Gej eosMe efMe#eke hee$elee hejer#ee, 2016

(UPRI-2016)
(ke#ee 6-8 leke)
JeeKeelceke nue eMve-he$e hejer#ee efleefLe-19.12.2016
meerjerpe-X

yeeue efJekeeme SJeb DeefYe%eeve 3. Yee<ee kee Jen Ieke pees OJeefve keer ieefle kes Devegece mebeeueve SJeb
Gmekeer jevee mes mebyebeOf ele efveece keer eee& kejlee nw, Gmes keee
Yeeie-1 kenles nQ?
1. efMe#eke eje ke#ee ceW [eb he[ves hej e$e eefo Iej Deekej (a) DeLe&efJe%eeve (b) JeekejCe
Deheveer eser yenve hej iegmmee Fpenej kejlee nw, lees en efkemekee
(c) mJejefJe%eeve (d) FveceW mes keesF& veneR
GoenjCe yevelee nw?
(a) efJemLeeheve (b) GoeeerkejCe Gej(c)
(c) heeblej (d) eefleefeee efvecee&Ce Yee<ee kee Jen Ieke pees OJeefve keer ieefle kes Devegece mebeeueve SJeb
Gej(a)
Gmekeer jevee mes mebyebefOele efveece keer eee& kejlee nw, Gmes mJej efJe%eeve
efMe#eke eje ke#ee ceW [eb he[ves hej e$e eefo Iej Deekej Deheveer (Phonology) kenles nQ~ peyeefke DeLe& efJe%eeve kes Debleie&le OJeefve SJeb DeLe&
eser yenve hej iegmmee Fpenej kejlee nw, lees en efJemLeeheve (Dis- kes hejmhej mebyebOe leLee OJeefveeeW kes egice mes DeLe& keer Jeglheefe Deeefo kee
placement) kee GoenjCe yevelee nw~ efJemLeeheve ceveesjevee ceW Jeefe
efJeJeseve neslee nw~
Deheves Denb (Ego) keer megj#ee kes efueS Deheveer oefcele YeeJeveeDeeW kees
JeemleefJeke Jeefe ee Jemleg mes nekej Deve mebyebefOele JeefeeeW SJeb 4. Jeg[JeLe& kes Devegmeej, mce=efle kee Deeeece veneR nw
JemlegDeeW keer Deesj efveoxefMele kej oslee nw~ Fme ceveesjevee ceW efiejs ieOes (a) OeejCe (b) hegve:mcejCe
mes, ue[s kegcnej mes keneJele ueeiet nesleer nw~ (c) heneevevee (d) leke& kejvee
keesuecewve kes Devegmeej, `efJemLeeheve ceW efkemeer Jeefe kee Jemleg mes
Gej(d)
mebJesieeW, eleerkeelceke DeLeeX ee keuhevee lejbieeW kees nekej otmejs Jeefe
ee Jemleg hej mLeeveebleefjle kej efoee peelee nw~' Jeg[JeLe& kes Devegmeej, mce=elf e kes Deeeece OeejCe, heneevevee SJeb hegve:mcejCe
yeeGve kes Devegmeej, `efJemLeeheve kee leelhee& Ske Jemleg mes otmejs Jemleg nQ~ leke& kejvee Jeg[JeLe& kes mce=efle Deeeece ceW veneR nw~
hej mebJesieeW kee mLeeveeblejCe nw~'
5. er.S.er.________eje yeveeee ieee Lee~
2. efvecve ceW mes keewve meerKeves kes iesmeu efmeeble mes mebyebeOf ele nw?
(a) jesMee&ke (b) Deeuhees&
(a) heeJeueesJe (b) eqmkevej
(c) Lee@ve&[eFke (d) keesnuej (c) cewmuees (d) cejs
Gej(d) Gej(d)
meerKeves kes iesmeu efmeeble mes keesnuej mebyebefOele nQ~ iesmeuJeeefoeeW er.S.er. (Thermatic Apperception Test)DeLee&led emebieelceke
ceW Jeoe&Fcej (Wertheimer), keesnuej (Kohler) leLee keewHekee yeesOe hejer#eCe keer jevee meved 1935 ceW cejs SJeb ceeie&ve (Murray &
(Koffka) kes veece ecegKe nQ~
Morgan) ves keer Leer~ Fme hejer#eCe kes eje meeceeve leLee ceve:
meerKeves kes efmeeble kes eefleheeoke pece&veer kes iesmeuJeeoer nw~ FmeefueS
mveeeg efJeke=le JeefeeeW kes JeefelJe kes yeejs ceW peevekeejer eehle keer pee
Fme efmeeble kees iesmeu efmeeble Yeer kenles nQ~ Fvekes Devegmeej,
Jeefe Deheveer mebhetCe& heefjefmLeefle kees Deheveer ceeveefmeke Meefe mes Deer mekeleer nw~ Fme hejer#eCe ceW kegue 30 ceevekeerke=le efe$eeW Jeeues kee[dme&
lejn mecePe ee meerKe ueslee nw~ Fme ekeej Jen Deheveer metPe kes keejCe leLee Ske meeoe kee[& (Blank Card) neslee nw~ er.S.er. cegKe he
kejlee nw~ Fme mebyebOe ceW Deveske eeeme efkeS pee egkes nQ, efpeveceW meyemes mes e#esheCe j#eeegefe (Projection Defence Mechanism) hej
eefme eeesie keesnuej kee nw~ DeeOeeefjle nw~
(1)
6. ue#e efveoxefMele JeJenej ceW yeeOee Deevee________kenueelee nw~ efeeeMeeruelee ceW Je=ef nesves mes ceveesemlelee-yeeOelee efJeke=efle keer Glheefe
(a) mebJesie (b) DeefYeesjCe ceW meneeke nesles nQ~ ceveeseefmle-yeeOelee efJeke=efle Glheefe ceW DeevegJebefMekeer
(c) kegb"e (d) Deeeecekelee keejkeeW keer cenlJehetCe& Yetecf ekee nw~ Mckeon and Murray kes Devegmeej,
Gej(c) ceveeseefmle-yeeOelee efJeke=efle kes jesefieeeW ceW eEelee efJeke=efle DeefOeke heeF&
ue#e efveoxefMele JeJenej ceW yeeOee Deevee `kegb"e' kenueelee nw~ ceve kes peeleer nw~
Devegmeej, `kegb "e eeCeer keer Jen DeJemLee nw pees efkemeer esjCeelceke 10. meecetenf ke Deesleve kee mebelee________eje efoee ieee Lee~
JeJenej keer meblegef kes keef"ve DeLeJee DemebYeJe nes peeves kes keejCe (a) heeJeueesJe (b) eqmkevej
Glhevve nesleer nw~' (c) eee[ (d) egib e
kegb"e Meyo kes DeLe& kes mebyebOe ceW ceveesJew%eeefvekeeW kee Ske cele veneR nw~ Gej(d)
Fmekes cegKele: leerve DeLe& ueieeS peeles nQ pees kegb"e kes efYevve-efYevve
meecetefnke Deesleve kee mebelee ebig e eje efoee ieee Lee~ meecetefnke
#es$eeW mes mebyebefOele nQ
Deesleve (Collective unconscious), egib e kes JeefelJe efmeeble kee
1. kegb"e heefjefmLeefle 2. kegb"e DeJemLee Deewj 3. kegb"e eefleefeee~
meyemes ceewefueke Deewj efJeJeeoemheo he#e nw~
7. DeebKe kes jbie kees keewve-mee keejke eYeeefJele kejlee nw?
11. Fjewme Meyo mebyebeOf ele nw
(a) JeeleeJejCe (b) DeevegJebeMf ekelee
(a) peerJeve cetueeJe=efe mes (b) cejCe cetueeJe=efe mes
(c) ne@ceexve (d) meceepe
(c) Yee cetueeJe=efe mes (d) eeke=efleke cetueeJe=efe mes
Gej(b)
Gej(a)
DeebKe kes jbie kees DeevegJebefMekelee keejke eYeeefJele kejlee nw~ en
cetueeJe=ef e mes eee[ kee leelhee& Jewmes pevcepeele Meejerejf ke Gespeve mes
DeeYeeJeer he mes JebMeeiele ue#eCe nw~ Deve mleefveeeW keer Yeebefle ceeveJe
neslee nw efpemekes eje Jeefe kes meYeer lejn kes JeJenej efveOee&ejf le efkeS
ceW lJeee kes yeeueeW SJeb DeebKeeW keer hegleueer kee jbie efceuesefveve (Melanin)
peeles nQ~ eee[ ves cetueeJe=ef eeeW kees cetuele: oes YeeieeW ceW yeebe nwpeerJeve
veeceke jbie heoeLe& keer GheefmLeefle kes keejCe neslee nw~ Dele: Fme jbie cetueeJe=ef e (Life Instinct) leLee ce=leg cetueeJe=ef e (Death Instinct)~
keer DevegheefmLeefle ceW lJeee meHeso-meer, yeeue meHeso leLee hegleefueeeb peerJeve cetueeJe=ef e kees Fjewme (Eros) leLee ce=leg cetueeJe=ef e kees Lewveeesme
efOej keesefMekeeDeeW kes keejCe iegueeyeer ee ueeue efoKeeF& osleer nw~ Fme (Thanatos) Yeer kene peelee nw~
oMee kees jbpekenervelee kenles nQ~ meeceeve Jeefe ceW Fve oesveeW lejn keer cetueeJe=efeeeW ceW Ske meblegueve
8. DeeOeej Deeeg efvecve ceW mes efkemekes ceeheve mes mebyebeOf ele nw? heeee peelee nw~ Fme meblegueve ceW eee: Fjewme keer meefeelee Lewveeesme
(a) efe (b) JeefelJe keer meefeelee mes DeefOeke nesleer nw~
(c) yegef (d) DeJeOeeve
12. Denced efveoxefMele neslee nw
Gej(c) (a) megKe kes efmeeble eje (b) JeemleefJekelee efmeeble eje
DeeOeej Deeeg yegef ceeheve mes mebyebefOele nw~ (c) DeeoMe&Jeeoer efmeeble eje (d) meeceeve efmeeble eje
efe ceeheve (Measurement of Interest)efe nceejs JeeJeneefjke Gej(b)
peerJeve keer Ske ecegKe eefeee nw~ Fmekee mebyebOe Jeefe keer hemebo SJeb Denced (Ego) JeemleefJekelee efmeeble eje efveoxefMele neslee nw, peyeefke
Jejerelee mes neslee nw~ F[ (Id) megKe kes efmeeble eje efveoxefMele neslee nw~
JeefelJe ceeheveJeefe kes ceeveefmeke SJeb Deebleefjke he#eeW kees mecePevee,
13. kee@ueerefmemeskeeFefveve Ske ne@ceexve nw efpemekeer metF& eefo os oer peeS
JeefelJe iegCeeW kee helee ueieevee JeefelJe ceeheve kene pee mekelee nw~
lees Fmemes eeCeer ceW
9. ceveeseefmle-yeeOelee efJeke=efle Ske (a) YetKe DeefOeke ye{ peeleer nw~
(a) ceveesefJesoer efJeke=efle nw~ (b) meceeeespeve efJeke=efle nw~ (b) YetKe Deewj heeme oesveeW ceW ner Je=ef nes peeleer nw~
(c) eEelee efJeke=efle nw~ (d) keee eehe efJeke=efle nw~ (c) YetKe kece nes peeleer nw~
Gej(c) (d) YetKe Deewj heeme oesveeW ceW ner keceer Dee peeleer nw~

ceefmle<ke-keuhe DeOeeveeW (Brain Imaging Studies) mes eehle eoe Gej(c)

en eoe|Mele kejles nQ efke jesieer kes Dee eKeb[ (Frontal lobes), kee@ueerefmemeskeeFefveve Ske ne@ceexve nw efpemekeer metF& eefo os oer peeS lees
yesmeue ieQieefueee (Basal ganglia) leLee eEmeieguece (Cingulum) keer Fmemes eeCeer ceW YetKe kece nes peeleer nw~

(2)
14. yegef hejer#eCe ceW Ske meesuen Je<eeae yeee 75 Debke eehle kejlee nw me=peveMeeruelee keer heneeve nsleg me=peveelceke eEeleve hejer#eCe kee efvecee&Ce
lees, Gmekeer ceeveefmeke Deeeg________nesieer~ esjmW e (Torrance) ves efkeee Lee~ Fme hejer#eCe e=Kb euee ceW oes hejer#eCe
(a) 12 Je<e& (b) 8 Je<e& nQ(i) eLece Meeefyoke hejer#eCe SJeb (ii) Deeke=efleke hejer#eCe~
(c) 14 Je<e& (d) 15 Je<e& me=peveMeeruelee kes ceeheve hejer#eCe ceW efieueHees[& leLee cesjerHeeru[ kes
Gej(a) eje efvee|cele kee@uespe e$eeW kes efueS me=peveelceke hejer#eCe, neueQ[
leLee keW kes eje efvee|cele mketue e$eeW kes efueS me=peveelceke hejer#eCe
yegef hejer#eCe %eele kejves kee met$e ecegKe nQ~
ceeveemfeke Deeeg 100
yegef hejer#eCe (I.Q.) = 18. Lee@ve&[eFke kee efmeeble efvecve ceW mes keewve-meer esCeer ceW Deelee nw?
JeemleeJfeke Deeeg
(a) JeJenejelceke efmeeble (b) meb%eeveelceke efmeeble
efoee nwI.Q. = 75
(c) ceveesefJeMues<eCeelceke efmeeble (d) FveceW mes keesF& veneR
JeemleefJeke Deeeg = 16
Gej(a)
ceeveefmeke Deeeg = ?
ceeveemfeke Deeeg Lee@ve&[eFke kee efmeeble JeJenejelceke efmeeble keer esCeer ceW Deelee nw~
75 = 100
16 19. meerKeves kes Jee efkemekes meteke nQ?
75 16 = ceeveefmeke Deeeg 100 (a) meerKeves keer eieefle kes meteke nQ~
75 16 (b) meerKeves keer ceewefuekelee kes meteke nQ~
ceeveefmeke Deeeg = 12 Je<e&
100
(c) meerKeves kes ieleelceke mJehe kes meteke nQ~
15. keWere lebef$ekee leb$e ceW nesles nQ (d) meerKeves keer jeveelcekelee kes meteke nQ~
(a) meYeer Debie (b) ceefmle<ke Gej(a)
(c) cesob[ (d) ceefmle<ke leLee cesob[ meerKeves kes Jee meerKeves keer eieefle kes meteke nQ~ efMe#eCe ee meerKevee
Gej(d) keer eieefle ee DeJeveefle kees efoKeeves Jeeueer Jee jsKee kees efMe#eCe Jee
(Learning Curve) kene peelee nw~ efMe#eCe Jee Ske Ssmee Jee neslee
keWere lebe$f ekee leb$e pebleg keer eefleefeeeDeeW kee efveeceve kejlee nw~ FmeceW
nw pees meerKeves keer cee$ee leLee DeYeeme ee eeeme kes yeere Ske Keeme
ceefmle<ke (Brain) SJeb meg<egcvee ee cesjppeg (Spinal Cord) Deeles nQ~
mebyebOe kees yeleelee nw~ meerKeves kes Jee (Learning Curves) Meyo kees
Fvekeer Glheefe YeCt e keer iewmguee eeJemLee kes yeeo Skees[ce& mes yeveves
pece&ve ceveesJew%eeefveke njceve SefyyeveIeewme (Hermann Ebbinghaus)
Jeeueer lebe$f ekeere veeue (Neural Canal) mes nesleer nw~ en leb$e Mejerj keer
ves Keespee Lee~
meejer efeeeDeeW kee efveeceve Deewj efveeb$eCe kejlee nw~
20. JeefelJe kee meeceeefpeke DeefOeiece efmeeble efkemeves efoee Lee?
16. efJekeemeelceke keee& kes elee kes eefleheeoke Les (a) yeb[tje Deewj Jeeuj (b) [e@ue[& Deewj efceuej
(a) ne@eEueieJeLe& (b) nwefJeIem& (c) keeue& jespeme& (d) egib e
(c) peerve efheeepes (d) neue Gej(a)
Gej(b) JeefelJe kee meeceeefpeke DeefOeiece efmeeble yeb[tje Deewj Jeeuj ves efoee
efJekeemeelceke keee& kes elee kes eefleheeoke nwefJeIem& (Havighurst) Lee~
Les~ FvneWves henues efJekeeme keeeeX keer DeJeOeejCee Meg keer~ Gvekee 21. efcejj [^eFbie hejer#eCe efvecve ceW efkemekes ceeheve nsleg eege neslee
ceevevee Lee efke ceeveJe efJekeeme Ske eefeee nw~ nw?
(a) JeefelJe (b) yegef
17. me=peveMeeruelee keer heneeve nsleg efkemeves me=peveelceke eEeleve hejer#eCe
(c) DeefOeiece (d) veweflekelee
kee efvecee&Ce efkeee?
Gej(c)
(a) cesjerHeeru[ (b) esjmW e
(c) keesue SJeb yemt e (d) keW efcejj [^eFbie hejer#eCe DeefOeiece (Learning) ceeheve nsleg eege
Gej(b) neslee nw~

