gjog k|lqmofdf ;d]t
pgLxsf] dxjk"0f{ e"ldsf / ;+nUgtf /xg] ePsf]n] o; k|lqmofnfO{ cem ;zQm, ;'b[9
/ Jofks agfpg' cNk ljsl;t /fi6xsf] kIfdf ePsf]n] o;sf] lgldQ pgLxn]
x/;Dej k|oTg ug'{ dgfl;a b]lvG5 .
#= ;Lldt cfly{s ;|f]t M lj:tfl/t PsLs[t ;+/rgfcGtu{t xfn bft[ lgsfo tyf
ljsl;t ;b:o /fi6xn] pknAw u/fPsf] cfly{s ;xfotf /flz cToGt Go"g 5 .
o:tf] ;Lldt sf]ifaf6 cNk ljsl;t /fi6xdf Jofkf/ k"jf{wf/ lgdf{0f;DaGwL 7f];
sfo{ cl3 a9fpg ;Dej 5}g . ctPj of] ;+oGqdf ;xof]u pknAw u/fpg] lgsfo tyf
/fi6xn] cfcfgf] lx:;f j[l4 u/L eljiodf o;sf] sfo{If]q a9fpg] / Jofkf/ If]qdf
7f]; sfo{x x'g;Sg] l:ylt lgdf{0f ug{' h?/L 5 .
$= emGeml6nf] k|lqmof M xfn of] ;+oGqaf6 ;xfotf k|fKt ug{] k|lqmof nfdf], emGeml6nf]
/ s]xL xb;Dd vrf{n' klg 5 . o; k|lqmofnfO{ l56f], 5l/tf], ldtJooL / k|efjsf/L
agfpFb} cNk ljsl;t /fi6xsf] Jofkf/ Ifdtf j[l4df ;xof]uL x'g] lx;fan] o;nfO{
kl/rfng ug{] sfo{ klg Pp6f r'gf}tLs} kdf /x]sf] 5 .
^=# ljZj Jofkf/ ;7g cGtu{t ljsf;f]Gd'v tyf clt sd ljsl;t ;b:o
/fi6xnfO{ pknAw 5"6, ;x'lnot tyf ;'ljwfx
ljZj Jofkf/ ;7gsf s'n ;b:oxdWo] em08} b'O{ ltxfO ;b:o ljsf;zLn / cNk
cljsl;t /fi6x 5g\ . ltgdf clt sd ljsl;t /fi6x t]QL; j6f 5g\ . ljsf;zLn
/ clt sd ljsl;t u/L ;7gdf cfa4 /fi6xsf] ;+Vof 7"nf] ePsf]n] ljZj Jofkf/
;7gdf x'g] 5nkmn / ;Demf}tfxdf xfnsf jif{xdf oL ;b:oxn] dxjk"0f{
e"ldsf v]Ng] u/]sf 5g\ . ljZj cy{tGqdf oL /fi6xsf] lx:;f qmdzM a9\b} uPsf] /
-103-
/fi6;+3Lo Jofkf/ tyf ljsf; ;Dd]ng h]g]efdf cfof]hgf eO{ United Nations Conference
;+:yfsf] :yfkgf eof] . o; ;Dd]ngsf] lg0f{o
/ bafa:jk Uof6 k|0ffnLdf klg s]xL ;'wf/ ug{] k|of; z'? eof] . kmntM Uof6sf] 5}6f}F
r/0f -;g\ !(^$^&_ sf] jftf{ h;nfO{ s]g]8L r/0fsf] jftf{sf kdf klg lrlgG5
o;n] lg0f{o u/]cg';f/ Uof6, !($& df Jofkf/ / ljsf; (Trade and Development)
zLif{ssf] efu $ yk ul/of] . o; efudf hDdf tLgj6f bkmfx /x]sf 5g\ / logn]
ljsf;zLn ;b:o /fi6xsf] ljsf;sf] d'2fnfO{ s]xL xb;Dd ;Daf]wg ug{] k|of; u/]sf
5g\ . o;}a]nf ljsf;f]Gd'v / cNk ljsl;t /fi6xsf] Jofkf/ / ljsf;sf] d'2fnfO{
k|fyldstf;fy ;Daf]wg ug{] p2]Zon] Uof6cGtu{t Psflt/ Jofkf/ / ljsf; gfds
Ps :yfoL ;ldlt u7g eof] eg] csf{lt/ ax'kIfLo Jofkf/ k|0ffnLdf sdhf]/ /fi6nfO{
nfe k'ofpg] b[li6sf]0faf6 Non Reciprocity sf] l;4fGtn] k|j]z kfof] . o;}aLrdf ;g\
!(^* df ef/tsf] gofF lbNnLdf cfof]hgf ePsf] cGs6f8sf] bf];|f] ;Dd]ngdf ljsl;t
/fi6sf] ahf/df ljsf;f]Gd'v / cNkljsl;t /fi6sf] pTkfbgnfO{ ljz]if u|fXotfk"0f{
ahf/ kx'Fr ;'ljwf lbg'kg{] s'/f kfl/t ePcg';f/ ;g\ !(&! b]lv Generalised System
of Preference(GSP) sfof{Gjogdf cfof] . of] Joj:yf xfn klg sfod} 5 . cufl8 uP/
6f]Sof] r/0fsf] jftf{ -!(&#&(_ n] klg ljsf;f]Gd'v / cNkljsl;t /fi6sf] Jofkf/ /
ljsf;sf ;jfnxnfO{ s]xL dfqfdf ;Daf]wg ug{] k|of; u/]sf] b]lvG5 . o;} jftf{sf]
kl/0flt:jk ;g\ !(&( sf] gf]e]Da/df Uof6sf ;+ljbfsf/L kIfxn] ljsf;f]Gd'v
/fi6xnfO{ k[ys\ / ljz]if ;f}ljWok"0f{ Jojxf/ ug{] ;DaGwdf of}6f dxjk"0f{ cg'R5]b
kfl/t u/] . Enabling Clause sf kdf lrlgg] pQm cg'R5]b clxn] klg ljsf;f]Gd'v
/ cNk ljsl;t /fi6xnfO{ ljleGg ;x'lnot / 5"6 k|bfg ug{] ;DaGwdf dxjk"0f{
dflgG5 . o;n] Uof6sf] klxnf] l;4fGt ;a} ;b:oaLr clt ;f}ljWok"0f{ Jojxf/ ug{'kg{]
s'/fsf] ckjfb:jk ljsf;f]Gd'v / cNk ljsl;t /fi6xsf] pTkfbgsf ;DaGwdf
ljsl;t /fi6xn] PskIfLo kdf ljz]if / k[ys\ Jojxf/ ug{ ;Sg] s'/fsf] cg'df]bg
ub{} GSP sf k|fjwfgxnfO{ j}wflgs dfGotf k|bfg uof] . o;/L ;g\ !(^) sf]
bzsb]lv g} Uof6 k|0ffnLcGtu{t ljsf;f]Gd'v / cNkljsl;t ;b:o /fi6xsf] Jofkf/
k|0ffnLdf ;'wf/ ug{], ahf/ kx'Frdf lj:tf/ / Jofkf/ Ifdtfdf clej[l4 u/L pgLxnfO{
ljZj Jofkf/df k|efjsf/L tj/df ;dflxt ug{] k|of; ePsf] kfOG5 . ;g\ !((% df
ljZj Jofkf/ ;7gsf] :yfkgfkl5 of] k|of;n] yk ult lnPsf] b]lvG5 .
on Trade & Development (UNCTAD) gfds
5 eg] cNk ljsl;t /fi6xnfO{ ^ -5_ jif{df jf ;f] ;Dej geP ;f]eGbf s]xL a9L
cjlwdf klg u/] x'g] u/L ;x'lnot lbOPsf] 5 .
j:t' tyf ;]jf Jofkf/;DaGwL b'j} ;Demf}tfn] ljsf;f]Gd'v /fi6sf lglDt s]xL ljz]if
5"6sf] Joj:yf ;d]6s
] f 5g\ . Uof6sf] efu $ df Joj:yf ePsf] Jofkf/ / ljsf; zLif{s
cGtu{tsf k|fjwfgxn] ljsl;t /fi6xn] ljsf;f]Gd'v /fi6xl;t Jofkf/ ;Demf}tf ubf{
cfk"mn] pknAw u/fP ;/xs} 5"6 tyf ;x'lnot ljsf;f]Gd'v /fi6l;t ck]Iff ug{ gx'g]
'Non-reciprocity' sf] cjwf/0ffnfO{ ;d]6s
] f 5g\ . To:t} ljsl;t /fi6xn] ljsf;f]Gd'v
/fi6xnfO{ dfgj, k|f0fL tyf jg:klt :jf:Yo;DaGwL ;Demf}tf / Jofkf/sf k|fljlws
cj/f]w;DaGwL ;Demf}tf nfu" ug{ k|fljlws ;xfotf pknAw u/fpg'kg{] k|fjwfg klg
;DalGwt ;Demf}tfdf ;d]l6Psf 5g\ . ljsf;f]Gd'v / clt sd ljsl;t /fi6sf pTkfbgnfO{
;x'lnotk"0f{ ahf/ kx'r
F sf] ;'ljwf k|bfg ug{k' g{] s'/f klg ljleGg ;Demf}tfdf k/]sf 5g\ .
' xn] clt sd ljsl;t
o;} cfwf/df xfnsf lbgdf GSP sf cltl/Qm s]xL o'/f]lkog d'ns
d'ns
' xnfO{ xftxltof/ afx]ssf cGo j:t' (Everything but Arms: EBA) sf] lgof{tdf
pTklQsf] lglZrt k|lqmof k"/f u/L cfPsf] l:yltdf eG;f/ d'Qm kxFr
' ;'ljwf lbg] u/]sf
5g\ .
^=#=@ ljZj Jofkf/ ;7gsf] ;lrjfnoaf6 pknAw x'g] k|fljlws ;xfotfx
ljsf;f]Gd'v / cltsd ljsl;t ;b:o /fi6xnfO{ ljZj Jofkf/ ;7gsf] ;lrjfnoaf6
ljleGg k|fljlws ;xfotfx pknAw x'g;Sg] Joj:yf 5 . logdf vf;u/L ;b:o
/fi6xaLr pTkGg x'g] s'g} klg Jofkf/;DaGwL ljjfbsf] ;DaGwdf sfg"gL k/fdz{ ;]jf
pknAw u/fpg], ax'kIfLo Jofkf/ k|0ffnLsf ljleGg kIfdf ljsf;f]Gd'v / ljsf;zLn
/fi6sf ;fj{hlgs If]qsf kbflwsf/Lxsf] 1fg tyf ;Lk clej[l4 ug{ / pgLxsf]
Ifdtf ljsf;sf nflu ljleGg tflnd, k|lzIf0f, cGtlqm{of, uf]i7L cflb ;~rfng ug{],
ljZj Jofkf/ ;7g / ax'kIfLo Jofkf/ k|0ffnLsf ljleGg kIfdf ;j{;fwf/0fdf ;xh
kdf ;TotYo ;"rgf k|jfx ug{ WTO Reference Centre ;~rfng ug{] nufotsf
ljifodf ;lrjfnon] ljsf;f]Gd'v, clt sd ljsl;t / cfly{s ;+qmd0faf6 u'lh|/x]sf
d'n'snfO{ dxjk"0f{ k|fljlws ;xfotf pknAw u/fpFb} cfPsf] 5 .
^=#=# Jofkf/ / ljsf;;DaGwL ;ldlt (Trade and Development Committee)
ljZj Jofkf/ ;7gdf cfa4 ljsf;f]Gd'v / cltsd ljsl;t ;b:oxsf] lxtdf
sfd ug{ Ps ;ldlt u7g ul/Psf] 5 . tTsfnLg Uof6s} kfnfb]lv cl:tTjdf /x]sf]
-107-
dlGq:t/Lo a}7sn] ;7gsf clt sd ljsl;t d'n'snfO{ ljZj Jofkf/ k|0ffnLdf a9L
;xefuL x'g;Sg] u/fpg pgLxnfO{ ljsl;t /fi6n] ahf/ kx'Fr ;'ljwf k|bfg ug{'sf
;fy} pgLxsf] sdhf]/ Jofkf/ Ifdtfdf ;'wf/ Nofpg cfly{s, k|fljlws ;xfotf
pknAw u/fpg Ps k|sf/sf] PsLs[t ;+oGqsf] lgdf{0f x'g'kg{] s'/fdf hf]8 lbPsf] lyof] .
tbg';f/ ;f] ;Dd]ng ePsf] Ps jif{kl5 ;g\ !((& sf] cS6f]a/df ljleGg ^ j6f
cGt/;/sf/L lgsfox cGt/f{li6o d'b|f sf]if (IMF), cGt/f{li6o Jofkf/ s]Gb| (ITC),
;+o'Qm /fi6;+3Lo Jofkf/ / ljsf; ;Dd]ng (UNCTAD), /fi6;+3Lo ljsf; sfo{qmd
(UNDP), ljZj a} (WB) / ljZj Jofkf/ ;7g (WTO) sf] ;xof]udf Integrated
Framework (IF) gfdn] Ps ;+oGq sfof{Gjogdf cfof] . of] ;+oGqn] vf;u/L clt sd
ljsl;t /fi6sf] Jofkf/ Ifdtf ljsf;sf nflu pgLxsf] Jofkf/ gLltxsf] th{d
' f tyf
sfof{Gjog, Jofkf/ ;Demf}tf jftf{ Ifdtfsf] ljsf;, ax'kIfLo Jofkf/ k|0ffnLdf cfa4tf
h:tf If]qdf ljleGg k|fljlws ;xof]u pknAw u/fpg] sfo{ z'? uof] . o;}aLr ;g\
@))! Dff stf/sf] bf]xfdf ePsf] dlGq:t/Lo a}7sn] lgb{z
] u/]adf]lhd ;g\ @))@ sf]
dfr{df clt sd ljsl;t /fi6sf] Jofkf/l;t ;Da4 k|fljlws kIfdf ;xof]u pknAw
u/fpg ;7gn] Jofkf/ ;Da4 k|fljlws kIfx (Trade Related Technical Assistance :
TRTA) klg sfof{Gjogdf Nofof] .