(3)
22. ________keWere eJe=efe kee Ske ceehe nw~ eYeeJe kee efveece DeefOeiece kes eeLeefceke efveeceeW ceW mes Ske nw~
(a) emeej #es$e (b) ceeefOeke
DeefOeiece kes leerve eeLeefceke efveece nQ
(c) Deewmele efJeeueve (d) ceeveke efJeeueve
(i) eYeeJe kes efveece, (ii) Jeeeece kes efveece SJeb (iii) lelhejlee kes
Gej(b) efveece~
ceeefOekee (Median) keWere eJe=efe keer Ske ceehe nw~ keWere eJe=efe
27. efvecve ceW mes efkemeceW DevJes<eCe kes TOJe& Gheeiece kee Gheeesie efkeee
keer leerve yegefveeeoer ceeheW ceeOe (Mean), ceeefOekee (Median) Deewj
peelee nw?
yengueke (Mode) nQ~
(a) kesme DeOeeve (b) eeesieerkejCe
23. efvecve ceW mes keewve Mes<e mes efYevve nw? (c) meJex#eCe (d) Debleo&Me&ve
(a) er.S.er. (b) 16heer.SHe. Gej(a)
(c) keueeG[ efhekeej sm (d) [^e S cewve sm
Gej(b) kesme DeOeeve ceW DevJes<eCe kes TOJe& Gheeiece kee Gheeesie efkeee peelee
nw~ kesme DeOeeve ceW DevJes<eCekeee& efkemeer Ske heefjefmLeefle, Ievee,
er.S.er., 16heer.SHe., keueeG[ efhekeej sm SJeb [^e-S- cewve sm mecetn, mecegoee ee Jeefe kee ienjeF& mes efJeMues<eCe kejlee nw~ kesme
ceW mes 16heer.SHe. efYevve nw~ JeefelJe efveOee&jCe lekeveerkeeW kees meeceeve DeOeeve efJeefOe kes keg ueeYe leLee neefve nQ~
he mes mejuelee kes meeLe leerve JeieeX ceW efJeYeeefpele efkeee peelee nw
1. ceveesefceleere efJeefOeeeb 28. peye Jeefe kee Ske heefjefmLeefle kee DeefOeiece otmejer heefjefmLeefle ceW
2. e#esheer eefJeefOeeeb Gmekes meerKeves leLee efve<heeove kees eYeeefJele kejlee nw, lees Gmes
3. Deelceefve efJeefOeeeb kenles nQ
meesuen JeefelJe keejke (Sixteen Personality Factors16 (a) eEeleve (b) mce=efle
PF) 16heer.SHe. ceveesefceleere ceeveleeDeeW hej DeeOeeefjle cenlJehetCe& (c) DeefOeiece DeblejCe (d) yeewefke efJekeeme
eMveeJeueer nw, efpemekees Deej.yeer. kewsue eje meeQ[me& Deewj meFme kes Gej(c)
meneesie mes 1950 ceW ekeeefMele ngF&~ en hejer#eCe kewsue kes eje peye Jeefe kee Ske heefjefmLeefle kee DeefOeiece otmejer heefjefmLeefle ceW
emlegle JeefelJe kes keejke efmeeble (Factor Theory) hej DeeOeeefjle Gmekes meerKeves leLee efve<heeove kees eYeeefJele kejlee nw, lees Gmes
nw~ kewsue ves keejke efJeMues<eCe kee Gheeesie kejkes JeefelJe Meerue iegCeeW
DeefOeiece DeblejCe kenles nQ~ DeefOeiece DeblejCe leerve ekeej kee neslee nw
keer heneeve keer nw~ er.S.er., keueeG[ efhekeej sm SJeb [^e S cewve
(i) Oeveelceke DeefOeiece DeblejCe
sm eJes#eer eefJeefOeeeb nQ~
(ii) $e+Ceelceke DeefOeiece DeblejCe
24. JeefelJe Jeefe kes Debleie&le Gve ceveesMeejerefjke iegCeeW kee ieefleMeerue (iii) Metve DeefOeiece DeblejCe
mebie"ve nw pees heee&JejCe ceW Gmekes DehetJe& meceeeespeve kees efveOee&efjle
29. peer. Jeeueme kes Devegmeej, me=peveelceke eEeleve kee eLece ejCe
kejles nQ~ Ge heefjYee<ee osves Jeeues
(a) Sce.Sue. ceve (b) Sme. eee[
neslee nw
(a) GodYeJeve (b) GodYeemeve
(c) peer.[yuet. Deeuhees& (d) pes.F&. [sMeerue
(c) cetueebkeve (d) Gheece
Gej(c)
Gej(d)
`JeefelJe Jeefe kes Debleie&le Gve ceveesMeejerefjke iegCeeW kee ieefleMeerue
mebie"ve nw pees heee&JejCe ceW Gmekes DehetJe& meceeeespeve kees efveOee&efjle peer. Jeeueme ves me=peveelceke eEeleve kes eej efJeefMe cee@[ue emlegle
kejles nQ~'' Ge heefjYee<ee osves Jeeues peer. [yuet. Deeuhees& nQ~ efkeS nQ(i) Gheece, (ii) GodYeJeve, (iii) GodYeemeve SJeb (iv) cetueebkeve~
efpeveceW me=peveelceke eEeleve kee eLece ejCe Gheece nw~
25. meerKeves ceW heueeeve DeeOeeefjle nw
(a) mekeejelceke hegveye&ueve hej (b) vekeejelceke hegveye&ueve hej 30. ________ves eelve Je Yetue kes efmeeble kee eefleheeove efkeee Lee~
(c) efJeuebefyele hegveye&ueve hej (d) hegveye&ueve keer efveef<eelee hej (a) heeJeueesJe (b) nsieeea
Gej(b) (c) Lee@ve&[eFke (d) je@me
Gej(c)
meerKeves ceW heueeeve vekeejelceke hegveye&ueve hej DeeOeeefjle nw~
26. ________DeefOeiece kes eeLeefceke efveeceeW ceW mes Ske nw~ Lee@ve&[eFke ves Deheves DeOeeveeW kes DeeOeej hej DeefOeiece kee eelve SJeb
(a) DeefYeJe=efe kee efveece (b) eYeeJe kee efveece Yetue efmeeble eefleheeefole efkeee~ Fme efmeeble kees Lee@ve&[eFke kee mebyebOeJeeo,
(c) meceevelee kee efveece (d) meneejer DeblejCe kee efveece kejkes meerKevee leLee Gerheve Devegef eee efmeeble (StimulusResponse
Gej(b) Theory) kes veece mes Yeer peevee peelee nw~

(4)
 Yeeie-II Gheeg&e Jeekee ceW YeeJeJeeeke meb%ee efce$elee nw~ efpeme Meyo mes efkemeer
Jemleg DeLeJee Jeefe kes iegCe, oMee, YeeJe, Jeeheej, Oece&, DeJemLee,
Yee<ee-1 efnvoer mJeYeeJe kee yeesOe neslee nw, Gmes YeeJeJeeeke meb%ee kenles nQ~
31. Meg Jele&veer Jeeuee Meyo nw 37. cesje Iej Fmeer Menj ceW nw ceW keewve-mee efJeMes<eCe nw?
(a) e=ib eej (b) e=ib eej (a) iegCeJeeeke efJeMes<eCe (b) meeJe&veeefceke efJeMes<eCe
(c) e=ieebj (d) e=biej (c) mebKeeJeeeke efJeMes<eCe (d) heefjceeCeyeesOeke efJeMes<eCe
Gej(a) Gej(b)
Meg Jele&veer Jeeuee Meyo e=ib eej nw~ cesje Iej Fmeer Menj ceW nw ceW meeJe&veeefceke efJeMes<eCe nw~ pees meJe&veece
32. kenje Meyo kee lelmece he keee nw? Meyo efJeMes<eCe keer YeeBefle eege nesles nQ, GvnW meeJe&veeefceke efJeMes<eCe
(a) kenue (b) ke[Jee kenles nQ~ Gheeg&e Jeekee ceW cesje meJe&veece Meyo Iej kes efJeMes<eCe kes
(c) keeie=n (d) kebHeue he ceW eege ngDee nw~
Gej(c) 38. efhelee ves mecePeeee efke meoe mele yeesuevee eeefnS~ en Jeekee
kenje kee lelmece he keeie=n nw~ kenue kee lelmece GoenjCe nw
kebHeue neslee nw~ ke[Jee (ke[Dee) kee lelmece keg neslee nw~ (a) mejue Jeekee kee (b) FeJeeeke Jeekee kee
(c) efcee Jeekee kee (d) Dee%eeJeeeke Jeekee kee
33. leodYeJe Meyo nw
Gej(c)
(a) DeBOesje (b) ekeeMe
(c) jeef$e (d) ev Gheeg&e Jeekee efcee Jeekee kee GoenjCe nw~ efpeve JeekeeeW ceW Ske
Gej(a) cegKe Jeekee nes Deewj Deve Deeefele GheJeekee neW, GvnW efcee Jeekee
kenles nQ~
DeBOesje leodYeJe Meyo nw efpemekee lelmece he DebOekeej nw~ jeef$e,
ekeeMe, eb lelmece Meyo nQ~ 39. ke=le%e efkemekee mebe#f ehleerkejCe nw?
(a) Ghekeej kejves Jeeuee
34. DeeBKe Ske veneR kepejewe ome-ome ueeskeesef e kee keee DeLe& nw? (b) Ghekeej kejeves Jeeuee
(a) JeLe& Dee[cyej (b) DeeBKe ceW keepeue ueieevee
(c) efkees ngS Ghekeej kees ve ceeveves Jeeuee
(c) DeeBKe keer osKeYeeue kejvee
(d) efkees ngS Ghekeej kees ceeveves Jeeuee
(d) ueeFueepe yeerceejer
Gej(d)
Gej(a)
efkeS ngS Ghekeej kees ceeveves Jeeuee kes efueS Ske Meyo ke=le%e nw~
DeeBKe Ske veneR kepejewe ome-ome ueeskeesefe kee DeLe& nwJeLe& efkeS ngS Ghekeej kees ve ceeveves Jeeuee kes efueS Ske Meyo ke=leIve
Dee[cyej~ nw~
35. efvecve ceW mes hegefuuebie Meyo nw 40. eewceemee ceW meceeme nw
(a) jele (b) yeele (a) efieg (b) v
(c) ieerle (d) ceele (c) kece&Oeeje (d) lelheg<e
Gej(c) Gej(a)
ieerle hegefuuebie Meyo nw~ jele, yeele, ceele m$eereEueie Meyo nQ~ eewceemee ceW efieg meceeme nw~ efpeme meceeme kee eLece heo mebKeeJeeeke
36. jece ves megjMs e kes meeLe efce$elee kee efveJee&n efkeee FmeceW YeeJeJeeeke Deewj Debeflece heo meb%ee nes Gmes efieg meceeme kenles nQ~
meb%ee nw 41. etne efyeue mes yeenj efvekeuee ceW keewve-mee keejke nw?
(a) jece (b) megjsMe (a) meceoeve keejke (b) Deheeoeve keejke
(c) efveJee&n (d) efce$elee (c) kejCe keejke (d) mecyevOe keejke
Gej(d) Gej(b)
(5)
 etne efyeue mes yeenj efvekeuee ceW Deheeoeve keejke nw~ DeueieeJe kes DeLe& Gheeg&e keeJe hebefe ceW Meevle jme nw~ Meevle jme kee mLeeeerYeeJe
ceW Deheeoeve keejke neslee nw~ Fmekee efe mes nw~ meceoeve keejke efveJexo nw~ efveJexo mLeeeerYeeJe keer heefjhekeJeeJemLee kees Meevle jme kene
kee efe kees, kes efueS, kejCe keejke kee mes ee eje Deewj peelee nw~
mecyevOe keejke kee efe kee, keer, kes, je, jer, js, neslee nw~ 46. Meg Jeekee nw
42. Deleeeej Meyo ceW Ghemeie& nw (a) jece ves Ske Lewuee Deewj oes hegmlekeW Kejeroer~

(a) Dee (b) Deled (b) jece ves Ske Lewuee Deewj oes hegmlekeW KejeroeR~
(c) jece ves Ske Lewuee Deewj oes hegmlekeW Kejeroe~
(c) Deefle (d) Delee
(d) jece ves Ske Lewuee Deewj oes hegmleke Kejeros~
Gej(c)
Gej(b)
Deleeeej (Deefle + Deeeej) Meyo ceW Deefle Ghemeie& nw~ Deefle Ghemeie& mes
jece ves Ske Lewuee Deewj oes hegmlekeW KejeroeR~ en Jeekee Meg nw~ peye
yeves Deve Meyo nQ, DeleefOeke, Deleble, Deleuhe, DeleeOegevf eke Deeefo~
keee& kes meeLe ves kee eeesie neslee nw Deewj kece& kes meeLe kees kee
43. efvecveefueefKele hebefeeeW ceW mes keewve-mee Deuebkeej nw? yeeueOeer eeesie veneR neslee, leye efeee kee eEueieJeeve kece& kes Devegmeej neslee
efyemeeue efyekejeue pJeeue peeue ceeveew, uebkeueerefueyew kees keeue nw~ Gheeg&e Jeekee ceW efeee Kejerovee kes eEueieJeeve kee efveOee&jCe
jmevee hemeejer nw~ kece& Ske Lewuee Deewj oes hegmlekeW kes DeeOeej hej efveOee&efjle nesiee~ Fme
(a) Ghecee Deewj heke (b) eceke Deewj Mues<e ekeej kes Jeekee ceW yeeo Jeeues kece& oes hegmlekeW kes DeeOeej hej efeee
(c) Gles#ee Deewj Devegeeme (d) Devegeeme Deewj eceke kee eEueieJeeve efveOee&efjle neslee nw~ Dele: Fme Jeekee ceW m$eereEueie
Gej(c) yengJeeve keer efeee KejeroeR kee eeesie Meg nw~
47. ceneslmeJe kee mener meefvOe-efJeso keee nw?
Gheeg&e keeJe hebefeeeW ceW Gles#ee Deewj Devegeeme Deuebkeej nw~ peneB
(a) cene + GlmeJe (b) cenes + GlmeJe
Ghecese ceW Gheceeve keer mebYeeJevee keer peee JeneB Gles#ee Deuebkeej neslee
(c) cenesl + meJe (d) cens + GlmeJe
nw~ Fme Deuebkeej ceW ceveg, ceevees, ceveng,b peveg, peevees, pevengb MeyoeW
Gej(a)
kee eeesie efkeee peelee nw~ Gheeg&e keeJe hebefeeeW pJeeue (Ghecese) ceW
keeue (Gheceeve) keer mebYeeJevee keer ieF& nw Deewj ceevees Meyo kee eeesie ceneslmeJe kee mener meefvOe-efJeso cene + GlmeJe nw~ FmeceW iegCe
meefvOe nw~ eefo eLece Meyo kes Deble ceW De ee Dee nes Deewj otmejs
efkeee ieee nw~ peneB hej JeCeeX keer DeeJe=efe nes JeneB Devegeeme Deuebkeej
Meyo kes Deeefo ceW mJe ee oerIe& F, G, $e+ ceW mes keesF& Ske nes lees
neslee nw~ Gheeg&e keeJe hebefeeeW ye JeCe& kees leerve yeej SJeb pe JeCe&
eceMe: S, Dees, Dejd nes peelee nw~
keer oes yeej DeeJe=efe ngF& nw~
48. uesKeve mes mecyeefvOele veneR nw
44. jmeeW kees Gefole Deewj Gerhle kejves Jeeueer meeceeer keee kenueeleer nw? (a) yew"ves kee Gefele {bie (b) Meg GeejCe
(a) efJeYeeJe (b) DevegYeeJe (c) uesKeveer heke[ves kee {bie (d) DeeBKeeW mes keeiepe keer otjer
(c) mLeeeerYeeJe (d) mebeejerYeeJe Gej(b)
Gej(a)
Meg GeejCe uesKeve mes mecyeefvOele veneR nw~ yew"ves kee Gefele {bie,
jmeeW kees Gefole Deewj Gerhle kejves Jeeueer meeceeer efJeYeeJe kenueeleer nw~ pees uesKeveer heke[ves kee {bie Deewj DeeBKeeW mes keeiepe keer otjer uesKeve mes
heoeLe&, Jeefe ee yeee efJekeej Deve Jeefe kes oe ceW YeeJeesks e kejlee mecyeefvOele nQ~
nw, Gve keejCeeW kees efJeYeeJe kene peelee nw~ efJeYeeJe oes ekeej kee nw 49. Yee<ee efMe#eke ceW nesvee DeeJeMeke veneR nw
Deeuebyeve SJeb Gerheve~ e=ib eej ceW veeeke-veeefekee kee hejmhej Deeuebyeve (a) JeekejCe kee %eeve (b) megvoj uesKe
efJeYeeJe nw Deewj eeBoveer, megiebOe, ceeuee Deeefo Gerheve efJeYeeJe nQ~ (c) efJe<ee Deewj cetueebkeve efJeefOeeeW kee %eeve

45. peneB megceefle lenB mebheefle veevee, peneB kegceefle lenB efJeheefle efveoevee (d) jemeeeveeW kee %eeve nesvee

heo ceW keewve-mee jme nw? Gej(d)

(a) keCe (b) Yeeeveke Yee<ee efMe#eke ceW jemeeeveeW kee %eeve nesvee DeeJeMeke veneR nw~ JeekejCe
(c) e=ib eej (d) Meevle kee %eeve, megvoj uesKe Deewj efJe<ee leLee cetueebkeve efJeefOeeeW kee %eeve
Gej(d) Yee<ee efMe#eke ceW nesvee DeeJeMeke nw~

(6)
50. iee-efMe#eCe ceW keeef"ve efveJeejCe efkeee pee mekelee nw Gheeg&e hebefe jmeKeeve keer nw~ jmeKeeve keer cegKe jeveeSB megpeeve
(a) efe$e efoKeekej (b) Jemleg kees ele#e efoKeekej jmeKeeve Deewj esceJeeefkee nw~
(c) cee@[ue efoKeekej (d) Gheeg&e meYeer
56. Gheveeme SJeb efJeJese efJe<eeJemleg keer ef mes Demebiele egice nw
Gej(d)
(a) Jejoeve jpeJee[eW keer oeefmeeeW keer mecemeeDeeW hej~
iee efMe#eCe ceW keeef"ve efveJeejCe efe$e efoKeekej, Jemleg kees ele#e (b) mesJeemeove ieefCekee mecemee SJeb efJeJeen mes mecyeefvOele
efoKeekej Deewj cee@[ue efoKeekej efkeee pee mekelee nw~ mecemee hej~
51. eeLeefceke mlej hej keefJelee-efMe#eCe Gheeesieer veneR nesiee (c) esceeece ke=<eke peerJeve keer mecemeeDeeW hej~
(a) efpemes e$e mejuelee mes mecePe mekeW~ (d) keeeekeuhe meeceoeefeke mecemee eesieeYeeme Je
(b) pees keefJeleeSB e$eeW keer me=peveMeeruelee kees ye{eves Jeeueer neW~ hegvepe&vceJeeo hej~
(c) pees keefJeleeSB Deblejje^ere JeeoeW mes mecyeefvOele neW~ Gej(a)
(d) efpeveceW veerefle, neme, Jeerjlee, osMeYeefe pewmeer YeeJeveeSB efveefnle
Jejoeve Gheveeme cegMb eer esceevo eje efueefKele nw~ FmeceW esceebo peer ves
neW~
oes esecf eeeW keer og:Keeble keLee kener nw~ en Gheveeme jpeJee[eW keer
Gej(c)
oeefmeeeW keer mecemeeDeeW hej veneR efueKee ieee nw~ Mes<e Deve Gheveeme Yeer
pees keefJeleeSB Deblejje^ere JeeoeW mes mecyeefvOele neW, Jees eeLeefceke mlej esceevo eje efueefKele nQ Deewj Gvekeer efJe<eeJemleg mener megceseuf ele nw~
hej keefJelee efMe#eCe kes efueS Gheeesieer veneR neWieer~
57. DeeejCe keer meYelee kes efveyevOekeej keewve nQ?
52. efnvoer Yee<ee Deewj meeefnle veeceke evLe kes uesKeke nQ (a) Yeejlesvog nefjMev (b) mejoej hetCe&eEmen
(a) YeieJele MejCe GheeOeee (b) Deeeee& jeceev Megkeue (c) ceneJeerj emeeo efJesoer (d) yeeueke=<Ce Ye
(c) [e@. Meecemegvoj oeme (d) [e@. njosJe yeenjer Gej(b)
Gej(c)
DeeejCe keer meYelee kes efveyevOekeej mejoej hetCe&eEmen nQ~ Fvekes
efnvoer Yee<ee Deewj meeefnle veeceke ebLe kes uesKeke [e@. Meecemegvoj Deve efveyevOe nQmeeer Jeerjlee, keveeoeve, heefJe$elee, cepeotjer Deewj
oeme nQ~ esce Deeefo~
53. Yee<ee efmeKeeves kee mener ece nw 58. efJejemele kee DeLe& nw
(a) yeesuevee, eJeCe kejvee, he{vee, efueKevee (a) eke=efle mes eehle (b) hegjKeeW mes eehle
(b) eJeCe kejvee, yeesuevee, he{vee, efueKevee (c) efce$eeW mes eehle (d) cetue oskej Kejeroe ngDee
(c) yeesuevee, he{vee, eJeCe kejvee, efueKevee Gej(b)
(d) eJeCe kejvee, he{vee, yeesuevee, efueKevee
Gej(b) efJejemele Meyo kee DeLe& nwhegjKeeW mes eehle~ eeke=efleke Meyo kee
DeLe& eke=efle mes eehle neslee nw~
Yee<ee efmeKeeves kee mener ece nweJeCe kejvee, yeesuevee, he{vee,
efueKevee~ 59. efveye&ue kee efJeueesce Meyo nw
(a) meg{ (b) meyeue
54. leodYeJe heef$ekee keneB mes ekeeefMele nesleer nw?
(c) yeengyeueer (d) mecegvvele
(a) yeveejme (b) efouueer
Gej(b)
(c) ueKeveT (d) peyeuehegj
Gej(c) efveye&ue kee efJeueesce Meyo meyeue nw~

leodYeJe heef$ekee ueKeveT mes ekeeefMele nesleer nw~ 60. efnvoer kee eLece ceewefueke Gheveeme efkemes ceevee peelee nw?
(a) vetleve yeeeejer (b) efleleueer
55. `ee uekeger De keeceefjee hej jepe eflengB hegj kees leefpe [ejeQ~'
(c) leeie-he$e (d) hejer#ee ieg
efkemekeer hebefe nw?
Gej(d)
(a) metjoeme (b) vebooeme
(c) jmeKeeve (d) ceerjeyeeF& efnvoer kee eLece ceewefueke Gheveeme hejer#ee ieg kees ceevee peelee nw
Gej(c) efpemekes Gheveemekeej ueeuee eerefveJeeme oeme nQ~
(7)
 Yeeie-III (c) The Merchant of Venice
(d) A Midsummer Nights Dream
Yee<ee-2 Debespeer Ans(c)

61. Who plays the part of the fool in The Merchant of eMve kes he ceW Ghejese Jee|Cele hebefeeeb William Shakespeare
eje jefele Comedy The Merchant of Venice mes GodOe=le nQ~
Venice?
These lines occurs where Portia demands Shylock of being
(a) Tubal (b) Launcelot Gobbo
merciful. (ActIV, Scene-I). In this way, she directly makes
(c) Lorenzo (d) Gratiano
an appeal to Shylock to leave Antonios life saying that as
Ans(b) we all pray and plead to God for mercy for being merciful
Launcelot Gobbo ves William Shakespeare eje jefele veeke and kind towards us, likewise he should be merciful and
The Merchant of Venice ceW Ske cemeKejs (Fool or Clown) kind to him, and he will get reward from the heaven.

keer Yetefcekee efveYeeF& nw~ Launcelot Gobbo meJe&eLece Shylock kes 65. Which of the following is a short musical poem
efueS lelheMeele Bassanio kes efueS Ske Clown Deewj Servant kes expressing the poets emotion?
he ceW keee& kejlee nw~ (a) Lyric (b) Sonnet
Launcelot Gobbo is a quick-witted young fellow who is (c) Idyll (d) Ode
Ans(a)
originally Shylocks servant. His fun-loving nature, has
served to brighten the dull and dreary home of that stern Lyric is a short poem that expresses feelings in a direct
and revengeful gentleman. He is good-natured, full of fun, way, like a song; it is supposedly, susceptible of being sung
to the accompaniment of a musical instrument or that ex-
and rejoices in a practical jest. He has a crude philosophy
presses intense personal emotion in a manner suggestive of
and a rude kind of wit. He speaks big words and misapplies
a song. Lyric poetry expresses the thoughts and feelings of
them most ingenuously.
the poet and is sometimes contrasted with narrative poetry
62. What form of poetry is La Belle Dame Sans Merci? and verse drama, which relate events in the form of a story.
(a) Lyric (b) Ballad Elegies, Odes, and Sonnets are all important kinds of lyric
(c) Sonnet (d) Ode poetry.
Ans(b) 66. Tick the correct option to complete the sentence :
The Prime Minister held________.
Romantic Age kes keefJe John Keats eje jefele La Belle
(a) a press conference at airport.
Dame Sans Merci Ske ieeLeeieerle (Ballad) nw pees keefJelee kee
(b) a press conference at the airport.
Ske eehe nw~ (c) press conference at the airport.
La Belle Dame Sans Merci kee leelhee& nwA beautiful lady (d) press conference at airport.
without mercy. It is divided into twelve fourline stanzas Ans(b)
called quartrains. It is a ballad, which is an old-fashioned,
Jeekee kes efje mLeeve ceW a press conference at the airport kee eeesie
folk style of poem that typically tells a story. Gefele nw~
63. The Light of Asia was divided into_______cantos. 67. Which of the following sentence is in the Passive Voice?
(a) four (b) six (a) He was made to surrender his passport.
(c) seven (d) eight (b) They feed the lions in the zoo twice.
Ans(d) (c) A jelly-fish stung her.
(d) We will not admit children under sixteen.
The Light of Asia (SefMeee keer peesefle), subtitled The Great Ans(a)
Renunciation is a book by Sir Edwin Arnold. It is divided
He was made to surrender his passport Ske Passive Voice
into eight cantos or chapters.
Jeekee nw~ Fmekee Active Voice efvecveJele nesiee
64. In which of Shakespeares plays are the following He surrenders his passport.
lines
68. Tick the figure of speech in the following sentence.
The quality of mercy is not strained. It droppeth as
Cocks crow cock a doodle do.
the gentle rain from heaven. (a) Oxymoron (b) Onomatopoeia
(a) Romeo and Juliet (c) Metaphor (d) Simile
(b) Macbeth Ans(b)