;g\ @))% df xsdf ePsf] kfFrf} dlGq:t/Lo ;Dd]ngn] IF ;f]r] cg'k k|efjsf/L
x'g g;s]sf] tYonfO{ dWogh/ u/L df}h"bf IF nfO{ yk ;fwg ;|f]t h'6fO{ Enhanced
Integrated Framework sf kdf k'gM;+/rgf u/L ;g\ @))^ sf] l8;]Da/;Dddf
sfof{Gjogdf NofO;Sg] k|lta4tf hfx]/ uof] . tbg';f/ Integrated Framework
Working Group (IFWG) / Integrated Framework Steering Committee (IFSC) n]
@))& sf] d] dlxgfb]lv EIF nfO{ ;~rfngdf Nofpg] lg0f{onfO{ cg'df]bg u/] . oBlk
;DalGwt ;a} kIf;Fu 5nkmn k/fdz{ ubf{ s]xL a9L ;do nfUg uPsf]n] ;g\ @))(
sf] h'nfO{b]lv dfq EIF k"0f{ tj/df sfof{Gjogdf cfpg;Sof] . o;sf d'Vo p2]Zoxdf
cNk ljsl;t /fi6df Jofkf/nfO{ /fli6o ljsf; gLlt, /0fgLltdf d"nk|jfxLs/0f ug{],
Jofkf/;Da4 k|fljlws ;xfotfsf] kl/rfngdf ;dGjo ug{ plrt ;+/rgfsf] ljsf;
ug{] / Jofkf/sf cfk"lt{hGo ;d:ofxnfO{ ;Daf]wg ug{ ;xof]u pknAw u/fpg] cflb
5g\ . xfn o;sf ;xof]uL lgsfosf kdf African Development Bank (AfDB),
Common Market for East and Southern Africa (COMESA), Standards and Trade
Development Facility (STDF), Trade Mark Southern Africa (TMSA) / World Bank
Trade Facilitation Facility (TFF) h:tf s]xL gofF ;+:yfx klg ylkPsf 5g\ . o;sf]
-109-
-110-
ePsf] lyof] . of] /sd IF sf] /fli6o ;lrjfno :yfkgf ug{] nufotsf ljleGg rf/j6f
dxjk"0f{ If]qdf vr{ ul/Psf] lyof] . lgof{t Jofkf/ k|j4{gsf nflu Nepal Trade and
Competitiveness Study, 2004 (DTIS, 2004) tof/ ug{ k|fljlws ;xfotf klg o;}
cGtu{t pknAw ePsf] lyof] . o;}u/L ;g\ @))% sf] hgj/Ldf IF Window II cGtu{t
NTCS, 2004 n] l;kmfl/z u/]sf ljleGg sfo{qmdx ;~rfng ug{ cd]l/sL 8n/
^,^%,))) ;xfotf pknAw ePsf] lyof] . o;af6 ;+:yfut Ifdtf clej[l4, Jofkf/
;xhLs/0f, ljleGg Enquiry Points sf] ;'b[9Ls/0f nufotsf If]qdf sfo{x ;DkGg
ePsf lyP . oL sfo{qmdx ;dGjofTds 9n] ;Dkfbg ug{ o'Pg\l8kLsf] ;xof]udf
Enhancing Nepals' Trade-related Capacities (ENTReC) gfds kl/of]hgf ;~rfngdf
NofOPsf] lyof] . EIF sf] k|fljlws ;xof]udf ;g\ @))(!) df ;g\ @))$ df tof/
ul/Psf] Jofkf/ tyf k|lt:kwf{Tdstf cWoog (NTCS) nfO{ k"0f{tM cBfjlws u/L gofF
g]kfn Jofkf/ PsLs[t /0fgLlt, @)!) (NTIS, 2010) tof/ ul/of] . xfn pQm /0fgLltsf]
sfof{Gjogsf nflu ljleGg kl/of]hgfx tof/ ug{] / sfof{Gjogdf cfpg] r/0fdf
/x]sf 5g\ . o;sf] nflu klg EIF af6 ;xof]u pknAw eO/x]sf] 5 .
o;}aLr #) dfr{, @)!) df EIF Tier 1 cGtu{t Nepal Enhanced Capacities for
Trade and Development (NECTRADE) kl/of]hgf ;~rfngdf Nofpg] u/L ;Demf}tf
ePcg';f/ xfn ;f] kl/of]hgf ;~rfngdf /x]sf] 5 . tLg jif{ cjlw / sl/a ( -gf}_
nfv cd]l/sL 8n/ ah]6 /x]sf] pQm kl/of]hgfaf6 g]kfn Jofkf/ PsLs[t /0fgLltsf]
sfof{Gjog ug{ tyf ;+:yfut Ifdtf ;'b[9Ls/0fdfkm{t Jofkf/sf] nflu j}b]lzs ;xfotfsf]
cTo'Qd kl/rfng ug{ ;xof]u k'Ug] ck]Iff lnOPsf] 5 . xfn ;f] kl/of]hgfn] EIF sf]
;xof]udf Tier-2 cGtu{t ;~rfng x'g] ljleGg kl/of]hgfxsf] ljsf; / 5gf}6 ug{]
sfo{ cl3 a9fO/x]sf] 5 . kl/of]hgfx 5gf}6 ug{] sfo{ ;DkGg ePkl5 sfof{Gjogdf
nlug]5 . EIF Tier 1 cGtu{tsf] NECTRADE kl/of]hgfn] Jofkf/ If]qdf gLltut
/ k|lqmofut ;'wf/ tyf ;+:yfut ;'b[9Ls/0fdf hf]8 lbPsf] lyof] eg] EIF Tier 2
cGtu{tsf kl/of]hgfx d"ntM Jofkf/;Da4 k"jf{wf/ ;+/rgfxsf] lgdf{0f / ljsf;df
s]lGb|t x'g]5g\ .
^=$=@ Jofkf/sf] nflu ;xof]u (Aid for Trade: AfT)
Jofkf/sf] nflu j}bl] zs ;xof]u ljZj Jofkf/ ;7gdf cfa4 clt sd ljsl;t /
ljsf;zLn ;b:o /fi6sf] cfk"lt{hGo ;d:ofxnfO{ lg/fs/0f ub{} pgLxsf] Jofkf/
IfdtfnfO{ clej[l4 u/L ljZj Jofkf/df pgLxsf] ;xeflutf / lx:;fnfO{ psf:gsf nflu
ljZj Jofkf/ ;7gsf] kxndf cl3 a9fOPsf] cjwf/0ff xf] . ;g\ @))% sf] l8;]Da/df
-111-
xsdf ;DkGg ljZj Jofkf/ ;7gsf] 5}6F f} dlGq:t/Lo ;Dd]ngn]] o;nfO{ 5nkmnsf]
of}6f d'Vo ljifo agfPsf] lyof] . ;Dd]ngdf ;7gsf sd ljsl;t / ljsf;zLn
;b:ox ax'kIfLo Jofkf/ k|0ffnLdf cfa4 ePkl5 emg\ ;LdfGtLs[t x'bF } uPsf] / ljZj
cy{tGqdf pgLx d"nk|jfxLs[t x'g g;ls/x]sf] l:yltnfO{ dgg u/L ljsl;t /fi6xn]
sdhf]/ /fi6sf] cfk"lt{hGo Ifdtf a9fpg / Jofkf/;Da4 k"jf{wf/ lgdf{0f ug{df 7f];
;xof]u lj:tf/ ug{k' g{] s'/fdf ljsf;zLn /fi6xn] hf]8bf/ cfjfh p7fPsf lyP .
kmntM ;Dd]ngsf] cGTodf hf/L dlGq:t/Lo 3f]if0ffn] AfT nfO{ sfof{Gjogdf ptfg{ s]
s:tf] df]8fln6L / ;~rfngljlw pko'Qm x'G5 cWoog u/L ;'emfj k]z ug{ Pp6f sfo{bn
u7g ug{ ljZj Jofkf/ ;7gsf dxflgb{z
] snfO{ lgb{z
] uof] .
dlGq:t/Lo 3f]if0ffkqfg';f/ u7g ePsf] sfo{bnn] @))^ sf] h'nfO{df ;fwf/0f kl/ifb\df
;'emfj k]z uof] . ;f] ;'emfjdf AfT nfO{ d'VotM ^ j6f If]qdf juL{s/0f u/L tbg';f/
;xfotf kl/rflnt / s]lGb|t ug{] s'/f lyof] . klxrfg ul/Psf If]qx lyP Jofkf/;Da4
k"jf{wf/x, pTkfbsTj Ifdtf lgdf{0f, Jofkf/ ljsf;, Jofkf/;Da4 ;dfof]hg, Jofkf/
gLlt tyf lgodx / juL{s/0fdf gk/]sf Jofkf/ Ifdtf ljsf;;DaGwL cGo If]q .
sfo{bnn] k]z u/]sf] ;'emfjdf AfT sf d'Vo p2]Zoxsf] kdf ljsf;zLn / vf;u/L
sd ljsl;t /fi6df Jofkf/nfO{ cfly{s j[l4, ljsf; / ul/aL lgjf/0f tyf ;x;|fAbL
ljsf; nIosf] p2]Zo k|flKt ug{ ;xof]u x'g] lsl;dn] ;dy{ agfpg ;xof]u ug{],
ljsf;zLn / sd ljsl;t /fi6xnfO{ ahf/ kx'Fr Ifdtf j[l4 ug{ cfk"lt{hGo Ifdtf
/ Jofkf/;Da4 k"jf{wf/xsf] ljsf;df ;xof]u ug{], Jofkf/ ;'wf/ / cfly{s pbf/Ls/0f
sfo{qmdnfO{ sfof{Gjog ug{ ;xhLs/0f ug{], If]qLo PsLs/0fdf ;xof]u k'ofpg], ljZj
Jofkf/ k|0ffnLdf ;xh kdf PsLs/0f x'g / ;b:oxnfO{ Jofkf/ ;Demf}tf tyf
;dembf/LxnfO{ nfu" ug{ ;xof]u k'ofpg] cflb s'/fnfO{ pNn]v ul/Psf] lyof] .
sfo{bnn] AfT sf] kl/rfng ;DaGwdf b'O{j6f d'Vo l;4fGtx cjnDag ug{ klg
;'emfj k]z u/]sf] lyof] . ltgdf klxnf] j}b]lzs ;xfotfsf] k|efjsfl/tf ;DaGwdf
k]l/; 3f]if0ffkqn] cl3 ;f/]sf ljifonfO{ AfT sf] k|efjsfl/tf j[l4 ug{ klg nfu" ug{]
s'/f lyof] . h;df j}b]lzs ;xfotf lnFbf k|fKt ug{] /fi6sf] g]t[Tj / :jfldTj ;'lglZrt
x'g'kg{], ;xfotf /fli6o nIo k|flKtdf ;xof]uL x'g'kg{], bft[lgsfo / k|fks /fi6aLr
plrt ;dGjo / tfnd]n x'g'kg{], ;+o'Qm pQ/bfloTj ;'lglZrt ul/g'kg{], / glthfd'vL
Joj:yfkg h:tf ljifo kb{5g\ . bf];|f] AfT sf] k|efjsfl/tf;DaGwdf ljZj Jofkf/
;7gn] cg'udgstf{sf] e"ldsf lgjf{x ug{] . o; cg';f/ ljsl;t /fi6n] lkIfLo:t/df
s'g} ljsf;zLn / clt sd ljsl;t /fi6nfO{ Jofkf/ Ifdtf ljsf;sf If]qdf ;xof]u
-112-
-113-
Jofkf/ jftf{sf] nflu of]Uo, ;';l" rt, bIf hgzlQmxsf] ljsf; ug{] cflb lqmofsnfkx
k|fyldstf;fy b]zleq tTsfn yfngL ug{' cfjZos 5 .