(8)
 Onomatopoeia refers to a word that mimics the sound Simple Adverb eje mecee (Time), mLeeve (Place), Deeefo kee
that it names. Onomatopoeia in nature would be words yeesOe neslee nw~ Adverb Jen Meyo nw pees Noun, Pronoun Deewj
imitating sounds in nature. It is an imitation of natural sounds Interjection kes efmeJeee Deve meYeer Parts of Speech keer efJeMes<elee
by words. eke kejlee nw~ keYeer-keYeer en hetjs Jeekee (Sentence) leLee Meyo-
69. Point out the correctly spelt word : mecetn (Phrase) kees Modify kejlee nw; pewmes
(a) Hamorrage (b) Haemorrhage Mohan slept here.
(c) Hammerage (d) Hammarage You will go there.
Ans(b) Fve JeekeeeW ceW eege here Deewj there mes mLeeve (place) kee yeesOe
neslee nw~ Dele: es Simple Adverb of Place kenueeles nQ~
Gheeg&e Jele&veer efJekeuheeW ceW Meyo Haemorrhage (MeesefCele eeJe, veesen (Adverb of Place) Verb ceW keneb ueieekej %eele efkeee
vekemeerj) keer Jele&veer Meg nw~ peelee nw~ peyeefke efJekeuhe (a) ceW Jee|Cele almost Adverb of
70. Point out the meaning of the following proverb : Degree kenueelee nw~
Every cloud has a silver lining.
73. Which of the following combination is found in the
(a) Clouds are never without a silver lining.
structure of English language?
(b) There is a positive side to every unpleasant situation.
(a) Subject-object-verb (b) Verb-object-subject
(c) There is no hope in an unpleasant situation.
(c) Subject-verb-object (d) Object-verb-subject
(d) Clouds always have white lines in them.
Ans(c)
Ans(b)
English language Subject-verb-object kee mebeespeve (Combi-
Idioms/Phrases or proverb Every cloud has a silver lining
nation) neslee nw~ es DeJeeJe Debespeer Jeekee mebjevee ceW cenleer Yetefcekee
kee leelhee& nwthere is a positive side to every unpleasant
efveYeeles nQ~
situation; every bad situation has some good aspect to it;
every difficult situation has a comforting or more hopeful 74. Point out the portion having a mistake :
aspect, eventhough this may not be immediately apparent; The poors are always helped by them
eeefve jele nw lees eYeele otj veneR~ A B C
NoteThis proverb is usually said as an encouragment to a who are kind and generous.
person who is overcome by some difficulty and is unable to D
see any positive way forward. (a) A (b) B
OriginJohn Milton coined the phrase silver lining in (c) C (d) D
Comus : A mask presented at Ludlow castle, 1834. Ans(a)

71. Point out the word which can be substituted for the JeekeeebMe (c) $egef hetCe& nw~ eneb poors kes mLeeve hej poor kee
given sentence : eeesie Gefele nw keeeWekf e Noun poor ceW s ueieekej Fmes Plural
The act of killing ones wife. Noun veneR yeveeee pee mekelee nw~ en mJeeb ner Plural Noun neslee nw~
(a) Genocide (b) Uxoricide
75. Feminine of Hart is
(c) Canicide (d) Avicide
(a) Filly (b) Sow
Ans(b)
(c) Roe (d) Goose
Deheveer helveer (wife) keer nlee kejvee Uxoricide (Yeeee&Ieele, Ans(c)
Yeeee&JeOe, helveer nlee, helveerIeeleer) kenueelee nw~ Deve MeyoeW kee Meyo Hart (ce=ie, efnjCe, a male deer) kee Feminine Gender
leelhee& efvecveJele nw Roe (efnjveer) neslee nw~
Genocide peeeflemebnej, peeefleJeOe
Avicide heef#eveeMe 76. ________late, he is a skilled a worker. Fill in the
Canicide keges keer nlee blank.
(a) But (b) Though
72. Select the Adverb of place.
(c) Since (d) Unless
(a) Almost (b) Agra
Ans(b)
(c) Here (d) Japan
Ans(c) Ghejese eMve kes efje mLeeve ceW though kee eeesie Gefele nw~

(9)
77. Call the first witness said the judge. Convert to
Ghejese hebefeeeW kes he"ve kes Ghejeble %eele neslee nw efke en open-
reported speech.
ended question mes mebyebefOele nw~
(a) The judge commanded them to call the first witness.
Questions that have more than one right answer, or ones
(b) The judge asked them to call witness first.
(c) The judge told them to call first the witness. than can be answered in many ways, are called open-ended
(d) The judge asked them to invite the first witness. or divergent questions. This way of asking questions stimu-
Ans(a) lates more language use, acknowledges that there can be

efoee ieee Jeekee Direct Speech ceW nw~ en Imperative Sen- many solutions to one problems, affirms childrens ideas,
tence nw~ Imperative Sentence oes ekeej kes nesles nQPositive and encourages creative thinking open-ended questions open
Deewj Negative, Positive JeekeeeW kes DeejbYe ceW Verb keer First up conversations. When you ask an open-ended question,
Form Deeleer nw peyeefke Negative JeekeeeW kes DeejbYe ceW Do not ee you dont know what the childs answer is going to be.
never kee eeesie neslee nw, Fmekes yeeo main verb keer First Form
80. Prediction as a subskill is associated with
eege nesleer nw~
Positive JeekeeeW Reporting Verb said ee said to kees Jeekee (a) reading (b) drafting
kes YeeJe kes Devegmeej Ordered, Commanded, Requested, Ad- (c) summarising (d) note-making
vised DeLeJee Urged Deeefo ceW heefjJee|lele kej efoee peelee nw, peyeefke Ans(a)
Negative JeekeeeW ceW Reporting Verb kees Ordered, Commanded,
Prediction is a fourth type of comprehension, involves
Requested, Advised Deeefo ceW yeouekej Reported Speech kes
students using both their understanding of the passage and
Verb mes henues not to pees[ efoee peelee nw~ (Ssmes JeekeeeW ceW Do not
kes yepeeS not to kee eeesie neslee nw) their own knowledge of the topic and related matters in a
Ghejese ekeej kes JeekeeeW kees Indirect Speech yeveeves mes hetJe& systematic fashion to determine what might happen next
Direct Speech kees efvecveJele yeoue uesles nQ after a story ends. It is associated with reading.
The judge said, call the first witness.
81. Which method is known as natural method?
etbefke Fme Jeekee ceW mebyeesefOele Jeefe ee JeefeeeW kee veece veneR nw,
(a) Direct method
Dele: said kes yeeo him ee them kee ner eeesie nesiee~ Dele: en
Jeekee Fme ekeej mes heefjJee|lele nesiee (b) Grammar translation method
The judge said to them, Call the first witness. (c) Translation method
Deye Fmes Indirect Speech ceW efvecve ekeej mes yeouee pee mekelee nw (d) Bilingual method
The judge commanded them to call the first witness. Ans(a)
Dele: efJekeuhe (a) mener Gej nw~
The direct method of teaching is sometimes called the natu-
78. Give one word substitution for the following :
ral method, and is often (but not exclusively) used in teach-
A hater of women.
ing foreign languages, refrains from using the learners na-
(a) Misanthrope (b) Misogynist
tive language and uses only the target language.
(c) Mercenary (d) Philanthropist
Ans(b) 82. Operation Black Board is for
veejer mes Ie=Cee kejves Jeeuee Misogynist (veejer<s eer, m$eer peeefle mes (a) Primary schools (b) Middle schools
s<e kejves Jeeuee) kenueelee nw~ Deve MeyoeW kee leelhee& efvecveJele nw (c) Secondary schools (d) Convent schools
MisanthropeueesieeW mes Ie=Cee kejves Jeeuee, ceeveJes<eer Ans(a)
Mercenary-efkejeS kee d,t mJeeLe&ueesueghe, Jesleve-Yeesieer Operation Black Board Primary Schools mes mebyebefOele nw~ en
Philanthropistpeve-efnlew<eer, ueeskeeshekeejer, meceepe-mesJeer eespevee Yeejle mejkeej eje Je<e& 1987 ceW keeee&efvJele keer ieF&~
79. After reading a story on fish, if a teacher ask children eeLeefceke efMe#ee keer iegCeJeee ceW megOeej Fme eespevee kee cegKe ue#e
to answerImagine you are fish in a pond. What do Lee efpemeceW Lee cegKeleee ue[efkeeeW kees efMe#ee mes pees[ vee leeefke meYeer
you see around you? This is an example of kees efMe#ee mes pees[ ves kee mJehve meekeej nes mekes~
(a) Multiple choice question
83. Diphthongs are known as
(b) Comprehension question (a) Pure vowels (b) Semi vowels
(c) Close type question (c) Vowels with weak sounds
(d) Open-ended question (d) Vowel glides
Ans(d) Ans(d)

(10)
 Diphthongs are known as vowel glides, a segmentable glid- uesKeebMe he"ve kes Ghejeble %eele neslee nw efke Jele&ceeve ceW nesves Jeeuee
ing speech sound varying continuously in phonetic quality peueJeeeg heefjJele&ve (Climatic Change) hetJe& keer Dehes#ee DeefOeke
but held to be a single sound or phoneme and identified by lJeefjle DeLeJee gle (Rapid or Faster) neslee nw pees ceeveJeere efeee-
its apparent beginning and ending sound as the oi-sound of keueeheeW kee (Human Activities) kee heefjCeece nw~ Dele: efJekeuhe (b)
toy or boil. mener Gej nw~
Directions : Read the given passage and answer the questions 87. Increase in global temperatures may result in
that follow (Q. No. 84 to 90) by selecting the most appropri- (a) rains (b) destruction of crops
ate option. (c) death of animals (d) a long period without rains
Ans(d)
Scientists are extremely concerned about the changes taking
place in our climate. The changes are said to be alarmingly rapid uesKeebMe ceW eee& keer ieF& nw efke ceeveJeere efeee-keueeheeW eje peueJeeeg
and the result of human activity whereas in the past it had been ceW nesves Jeeues heefjJele&veeW mes JewefMJeke leeheceeve (Temperature) ceW
natural and much slower. The major problem is that the planet
DeleefOeke Je=ef (Increase) nesves kes keejCe uebyes mecee leke Je<ee& veneR
appears to be warming up (global warming). This is occurring at
a rate unprecedented in the last 10,000 years. The implications
nesleer nw~ Dele: efJekeuhe (d) mener Gej nw~
are very serious. Rising temperatures could give rise to extremely 88. The underlined word slower in the passage is
high increase in the incidence of floods and droughts, having (a) Noun (b) Verb
effect on agriculture.
(c) Adjective (d) Adverb
It is thought that this unusual warming of the Earth has
Ans(c)
been caused by greenhouse gases, such as carbon dioxide,
being emitted into the atmosphere by car engines and modern en Debespeer Meyo slow kee Second Form nw~ Meyo Slow Ske
industrial processes. Such gases not only add to the pollu- Adjective (efJeMes<eCe) nw~ Dele: efJekeuhe (c) mener Gej nw~
tion of the atmosphere, but trap the heat of the sun leading to
the warming up of the planet. 89. Greenhouse gases refer to
It has been suggested that industrialized countries would (a) emission of gases by the cars alone.
try to reduce the volume of greenhouse gas emissions and (b) emission of gases by the industries alone.
plant more trees to create sinks to absorb greenhouse gases. (c) trapping of heat of the sun by the earth increasing
84. The changes taking place in our climate have become : temperatures alone.
(a) a matter of celebration for the scientists. (d) carbon dioxide being produced from any source.
(b) a matter of worry for the scientists. Ans(d)
(c) something that does not have any serious implication.
uesKeebMe he"ve kes Ghejeble %eele neslee nw efke eerveneGme iewmeeW kee
(d) something to be whiled away by the scientists.
Ans(b)
leelhee& efkemeer Yeer eesle (Source) mes Glmee|pele nesves Jeeues keeye&ve
[eFDee@kemeeF[ (Carbon dioxide) mes nw~ eeefhe efke uesKeebMe ceW Fve
uesKeebMe ceW eee& keer ieF& nw efke peueJeeeg (Climate) ceW nesves Jeeues eesleeW kes he ceW keej FbpeveeW SJeb DeeOegefveke Deeweesefieke eefeeeDeeW mes
heefjJele&veeW mes Jew%eeefveke eEeeflele Les~ Dele: efJekeuhe (b) mener Gej nw~
Glmee|pele nesves Jeeues keeye&ve [eFDee@kemeeF[ keer eee& keer ieF& nw~ Dele:
85. The antonym of the underlined word increase is efJekeuhe (d) mener Gej nw~
(a) increment (b) reduction
(c) smaller (d) rapid 90. The underlined word sinks in the passage refers to
Ans(b) (a) absorption of greenhouse gases by industries.
(b) reduction of greenhouse gas emissions.
uesKeebMe ceW jsKeebekf ele Meyo increase (Je=e
f ye{esejer) kee efJehejerleeLe&ke
Meyo reduction (eme, keceer, vetveerkejCe) nw~ (c) industrialized countries.
(d) the plantation for absorbing harmful gases.
86. The climatic changes taking place today are different
Ans(d)
from earlier changes as
(a) Today they are slower and more natural. uesKeebMe he"ve kes Ghejeble %eele neslee nw efke Deeweesefieke osMeeW kees
(b) Today they are much faster and caused by the hu- eeefnS efke Jes keeye&ve [eFDee@kemeeF[ meMe eerveneGme iewmeeW kes
mans. Glmepe&ve keer cee$ee kees kece kejves kee eeeme kejW SJeb DeefOekeeefOeke
(c) Today they do not threaten the humans because of
Je=#eejesheCe kej Ske ieej ee newpe (Sink) efJekeefmele kejW leeefke
their speed.
(d) Today men are affected by them easily.
eerveneGme iewmeeW kee GmeceW DeJeMees<eCe nes mekes~ Dele: efJekeuhe (d) mener
Ans(b) Gej nw~

(11)
 Yeeie-III 66. efejeled Meyo eesleke nw
(a) otjer kee (b) mecee kee
Yee<ee-2 mebmke=le (c) TBeeF& kee (d) efejbpeerJeer kee
Gej(b)
61. ceensMJej met$eeW ceW efvecve ceW mes keewve-mee JeCe& met$eevle ceW oes yeej
eeesie ngDee nw? efejeled Meyo mecee kee eesleke nw~
(a) ued (b) ed 67. peeefYe: eefle: Fme Jeekee ceW eege le=leeree efJeYeefe kee
(c) Med (d) Ced
efJeOeeeke met$e nw
Gej(d)
(a) kele=k& ejCeeesmle=leeree (b) FlLebYetleue#eCes
ceensMJej met$eeW ceW Ced JeCe& met$eevle ceW oes yeej eeesie ngDee nw (c) nsleew (d) menegeseOeeves
1. De F G Ced, 2. $e+ ue= ked, 3. S Dees *d, 4. Ss Deew ed 5. n e Je Gej(b)
j d, 6. ueCed, 7. _e ce * Ce ve ced, 8. Pe Ye _ed, 9. Ie { Oe <ed,
10. pe ye ie [ o Med, 11. Ke He " Le e le Jed, 12. ke he ed, FlLebYetleue#eCespeye keesF& efkemeer efJeMes<e efe mes %eeefhele nes, leye
13. Me <e me jd, 14. n ued~ efpeme efe mes Jen %eeefhele nes GmeceW le=leeree efJeYeefe ueieleer nw pewmes
peeefYe: eefle:peeDeeW mes mebveemeer peeve he[lee nw~
62. cebieueeejCe kes ekeejeW ceW keewve-mee Ske veneR nw?
(a) JemlegefveoxMeelceke (b) DeeMeerJee&oelceke
peeefYe: leeheme:peeDeeW mes lehemJeer peeve he[lee nw~
(c) vecemkeejelceke (d) Gheemeveelceke kele=k& ejCeeesmle=leereeDevege keee& (kece&Jeee leLee YeeJeJeee ceW keee&
Gej(d) Devege jnlee nw) leLee kejCe keejke ceW le=leeree efJeYeefe nesleer nw~
Deveges kele&efj le=leeree kee GoenjCe
evLe keer efvee|JeIve meceeefhle kes efueS evLe kes DeejcYe ceW cebieueeejCe
efkeee peelee nw~ cebieueeejCe leerve ekeej kee neslee nw jecesCe jeJeCe: Denvele nlees Jeekece&Jeee
1. DeeMeerJee&oelceke, 2. vecemkeejelceke SJeb 3. JemlegefveoxMeelceke~ jecesCe megheles, ceee peerJelesYeeJeJeee
kejCes le=leeree kee GoenjCe
63. Mejd eleenej kes Devleie&le Deeves Jeeuee JeCe& veneR nw
jece: peuesve cegKeb e#eeueeefle~
(a) Med (b) med
jece: jeJeCeb yeeCesve nleJeeved~
(c) <ed (d) jd
Gej(d) nsleewefpeme keejCe ee eeespeve mes keesF& keee& efkeee peelee nw, ee
neslee nw, GmeceW le=leeree nesleer nw; pewmeshegCesve es nefj:hegCe kes
Mejd eleenej kes Devleie&le Deeves Jeeuee jd JeCe& veneR nw, pewmesMejd
keejCe nefj efoKeeF& he[s~
eleenej Med <ed med~
DeOeevesve JemeefleDeOeeve kes eeespeve mes jnlee nw~
64. Meg Jeekee kee eeve keerefpeS~ menegeseOeevesmen kes eesie ceW DeeOeeve [DeLee&led pees eOeeve (efeee kes
(a) egJeeced DeeieLe~ (b) YeJeeved le$e ieefvle~
kelee&) kee meeLe oslee nw] ceW le=leeree nesleer nw, pewmes
(c) Jeeb Meece:~ (d) Deemeveced DeefOeefleefle~
heg$esCe men efhelee ieefle~
Gej(d)
68. DemJemLe: ceW meceeme nw
DeefOeMeer*md Leemeeb kece&Meer, mLee, leLee Deemed OeelegDeeW kes hetJe& eefo
(a) lelheg<e (b) yengJeeer nf
DeefOe Ghemeie& ueiee nes lees Fve efeeeDeeW kee DeeOeej kece& kenueelee
nw; DeLee&led efpeme mLeeve hej Fve OeelegDeeW keer efeeeSb nesleer nQ, Jen kece& (c) efieg (d) DeJeeerYeeJe
neslee nw, eLee Gej(a)
eveheer[: cegeeefMeueeheced DeefOeefMeMes Deemeveced DeefOeefleefle~ efpeme meceeme kee Gej heo eOeeve nes Deewj hetJe& heo ieewCe nes Gmes
65. <eCCeJeefle: heo mebKeeyeesOeke nw lelheg<e meceeme kenles nQ~ cegKe Yeso 1. efleere lelheg<e 2. le=leeree
(a) 60 (b) 69 lelheg<e 3. elegLeea lelheg<e 4. he_eceer lelheg<e 5. <eer lelheg<e 6.
(c) 96 (d) 76 mehleceer lelheg<e~ lelheg<e meceeme kes Yeso nQ Deve lelheg<e
Gej(c) 1. ve_ed lelheg<e meceeme, 2. eeefo lelheg<e meceeme, 3. ieefle lelheg<e
<eCCeJeefle: heo kee mebKeeyeesOeke 96 nw~ 60 kee <eef, 69 kee meceeme, 4. Gheheo lelheg<e meceeme, 5. Deuegked lelheg<e meceeme, 6.
veJe<eef (Skeesvemehleefle, Tvemehleefle, Skeevvemehleefle) Deewj 76 kee ceOeheo ueesheer lelheg<e meceeme SJeb 7. ceetj Jebmekeeefo lelheg<e
<edmehleefle nw~ meceeme Deeefo~
(12)
 ve_ed lelheg<e meceemepeye lelheg<e ceW eLece Meyo ve (ve_ed) jns (c) lelheg<e (d) DeJeeerYeeJe
Deewj otmeje meb%ee ee efJeMes<eCe jns lees Gmes en efveece efoee peelee nw~ Gej(a)
e ve Je_peve kes hetJe& De ceW Deewj mJej hetJe& Deved ceW yeoue peelee kece&Oeeje meceemepeye eLece Meyo efJeMes<eCe Deewj otmeje heo efJeMes<e,
nw~ lees Gme kece&Oeeje meceeme kees efJeMes<eCehetJe&heo kece&Oeeje kenles nQ,
ve yeeeCe: = DeyeeeCe: pewmes
ceneved eemeew keefJe: = cenekeefJe:
ve ieo&Ye: = Deieo&Ye:
ceneved eemeew osJe: = ceneosJe:
ve mJemLe: = DemJemLe: ceneve eemeew Deelcee = cenelcee
ve Deeieleced = Deveeieleced vees1. meceeveeefOekejCe lelheg<e kees kece&Oeeje meceeme kenles nQ~
69. GhemeieeX keer mebKee ceeveer ieF& nw 2. kece&Oeeje kee ner GheYeso efieg meceeme nw~

(a) 20 (b) 21 73. jecesCe yeeCesve nlees yeeueer ceW kejCe nw

(c) 24 (d) 22 (a) jece (b) yeeCe

Gej(d) (c) jece Deewj yeeCe (d) yeeueer

Gej(b)
Ghemeie&pees DeJee Oeeleg ee Oeeleg mes yeves ngS efJeMes<eCe, meb%ee Deeefo
kele=k& ejCeeesmle=leeree Devege kelee& (kece&Jeee leLee YeeJeJeee ceW kelee&
MeyoeW kes hetJe& pees[ s peeles nQ, Gvekees Ghemeie& kenles nQ~ Ghemeie& keer
Devege neslee nw) leLee kejCe keejke ceW le=leeree nesleer nw~
mebKee 22 nw Deveges kele&efj le=leeree kee GoenjCe jecesCe jeJeCe: Denvele nlees
e, heje, Dehe, mece, Deveg, DeJe, efvemed, efvejd, ogmed, ogj,d efJe, Dee*, Jeekece&Jeee jecesCe megheles, ceee peerJelesYeeJeJeee kejCes le=leeree
efve, DeefOe, Deefhe, Deefle, meg, God, DeefYe, eefle, heefj SJeb Ghe~ kee GoenjCe
jece: jeJeCeb yeeCesve nleJeeved~
70. Jeeb........men efveJemeece:eneb efje mLeeve nsleg Gheege Meyo nw
jecesCe yeeCesve nlees yeeueer ceW yeeCe kejCe nw~
(a) Deevevoeled (b) Deevevoced
(c) Deevevosve (d) Deevevome 74. Yeer$eeLee&veeb Yeensleg: met$e kee GoenjCe Jeekee nw
(a) j#e ceeb heeheeled~ (b) Je=#eeled he$eeefCe heleefvle~
Gej(c)
(c) Demeew GheeOeeeeled DeOeerles~ (d) jece: heeheeled pegieghmeles~
menegeseOeevesmen kes eesie ceW DeeOeeve [DeLee&le pees eOeeve (efeee kes Gej(a)
keee&) kee meeLe oslee nw~] ceW le=leeree nesleer nw~ Yeer$eeLee&veeb Yeensleg:efpememes [j ceeuetce nes DeLeJee efpemekes keejCe
Jeeb Deevevosve men efveJemeece: eneB efje mLeeve nsleg Deevevosve j#ee kejveer nes Gme keejke kees Deheeoeve kenles nQ, pewmes
Gheege Meyo nw~ j#e ceeb heeheeledcegPes heehe mes yeeeDees~
71. he_eie*dieced heo ceW meceeme nw 75. keCe jme kee mLeeeerYeeJe nw
(a) DeJeeerYeeJe (b) efieg (a) Glmeen (b) jefle
(c) keCee (d) Meeske
(c) v (d) kece&Oeeje
Gej(d)
Gej(a)
keCe jme kee mLeeeer YeeJe Meeske nw~ Jeerj jme kee mLeeeer YeeJe
he_eie*dieced ceW heeefCeefve kes veoerefYeMe met$e kes Devegmeej DeJeeerYeeJe Glmeen nw Deewj jefle e=ib eej jme kee mLeeeer YeeJe nw~
meceeme nw, efieg veneR~
76. kesJeue Jewefoke mebmke=le ceW eege nesves Jeeuee uekeej nw
veoerefJeMes<e SJeb meeceeve veoer Meyo kes Yeer Jeeeke Meyo kes meeLe
(a) uesd (b) efue*d
mebKee-Jeeeke Meyo kee DeJeeerYeeJe meceeme neslee nw Deewj Fmekee DeLe& (c) ueg*d (d) ue=*d
meceenej ee mecetn neslee nw, pewmeshebeeveeb ieveeb meceenej:he_eieced~ Gej(d)
Fmeer ekeej ees: ecegveees: meceenej:efecegvece~ veoerJeeeke
kesJeue Jewefoke mebmke=le Deewj Jeso ceW eege nesves Jeeuee uesd uekeej nw~
MeyoeW kes meeLe mebKee-Jeeeer Meyo kes meceeme kee GoenjCe hebeveoced
nw~ 77. Oee Oeeleg mes kelJee elee kee eesie neskej Meyo yevelee nw
(a) OeelJee (b) OeeefelJee
72. cenekeefJe: Meyo ceW eege meceeme nw (c) OeeslJee (d) efnlJee
(a) kece&Oeeje (b) yengJeeer n
f Gej(c)
(13)
 kelJee eleekej ee kejkes kes DeLe& ceW kelJee elee kee eeesie efkeee 81. e$eeW kees GeejCe-DeYeeme kejeves kes efueS efMe#eke kees meneeke-
peelee nw~ kelJee kee lJee Mes<e jnlee nw Deewj Oeeleg mes henues Ghemeie& veneR meeceeer eeesie kejveer eeefnS
nesiee lees kelJee nesiee~ ``oOeelesefn'' met$e mes `Oee' kees efn DeeosMe neskej (a) Meecehe kee (b) sheefjkee@[&j kee
`efnlJee' Meyo yevesiee~ (c) HeuewMe kee[& kee (d) jsef[ees kee
eLee Gej(b)
Deod + kelJee = peiOJee
Oee + kelJee = efnlJee e$eeW kees GeejCe-DeYeeme kejeves kes efueS efMe#eke kees meneeke
oe + kelJee = oJee meeceeer sheefjkee@[&j kee eeesie kej GeejCe DeMegefeeb otj keer pee
he"d + kelJee = heef"lJee mekeleer nQ~
ieced + kelJee = ielJee 82. mebmke=le ceW keLee (keneveer) efMe#eCe kee GsMe veneR nw
78. mesJed Oeeleg ceW Meeveed elee ueieeves hej he yevelee nw (a) e$eeW keer keuhevee Meefe kee efJekeeme kejvee~
(a) mesJeeceeve: (b) mesJeceeve: (b) e$eeW kees mebmke=le OJeefve-efJe%eeve mes heefjefele kejevee~
(c) mesJeMeeve: (d) mesJeeve: (c) e$eeW keer leke&Meefe kees efJekeefmele kejvee~
Gej(b) (d) e$eeW kee Gece eefj$e-efvecee&Ce kejvee~
Meeveed eleeDeelcevesheoer OeelegDeeW kes ued kes mLeeve hej Meeveed neslee Gej(b)
nw~ GYeeheoer OeelegDeeW kes ued kes mLeeve hej Mele= Deewj Meeveed oesveeW
mebmke=le ceW keLee (keneveer) efMe#eCe kee GsMe e$eeW kees mebmke=le OJeefve-
nesles nQ~ Meeveed kee Deeve Mes<e jnlee nw~ eLee
mesJed + Meeveed = mesJeceeve: efJe%eeve mes heefjefele kejevee veneR nw~ Deefheleg e$eeW keer keuhevee Meefe
ueYed + Meeveed = ueYeceeve: kee efJekeeme kejvee, e$eeW keer leke& Meefe kees efJekeefmele kejvee Deewj
efMe#ed + Meeveed = efMe#eceeCe: Gece eefj$e kee efvecee&Ce kejvee nw~
79. Ge eeLeefceke mlej iee-efMe#eCe kee GsMe veneR nw 83. Ge eeLeefceke mlej hej e$eeW keer hejer#ee-eCeeueer Gheege nesieer
(a) e$eeW kes Meyo YeC[ej ceW Je=ef kejvee (a) kesJeue efueefKele (b) kesJeue ceewefKeke
(b) e$eeW kes metefe YeC[ej ceW Je=ef kejvee (c) Meem$eeLe& (d) efueefKele SJeb ceewefKeke oesveeW
(c) e$eeW kees mhe SJeb Meg GeejCe ceW eefMeef#ele kejvee Gej(d)
(d) e$eeW ceW DeefYevee-keuee kee efJekeeme kejvee
Gej(d) Ge eeLeefceke mlej hej e$eeW kees hejer#ee eCeeueer efueefKele Deewj
ceewefKeke oesveeW Gheege nesieer~ hejer#ee kes efvecveefueefKele cegKele: leerve
Ge eeLeefceke mlej iee-efMe#eCe kee GsMe veneR nwe$eeW ceW DeefYevee ekeej nQ
keuee kee efJekeeme kejvee~ Deefheleg iee efMe#eCe kee GsMee$eeW kes
(i) ceewefKeke hejer#ee (Oral Examination),
Meyo YeC[ej ceW Je=ef kejvee, metefe YeC[ej ceW Je=ef kejvee, mhe
(ii) efueefKele hejer#ee (Written Examination) leLee
SJeb Meg GeejCe ceW eefMeef#ele kejvee nw~
(iii) Kegueer efkeleeye hejer#ee leLee yebo efkeleeye hejer#ee
Yee<ee kes eefle DeefYeefe peeele kejvee, cegneJejs, ueeskeesefeeeW Deeefo kes
yeejs ceW peevekeejer kes meeLe-meeLe Meg uesKeve, hejmhej mebJeeo, Yee<eCe (Open Book and Closed Book Examination)
osves, he$e efueKeves keer kegMeuelee neefmeue kej, meeceeefpeke peerJeve SJeb 84. jepee Metke kes eOeeve Deceele kee veece Lee
meYe Je megmebmke=le peerJeve peerves eesie yeveevee~ mJeeOeee keer Deeole (a) JewMecheeeve (b) kegceejheeefuele
efJekeefmele kejvee~ (c) hegC[jerke (d) eveheer[
80. henues efveece yeleekej GoenjCe efoee peelee nw Gej(b)
(a) Deeieceve efMe#eCe efJeefOe ceW (b) efveieceve efMe#eCe efJeefOe ceW
(c) JeeKeeve efJeefOe ceW (d) eMveesej efJeefOe ceW
jepee Metke kes eOeeve Deceele kee veece kegceejheeefuele Lee~
Gej(b) JewMecheeeveJewMecheeeve hetJe& pevce kee hegC[jerke nw~ Fme pevce ceW Jen
jepee leejeheer[ kes ceb$eer Megkeveeme Deewj ceveesjcee kee heg$e Deewj
efMe#eCe keer efveieceve efJeefOe Gme efJeefOe kees kenles nQ efpemeceW meeceeve mes
jepekegceej eveheer[ kee DeefYevve efce$e nw~
efJeefMe DeLeJee meeceeve efveece mes efJeefMe GoenjCe keer Deesj ye{e
peelee nw~ Fme ekeej efveieceve efJeefOe Deeieceve efJeefOe kes efyeukegue hegC[jerkehegC[jerke efoJeueeske ceW efveJeeme kejves Jeeues cenecegevf e MJeslekesleg
efJehejerle nw~ Fme efJeefOe kee eeesie kejles mecee efMe#eke yeeuekeeW kes kees osKekej Deeke= ngF& ue#ceer kee ceeveme-heg$e nw~ hegC[jerke kee efce$e
meeceves henues efkemeer meeceeve efveece kees emlegle kejlee nw~ lelheMeele keefhe_peue kee ner DeJeleej FveegOe DeMJe Lee~
Gme efveece keer melelee kees eceeefCele kejves kes efueS efJeefYevve GoenjCeeW eveheer[keeocyejer keLee kes ecegKe veeeke eveheer[ nQ~ eveheer[,
kee eeesie kejlee nw~ leejeheer[ Deewj efJeueemeJeleer kes heg$e nQ~