o;}u/L cGt/f{li6o:t/df vf;u/L ljZj Jofkf/ ;7g, ljZj af}l4s ;7g, ljZj
:jf:Yo ;7g, ;+o'Qm /fi6;+3 h:tf ax'kIfLo d~rxdf cNk ljsl;t /fi6xsf]
;zQm ;d"x u7g u/L cfgf] kIfdf b/f] kIf kf]if0f (Lobbying) ug]{, tL lgsfoxaf6
cNk ljsl;t /fi6xsf nflu pknAw x'g;Sg] ;|f]t ;fwgxsf] clwstd pkof]u
ug]{ sfo{x u/L cfly{s ;d[l4sf] cfwf/ km/flsnf] kfg{]tkm{ k|oTg ug{' h?/L 5 .
cfly{s ;d[l4 / ;x;|fAbL ljsf; nIosf dxjfsf+IfL p2]Zox k"/f ug{ ljsl;t Pj+
ljsf;zLn /fi6x Pj+ ;+:yfxaf6 cfly{s ;xfotf kl/rfng ug{ dfq xf]Og pGgt,
cfw'lgs Pj+ Jofjxfl/s k|ljlw x:tfGt/0f ug{]tkm{ klg plQs} hf]8 lbg'kb{5 .
o; ;Gbe{df vf;u/L ljZj Jofkf/ ;7gdf eO/x]sf ljleGg d:of}bf ;Demf}tf
kqxdf cNk ljsl;t /fi6xnfO{ kmfObf x'g] k|fjwfgx ;dfj]z ug{ clwstd
k|oTg ug]{, ;7gdf cNk ljsl;t /fi6xsf] ;d"xn] p7fO/x]sf LDC Package, Early
Harvest h:tf dfunfO{ cem ;zQm kdf agfpg] / To;sf] lgldQ b/f] kIf kf]if0f ug]{
sfo{nfO{ lg/Gt/tf;fy cl3 a9fpg h?/L 5 . clt sd ljsl;t /fi6xsf] lgldQ
pknAw Jofkf/;Da4 k|fljlws ;xof]u (TRTA) sfo{qmd cGtu{t k|fljlws ;xof]u Pj+
Ifdtf j[l4, lj:tfl/t PsLs[t ;+/rgf, Jofkf/sf] nflu ;xof]u h:tf sfo{qmdxf/f
a9L eGbf a9L cfly{s Pj+ k|fljlws ;|f]t h'6fpg], ltgnfO{ a9L sfof{Gjogd}qL agfpg
hf]8 lbg], To:tf sfo{qmdx :jLsf/ ubf{ ltgnfO{ k]l/; l;4fGt, cfqmf sfo{of]hgf
h:tf ;j{:jLs[t cGt/f{li6o ;xof]u l;4fGtcg'k a9L kf/bzL{, dfud'vL, Jofjxfl/s
/ ;Dalwt cNk ljsl;t /fi6sf] :jfldTj, g]t[Tj Pj+ pQ/bfloTj ;d]t sfod x'g] u/L
:jLsf/ ug]{ h:tf s'/fxdf Wofg s]lGb|t ug{ cfjZos 5 . o; cltl/Qm ljZj Jofkf/
;7g cGtu{tsf ljleGg ;Demf}tf / lg0f{oxn] clt sd ljsl;t /fi6xsf lgldQ
pknAw u/fPsf ljleGg ;'ljwfxsf] clwstd ;b'kof]u ug{]tkm{ hf]8 lbg' cfjZos
5 . o; qmddf cfufdL lbgdf sdhf]/ /fi6xn] ljZj Jofkf/ ;7g cGtu{tsf eG;f/
tyf sf]6f/lxt ahf/ kx'Fr ;'ljwf (DFQF), ;fdfGo u|fXotf k|0ffnL (GSP), Global
System of Trade Preference (GSTP), k|fljlws ;xfotf tyf Ifdtf ljsf; (TA&CB),
ljz]if / k[ys\ Jojxf/ (S&DT), Enabling Clause, Service Waiver h:tf ;x'lnotk"0f{
k|fjwfgxsf] ulx/f] cWoog, ljZn]if0f u/L tL ;'ljwfxnfO{ s;/L /fli6o lxtdf
clwstd kdf pkof]u ug{ ;lsG5 eGg] s'/fnfO{ pRr k|fyldstfdf /fVg'kg]{ b]lvG5 .
o; cltl/Qm d'n'sleq cfk"lt{ kIfsf cj/f]wx (Supply Side Constraints) vf;u/L
-114-
-115-
kl/R5]b&
ljZj Jofkf/ ;7gdf 5nkmn / ;Demf}tfsf r/0fdf /x]sf
s]xL gofF tyf cGt/;Da4 ljifox
ljZj Jofkf/ ;7gsf] sfo{If]q ljutdf ;DkGg ePsf lglZrt ;Demf}tfleqsf ljleGg
afWotfx (Obligations) sf] kfngf / sfof{Gjogdf dfq ;Lldt g/xL gofFgofF
ljifodf jftf{ tyf ;Demf}tf ug{] klg /x]sf] 5 . ;7gleq ;b:oxaLr Jofkf/sf
lj:t[t ljifo / d'2fnfO{ lnP/ lg/Gt/ ax; / 5nkmn rNg] u5{ . tLdWo] sltko
k'/fg} ljifodf s]lGb|t 5g\ eg] sltko gofF . ;7gleq xfn d'Vo ax;sf kdf /x]sf
Jofkf/;DaGwL vf;vf; d'2fxsf] ;+lIfKt ljj/0f oxfF k|:t't ul/Psf] 5 .
&=! bf]xf ljsf; Ph]08f (Doha Development Agenda : DDA)
stf/sf] /fhwfgL bf]xfdf ;g\ @))! sf] gf]eD] a/ ( b]lv !$ ;Dd ljZj Jofkf/ ;7gsf] rf}yf]
dlGq:t/Lo ;Dd]ng cfof]hgf ePsf] lyof] . s'n !@! ;b:o b]zsf dlGq:t/Lo k|ltlglw, @*
ko{jI] fs /fi6 tyf ljleGg cGt/f{li6o ;+3;+:yfsf k|ltlglwn] efu lnPsf] pQm ;Dd]ngn]
d'Vo kdf bf]xf 3f]if0ffkq, Jofkf/;Da4 af}l4s ;DklQsf] clwsf/;DaGwL ;Demf}tf /
hg:jf:Yo tyf ljZj Jofkf/ ;7g cGtu{tsf df}hb" f ;Demf}tfsf sfof{Gjog;DaGwL d'2fsf
ljifodf ul/Psf lg0f{oxnfO{ ;du|df cg'df]bg u/]sf] lyof] . Psflt/ ljsl;t /fi6xn]
;7gdf u/]sf k|lta4tf sfof{Gjog gug{] / csf{t] km{ clt sd ljsl;t tyf ljsf;zLn
/fi6x Go"g cfly{s, k|fljlws Ifdtfsf sf/0f ;7gcGtu{tsf ;Demf}tfxnfO{ sfof{Gjog
ug{ g;Sg] l:yltdf ePaf6 ax'kIfLo Jofkf/ k|0ffnLnfO{ k|efjsf/L kdf cl3 a9fpg] sfo{
r'gf}tLk"0f{ alg/x]sf] kl/k|I] odf bf]xf 3f]if0ffkqn] ax'kIfLo Jofkf/ k|0ffnLcGtu{t ljleGg
ljifodf gofF r/0fsf ;Demf}tf jftf{x k|f/De u/L oL ;a} s'/fnfO{ 6'f] nufpg] k|lta4tf
JoQm u/]sf] lyof] . ;fy}, ax'kIfLo Jofkf/ k|0ffnLsf ljBdfg sltko ;Demf}tfx sfof{Gjog
ug{] qmddf ljsf;f]Gd'v / clt sd ljsl;t /fi6n] ;fdgf ug{k' l//x]sf ;d:ofxnfO{
;Daf]wg ug{ ljleGg kIfdf ;'wf/ ug{k' g{] s'/fnfO{ klg To;n] ;d]6s
] f] lyof] . bf]xf ;Dd]ngn]
cl3 ;f/]sf 5nkmnsf log} Kofs]hnfO{ ;dli6ut kdf bf]xf ljsf; Ph]G8fsf kdf
lrlgG5 / ;+lIfKtdf of] ;Demf}tf jftf{nfO{ bf]xf r/0f (Doha Round) sf] jftf{ eg]/ elgG5 .
vf;u/L ljsf;f]Gd'v / clt sd ljsl;t /fi6sf] ljsf;sf d'2fnfO{ s]Gb|laGb'df /fv]/ gofF
r/0fsf] ;Demf}tf jftf{ z'? ug{] lg0f{o of] dlGq:t/Lo ;Dd]ngn] u/]sf] x'bF f To;} cfwf/df
o;nfO{ bf]xf ljsf; Ph]G8f eg]/ elgPsf] xf] .
-116-
vf;u/L ljZj Jofkf/ ;7gsf] :yfkgf ePkl5 klg ljZj Jofkf/df clt sd ljsl;t
/fi6xsf] lx:;f vf;} a9\g g;s]sf], ljZjsf ul/a / sdhf]/ cy{tGq ePsf d'n'sx
emg\ ;LdfGtLs[t x'Fb} hfg yfn]sf] ;Gbe{df ljZj Jofkf/df s] s;/L pgLxnfO{ clws
dfqfdf ;xefuL u/fpg ;lsG5 / ljZj cy{tGqaf6 a9L kmfObf lng;Sg] l:yltdf
k'ofpg ;lsG5 eGg] s'/f tTsfnLg ljZjdf 7"nf] ax;sf] ljifo ag]sf] lyof] . o;}a]nf
cNk ljsl;t /fi6xsf] cfly{s ;fdflhs ljsf;nfO{ nlIft u/L ;+o'Qm /fi6;+3sf]
kxndf ;x;|fAbL ljsf; nIo (MDGs) kfl/t x'g' / ;+o'Qm /fHo cd]l/sfdf cftsf/L
36gf 36\g'n] clt sd ljsl;t /fi6sf] d'2fxdf uDeL/tf / pbf/tfsf ;fy ;f]Rg
cGt/f{li6o hut\nfO{ afWo agfof] . o; qmddf ljZjsf lgw{g / clt sd ljsl;t
/fi6sf] cfly{s l:yltdf ;'wf/ gNofP;Dd ljsl;t /fi6df klg zflGt, ;'/Iff / ;d[l4nfO{
lbuf] kdf l6sfO{ /fVg sl7g x'g] s'/f ljsl;t /fi6xdf dx;''; ePcg';f/ bf]xf
dlGq:t/Lo ;Dd]ngn] ljZj Jofkf/df kl5 k/]sf ;b:oxsf] cj:yfdf ;'wf/ Nofpg
s]xL dxjk"0f{ ljifoxdf ;Demf}tf jftf{ cl3 a9fpg] lg0f{o uof] .
bf]xf 3f]if0ffkqn] Psftkm{ ljZj Jofkf/ k|0ffnLnfO{ a9L Jofks / ;dfj]zL agfpg gofF
r/0fsf] jftf{ k|lqmof z'? ug{ dfu{ k|z:t uof] eg] csf{tkm{ ljsf;df Jofkf/sf] dxjnfO{
cfTd;ft u/L ;Dk"0f{ Jofkf/ jftf{nfO{ ljsf; Ph]G8fsf] kdf cufl8 ;fg{] sfd uof] .
3f]if0ffkqn] ljut %) jif{df cfly{s j[l4, ljsf; / /f]huf/L ;[hgfdf ax'kIfLo Jofkf/
k|0ffnLn] l;h{gf u/]sf] ;sf/fTds k|efjsf] pRr d"Nofg ub{} ljZjJofkL cfly{s
dGbLsf] ;Gbe{df cfly{s ;'wf/sf sfo{qmd / pbf/ Jofkf/ gLltxnfO{ cjnDag ub{}
tyf ;+/If0fjfbL gLltxnfO{ kl/Tofu ub{} cfly{s k'g?Tyfg, j[l4 / ljsf;nfO{ k|j4{g
ug{ ax'kIfLo Jofkf/ k|0ffnLsf] k"0f{ pkof]u ub{} hfg] s'/fdf k|lta4tf hfx]/ u/]sf]
lyof] . vf;u/L cGt/f{li6o Jofkf/n] cfly{s ljsf;nfO{ k|j4{g ug{ / ul/aL lgjf/0f
ug{df pNn]Vo e"ldsf v]Ng;Sg] s'/fnfO{ x[bod u/L 3f]if0ffkqn] ax'kIfLo Jofkf/
k|0ffnLn] pknAw u/fPsf a9\bf] cj;/x / cfly{s nfedf ljsf;zLn / clt sd
ljsl;t /fi6sf] oyf]lrt lx:;f ;'lglZrt ug{ ljz]if hf]8 lbg'kg{] s'/fnfO{ :jLsf/
u/]sf] 5 . ;7gsf clwsf+z ;b:o ljsf;zLn / clt sd ljsl;t /fi6 ePsf]
;Gbe{df tL /fi6xsf] cfly{s ljsf;sf] :t/cg';f/ ljZj Jofkf/ k|0ffnLdf cfa4 u/L
tL ;b:o /fi6xsf] Jofkf/ lx:;f ;'lglZrt ug{ ljz]if ahf/ kx'Fr ;'ljwf, ;Gt'lnt
Jofkf/ lgodsf] sfof{Gjog / tL b]zxsf] k|fljlws tyf Jofkf/ Ifdtf clej[l4sf
nflu cfly{s ;xof]u ;'lglZrt ug]{ k|lta4tf 3f]if0ffkqn] JoQm u/]sf] 5 . ljsf;f]Gd'v
/ clt sd ljsl;t /fi6xsf] rfxgf / cfjZostfnfO{ bf]xf sfo{;"rLsf] s]Gb|laGb'df
-117-
/fv]/ ax'kIfLo Jofkf/ k|0ffnLdf ;sf/fTds ;'wf/ ug{ kxn ul/g] s'/f klg 3f]if0ffkqdf
cleJoQm ePsf] 5 . clt sd ljsl;t /fi6x ljz]if ;+/rgfTds sl7gfOxsf sf/0f
ljZj Jofkf/ k|0ffnLaf6 lsgf/f nfUb} hfgyfn]sf] l:yltdf ljZj Jofkf/ k|0ffnLdf
pgLxsf] k|efjsf/L, nfebfos / cy{k"0f{ PsLs/0fnfO{ ;xof]u k'ofpg ljz]if kxn
ug{] pb\3f]if 3f]if0ffkqn] u/]sf] 5 . Jofkf/ pbf/Ls/0f / cfly{s ljsf; k|lqmofdf If]qLo
Jofkf/ ;Demf}tfxsf] e"ldsfnfO{ dxj lbFb} lbuf] ljsf;sf] cjwf/0ffcg'k Jofkf/
k|lqmofnfO{ cufl8 a9fpg;d]t of] 3f]if0ffkqn] dfu{lgb{]z u/]sf] 5 .
bf]xf sfo{;"rL (Doha Work Programme)
bf]xf sfo{;r
" L bf]xf 3f]if0ffkqcGtu{tsf] ;a}eGbf dxjk"0f{ Ph]G8f xf] . o;n] df}hb" f
ax'kIfLo Jofkf/ k|0ffnLsf ljleGg kIfxdf ;'wf/ ug{ gofF ;Demf}tf jftf{ k|f/De ug{]
s'/fnfO{ ;d]6s
] f] 5 . bf]xf sfo{;r
" LcGtu{t d'VotM @! j6f ljifo ;d]l6Psf 5g\ . o;
cGtu{t k|dv
' Ph]G8fsf kdf ;dfj]z ePsf ljifoj:t'x x'g\ s[lif, ;]jf Jofkf/,
u}/ s[lifhGo j:t'xsf] ahf/ kx'r
F , Jofkf/;Da4 af}l4s ;DklQsf] clwsf/, Jofkf/ /
jftfj/0f, PG6L8lDk / cg'bfg;DaGwL ax'kIfLo Jofkf/sf lgodxdf ;+zf]wg, nufgL
/ k|lt:kwf{ gLlt, Jofkf/ ;xhLs/0f, ;fj{hlgs vl/bdf kf/blz{tf, sdhf]/ d'ns
' xsf]
Ifdtf ljsf;sf] nflu k|fljlws tyf cGo ;xfotf, ljsf;f]Gd'v d'ns
' xnfO{ ljz]if /
k[ys\ Jojxf/, ljsf;f]Gd'v d'ns
' sf] pTkfbgnfO{ ljsl;t ;b:oxsf] ahf/df ;xh
ahf/ kx'r
F ;'ljwf cflb . bf]xf r/0fsf] jftf{ elgP klg k|:tfljt ljifosf clwsf+z
;Demf}tf jftf{x h]ge
] fd} ljleGg ;ldltcGtu{t eO/x]sf 5g\ . clwsf+z ;Demf}tf
jftf{x ;fwf/0f kl/ifb\cGtu{t /x]sf] Jofkf/ ;Demf}tf ;ldlt (Trade Negotiation
Committee) / o; dftxtsf ljleGg ;xfos ;ldltpk ;ldltxdf x'g] u/]sf 5g\ .
sltko dxjk"0f{ jftf{xrflxF ;DalGwt kl/ifb\ / ;DalGwt ;ldltsf] ljz]if ;qdf klg
rln/x]sf 5g\ . Jofkf/ ;Demf}tf ;ldlt (TNC) nfO{ ;Demf}tf jftf{sf nflu pko'Qm ;+oGq
/ k|lqmofx to ug]{ tyf ;Demf}tf jftf{df ePsf k|ultsf] ;'kl/j]If0f ug{] lhDd]jf/L
lbOPadf]lhd ;ldltn] oL sfo{x ub{} cfPsf] 5 . tbg';f/ gofF ;Demf}tf jftf{ s] s;/L
cl3 a9fpg] eGg] af/] dfu{lgb{z
] g g} klg hf/L ul/Psf] 5 . bf]xf sfo{;r
" Ldf ;d]l6Psf
ljifosf clwsf+z Jofkf/ ;Demf}tf jftf{xnfO{ Pp6} Kofs]h (Single Undertaking) sf
kdf cl3 a9fpg] k|fjwfg /flvPsf] 5 . s'g} ljifosf] ;Demf}tf ;do cufl8 g} ;DkGg
ePdf c:yfoL jf :yfoL kdf cfjZostfg';f/ sfof{Gjogdf Nofpg ;lsg] (Early
Harvesting) sf] k|fjwfg;d]t bf]xf sfo{;r
" Ln] ;d]6s
] f] eP klg xfn;Dd s'g} klg ljifo
sfof{Gjogdf cfpg ;s]sf 5}gg\ .
-118-
-119-
Progressive
Liberalization
bf]xf 3f]if0ffkqn] ;Demf}tf jftf{ v'nf ug{] lg0f{o u/]sf] csf{] dxjk"0f{ If]q Jofkf/;Da4
af}l4s ;DklQsf] clwsf/ klg xf] . o; ljifonfO{ ljz]if dxj lbP/ dlGq:t/Lo
-121-
-122-
;Demf}tf jftf{ k|f/De ug{] 3f]if0ffrflxF u/]sf] lyPg . bf]xf sfo{;"rLn] oL ljifoxnfO{
kfFrf} dlGq:t/Lo ;Dd]ngdf ;a} ;b:oxsf] ;j{;Ddltaf6 jftf{sf] sfo{k|lqmofx
lgwf{/0f ug{] sfo{ k"/f ePkl5 5nkmnsf lglDt cl3 a9fpg] s'/f pNn]v u/]sf] lyof] .
t/ oL rf/j6f ljifodf jftf{ k|lqmof cl3 a9fpg] sfo{ljlw to ug{] af/]df ;b:oxaLr
dt}So x'g;s]g . o;sf] kl/0ffd:jk Sofgs'gdf cfof]lht ;7gsf] kfFrf} dlGq:t/Lo
;Dd]ng g} c;kmn x'gk'Uof] . kl5 ;g\ @))$ sf] cui6df ;fwf/0f kl/ifb\af6 kfl/t
k|m]djs{ ;Demf}tfdf l;fk'/ d'2fsf kdf /x]sf rf/j6f ljifoxdWo] z'?sf tLgj6f
ljifonfO{ x6fO{ clGtd of}6f Jofkf/ ;xhLs/0f sf ljifodf dfq ;Demf}tf jftf{ cl3
a9fpg] s'/f pNn]v ePcg';f/ xfn oxL Pp6f ljifodf dfq ;Demf}tf rln/x]sf] 5 .
xfn bf]xf ljsf; Ph]G8fsf] cleGg c (Single Undertaking) sf] kdf 5nkmndf
/x]sf] Jofkf/ ;xhLs/0f ;Demf}tfsf af/]df tn 5'} rrf{ ul/Psf] 5 .
ljZj Jofkf/ ;7gsf s]xL lgodxdf ;'wf/ / :ki6 ug]{ ljifo (Improvement and
Clarification on WTO Rules)
kl/ifb\nfO{ lgb{]zg lbPsf] 5 . h]g]efdf ;g\ !((* df ePsf] ljZj Jofkf/ ;7gsf]
bf];|f] dlGq:t/Lo ;Dd]ngn] ljB'tLo j:t'sf] sf/f]jf/;DaGwdf hf/L u/]sf] 3f]if0ffkqdf
ljB'tLo sf/f]af/df ;b:o b]zxn] eG;f/ gnufpg] ;flassf] k|rngnfO{ lg/Gt/tf
lbg] s'/f pNn]]v ePsf] k[i7e"lddf bf]xf 3f]if0ffkqn] To:tf] eG;f/ gnufpg] cEof;nfO{
kfFrf} dlGq:t/Lo ;Dd]ng gx'Fbf;Dd hf/L /fVg] s'/fnfO{ ;dy{g hgfPsf] lyof] .
;fgf cy{tGq ePsf b]zxsf] ljZj Jofkf/ k|0ffnLdf PsLs/0f
(Integration of
bf]xf 3f]if0ffkqn] ;fgf cy{tGq ePsf d'n'snfO{ ;Lldt k|fs[lts ;|f]t ;fwgnufotsf
sf/0f ljZj Jofkf/df /fd|/L ;xefuL x'g] sfo{ r'gf}tLk"0f{ eO/x]sf] ;Gbe{df To:tf
d'n'snfO{ ljZj Jofkf/df k|efjsf/L kdf cfa4 x'g ;3fp k'ofpg Jofkf/;Da4
pkfoxdf s] s:tf] ;'wf/ ug{ pko'Qm x'G5 ;dfwfg klxNofpg ;fwf/0f kl/ifb\nfO{
lgb{]zg lbPsf] 5 .
Jofkf/, C0f / ljQ (Trade, Debt and Finance)
bf]xf 3f]if0ffkqn] ljsf;zLn w]/} b]zxn] uDeL/ afXo C0fsf] ;d:of ef]lu/x]sf] / sltko
uDeL/ cfly{s ;6df kml;/x]sf] sf/0f To:tf b]zxnfO{ ljQLo ;6sf] ;d:ofl;t
h'Wg pkof]uL Jofkf/;Da4 pkfox cjnDag ug{ ;xof]u k'ofpg Jofkf/, C0f / ljQ
ljifodf 5nkmn cl3 a9fpg Pp6f ;ldlt u7g ug{] s'/fsf] pb\3f]if u/]sf] 5 .
Jofkf/ / k|ljlw x:tfGt/0f (Trade and Technology Transfer)
ljZj Jofkf/ ;7gsf ljleGg ;Demf}tf tyf k|fjwfgxn] ljsl;t b]zxn] ljsf;f]Gd'v
d'n'sdf k|ljlw x:tfGt/0f u/L pgLxsf] Ifdtf ljsf;sf nflu ;xof]u ug{'kg{] s'/fsf]
Joj:yf u/]sf] eP klg Jojxf/df k|ljlw x:tfGt/0f s] s;/L ug{] eGg] s'/f :ki6 x'g
g;ls/x]sf] k[i7e"lddf bf]xf 3f]if0ffkqn] o; ljifodf u[xsfo{ ug{ Pp6f sfo{bn u7g
ug{] s'/f JoQm u/]sf] 5 .
k|fljlws ;xfotf tyf Ifdtf ljsf;
Building)
-125-
Assistance : TRTA)
-126-
-127-
b'j} d'n'sxn] km/flsnf] ;f]r /fv]/ ljleGg ljifodf /x]sf dtleGgtfnfO{ cGTo
gu/];Dd bf]xf r/0fsf] jftf{ rfF8} g6'lg] nIf0f b]lvPsf] 5 .
xfn cGt/f{li6o:t/df sltko ljsl;t b]zsf] d'Vo Wofg /fli6o ;'/IffnfO{ ;'b[9
ug{]tkm{ s]lGb|t ePsf] ;Gbe{df Jofkf/nfO{ ;xh agfpg] p2]Zon] cl3 ;fl/Psf] bf]xf
ljsf; Ph]G8f clxn] s]xL cf]em]ndf kg{ k'u]sf] b]lvG5 . clxn] Jofkf/ / ;'/IffnfO{
;Fu;Fu} lnP/ cl3 a9\g'kg{] r'gf}tL ;7gsf ;b:oxnfO{ 5 . o;af6 klg bf]xf ljsf;
jftf{nfO{ rfF8} lgisif{df k'ofpg s]xL ljnDa ePsf] b]lvG5 .