(14)
85. keeJeeoMe& kes jeefelee nQ 4. efJejeheJe&heeC[JeeW kee De%eeleJeeme~
(a) Yeeme (b) YeejefJe 5. GeesieheJe&ke=<Ce eje meefvOe kee eelve~
(c) Metke (d) oC[er 6. Yeer<ceheJe&Depegv& e kees ieerlee kee GheosMe, eg kee eejcYe,
Gej(d) Yeer<ce kee Deenle neskej MejMeee hej he[vee~
keeJeeoMe& kes jeefelee oC[er nQ~ Fvekeer Deve jeveeSB nQ 7. esCeheJe&DeefYeceveg Deewj esCe kee JeOe~
oMekegceejeefjleced, DeJeefvle megvojer keLee, voesefJeefele, keueeheefjso 8. keCe&heJe&keCe& kee eg Deewj JeOe~
Deewj efmevOeevekeeJe~ YeejefJe keer efkejeleepegv& eereced SJeb Megke keer 9. MeueheJe&Meue kee eg Deewj JeOe
ce=keefkeced nw~ 10. meewefhleheJe&meesles ngS heeC[JeeW kes heg$eeW kee DeMJelLeecee eje
86. Gejjeceeefjleced ceW efkeme keeue kes meceepe Deewj mebmke=efle kee JeOe~
JeCe&ve nw? 11. m$eerheJe&Meeskeekegue efm$eeeW kee efJeueehe~
(a) ceneYeejlekeeueerve (b) hegjeCekeeueerve 12. MeeefvleheJe&egefOeefj kes jepeOece& Deewj cees#e mecyevOeer mewke[eW
(c) jeceeeCekeeueerve (d) keeefueoemekeeueerve eMveeW kee Yeer<ce eje Gej~
Gej(c) 13. DevegMeemeveheJe&Oece& Deewj veerefle keer keLeeSB, Yeer<ce kee
mJeiee&jesnCe~
YeJeYetefle eje eCeerle Gejjeceeefjleced SJeb ceneJeerjeefjleced ceW eee:
14. DeeMJecesefOeke heJe&egefOeefj kee DeMJecesOe Devegeve~
jeceeeCekeeueerve meceepe Deewj mebmke=efle kee JeCe&ve efceuelee nw~ Gme
15. DeeeceJeeefmeke heJe&Oe=leje^ Deeefo kee JeeveemLe Deeece ceW
mecee kee meceepe Gvvele DeJemLee ceW Lee, Oece& efee Lee, JeCee&ece-
eJesMe~
JeJemLee eeefuele Leer~ Jesoeefo kes DeOeeve, Dem$e-Mem$eeefo-efMe#eCe
16. ceewmeue heJe&eeoJeeW kee heejmheefjke mebIe<e& mes veeMe~
leLee keueelceke eJe=efeeeW ceW pevelee keer DeefYeefe Leer~ e%e, mebmkeej,
17. ceneemLeeefveke heJe&heeC[JeeW keer efnceeuee ee$ee~
lehe Deewj oeMe&efveke efJeeejeW kes eefle Gmekeer efJeMes<e efvee Leer~
18. mJeiee&jesnCe heJe&heeC[JeeW kee mJeiee&jesnCe~
87. efvecveeefle ceW mes keewve YeJeYetefle keer jevee veneR nw?
(a) ceneJeerjeefjleced (b) vew<eOeereeefjleced
89. DeefJeceejkeced veeke kes eCeslee nQ
(a) keeefueoeme (b) eern<e&
(c) ceeueleerceeOeJeced (d) Gejjeceeefjleced
(c) Yeeme (d) Metke
Gej(b)
Gej(c)
YeJeYetefle eje eCeerle Gejjeceeefjleced keCe jme eOeeve veeke
nw~ FmeceW 7 DebkeeW ceW jeceeeCe kes Gejkeeb[ keer keLee Jee|Cele nw~ mebmke=le veekekeejeW ceW Yeeme kee veece GuuesKeveere nw~ Yeeme
ceeueleerceeOeJeced e=ib eej jme eOeeve veeke nw~ en 10 DebkeeW kee keeefueoeme kes hetJe&Jeleea nQ~ Yeeme ueewefkeke mebmke=le kes eLece
ekejCe heke nw~ FmeceW ceeueleer Deewj ceeOeJe leLee cekejvo Deewj meeefnlekeej Les~ meyemes henues 1909 F&. ceW ieCeheefle Meem$eer ves
ceoeefvlekee kes eCee Deewj heefjCee kee JeCe&ve nw~ ceneJeerjeefjleced Yeeme kes lesjn veekeeW keer Keespe keer pees Fme ekeej nQ (1)
Deewj Gejjeceeefjleced ceW YeJeYetefle ves Deheves Deehekees JeMeJeeked Deewj eefleceeveekeced, (2) DeefYe<eske, (3) hebeje$e, (4) ceOece Jeeeesie,
eefjCelee%e kene nw~ vew<eOeereeefjleced eer n<e& keer jevee nw~ (5) otleIeeslkee, (6) keCe&Yeej, (7) GYebie, (8) yeeueeefjle,
(9) eeoe, (10) DeefJeceejke, (11) eefle%eeeewievOejeeCe,
88. eerke=<Ce eje Depegv& e kees eoe ieerlee kee GheosMe, ceneYeejle kes
(12) mJehveJeemeoeced SJeb (13) otleJeeke e~
efkeme heJe& ceW GefuueefKele nw?
(a) m$eer heJe& (b) efJejed heJe& 90. oMe kegceejeW kes eefj$e kee JeCe&ve efkemeves efkeee nw?
(c) Meeefvle heJe& (d) Yeer<ce heJe& (a) Yet<eCeYe (b) oC[er
Gej(d) (c) megyevOeg (d) yeeCeYe

ceneYeejle kes ecegKe jeefelee Jeeme (JesoJeeme ee ke=<Ce wheeeve) nQ~ Gej(b)
FmeceW 18 heJeeX ceW keewjJeeW-heeC[JeeW kee Fefleneme nw~ efpemekeer ecegKe oC[er eje efJejefele oMekegceejeefjleced ceW oMe jepekegceejeW kes eefj$e
Ievee ceneYeejle eg nw~ JeCe&ve efkeee nw pees Fme ekeej nQ
18 heJeeX kee meb#eshe ceW cegKe efJe<ee en nw ceieOe osMe keer jepeOeeveer heg<hehegjer (Jele&ceeve hevee) hej jepenbme kee
1. Deeefo heJe&ev JebMe kee Fefleneme Deewj keewjJe-heeC[JeeW keer Meemeve Lee~ Gmekes 3 ceb$eer LesOece&heeue, heodceesoYeJe Deewj efmeleJecee&~
Glheefe~ 1. Oece&heeue kes leerve heg$emegcev$e, megecf e$e Deewj keeceheeue~ 2. heodceesoYeJe
2. meYeeheJe&etleeer[ e~ kes oes heg$emegegle Deewj jlveesodYeJe~ 3. efmeleJecee& kes oes heg$emegceefle
3. JeveheJe&heeC[JeeW kee JeveJeeme~ Deewj meleJecee&~
(15)
 efvecve ceW keewve Deceesefveeecee efmeuJej veeF^s efJeueeve kes meeLe
Yeeie-IV (ke) 93.
meHeso DeJe#eshe osleer nw?
efJe%eeve SJeb ieefCele (a) C2H6 (SLesve)
(c) C2H2 (Smeerefueerve)
(b) C2H4 (SefLeueerve)
(d) C3H6 (eesheerve)
91. 2 efkeee. Jeceeve kee Ske eEhe[ efekeves #eweflepe leue hej 10
Gej(c)
ceerj meskeb[1 kes eejbefYeke Jesie mes hetJe& efoMee ceW ieefleceeve nw,
eEhe[ hej 10 vetve kee Skemeceeve yeue Gej efoMee ceW keee& Smeeref ueerve (C2H2) Ske jemeeeefveke eeweif eke nw efpemekee DeCegmet$e
kejlee nw, 2 meskeb[ yeeo eEhe[ kee Debeflece Jesie nesiee C2H2 nw~ en Ske neF[^eks eeye&ve nw leLee meyemes mejue Sukeerve nw~
(a) 10 2 ceer.mes.1 hetJe& mes 45 Gej Smeerefueerve Deceesefveee efmeuJej veeF^s kes meeLe DeefYeefeee kejkes Ske
(b) 10 2 ceer.mes.1 hetJe& mes 45 oef#eCe meHeso DeJe#eshe Glhevve kejlee nw~
(c) 20 ceer.mes.1 hetJe& keer Deesj 94. 128 eece SO2 ceW ceesue keer mebKee nesieer
(d) 20 ceer.mes.1 heefMece keer (a) 1 ceesue (b) 2 ceesue
(c) 3 ceesue (d) 4 ceesue
Gej(a) Gej(b)
#eweflepe efoMee kes efueS Ske ceesue heoeLe& kee eece ceW Yeej, Gme heoeLe& kes Ske hejceeCeg/DeCeg kes
N
ceevee Debeflece Jesie = v AMU ceW Yeej keer mebKee kes yejeyej neslee nw~
F = 10N SO2 hejceeCeg kee Yeej = 128 eece
v = u + at a = 0 128
ceer./mes.
u = 10 Ske hejceeCeg kee Yeej = ceesueeW keer mebKee = SO 2 kee hejceeCeg Yeej
v=u W E
m = 2 efkeee.
128 128
v = 10m / s =
32 2 16 32 32
TOJee&Oej kes efueS
128
DeeJesie = mebJesie heefjJele&ve S
=
64
TOJeeO&ej efoMee ceW ceesueeW keer mebKee =2
yeue mecee = m (v' u)
u = 0
95. Fe (CO)5 ceW Deeejve keer Dee@kemeerkejCe mebKee nw
10 2 = 2 (v' 0)
(a) 0 (b) 2
v ' = 10m / s (c) 3 (d) 5
v' = 10 m/s
TOJee&Oej efoMee ceW Gej(a)
efkemeer lelJe keer Dee@kemeerkejCe mebKee Jen mebKee nw, pees efkemeer DeCeg
#eweflepe efoMee ceW Deeeve ceW Gme hejceeCeg hej DeeJesMeeW keer mebKee kees yeleeleer nw~ eefo
Gme DeCeg ee Deeeve mes Mes<e meYeer hejceeCegDeeW kees mebYeeefJele DeeeveeW kes

45

v = v '2 + u 2
u = 10 m/s he ceW Deueie kej efoee peeS~
= v 2 +102 ceevee Fe keer Dee@kemeerkejCe mebKee x nw~
CO
CO
= 200
x + (+ 2 2) 5 = 0 CO Fe
= 10 2 / ms efoMee hetJe& mes 45 Gej CO
CO
x = 0 Fe = 0
92. lesueeW kes neF[^espeveerkejCe ceW eege Glesjke nw
(a) Fe (b) Ni
Dele: Fe keer Dee@kemeerkejCe mebKee = 0
(c) M o (d) Pt 96. peue keer DemLeeeer ke"esjlee kes efueS keewve-mee eeweif eke GejoeF& nw?
Gej(b) (a) Mg (HCO3)2 (b) CaCl2
(c) MgSO4 (d) CaCO3
meeceevele: Demeble=hle neF[^eps eve GlesjkeeW pewmes efvekeue (Ni) ee hewuese[f ece
(Pd) keer GheefmLeefle ceW neF[^eps eve kee eesie kejles nQ Deewj meble=hle
Gej(a)
neF[^eps eve yeveeles nQ~ meble=hle neF[^eks eeye&ve eehle kejves kes efueS Demeble=hle Ssmes peue efpemeceW Keefvepe ueJeCeeW keer DeefOekelee nes leLee FmeceW
neF[^eks eeye&ve mes neF[^eps eve kee eesie, neF[^eps eveerkejCe (Hydrogena- kewefuMeece Je cewiveerefMeece kes yeeFkeeyeexves Je keeyeexves GheefmLele jnles
tion) kenueelee nw~ neF[^espeveerkejCe keer eefeee, Glesjke kes he ceW nQ, Fmekeer mejue heneeve nw efke en meeyegve kes meeLe Hesve (Peeie)
efvekeue (Ni) ee hewuesef[ece (Pd) OeelegDeeW keer GheefmLeefle ceW nesleer nw~ Glhevve veneR kejlee~
(16)
97. egcyekeere keJeebce mebKee efveOee&efjle kejleer nw 101. yeerpe jefnle HeueeW kee keesF& eeesie veneR nw
(a) ke#ekeeW keer Deeke=efle (a) veeefjeue ceW (b) ceej ceW
(b) ke#ekeeW kee DeefYeefJeveeme (c) kesuee ceW (d) Debietj ceW
(c) Ske ke#eke keer mebhetCe& Tpee& Gej(a)
(d) Ske Fueskee^ @ve kee eeCe
veeefjeue Ske ieg"ueeroej Heue (Drupe) nw efpemeceW yeenjer efuekes kes
Gej(b)
Deboj Ske meKle ieg"ueer nesleer nw efpemekes Deboj YeCt ehees<e (En-
keJeebce mebKeeSb eej ekeej keer nesleer nQ~ (i) cegKe keJeebce mebKee, dosperm) Deewj lejue YeCt ehees<e neslee nw, efpemekee Gheeesie Keeves ceW
(ii) efoiebMeer keJeebce mebKee, (iii) egcyekeere keJeebce mebKee SJeb (iv) efkeee peelee nw~ veeefjeue kes hes[ ceW keeefeke peveve veneR neslee~
eeCe keJeebce mebKee~ egcyekeere keJeebce mebKee efpemekees m mes meeceevele: ueesie ieg"ueer kees ner yeerpe mecePeles nQ~ Dele: yeerpejefnle
eoe|Mele kejles nQ pees Ghe Tpee& mlejeW kes ke#ekeeW kees eoe|Mele kejleer veeefjeue kes Heue kee keesF& DeeefLe&ke Deewj Jeevemheefleke eeesie veneR nw~
nwleLeem kee ceeve l kes ceeve hej efveYe&j kejlee nw~ efkemeer l kes efueS
m kee. + l mes ueskej l leke nesles nQ pees Metve kees Yeer meceeefnle
102. keheeme kes jsMes eehle nesles nQ
(a) Deebleefjke Heue efYeefe mes (b) yeee ouehegbpe mes
kejlee nw~ egcyekeere keJeebce mebKee pees efkemeer ke#ee ceW Debleefj#e ceW
(c) yeerpe eesue mes (d) Heue efYeefe mes
DeefYeefJeveeme keer efoMee kees efJeefvee|o kejlee nw~
Gej(c)
98. mkeJeea (jesie) efkemekes keceer kes keejCe neslee nw?
(a) efJeeefceve-D (b) efJeeefceve-K keheeme kes Heue kees Jevemheefle efJe%eeve keer ef mes kewhmetue kene peelee
(c) efJeeefceve-C (d) efJeeefceve-A nw efpemeceW oes ee oes mes DeefOeke ieYe&he$e (Carpel) nesles nQ efpemekes
Deboj yengle meejs yeerpe nesles nQ~ keheeme kes kewhmetue kee yeerpe eesue
Gej(c) leblegcee (jsMesoej) neslee nw pees efke keheeme kes veece mes peevee peelee nw~
mkeJeea (Scurvy) veeceke jesie Deenej ceW efJeeefceve meer (Ascorbic 103. jsMece-keer keer efkeme DeJemLee mes jsMece eehle neslee nw?
Acid) keer keceer mes Glhevve neslee nw~ Mejerj kes keF& keece pewmes (a) Deb[e (b) hethee
Deeejve kees DeJeMeesef<ele kejvee, keesueepesve kee efvecee&Ce kejvee efJeeefceve (c) Jeemke (d) ueeJee&
meer keer meneelee mes neslee nw~ efJeeefceve meer keer Deehete|le nceW keF& ekeej Gej(b)
kes meefypeeeW SJeb HeueeW mes nesleer nw~ hej peye Mejerj ceW Fme efJeeefceve
jsMece kes leblegDeeW kees Ske keer[ s mes eehle efkeee peelee nw~ Fve jsMeeW kees
keer keceer nesleer nw leye en mkeJeea veeceke jesie kes he ceW meeceves Deeleer
eeserve keer DeefOekelee kes keejCe FvnW eeserve lebleg Yeer kene peelee nw~
nw~ Fme yeerceejer kes nesves keer DeeMebkee Deve jesieeW mes kece nesleer nw,
jsMece kee keer[ e Menletle kes hes[eW hej heeee peelee nw efpemes yee@ecf yekeme
yegpegieeX, yeeeW Deewj Mejeye heerves Jeeues ueesieeW ceW Fme ekeej kes jesie nesves
ceesjeF& kene peelee nw~ Ske Deve epeeefle kes jsMece kes keer[ s Deeske
keer mebYeeJevee peeoe nesleer nw~
kes Je=#e hej heeS peeles nQ efpevnW SveLejehejveer kene peelee nw~ Menletle
99. FveceW mes keewve ogye&ue Decue nw? kes Je=#e hej jnves Jeeues keer[ s mes Ge keesef kee jsMece eehle neslee ndw~
(a) efmeef^ke Sefme[ (b) veeFefk^ e Sefme[ Fmeer keejCe jsMece eehle kejves kes efueS Menletle kes Je=#e hej jnves Jeeues
(c) meuHeetefjke Sefme[ (d) neF[^eskeueesefjke Sefme[ keer[ s kees heeuee peelee nw~ jsMece kee keer[ e peye hethee DeJemLee ceW
Gej(a) neslee nw leye Gmekes Mejerj keer ebefLeeeW mes Ske uemeoej heoeLe&
efmeef^ke Decue (Citric Acid) Ske ogye&ue keeye&efveke Decue nw~ veeRyet, efvekeuelee nw pees Jeeeg kes mebheke& ceW Deekej ke[e nes peelee nw Deewj
meblejs Deewj Deveske Kes HeueeW ceW efmeef^ke Decue Deewj Fmekes ueJeCe heeS KeeReves hej cenerve leej kee he ues ueslee nw~ hethee kes eejeW Deesj Fme
peeles nQ~ veeRyet kes jme ceW 6 mes 7% leke efmeef^ke Decue jnlee nw~ leej kee Ske Keesue yeve peelee nw, Fme Keesue kees keesketve kenles nQ~
Meke&je kes efkeCJeve mes Yeer efmeefk^ e Decue eehle neslee nw~ jmeeeveMeeuee 104. efhele=mLe DebkegjCe efJeMes<elee nw
ceW efmeef^ke Decue kee mebMues<eCe Yeer ngDee nw~ (a) peueere heewOeeW keer (b) cemLeueere heewOeeW keer
100. efkeme Jew%eeefveke ves peblegDeeW keer heneeve kes efueS leeefuekee (Key) (c) ceQeesJe heewOeeW keer (d) Peeef[
eeW keer
efJekeefmele efkeee Lee? Gej(c)
(a) ieesLes (b) keetefJeej efhele=mLe DebkegjCe (Vivipary Germination) mleveOeeefjeeW (peeveJejeW
(c) pee@ve js (d) efLeeesesmj ceW) leLee ceQeesJe heewOeeW keer efJeMes<elee nw~
Gej(c)
105. HIV cegKele: mebeefcele kejlee nw
eefme efyeefMe Jew%eeefveke pee@ve js (John Ray) ves peblegDeeW keer heneeve (a) meeFese@efkemeke T-efuecHeesmeeFdme
kes efueS leeefuekee (Key) efJekeefmele keer Leer~ (b) meneeke efuecHeesmeeFdme
(17)
 (c) efkeuej efuecHeesmeeFdme eje keeyeexneF[^s (Carbohydrates) kee efvecee&Ce kejles nQ SJeb
(d) keesefMekee ceOemLe T-efuecHeesmeeFdme Dee@kemeerpeve (O2) kees DeeOeeve jevee (By product) kes he ceW
Gej(*) yeenj efvekeeueles nQ
ueefmekee keeseMf ekeeSb (Lymphocyte) Ske ekeej keer MJesle je keeseMf ekee ekeeMe C H O 6H O 6O
6CO 2 12H 2O
nQ pees efJeefYevve ekeej kes jesieeCegDeeW mes Mejerj keer megj#ee kejleer nQ~ es oes heCen&efjce
6 12 6 2 2

ekeej keer nesleer nQ~ T-efuecHeesmeeF Deewj B-efuecHeesmeeF~ cegKele: Se 6CO2 + 6H2O + 6H2O C6H12O6 + 6H2O + 6O2
DeeF& Jeer efJe<eeCeg kes mebeceCe mes eeooeMle efuecHeesmeeFdme (CD + T
Lymphocytes) mebeefcele nesleer nQ~ UPTET-efomeyej, 2016 kes 109. efMe#eCe keewMeueeW kes SkeerkejCe kee DeLe& nw
mebMeeseOf ele Gej-he$eke ceW Fme eMve kee Gej efJekeuhe (a) efoee ieee nw~ (a) Ske hee" ceW meYeer efMe#eCe keewMeueeW kee eeesie kejvee~

106. [eGve eEme[^ecs e neslee nw (b) Ske hee" ceW Gheege efMe#eCe keewMeueeW kee eeve kejvee~
(a) FkekeermeJeW iegCemet$e keer Skemet$elee (c) Ske hee" ceW DeefOeke meneeke efMe#eCe meeceeer kee eeesie kejvee~
(b) FkekeermeJeW iegCemet$e keer ef$emet$elee (d) Ghejese keesF& veneR~
(c) heg<e ceW Ske Deefleefje iegCemet$e Gej(b)
(d) efm$eeeW ceW Ske Deefleefje iegCemet$e
Gej(b) JeemleJe ceW efMe#eCe keewMeueeW eje efMe#eke kes JeJenej eoe|Mele kejles
[eGve eEme[^esce Ske DevegJebefMeke efJekeej nw pees, efke ieYe&mLe efMeMeg kes nQ~ efMe#eke keer meYeer efeeeSb efJeeee|LeeeW kes DeefOeiece keer Deesj keWefle
iegCemet$e (Chromosome) keer mebKee ceW Ske Deefleefje iegCe met$e keer jnleer nQ~ efMe#eke keer Fve efeeeDeeW ceW keYeer JeeKeeve osvee, keYeer
GheefmLeefle kes keejCe neslee nw~ peye Deb[ keesefMekee ee MegeeCeg keesefMekee GoenjCe emlegle kejvee, keYeer efJeefMe MeyoeW keer JeeKee kejvee
kes efvecee&Ce kes mecee 21JeW iegCemet$e keer Ske Deefleefje eefleefueefhe kee leLee keYeer ke#ee ceW keg kejkes efoKeevee Deeefo meefcceefuele neslee nw~
efvecee&Ce nes peelee nw, lees GmeceW 23 kes mLeeve hej 24 iegCemet$e nesles nQ~ efMe#eCe eefeee ceW eege nesves Jeeueer Fme ekeej keer meYeer efeeeSb ner
meeceeve Deb[s ee MegeeCeg kes meeLe Fme Demeceeve mebKee Jeeues MegeeCeg
efMe#eCe keewMeue kenueeleer nQ~
ee Deb[s kes meefcceueve kes heMeele YeCt e (EMBRYO) ceW iegCemet$eeW keer
mebKee 47 nes peeleer nw Deewj 21JeW iegCemet$e keer ef$emet$elee (Trismoy 110. keewve-mee mlej YeeJeelkeke he#e kee veneR nw?
21) nes peeleer nw, efpemekes HeuemJehe [eGve eEme[^esce mes emle efMeMeg (a) enCe kejvee (b) mebie"ve
kee pevce neslee nw~ (c) cetue-mLeeve (d) efJeMues<eCe
107. efvecve ceW mes efkeme heewOes kes jbOe efove ceW yebo Deewj jele ceW Kegueles nQ? Gej(d)
(a) Jeejefueueer (b) kewkeme
(c) meeFkeme (d) Deee|ke[ yuetce leLee Gmekes meneesefieeeW esLeJeesnue Deewj ceefjee ves YeeJeelceke
Gej(b) he#e kes Mewef#eke GsMeeW kees heebe JeieeX ceW efJeYeeefpele efkeee nw, pees
kewkeme (Cactus) meheg<heke JevemheefleeeW kee Ske peerJe Jew%eeefveke kegue efvecveefueefKele nQ
nw pees Deheves ceess, Hetues ngS leveeW ceW heeveer yeesjkej Meg<ke Je (a) DeeenCe ee Oeeve osvee, (b) Devege f eee, (c) Deekeueve,
jsefiemleeveer heefjefmLeefleeeW ceW peerefJele Deewj Deheves keebeW mes Yejs ngS he (d) mebie"ve, (e) cetueeW kee eefj$eerkejCe ee efJeMes<eerkejCe~
kes efueS peevee peelee nw Fmekeer ueieYeie 127 JebMeeW ceW mebieef"le 1750 efJeMues<eCe %eeveelceke he#e kes Debleie&le Deelee nw~ Fmekees : JeieeX ceW
peeefleeeb %eele nQ~ (kewkeme Ske Ssmee heewOee nw) efpemekes jbOe efove ceW efJeYeeefpele efkeee ieee nw~
yebo leLee jele ceW Kegueles nQ~ keeeWefke efove ceW Fmekees heeveer (Meg<ke Jeeeg)
keer keceer nesleer nw keeeWefke Jeneb hej lespe Oethe kes keejCe Jeeeg ceW heeveer 111. hee"-eespevee ceW meyemes henues keee efveOee&efjle efkeee peelee nw?
keer cee$ee yengle ner kece nesleer nw efpemekes keejCe Jen Dehevee Yeespeve (a) GsMe (b) eCeeueer
veneR yevee heeles nQ~ (c) hee"-Jemleg (d) ie=n-keee&
108. ekeeMe-mebMues<eCe keer efeee kees efkeme meceerkejCe eje oMee&les nQ? Gej(a)
(a) CO2 + H2O CH2 O + O2
(b) 6CO2 + 12H2O C6 H12O6 + 6O2 + 6 H2O
efkemeer hee"-eespevee keer MegDeele kejves mes henues efMe#eke Gme hee" kees
(c) 6CO2 + 6H2O C6H12O6 + 6O2 he{eves kee GsMe keee nw Gmekees efveOee&efjle kejlee nw, leye Deheveer
(d) C6H12O6 + 6O2 6CO2 + 6H2O hee"-eespevee keer emlegefle kejlee nw~
Gej(b)
112. eke=efle kes efueS efJe%eeve keer ceevelee nw
ekeeMe-mebMues<eCe (Photosynthesis) Jen efeee nw efpemeceW heewOeeW kes (a) mebYeeJevee (b) JeemleefJekelee
njs Yeeie mete& mes ekeeMe keer Tpee& kees enCe kej Jeeeg mes ueer ieF& (c) Debleefjce (d) DeefveMee
keeye&ve [eFDee@kemeeF[ (CO2) leLee ce=oe mes Meesef<ele peue (H2O)
Gej(b)
(18)
 JeJeefmLele (Systematised Organised) %eeve ner efJe%eeve kenueelee 1 63 2