bf]xf ljsf; Ph]G8fsf d'Vo ljz]iftfx
ax'kIfLo Jofkf/ k|0ffnLdf ljsf;zLn / sd ljsl;t ;b:o /fi6sf cfjZostf
/ lxtsf ljifonfO{ ;Daf]wg ug{] .
sdhf]/, ;fgf / hf]lvdo'Qm cfly{s cj:yf ePsf ;b:o /fi6xnfO{ ax'kIfLo
Jofkf/ k|0ffnLdf nfebfos / cy{k"0f{ x'g] u/L PsLs/0f ug{] .
ljsf;zLn / sd ljsl;t ;b:o /fi6sf pTkfbgnfO{ ljsl;t d'n'ssf
ahf/df eG;f/ tyf sf]6f/lxt kx'Fr ;'ljwf lbO{ lgof{tnfO{ ;xh agfpg] .
ljsf;zLn / sd ljsl;t ;b:o /fi6sf lxtnfO{ Wofgdf /fvL Jofkf/
lgodx ;/n, :ki6 / ;Gt'lnt agfpg] .
ljz]if tyf leGg Jojxf/;DaGwL k|fjwfgxnfO{ a9L :ki6, afWosf/L /
sfof{Gjogof]Uo agfpg] .
clt sd ljsl;t /fi6xsf] Jofkf/ Ifdtf ljsf;sf nflu k|fljlws ;xfotfdf
j[l4 ug{] .
sd ljsl;t b]zxn] eG;f/sf b/x qmdzM 36fpFb} hfg] / Jofkf/
pbf/Ls/0fsf nflu yk k|lta4tfx clgjfo{ kdf nfu" ug{' gkg{] .
ljsl;t b]zxn] cEof;df NofO/x]sf] cGt/f{li6o Jofkf/nfO{ ljrng ug{]
k|s[ltsf 3/]n' pTkfbg cg'bfg / lgof{t cg'bfgx ;doa4kdf 36fpg] jf
x6fpg] .
&=@ Jofkf/ ;xhLs/0f
Jofkf/ ;xhLs/0f eGgfn] j:t'xsf] cfoftlgof{tdf /x]sf k|lqmofxnfO{ ;/nLs/0f,
PsLs/0f, :t/Ls/0f / cfw'lgsLs/0f ub{} j}b]lzs Jofkf/nfO{ ;/n, ;xh / nfut
lskmfotL 9n] ;~rfng ug{] s'/fnfO{ a'lemG5 . ljZj Jofkf/ ;7gn] o;nfO{ Jofkf/sf
k|lqmofxdf ;/nLs/0f / Psktfsf] cy{df kl/eflift u/]sf] 5 . o;cGtu{t gLltut
-128-
;'wf/b]lv k|lqmofut kf/blz{tf / ;/nLs/0f dfq xf]Og ;'b[9 k"jf{wf/ ;+/rgfsf] lgdf{0f
/ kf/jxg ;xhLs/0f;Ddsf lj:t[t kIfx cfpF5g\ h;n] b'O{ b]zaLr j:t'xsf]
cfoftlgof{tdf /x]sf cj/f]w / nfutnfO{ Go"g agfpg ;xof]u u5{g\ . ljz]ifu/L
Jofkf/;xhLs/0f u}/eG;f/hGo cj/f]w (Non-Tariff Barriers) nfO{ Go"gLs/0f /
lg/fs/0f ug]{, cfoftlgof{tl;t ;Da4 z'Ns / cf}krfl/stfx sd ug{], Jofkf/;Da4
P]glgodsf] bIftf;fy sfof{Gjog ug{], cfoftlgof{t;DaGwL k|lqmofxnfO{ kf/bzL{
/ cf}lrTok"0f{ agfpg] s'/fl;t ;DalGwt 5 . ljsf;f]Gd'v / cNk ljsl;t /fi6x
cfgf] OR5f / tTk/tfsf afah"b ljleGg /fhg}lts tyf ;Lldt cfly{s ;|f]tsf] sf/0f
:jtGq kdf Jofkf/ ;xhLs/0fsf pkfox nfu" ug{ c;dy{ 5g\ . o;}n] pgLxn]
Jofkf/af6 ck]lIft nfe lng g;ls/x]sf] s'/fnfO{ dWogh/ u/L pgLxnfO{ ljZj
Jofkf/df /fd|/L PsLs/0f x'g;Sg] l:yltdf k'ofpg ljsl;t /fi6n] gLltut ;'wf/
/ k|lqmofTds Psktf sfod ug{]b]lv k"jf{wf/lgdf{0f;Dd cfjZos ;xof]u pknAw
u/fpg'kb{5 eGg] b[li6sf]0faf6 ljZj Jofkf/ ;7gleq of}6f gofF / HjnGt d'2fsf]
kdf of] ljifon] k|j]z kfPsf] xf] . Jofkf/ ;xhLs/0f o:tf] If]q xf] h;n] Ps k6s
nufgL u/]kl5 jiff}F;Dd k|ltkmn lbO/xG5 / Jofkf/sf] sf/f]jf/ nfut 36fpg d2t
k'ofpFF5 . vf;u/L ljsf;f]Gd'v / cNk ljsl;t /fi6 / To;df klg e"kl/j]li6t /fi6sf]
Jofkf/nfO{ k|lt:kwL{ agfpg of] cToGt pkof]uL / dxjk"0f{ /x]sf] 5 .
ljZj Jofkf/ ;7gsf] Oltxf;df ;j{k|yd ;g\ !((^ df l;fk'/df ePsf] klxnf]
dlGq:t/Lo ;Dd]ngn] Jofkf/ ;xhLs/0fsf] d'2fnfO{ klxrfg u/]sf] lyof] . ;Dd]ngn]
l;fk'/ d'2f cGtu{t ljleGg $ j6f ljifo klxrfg u/]sf]df rf}yf] dxjk"0f{ d'2f
Jofkf/ ;xhLs/0f lyof] . ;Dd]ngn] ljsf;f]Gd'v / vf;u/L clt sd ljsl;t b]zdf
kf/jgsf] qmddf /x]sf j:t'nufot cfoftlgof{t x'g] ;a} vfn] j:t'sf] cfjfudg,
5'6sf/f / hfFrkf; k|lqmofnfO{ zL3| / ;/n agfpg pgLxnfO{ k|fljlws ;xfotf
pknAw u/fpg'kg{] / Ifdtf j[l4 ug{'kg{] vfFrf] cf}FNofPsf] lyof] . o; qmddf ;g\ @))!
sf] bf]xfdf ePsf] rf}yf] dlGq:t/Lo ;Dd]ngn] Jofkf/ ;xhLs/0fnfO{ bf]xf ljsf;
Ph]G8fcGtu{t ;dfj]z u/L o; ;DaGwdf gofF ;Demf}tf jftf{ k|f/De ug{] lg0f{o uof] .
t/ ljsl;t / ljsf;f]Gd'v ;b:oxaLr Ps dt x'gg;Sbf Sofgs'gdf cfof]lht
kfFrf} dlGq:t/Lo ;Dd]ngn] o; ljifodf s'g} lg0f{o ug{ ;s]g . kl5 ;g\ @))$ sf]
cui6df ;fwf/0f kl/ifb\af6 ljsf;f]Gd'v / cNk ljsl;t /fi6;Da4 bf]xf sfo{;"rLdf
;dfj]z ePsf sltko dxjk"0f{ ljifodf 5nkmn cl3 a9fpg] lg0f{o -h;nfO{ h'nfO{
Kofs]hsf kdf lrlgG5_ ePkl5 o; ljifodf /x]sf] uTofj/f]wnfO{ tf]8\g] sfo{ eof] .
-129-
kmntM of] Pp6f dfq o:tf] l;fk'/ d'2f xf] h;nfO{ cg]s ljjfbsf afah"b bf]xf ljsf;
Ph]G8f cGtu{t Pp6f cleGg c (Part of Single Undertaking) sf]] kdf jftf{ cl3
a9fpg ;b:o b]zxaLr ;xdlt ePsf] 5 . ;g\ !((& b]lv ;g\ @))# ;Dd Jofkf/
;xhLs/0fsf] ljifo ljZj Jofkf/ ;7gsf] j:t' Jofkf/;DaGwL kl/ifb\n] x]b{Yof] eg]
clxn] of] bf]xf ljsf; Ph]G8f cGtu{t 5nkmnsf] ljifo aGg k'u]sf] 5 .
ljZj Jofkf/ ;7gcGtu{t Jofkf/ ;xhLs/0f;DaGwL s'g} 5'} ;Demf}tf 5}g . vf;u/L
eG;f/ dx;'n tyf Jofkf/;DaGwL ;Demf}tf, !(($ sf] wf/f % -kf/jxgsf] :jtGqtf_,
wf/f * -z'Ns tyf cf}krfl/stfx_ / wf/f !) -Jofkf/ lgodxsf] k|sfzg /
k|zf;g_ Jofkf/ ;xhLs/0fl;t ;Da4 5g\ . t;y{, bf]xf dlGq:t/Lo lg0f{on] klg log}
tLgj6f wf/fcGtu{tsf k|fjwfgxdf ;d;fdlos ;'wf/ / kl/dfh{g u/L ljsf;f]Gd'v
/ cNk ljsl;t /fi6xsf] Jofkf/ ;xhLs/0fsf d'2fnfO{ ;Daf]wg ug{ lgb{]zg u/]sf]
5 . tbg'k bf]xf ljsf; Ph]G8fleq log} ljifoxdf 5nkmn eO/x]sf] 5 / w]/}h;f]
ljifodf ;dembf/L klg ag]sf] 5 . t/ bf]xf ljsf; Ph]G8fcGtu{tsf ;a} ljifodf
;b:o/fi6xaLr ;xdlt geP;Dd s'g} klg ;Demf}tf sfof{Gjogdf cfpg g;Sg]
k|fjwfgadf]lhd Jofkf/ ;xhLs/0fsf] ljifodf ;xdlt ePsf ljifox klg slxn]af6
sfof{Gjogdf cfpg] x'g\ clxn] eGg;lsg] l:ylt 5}g .
&=# Jofkf/ / jftfj/0f (Trade and Environment)
Jfftfj/0f ;+/If0f cfh ljZjJofkL ;/f]sf/sf] ljifo xf] . lbuf] ljsf;sf] s'/f ubf{ jftfj/0f
;+/If0f klxnf] zt{sf] kdf /x]sf] kfOG5 . ljZj Jofkf/ ;7gsf ljleGg lgod tyf
;Demf}tfxdf jftfj/0f of}6f cGt/;DalGwt (Cross Cutting) d'2fsf kdf /x]sf] 5 .
Jofkf/;DaGwL gLlt tyf pkfoxn] jftfj/0f ;+/If0fnfO{ / jftfj/0f ;+/If0f;DaGwL
gLlt tyf Joj:yfn] Jofkf/nfO{ k|efljt ug{ ;Sg] ePsf] x'Fbf Jofkf/ / jftfj/0f ;+/If0f
Ps csf{af6 k|efljt x'g] ljifo x'g\ . Jofkf/ / jftfj/0f ;+/If0faLrsf] kf/:kl/s
;DaGwaf/] ljZj:t/df ;g\ !(&) sf] k|f/Ded} klxrfg eP klg p?Uj] r/0fsf] jftf{df
cfO{ gk'Ubf;Dd ax'kIfLo Jofkf/df of] ljifon] vf;} k|fyldstf kfpg ;s]sf] lyPg .
Jofkf/;Da4 jftfj/0fLo ljifoxn] p?Uj] r/0fsf] jftf{df cfP/ dfq lj:tf/df ;b:o
b]zxsf] Wofg lvRg ;kmn eP . kmntM of] r/0fsf] jftf{df o; ljifonfO{ uDeL/tf;fy
s]nfpg] sfo{ eof] . kmntM ljZj Jofkf/ ;7g:yfkgf;DaGwL df/fs]z ;Demf}tfsf]
k|:tfjgfdf klg Jofkf/sf] ljsf;sf] nflu ljZjsf] ;|f]t ;fwgsf] pkof]u ubf{ lbuf]
ljsf;sf] p2]ZonfO{ Wofgdf /fvL jftfj/0fnfO{ hf]ufpg] / ;+/If0f ug{] ljifonfO{ klg
;b:oxn] cfTd;ft ug{'kg{] s'/fnfO{ ;d]l6of] . tTsfnLg Uof6cGtu{t ;g\ !(($ sf]
-130-
nflu ahf/ kx'Frsf] a9\bf] ;'ljwf lbg'kg{] / Jofkf/ / jftfj/0fsf d'2fxaLr ;dGjo
;'b[9 x'g'kg{] . ;+If]kdf eGg'kbf{ Psflt/ ;b:o /fi6xaf6 jftfj/0f ;+/If0fsf] gfddf
hl6n / k|lqmofd'vL pkfoxsf] cjnDag eO{ ljZj Jofkf/df lzlyntf gcfcf];\
eGg] / csf{]lt/ jftfj/0fLo kIfnfO{ k"/} a]jf:tf u/L Jofkf/sf] dfq lj:tf/ ug{] PsfL
b[li6n] gLlt, lgod / k|lqmofx agfpg] / v's'nf] kdf nfu" ug{] sfo{ klg gxf];\ eGg]
b[li6sf]0faf6 of] cjwf/0ff lgb{]lzt ePsf] kfOG5 . Jofkf/sf] ljsf; / jftfj/0fsf]
;+/If0f b'O{ kIfaLr ;Gt'ng / ;dGjo ldnfO{ cl3 a9\g] s'/fdf o;n] hf]8 lbG5 .
ljsf; / jftfj/0f bf]xf ljsf; Ph]G8fn] klg ;d]6]sf] Pp6f dxjk"0f{ ljifo xf] . bf]xf
dlGq:t/Lo ;Dd]ngn] jftfj/0fl;t ;/f]sf/ /fVg] ax'kIfLo ;Demf}tfx (MEA) df
jftf{ cl3 a9fpg] ;xdlt JoQm u/]sf] lyof] . bf]xf dlGq:t/Lo ;Dd]ngn] vf;u/L
jftfj/0fsf tLgj6f kIfdf 5nkmn cl3 a9fpg Jofkf/ / jftfj/0f ;ldltnfO{ lgb{]z
u/]sf] lyof] . tL x'g\ jftfj/0f ;+/If0f;DaGwL pkfoxn] ahf/ kx'Frdf kfg{] k|efjx,
Jofkf/;Da4 af}l4s ;DklQsf] clwsf/;DaGwL ;Demf}tfsf jftfj/0fl;t ;/f]sf/
/fVg] ljifox h:t} h}ljs ljljwtfsf] ;+/If0f, jftfj/0fLo k|of]hgsf nflu lgof{t
x'g] j:t'df k|of]u ul/g] n]an;DaGwL . To;}u/L jftfj/0f ;+/If0fdf an k'ofpg
jftfj/0fLo j:t' tyf ;]jfsf] Jofkf/df eG;f/ dx;'n x6fpg] jf sd ug{] tyf u}/
eG;f/hGo cj/f]wxnfO{ Go"gLs/0f ug{] ;DaGwdf klg 5nkmn ug{ sfof{b]z lbOPsf]
lyof] . oL ljifoxdf Jofkf/ / jftfj/0f;DaGwL ;ldltsf] ljz]if ;q (CTESS) df
5nkmn x'g] u/]sf 5g\ .
&=$ If]qLo Jofkf/ ;Demf}tf (Regional Trade Agreements: RTAs)
ljZj Jofkf/ ;7gn] b'O{ jf b'O{eGbf a9L ;b:o /fi6xaLr Jofkf/ tyf cfly{s
;xof]unfO{ k|j4{g ug{] p2]Zon] Jofkf/df /x]sf eG;f/ tyf u}/ eG;f/hGo cj/f]wxnfO{
kf/:kl/s ;xdltdf x6fpg] jf Go"g ug{] p2]Zon] ul/g] Jofkf/ ;Demf}tfnfO{ If]qLo
Jofkf/ ;Demf}tfsf kdf kl/eflift u/]sf] 5 . o:tf] If]qLo ;Demf}tf ljutdf ;fdfGotM
Pp6} ef}uf]lns If]qleqsf /fi6xaLr Jofkf/df ;x'lnotk"0f{ Joj:yfx nfu" ug{]
p2]Zon] x'g] u/]sf] eP klg xfn ljleGg If]qdf kg{] /fi6xaLr klg Jofkf/ / cfly{s
;xof]unfO{ k|j4{g ug{] p2]Zon] cGt/If]qLo:t/df klg o:tf ;Demf}tf x'g] u/]sf
5g\ . If]qLo Jofkf/ ;Demf}tfsf] l;4fGtcg';f/ ;Demf}tfsf kIf /fi6xn] Ps csf{nfO{
Jofkfl/s sf/f]af/df ljleGg 5"6 tyf ;x'lnot k|bfg ug{] u/L ;f}ljWok"0f{ Jojxf/
ub{5g\ hals ;Demf}tfsf kIf g/x]sf afFsL cGo /fi6xnfO{ o:tf] ;x'lnot tyf 5"6
lbOFb}g . If]qLo Jofkf/ ;Demf}tfxdWo] s]xLn] j:t' tyf ;]jf b'j} If]qnfO{ ;d]6]sf 5g\
-132-
Jofkf/sf d'Vo If]qx (Substantial Sector) nfO{ ;d]6\g] u/L eG;f/ b/ s6f}tL tyf
cGo ;x'lnot lbg] u/L ;Demf}tf ug{ ;lsg] s'/fnfO{ 5"6 lbPsf] b]lvG5 . oBlk
o; k|sf/sf] ;Demf}tf ;DkGg ubf{ ;7gsf] l;4fGtcg's"n x'g] u/L ug{'kg{] / ;f]sf]
hfgsf/L ;7gnfO{ lbg'kg{] k|fjwfgrflxF tL wf/fxdf pNn]v ePsf] kfOG5 .
If]qLo Jofkf/ ;Demf}tfsf klg ljleGg kfFr txx 5g\ . logdf ;a}eGbf tNnf]
k|fyldstfk"0f{ Jofkf/ If]q (Preferential Trading Area : PTA) xf] eg] To;kl5sf cGo
txxdf qmdzM :jtGq Jofkf/ If]q (Free Trade Area : FTA), eG;f/ o'lgog (Customs
Union : CU), ;femf ahf/ (Common Market : CM) / cfly{s ;+3 (Economic Union
: EU) x'g\ . logdf hlt hlt dflysf] txdf uOG5 Tolt Tolt cfly{s PsLs/0fsf]
;3gtf ulx/f] x'Fb} hfG5 . cfly{s PsLs/0fsf] pRr / ;3g k cfly{s ;+3sf] txdf
b]Vg kfOG5 . lsgls of] txdf k'u]kl5 ;b:ob]zxaLr j:t' tyf ;]jf / pTkfbgsf
;fwgxsf] :jtGq cfjfudg dfq xf]Og ;b:o b]zxsf] /fli6o cfly{s gLltx /
s/ k|0ffnLdf ;d]t Psktf /xG5 . Tolt dfq geP/ ;b:o b]zxaLrdf Pp6} ;femf
d'b|fsf] k|rng x'g] ub{5 . o;sf] pbfx/0f xf] o'/f]lkog o'lgog .
ljZj Jofkf/ ;7gsf] ;+/rgfleq If]qLo Jofkf/sf ljifoxnfO{ x]g{ of}6f 5'} ;ldlt
g} u7g ePsf] 5 . ;g\ !((^ sf] k]ma|'c/L ^ df :yflkt If]qLo Jofkf/ ;Demf}tf
;ldlt gfdsf] of] ;ldlt ;7gsf] ;fwf/0f kl/ifb\ cGtu{t lqmofzLn 5 . ;ldltn]
If]qLo Jofkf/ ;Demf}tfxsf] d"Nofg ug{], ;DkGg ;Demf}tfx ;7gsf] l;4fGt /
;Demf}tfx cg's"n 5g\, 5}gg\ ljZn]if0f ug{] / If]qLo Jofkf/ ;Demf}tfn] ax'kIfLo
Jofkf/nfO{ s] s:tf] c;/ kf5{ cWoog ug{'sf ;fy} oL b'O{aLr s] s:tf] ;DaGw x'g;S5
eGg] nufotsf ljifodf ljZn]if0f ug{] sfo{ ub{5 . If]qLo Jofkf/;DaGwL ;"rgf tyf
tYox ;ng u/L k|sfzg ug{] sfo{ klg o;n] ub{5 . If]qLo Jofkf/ ;Demf}tfsf] tLj|
lj:tf/sf] ;Gbe{df o;nfO{ Jojl:yt, kf/bzL{ / ax'kIfLo Jofkf/ k|0ffnLsf] ;xof]uL
x'g] 9n] cl3 a9fpg ljleGg kIfdf ;'wf/ ug{'kg{] s'/f clxn] ljZj Jofkf/ ;7gleq
ax;sf] ljifo ag]sf] 5 . bf]xf ljsf; Ph]G8fleqsf] Pp6f dxjk"0f{ ljifo If]qLo Jofkf/
;Demf}tf klg xf] .
-134-
kl/R5]b*
ljljw
*=! g]kfnn] ax'kIfLo Jofkf/ k|0ffnLaf6 clwstd nfe lng cfufdL lbgdf
rfNg'kg{] sbdx
ax'kIfLo Jofkf/ k|0ffnLaf6 l;lh{t r'gf}tLxnfO{ Go"g ub{} pknAw cj;/xsf]
clwstd pkof]usf nflu cfGtl/s / afXo b'j} :t/df ljleGg kxnx x'g' cfjZos
5 . o;sf] nflu ;/sf/ PSn}sf] dfq k|of; kof{Kt x'Fb}g . ljZj Jofkf/ ;7gsf]
;b:otfaf6 d'n'ssf] cy{tGqdf ;sf/fTds kl/0ffdx leofpg, cfDbfgL, /f]huf/L
/ lgof{t Jofkf/sf If]qdf cg's"n cj;/x l;h{gf ug{ ;/sf/, lghL If]q, :yfgLo
lgsfo, gful/s ;dfh tyf ljsf;sf afXo ;fem]bf/x ;a}sf] plQs} dxjk"0f{ e"ldsf
x'G5 . oL ;a} lgsfoxsf] ;lqmotf / /rgfTds ;xsfo{n] dfq ;7gsf] ;b:otfaf6
d'n'sn] lng vf]h]sf] jfl~5t k|ltkmn kfpg ;S5 . o; ;Gbe{df plNnlvt ;a} If]qn]
lgjf{x ug{'kg]{ e"ldsfnfO{ ;+If]kdf lgDgfg';f/ pNn]v ug{ ;lsG5 M
-s_ ;/sf/L If]qsf] e"ldsf
d'n'ssf] jfl0fHo If]qsf] ;du| ljsf;df ;/sf/L If]qsf] e"ldsf ;a}eGbf dxjk"0f{ /x]sf]
x'G5 . vf;u/L ax'kIfLo Jofkf/ k|0ffnLaf6 clwstd nfe lng] ;Gbe{df ;/sf/n]
lgjf{x ug{'kg{] d'Vo e"ldsfnfO{ b]xfoadf]lhd cf}FNofpg ;lsG5
Jofkf/nfO{ /fli6o tyf If]qut ljsf;sf gLltxdf d"nk|jfxLs/0f u/L /fli6o
cfly{s ljsf;sf] dxjk"0f{ ;+jfxssf kdf :yflkt ug{] .
Jofkf/ ;xhLs/0fsf] nflu cfjZos gLlt, P]g tyf lgodx ljZj Jofkf/
;7gsf] ;Demf}tf cg's"n x'g] u/L ;doa4 kdf th'{df, ;+zf]wg jf
kl/dfh{g u/L sfof{Gjogdf Nofpg] .
ljZj Jofkf/ ;7gdf ul/Psf k|lta4tfxnfO{ ;DalGwt ;a} lgsfo;Fu
;dGjo u/L lgwf{l/t ;do;Ldfleq} k"/f ug{] .
cfk"lt{hGo cj/f]wxnfO{ lg/fs/0f ug{ Jofkf/ k"jf{wf/ ;+/rgfxsf] ljsf;df
nufgL k|jflxt ug{] . kf/jxg ;'ljwfnfO{ yk ;/n, ;'/lIft / ;'lglZrt
t'Nofpg] .
lgsf;L x'g] j:t'sf] u'0f:t/ k|df0fLs/0fsf nflu cfjZos P]g th{'df u/L
-135-
-136-
-138-
-139-
-140-
Jofkf/ PsLs[t /0fgLlt, @)!) / jfl0fHo gLlt, @)^% n] klxrfg u/]sf k|d'v
lgsf;LhGo j:t'xsf] k|j4{gsf nflu 7f]; ;xof]u pknAw u/fOg' h?/L 5 .
e"kl/j]li6t /fi6 g]kfnsf] lgof{t Ifdtf clej[l4sf] nflu Jofkf/ ;xhLs/0fsf
If]qdf nufgL lj:tf/ ug{] . o;qmddf vf;u/L Jofkfl/s dxjsf ;8s ;~hfnsf]
lgdf{0f, ;'Vvf aGb/ufxsf] ljsf; / ljz]if cfly{s If]qsf] :yfkgf / ;~rfngsf
nflu ;xfotfnfO{ lgb{]lzt ug{ h?/L b]lvG5 .
cfgf] tkm{af6 g]kfnnfO{ Jofkf/sf nflu ;xfotf (AfT) / Jofkf/;Da4 k|fljlws
;xfotf (TRTA) cGtu{t pknAw u/fOg] ;xfotf /flzdf j[l4 ug{] . ;fy}, clt
sd ljsl;t b]z g]kfnsf] ;xfotf kl/rfng Ifdtf ;'b[9 agfpg / k|zf]rg
Ifdtf (Absorptive Capacity) j[l4 ug{ ;+:yfut Ifdtf tyf hgzlQm ljsf;sf
If]qdf klg ;xof]u lj:tf/ ug{] .
*=@ pk;+xf/
cGt/f{li6o Jofkf/ k|0ffnLnfO{ lgoddf cfwfl/t agfO{ :jR5, kf/bzL{ / Jojl:yt
9n] ;~rfng ug{ tyf j}b]lzs Jofkf/df /x]sf ljleGg cj/f]wxnfO{ Go"g ub{}
Jofkf/ j[l4dfkm{t ;b:o /fi6xsf] cfly{s ljsf;nfO{ b|'tt/ agfpg ;3fp k'ofpg
;g\ !((% df ljZj Jofkf/ ;7gsf] :yfkgf ePsf] xf] . ;7gn] d'VotM ax'kIfLo
Jofkf/ k|0ffnL / o;;Fu ;DalGwt ;Demf}tf, ;dembf/L / lg0f{oxsf] sfof{Gjog,
cg'udgsf] sfo{ ub{5 . cfh ljZjsf !%% eGbf a9L /fi6 tyf :jtGq eG;f/ If]q o;
;7gdf cfa4 /x]sf 5g\ . ljZj Jofkf/sf] (% k|ltzteGbf a9L sf/f]jf/ ax'kIfLo
Jofkf/ k|0ffnL cGtu{t x'g] u/]sf] 5 . ljZj Jofkf/ ;7gsf] :yfkgfkl5 ax'kIfLo
Jofkf/ k|0ffnLnfO{ lgoda4 tl/sfn] ;~rfng ug{, Jofkf/df /x]sf eG;f/ tyf u}/
eG;f/hGo cj/f]wxnfO{ Go"gLs/0f / lg/fs/0f ub}{ :jtGq / ;xh tl/sfn] j:t' tyf
;]jfsf] Jofkf/nfO{ lj:tf/ ug{ tyf j}b]lzs Jofkf/sf ;DaGwdf ;b:o /fi6xaLr
pTkGg ljjfbxnfO{ ;dod} ;dfwfg ug{ dxjk"0f{ of]ubfg k'u]sf] dx;''; ul/Psf]
5 . ljZj Jofkf/ ;7gsf ;Demf}tf, ;dembf/L / lg0f{oxdf ljsf;f]Gd'v tyf clt
sd ljsl;t /fi6sf nflu ljz]if, ;x'lnotk"0f{ / k[ys\ Jojxf/;DaGwL Joj:yfxnfO{
klg ;d]l6Psf] x'Fbf xfnsf jif{xdf ljsf;f]Gd'v tyf clt sd ljsl;t d'n'sxn]
;7gsf] ;b:otf lng] qmd a9\bf] 5 .
Plzofsf b'O{ 7"nf cy{tGqaLrsf] e"kl/j]li6t / ;fgf] cy{tGq ePsf] d'n's g]kfnn]
d'VotM j}b]lzs Jofkf/ ;~rfngsf qmddf ef]Ug'k/]sf ljleGg hl6ntfxnfO{ ;Daf]wg
-141-
ug{ tyf /fli6o cy{tGqnfO{ ljZj cy{tGq;Fu cfa4 u/L ljZj ahf/df cfgf]
Jofkf/nfO{ ;/n / ;xh kdf lj:tf/ ug{ ;3fp k'Ug] p2]Zon] ;7gsf] ;b:otf
lnPsf] xf] . ;7gsf] ;b:otfaf6 g]kfnL j:t' tyf ;]jfsf] ljZjahf/df kx'Fr :yflkt
eO{ Psflt/ lgof{t k|j4{gdfkm{t cfly{s ljsf;nfO{ b|'tt/ agfpg ;xof]u k'Ug] /
csf{tkm{ j}b]lzs k|ToIf nufgL, cfw'lgs k|ljlw / ;:tf] d"Nodf b]zleq sRrf kbfy{
lelqO{ cf}Bf]lusLs/0fnfO{ lj:tf/ ug{ d2t k'Ug] ck]Iff lnOPsf] lyof] . ;fy}, ljZjJofkL
k|lt:kwf{sf] sf/0f t'ngfTds nfe ePsf j:t' tyf ;]jfxsf] klxrfg / k|j4{g eO{
k|lt:kwL{ d"Nodf j:t' tyf ;]jf pTkfbg eO{ lgsf;L j[l4dfkm{t /fli6o cy{tGqdf
;sf/fTds of]ubfg k'Ug] cfzf /flvPsf] lyof] . g]kfnh:tf] ;Lldt cfly{s ;fwg;|f]t
/ Ifdtf ePsf] d'n'snfO{ ax'kIfLo Jofkf/ k|0ffnLdf cfa4 x'Fbf v'nf ljZj Jofkf/
k|0ffnLaf6 pTkGg x'g;Sg] r'gf}tLsf t'ngfdf a9L dfqfdf cj;/ / nfex pknAw
x'g;Sg] / o;/L pknAw cj;/ / nfex g]kfnsf] cfly{s ;fdflhs ljsf;nfO{ b|'tt/
/ ;dfj]zL agfpg 7"nf] ;xof]uL x'g;Sg] s'/fnfO{ dWogh/ u/L g]kfnn] 7"nf] tof/L /
k|of;sf ;fy ljZj Jofkf/ ;7gsf] ;b:otf lnPsf] xf] . t/ ljZj Jofkf/ ;7gdf
cfa4 ePsf] cf7 jif{kl5 ePsf] g]kfnsf] Jofkf/ gLlt ;dLIffn] g]kfnsf] Jofkf/ gLlt
tyf cEof;x t'ngfTds kdf pbf/, kf/bzL{ / v'nf cy{tGqsf] glur /x]sf] kfOP
klg g]kfnsf] j}b]lzs Jofkf/, nufgL / cf}Bf]]lusLs/0f cflb If]qdf h] h:tf] a9f]Q/Lsf]
ck]Iff ul/Psf] lyof] Tof] k|fKt x'g g;s]sf] tYo cufl8 NofPsf] 5 . g]kfnsf] lgof{t
Jofkf/df pNn]vgLo ;'wf/ cfpg g;s]sf] / o;sf] ljk/Lt cfoft x'g] j:t' tyf
;]jfsf] kl/df0f / d"No eg] lg/Gt/ psfnf] nfUb} uO{ Jofkf/ 3f6f pRr x'g k'u]sf] tYo
;dLIffn] ;fj{hlgs u/]sf] 5 . lgZro klg of] g]kfnsf] nflu ;'vb s'/f xf]Og .
g]kfnsf] lg/fzfhgs j}b]lzs Jofkf/sf] l:ylt k5fl8 cfGtl/s / afXo b'j} sf/0f
lhDd]jf/ 5g\ . d'n'sdf nlDabf] /fhgLlts ;+qmd0f, c;xh >d ;DaGw, ljB't\,
vfg]kfgL, af6f]3f6f] nufotsf k"jf{wf/ ;]jfxsf] ckof{Kttf, lgsf;L x'g] j:t'xsf]
u'0f:t/ k|df0fLs/0fsf] ;d:of, ljQLo ;'rg, lgsf;L x'g] j:t'sf] sdhf]/ cu| /
k[i7;DaGw, sd d"No clej[l4 x'g] j:t'df cTolws lge{/tf, pRr kl/jxg nfut cflb
cfGtl/s sf/0fxn] d'n'ssf] cfk"lt{Ifdtfdf ;'rg NofPsf 5g\ . csf{lt/ cGt/f{li6o
ahf/df eO/x]sf] k]6f]lnod kbfy{ nufotsf sRrf kbfy{sf] d"Nodf lg/Gt/ j[l4, ljZj
cfly{s ;6sf sf/0f j:t' tyf ;]jfsf] dfudf cfPsf] ljZjJofkL x|f; cflb afXo
sf/0fn] g]kfnsf] lgsf;L Jofkf/df gsf/fTds c;/ l;h{gf u/]sf 5g\ . g]kfnh:tf
sdhf]/ cy{tGq ePsf cNk ljsl;t d'n'snfO{ ljleGg ;x'lnot, 5"6 / ;'ljwfx
-142-
k|bfg u/L ljZj Jofkf/df k|efjsf/L 9n] cfa4 x'g ;3fp k'ofpg] p2]Zon] ljZj
Jofkf/ ;7g cGtu{t gofF ;Demf}tfsf] qmddf /x]sf] bf]xf ljsf; Ph]G8fdf ;dod}
;xdlt x'g g;Sbf klg g]kfnh:tf ;fgf / cNk ljsl;t /fi6 ljZj Jofkf/k|0ffnLdf
;LdfGtLs[t x'Fb} hfg] vt/f a9\bf] 5 .
o:tf] ;+j]bgzLn kl/l:yltdf ljZj Jofkf/ ;7gn] g]kfnh:tf clt sd ljsl;t
/fi6sf] Ifdtf ljsf;sf nflu ljleGg ;+oGq / k|lqmofdfkm{t pknAw u/fPsf cfly{s
k|fljlws ;xfotfsf] cTo'Qd kl/rfng ub{} :jb]zL j:t'sf] pTkfbg, pTkfbsTj / ljZj
ahf/df k|lt:kwL{ Ifdtf j[l4 u/]/ lgsf;L j[l4 ug{ hf]8 lbg cfjZos b]lvPsf] 5 .
;7gsf ljleGg ;Demf}tfcGtu{tsf k|fjwfg / lg0f{oxn] clt sd ljsl;t /fi6sf
nflu pknAw u/fPsf ljleGg ;x'lnot / 5"6sf] clwstd pkof]u ub{} ljZj Jofkf/
;7gn] pknAw u/fPsf] ljZjJofkL ahf/ kx'Frsf] ;'ljwf / cGo cj;/xaf6
plrt nfe lng ;ts{ /xFb} a'l4dQfk"0f{ 9n] cl3 a9\g' cfjZos 5 . o; qmddf
cfGtl/s kdf ljZj Jofkf/ ;7gdf ul/Psf k|lta4tfadf]lhd gLltut, sfg"gL,
;+:yfut / k|lqmofut ;'wf/sf pkqmdxnfO{ lg/Gt/ cl3 a9fpFb} b]zleq nufgL
d}qL jftfj/0fsf] lgdf{0f ug{' h?/L 5 eg] cGt/f{li6okdf ljZj Jofkf/ ;7g / ;f]
cGtu{tsf d~rxdf clt sd ljsl;t /fi6sf lglDt yk 5"6, ;x'lnot / cfly{s
k|fljlws ;xfotfsf] dfunfO{ yk ;zQm agfpFb} hfg cfjZos 5 .
ljZjJofkLs/0f / cfly{s pbf/Ls/0fsf] jt{dfg o'udf ljZjsf ;fgf 7"nf ;a} /fi6x
cfly{skn] Pscsf{df lge{/ aGg k'u]sf 5g\ . clxn] wgL /fi6sf] cfly{s ;d[l4 /
:yfloTjsf nflu ul/a /fi6sf] klg cfly{s l:ylt ;Fu;Fu} cl3 a9\g' h?/L 5 eGg]
dfGotfsf] ljsf; eO/x]sf] 5 . ljZj Jofkf/ ;7gsf] Pp6f p2]Zo klg ;fgf / sd
ljsl;t /fi6xsf] Ifdtf j[l4 u/L ljZj Jofkf/df k|efjsf/L 9n] PsLs[t x'g
;3fp k'ofpg] xf] . o;sf nflu ;7g cGtu{t ljleGg cfly{s, k|fljlws ;xfotfb]lv
;Demf}tfxdf ljz]if / k[ys\ Jojxf/sf] Joj:yf 5 . g]kfnn] o:tf cfly{s, k|fljlws
;xfotf tyf ;x'lnotk"0f{ k|fjwfgxsf] ;b'kof]u ub{} Jofkf/ Ifdtf j[l4dfkm{t ax'kIfLo
Jofkf/ k|0ffnLaf6 clwstd nfe lng ;r]i6 x'g'kg{] a]nf cfPsf] 5 . lgoddf cfwfl/t
ax'kIfLo Jofkf/ k|0ffnLaf6 clwstd kmfObf lng lgZro klg ;j{k|yd cfGtl/s
IfdtfnfO{ g} ;'b[9 / k|lt:kwL{ agfpg h?/L 5 . o;sf nflu ;/sf/L If]q, lghL If]q,
gful/s ;dfh / bft[lgsfoxaLr plrt ;dGjo / ;xsfo{ lj:tf/ u/L cufl8 a9\g'
cfjZos x'G5 . o;f] x'g ;s]df cfk"lt{ Ifdtfdf ck]lIft ;'wf/ cfO{ ljZj Jofkf/
-143-
```
;Gbe{ ;fdu|L M
World Trade Organization (2008), Understanding the WTO,
5th Edition. WTO- Information and External Relations Division,
Geneva.
World Trade Organization (2010), Background Material for WTO
Training Activities. WTO- Institute for Training and Technical
Cooperation, Geneva, Switzerland.
World Trade Organization (2009), The Doha Round Texts and
Related Documents. WTO- Information and External Relations
Division, Geneva.
-144-
AfDB
AfT
AGOA
AoA
CDP
COMESA
CPC
CTE
CTESS
DDA
DFQF
DTIS
EBA
EIF
ENTReC
GATS
GATT
GI
GIZ
GSP
IBRD
IF
IFWG
IMF
IPoA
ITO
LDCs
LLDC
MEA
MFA
-145-
MFN
- Most Favored Nation
MoFTR
- Memorandum of Foreign Trade Regime
NAMA
- Non-Agricultural Market Access
NECTRADE - Nepal Enhanced Capacities for Trade and Development
NIU
- National Implementation Unit
NTCS
- Nepal Trade and Competitiveness Study
NTIS
- Nepal Trade Integration Strategy
OECD
- Organization for Economic Cooperation and Development
PPD
- Public Private Dialogue
RoO
- Rules of Origin
S & DT
- Special and Differential Treatment
SAWTEE - South Asia Watch on Trade, Economics and Environment
SCM
- Subsidies and Countervailing Measures
SPS
- Sanitary and Phytosanitary
STDF
- Standards and Trade Development Facility
TA&CB
- Technical Assistance and Capacity Development
TBT
- Technical Barriers to Trade
TFF
- Trade Facilitation Facility
TMSA
- Trade Mark Southern Africa
TNC
- Trade Negotiation Committee
TPR
- Trade Policy Review
TPRB
- Trade Policy Review Body
TPRM
- Trade Policy Review Mechanism
TRIPS
- Trade Related Aspects of Intellectual Property Rights
TRTA
- Trade Related Technical Assistance
UNCTAD - United Nations Conference on Trade and Development
UNDP
- United Nations Development Programme
UNOPS
- United Nations Office for Project Services
USAID
- United States Agency for International Development
WIPO
- World Intellectual Property Organization
WTO
- World Trade Organization
-146-
cg';"rL!
ljZjJofkf/
Jofkf/
;7gsf]
/rgfStructure)
ljZj
;7gsf]
;+/rgf ;+(WTO
cg';"rL!
Ministerial
Conference
General Council Meeting as
Dispute Settlement Body
General Council
Committees on
Working Parties on
Accession
Working Groups on
Council for
Council for
Trade in Goods
TRIPS
Committees on
Market Access
Agriculture
SPS Measures
TBT
Subsidies & Countervailing
Measures
Anti-Dumping Practices
Customs Valuation
Rules of Origin
Import Licensing
TRIMs
Safeguards
Working Party on
Council for
Trade in
Services
Committees on
Trade in Financial
Services
Specific Commitments
Working Parties on
Domestic Regulation
GATS Rules
Plurilaterals
Plurilateral
Information Technology
Agreement Committee
Key
Reporting to General Council (or subsidiary
& Dispute Settlement Body)
Plurilateral Committees inform the General
Council or Goods Council of their activities,
although these agreements are not signed by all
WTO members
Trade Negotiations Committee Reports to
General Council
Trade Negotiations
Committee
Special Sessions of
Services Council/TRIPS Council/Dispute Settlement Body
/Agriculture Committee & Cotton Sub-Committee/Trade
& Development Committee/ Trade & Environment
Committee
Negotiating Groups on
Market Access/ Rules/ Trade Facilitation
The General Council also meets as the Trade Policy Review Body and Dispute Settlement Body.
Source: www.wto.org
-147-
cg';"rL@
g]kfnn] ljZj Jofkf/ ;7gdf k]z u/]sf] sfg"gL ;'wf/;DaGwL sfo{of]hgf
(Legislative Action Plan : LAP) adf]lhd
k|lta4tf sfof{Gjogsf] cBfjlws l:ylt
-@)^( c;f/d;fGt_
qm=;+=
k|lta4tfx
gLlt
!= ljb]zL nufgL tyf
Psf/ gLlt, @)$(
-;+zf]wg_
@
P]g
!
bfdf;fxL;DaGwL P]g
-gofF_
ljb]zL ljlgdo
-lgoldt ug]{_ P]g,
@)!(
-;+zf]wg_
k|lt:kwf{ k|j4{g P]g
-gofF_
eG;f/ P]g,@)!(
-;+zf]wg_
jt{dfg l:ylt
;DalGwt lgsfo
pBf]u dGqfno
cy{ dGqfno
Jffl0fHo tyf
cfk"lt{ dGqfno
-148-
pBf]u dGqfno
cy{ dGqfno
cy{ dGqfno
cy{ dGqfno
qm=;+=
k|lta4tfx
^
la?jf ;+/If0f P]g,
@)@(
-;+zf]wg_
& PG6L8lDk tyf
sfpG6/e]ln P]g
-gofF_
*
lgsf;Lk}7f/L
-lgoGq0f_ P]g, @)!#
-;+zf]wg_
!)
!!
!@
!#
!$
!%
!^
jt{dfg l:ylt
ldlt @)^$.%.@& df ;+zf]wg
eO{ xfn sfof{Gjogdf /x]sf] .
;DalGwt lgsfo
s[lif ljsf;
dGqfno
P]gsf] lj:t[t
d:of}bf tof/ eO;s]sf] . xfn
;/f]sf/jfnfxsf] /fo k|ltlqmof
lng] sfo{ eO/x]sf] .
ldlt @)^#.*.* df ;7gsf]
k|fjwfgcg's"n ;+zf]wg eO{ xfn
sfof{Gjogdf /x]sf] . kl/jlt{t
;Gbe{cg';f/ gofF lgsf;L
k}7f/L lgoGq0f P]gsf] d:of}bf
tof/ ug{] sfo{ cl3 al9/x]sf] .
gofF P]gsf] d:of}bf th{'df eO{
dlGqkl/ifb\sf] :jLs[ltsf nflu
k]z ug{] r/0fdf /x]sf] .
Jffl0fHo tyf
cfk"lt{ dGqfno
-149-
Jffl0fHo tyf
cfk"lt{ dGqfno
jfl0fHo ljefu
pBf]u
dGqfnog]kfn
u'0f:t/ tyf
gfktf}n ljefu
s[lif ljsf;
dGqfno
pBf]u
dGqfnopBf]u
ljefu
pBf]u dGqfno
pBf]u dGqfno
pBf]u
dGqfnopBf]u
ljefu
sfg"g, Gofo,
;+ljwfg;ef tyf
;+;bLo dfldnf
dGqfno
>d tyf /f]huf/
Joj:yf dGqfno
qm=;+=
k|lta4tfx
!& jftfj/0f ;+/If0f P]g,
@)%# -;+zf]wg_
!*
!(
@)
@!
@@
@#
jg:klt ;|f]t;DaGwL
P]g -gofF_
cfg'j+lzs ;|f]tdf
kx'Fr;DaGwL P]g
-gofF_
cf}ifwL P]g, @)#%
-;+zf]wg_
ljB'tLo sf/f]af/
-;fOa/_ P]g -gofF_
sDkgL P]g, @)%#
-;+zf]wg_
g]kfn rf6{8{
PsfpG6]G6\; P]g,
@)%# -k|yd ;+zf]wg_
@$ a}s tyf ljQLo
;+:yf;DaGwL P]g
-gofF_
@% :jf:Yo ;+:yf
;~rfng P]g -gofF_
@^ lwtf]kq
ljlgdo;DaGwL P]g,
@)$) -;+zf]wg_
@& aLdf P]g, @)$(
-;+zf]wg_
lgodfjnL
!
lgsf;L k}7f/L
-lgoGq0f_ lgodfjnL,
@)#$ -;+zf]wg_
@ g]kfn u'0f:t/ -k|df0f
lrXg_ lgodfjnL,
@)$) -;+zf]wg_
jt{dfg l:ylt
;+zf]wgsf nflu cfjZos
tof/L e}/x]sf] .
kxn x'g afFsL .
kxn x'g afFsL .
;+zf]wgsf nflu tof/L e}/x]sf] .
ldlt @)^#.*.@@ df ljB'tLo
-On]S6f]lgs_ sf/f]af/ P]g gofF
hf/L eO{ xfn sfof{Gjogdf
/x]sf] .
ldlt @)^#.&.@$ df gofF
sDkgL P]g hf/L eO{ xfn
sfof{Gjogdf /x]sf] .
ldlt @)%(.#.@$ df ;+zf]wg
eO{ xfn sfof{Gjogdf /x]sf] .
;DalGwt lgsfo
jftfj/0f, lj1fg
tyf k|ljlw
dGqfno
jg tyf e";+/If0f
dGqfno
jg tyf e";+/If0f
dGqfno, s[lif
ljsf; dGqfno
:jf:Yo tyf
hg;+Vof dGqfno
lj1fg, k|lalw tyf
jftfj/0f dGqfno
pBf]u dGqfno
cy{ dGqfno
cy{ dGqfno
g]kfn /fi6 a}+s
cy{ dGqfno
Jffl0fHo tyf
cfk"lt{ dGqfno
jfl0fHo ljefu
pBf]u
dGqfnou'0f:t/
tyf gfktf}n
ljefu
-150-
:jf:Yo tyf
hg;+Vof dGqfno
cy{ dGqfno
qm=;+=
k|lta4tfx
#
j}b]lzs nufgL tyf
k|ljlw x:tfGt/0f
lgodfjnL
$ cf}Bf]lus Joj;fo
lgodfjnL
%
eG;f/ lgodfjnL,
@)@^ -;+zf]wg_
la?jf ;+/If0f
lgodfjnL, @)#!
-;+zf]wg_
;Demf}tfdxf;lGwcle;lGw
!
ljZj Jofkf/ ;7gsf]
;Demf}tfxnfO{
g]kfnn] cg'df]bg ug{]
;DaGwL] b:tfj]h
j:t'sf] cGt/f{li6o
ljqmL;DaGwL s/f/
af/]sf] /fi6;+3Lo
dxf;lGw -leogf,
!(*)_ sf] cg'df]bg
cGt/f{li6o la?jf
;+/If0f dx;lGwsf]
b:tfj]h (Instrument
jt{dfg l:ylt
P]g kl/dfh{g ePkl5 th{'df
x'g] .
P]g kl/dfh{g ePkl5 th{'df
x'g] .
ldlt @)^^.#.@( df gofF
P]gcg';f/sf] lgodfjnL hf/L
eO{ xfn sfof{Gjogdf /x]sf] .
ldlt @)^^.!@.( df ;+zf]wg
eO{ xfn sfof{Gjogdf /x]sf] .
;DalGwt lgsfo
pBf]u
dGqfnopBf]u
ljefu
pBf]u
dGqfnopBf]u
ljefu
cy{ dGqfno
s[lif ljsf;
dGqfno
jffl0fHo tyf
cfk"lt{ dGqfno
s[lif ljsf;
dGqfno
Jffl0fHo
tyf cfk"lt{
dGqfnojfl0fHo
ljefu
of International
Plant Protection
Convention -IIPPC)
;flxlTos tyf
snfTds ;[hgfx?sf]
;+/If0f ug]{ ;DaGwL
ag{ dxf;lGwdf
;dy{gsf] b:tfj]h
-151-
qm=;+=
k|lta4tfx
;Dks{ laGb'xsf] :yfkgf
! ;Dks{ laGb'
-Jofkf/sf k|fljlws
cj/f]wx;DaGwL
ljifodf cfjZos
;"rgf k|jfxsf nflu_
@ ;Dks{ laGb' -:jf:Yo
tyf jg:klt :jf:Yo
pkfox;DaGwL
ljifodf cfjZos
;"rgf k|jfxsf] nflu_
# ;Dks{ laGb'
-;]jf Jofkf/;DaGwL
ljifodf cfjZos
;"rgf k|jfxsf] nflu_
jt{dfg l:ylt
;DalGwt lgsfo
jfl0fHo tyf
cfk"lt{ dGqfno
-152-
cg';"rL#
sfg"gL ;'wf/;DaGwL sfo{of]hgf (Legislative Action Plan) adf]lhd
k|lta4tf sfof{Gjogsf] ;+lIfKt emns
qm=;+=
!=
@=
#=
$=
%=
ljj/0f
hDdf
k"/f ePsf
P]g
lgodfjnL
cGt/f{li6o ;lGw ;Demf}tf
dxf;lGw
gLlt
;Dks{ laGb'
s'n
27
14
13
42
23
19
dGqfno
gLlt
P]g
lgodfjnL
;Demf}tf
dxf;lGw
s'n
!=
$
@
*
@
!
!
!
!
!
!
!
!
!#
!(
@=
#=
$=
%=
^
&=
*=
s'n
-153-
Note
-154-