nw~ Yeewefleke Meem$e, jmeeeve Meem$e Je Jevemheefle Meem$e Fleeefo R 6

efJe%eeve kes Debleie&le jKes peeles nQ efpeveceW mes nj Ske eke=efle kes Ske-Ske 1 11

efJeefMe efJeYeeie kee JeJeefmLele DeOeeve kejlee nw~ Fmemes efJeMJe kees R 6

yesnlej {bie mes peeveves ceW ceoo efceueleer nw, es efJe%eeve eke=efle-efJe%eeve 11 R = 6 1
kenueeles nQ~ 6 1 6
R= Deesce
11 11
113. me=peveelceke e$eeW keer efJeMes<eleeSb nQ
(a) Jeweeefjke ueeeruesheve kee DeYeeJe 116. efkemeer iewme ceW OJeefve keer eeue v leLee iewme kes hejce leehe T ceW
(b) efpe%eemeg mebyebOe nw
(c) mecemeeDeeW mes DeveefYe%e (d) yegef kee DeYeeJe (a) v T (b) v T
Gej(b) 1 1
(c) v (d) v
me=peveelceke e$eeW keer efJeMes<eleeSb efvecve nQ T T
1. me=peveelceke yeeuekeeW ceW ceewefuekelee kes oMe&ve nesles nQ~ Gej(b)
2. mJeleb$e efveCe&e uesves keer #ecelee nesleer nw~
efkemeer iewme ceW OJeefve keer eeue iewme kes hejce leehe kes Jeie&cetue kes
3. efpe%eemee keer eyeuelee heeF& peeleer nw~
Devegeceevegheeleer nesleer nw~ Fme ekeej OJeefve keer eeue v leLee iewme kes
4. Jele&ceeve heefjefmLeefle mes Deeies peeveves keer #ecelee heeF& peeleer
nw Fleeefo~ hejce leehe T ceW v T DeLeJee v T kee mebyebOe nesiee~
114. efvekeee kes leehe ceW heefjJele&ve 50 C nw~ kesefuJeve mkesue hej leehe 117. hetCe& Deebleefjke hejeJele&ve mebYeJe nw, peye ekeeMe euelee nw
ceW heefjJele&ve nw (a) Jeeeg mes peue ceW (b) Jeeeg mes keebe ceW
(a) 50 K (b) 323 K (c) peue mes keebe ceW (d) keebe mes peue ceW
(c) 122 K (d) 70 K Gej(d)
Gej(a)
hetCe& Deebleefjke hejeJele&ve (Total Internal Reflection) Ske ekeeMeere
mesefumeeme ef[eer hewceevee hej ceeheke 0C mes 100C leke Debefkele heefjIevee nw efpemeceW ekeeMe keer efkejCe efkemeer ceeOece kes leue hej Ssmes
neslee nw leLee kesefuJeve hewceevee hej 273.15 K mes 373.15 K leke keesCe hej Deeheeflele nesleer nw efke Gmekee hejeJele&ve Gmeer ceeOece ceW nes
Debefkele neslee nw~ peye mesefumeeme hewceevee hej 50C kee heefjJele&ve peelee nw~ Fmekes efueS DeeJeMeke Mele& nw efke ekeeMe keer efkejCe DeefOeke
(Change) kejles nQ lees kesefuJeve hej Yeer 50 K kee heefjJele&ve nesiee
DeheJele&veebke kes ceeOece mes kece DeheJele&veebke kes ceeOece ceW eJesMe kejW
keeeWefke oesveeW hewceevee hej 100 kee Deblej neslee nw~
(DeLee&le meIeve ceeOece mes efJejue ceeOece ceW eJesMe kejW) leLee Deeheleve
115. leerve leej efpevekee eeflejesOe eceMe: 1 Deesce, 2 Deesce Deewj 3 Deesce keesCe kee ceeve eebelf eke keesCe mes DeefOeke nes~
nQ, meceeblej ece ceW pees[s ieS nQ~ yeves heefjheLe kee legue eeflejesOe ekeeMeere leblegDeeW kee keee& hetCe& Deebleefjke heefjJele&ve kes efmeeble hej
nw ner DeeOeeefjle nw~
6 11
(a) Deesce (b) Deesce 118. m Jeceeve kes Ske keCe kee mebJesie p nw~ Fmekeer ieeflepe Tpee&
11 6
1 nesieer
(c) 6 Deesce (d) Deesce
6 (a) mp (b) p 2 m
Gej(a) (c) p 2/m (d) p2/2m

meceeblej heefjheLe kes legue eeflejesOe keer ieCevee kejves kee meceerkejCe Gej(d)
1 1 1 1 1
......... 2
R R1 R 2 R 3 ieeflepe Tpee& = mv
2
.....(i)

peneb R legue eeflejesOe Deewj R1, R2, R3.........MeeKeeDeeW kee eeflejesOe mebJesie (p) = mv .....(ii)
nw, leye meceerkejCe (i) Deewj (ii) mes
1 1 1 1
1
R 1 2 3 K.E. = mv v
2

(19)
 1
1 m 1 2 1
1/6 1/6
= .p.v = 1
2 m 2 23 8
1 mv 1
1 6
p 1/ 3 1/ 6
=
2 m leLee 1 1
3 32 9
1 pp
= 1
1/ 6 1/ 6
2 m mhe nw 1
8 9
p2
K.E. 1
1/ 3 1/ 3

2m ee 1
2 3
119. eeflejesOe e Jeeues efkemeer eeflejesOeke leej kes efmejeW kee efJeYeJeeblej
122. 12 es#eCe Deejesner ece ceW mepeekej jKes ieS nQ~ "W Deewj meeleJeW
efveele jKeves hej leej ceW Glhevve T<cee Devegeceevegheeleer nesieer
1
es#eCe kee ceeve eceMe: 14 Deewj 15 nw~ mecemle 12 es#eCe keer
(a) e (b) ceeefOekee nesieer
e
1 (a) 29 (b) 14.5
(c) (d) e2
e (c) 15 (d) FveceW mes keesF& veneR
Gej(c) Gej(b)
efJeegle Oeeje kes eJeen mes eeflejesOe leej ceW T<cee Glhevve nesleer nw, es#eCeeW keer mebKee = 12 (mece nw)
eefo efkemeer leej kes efmejeW hej efJeYeJeeblej v1 GmeceW eJeeefnle Oeeje I
n
leLee leej kee eeflejesOe e nes, lees 10 meskeb[ ceW Glhevve T<cee Jeeb heo + n +1 Jeeb heo
2 2
ceeefOekee =
v V 2
H = V I 10 petue H = v. .10 I
e R (met$emece heoeW kes efueS)
2 "Ws heo kee ceeve + meeleJeWs heo kee ceeve
H 10v H 1 { 10, v efveele nw} =
e e 2
14 15 29
120. uee@efpeke efe eoe|Mele kejlee nw = 14.5
2 2
A 123. Gve Jeiee&keej eFume keer vetvelece mebKee %eele keerefpeS pees efke
Y
B 15 ceer. 17 mesceer. uebyes Deewj 9 ceer. 2 mesceer. eew[ eF& Jeeues kecejs
(a) AND ejke (b) OR ejke keer HeMe& ceW ueieeF& peeveer nw~
(c) NOT ejke (d) NAND ejke (a) 902 (b) 800
Gej(a) (c) 814 (d) FveceW mes keesF& veneR
Gej(c)
A
Y eleske Jeiee&keej eFume keer DeefOekelece uebyeeF& = 1517 mesceer. leLee
B
902 mesceer. kee ce.me.
en uee@efpeke efe AND ejke (AND 902)1517(1
Gate) kees eoe|Mele kejlee nw~ Fme ekeej A B Y 902
kes ies kees Y = A.B mes efvekeeuee peelee 0 0 0 615) 902 (1
615
nw~ 0 1 0 287 615 2
DeLee&le A SJeb B kes Fveheg kees meejCeer 1 0 0 574
ceW eoe|Mele efkeee ieee nw~ 1 1 1 41 287 7
287

121. efvecveebefkele ceW mes keewve-mee keLeve mele nw?
Fme ekeej 41 mesceer. keer Ske Jeiee&keej eFdume nesieer~
1
1/ 2 1/ 3
(a) 1 1
1/ 2 1/ 3

(b) 1 Dele: DeYeer eFumeeW keer mebKee

2 3 2 3
=
kecejs kee #e$seHeue
1 1
1/ 2 1/ 3
(c) (d) FveceW mes keesF& veneR Ske Jeieek&eej eFume kee #es$eHeue
2 3 1517 902
814
Gej(a) 41 41

(20)
124. Ske ceesj yees, efpemekeer Meeble peue ceW eeue 15 efkeceer./Ieb. nw, efleere efJeefOeFme lejn kes eMveeW kees efJekeuhe ceeOece mes Deemeeveer mes
Oeeje kes efJehejerle 36 efkeueesceerj peeves Deewj MegDeele mLeeve hej
Jeeheme Deeves ceW 5 Iebe kee mecee ueielee nw~ Oeeje kee eJeen nue efkeee pee mekelee nw~ osKeW
(eeue) %eele keerefpeS~ efJekeuhe (i) mes
(a) 5 efkeceer./Ieb. (b) 10 efkeceer./Ieb. 3+5=8
(c) %eele veneR kej mekeles (d) 3 efkeceer./Ieb. 1 1 53 8
leLee
Gej(d) 3 5 15 15

ceevee Oeeje kee eJeen = x efkeceer./Iebe pees eMve kees mebleg kejlee nw~ Dele: ener DeYeer nesiee~
leye Oeeje keer efoMee ceW ceesj yees keer eeue = (15 + x ) efkeceer./Ieb. 126. efkevneR oes mebKeeDeeW kee Devegheele 5 : 6 nw Deewj Gvekee H.C.F.
leLee Oeeje kes efJehejerle efoMee ceW ceesj yees keer eeue
12 nw~ Fve mebKeeDeeW kee LCM nw
= (15 x) efkeceer./Iebe
(a) 60 (b) 72
eMveevegmeej,
(c) 180 (d) 360
36 36
=5 Gej(d)
(15 x) (15 x)
1 1 ceevee oesveeW mebKeeSb 5x SJeb 6x nQ~
36 =5
(15 x) (15 x )
Fvekee ce.me.he. = x
15 x 15 x 5 x = 12 (keeeWefke ce.me.he. 12 nw)
=
(15 x) (15 x) 36
oesveeW mebKeeSb neWieer = 5x SJeb 6x
30 36 = 5 [225 x2]
= 5 12 SJeb 6 12
5x2 = 1125 1080
= 60 SJeb 72
45
x2 = 9 Dele: mebKee 60 SJeb 72 kee ue.me.he.
5
2 60,72
x = 3
2 30,36
Dele: Oeeje eJeen keer ieefle 3 efkeceer./Iebe nw~ 2 15,18
3 15,9
125. oes eeke=efleke mebKeeDeeW kee eesie 8 nw~ Gve mebKeeDeeW kees %eele
3 5,3
8
keerefpeS peyeefke Gvekes JegleceeW kee eesie 15 nw~ 5 5,1
1,1
(a) 3, 5 (b) 6, 2
(c) 4, 4 (d) FveceW mes keesF& veneR ue.me.he. = 2 2 2 3 3 5 360
Gej(a) 1
1 1 3 4
ceevee oesveeW eeke=efleke mebKeeSb eceMe: x SJeb y nQ~ 127. 3 3 kee ceeve nw
58 + 27

eMveevegmeej x + y = 8 .....(i)
1 1 8 (a) 5 (b) 5 2
leLee
x y 15 (c) 5 3 (d) 5 4
x y 8

Gej(a)
......(ii)
xy 15 1 1
1 1 3 4 1 3 4
meceer. ceW meceer. mes jKeves hej 58 3 + 27 3 5
(23 ) 3 (33 ) 3
1
(ii) (i) x+y=8




8

8
xy 15
1

52 3 4
3
xy = 15

DeLee&le oesveeW mebKeeDeeW kee iegCeveHeue 15 nesiee~ 1
eeveer x = 3, ee 5 (keeeWefke oesveeW mebKeeDeeW kee eesie 8 nw) 55 4
3

leLee y = 5, ee 3 1
4
Dele: mebKeeSb 3, 5 ee 5, 3 neWieer~ 5 4
5

(21)
128. hes^esue keer keercele 25% keer oj mes ye{ peeleer nw~ hes^esue hej Kee&
ye[s Je=eekeej heeke& kee #es$eHeue = oesveeW ess Je=eekeej heeke& kes
ve ye{s, Fmekes efueS ee$ee ceW keewleer kejveer he[sieer
(a) 25% (b) 20% #es$eHeueeW kee eesie
(c) 18% (d) 15% R2 = (8)2 + (6)2
Gej(b) R2 = (64 + 36)
R R= 100 10 ceerj
ee$ee ceW keewleer eefleMele = 100 %
100 R
Dele: ye[s Je=eekeej heeke& kee De&Jeeme 10 ceerj nesiee~
25
= 100 % 131. efkemeer Ieve kee efkeveeje r mesceer. nw~ eefo FmeceW mes mebYeeefJele ye[e
100 25
mes ye[e uebye Je=eere Mebkeg keee peelee nw~ leye Mebkeg kee Deeeleve
25
= 100 % 20% (mesceer.3 ceW) nw
125
1 3 1 3
129. meceeblej elegYegp& e ABCD kes efJekeCe& AC Deewj BD Ske-otmejs (a)
6
r (b)
12
r
kees eEyeog O hej keeles nQ~ eefo DAC = 32, AOB =
1 3 2 3
70, leye DBC kee ceeve nw (c) r (d) r
3 3
(a) 24 (b) 86
(c) 38 (d) 32
Gej(b)
Gej(c)
D C
O
r

32 70
A r
B
2
%eele nw DAC = 32 leLee AOB = 70
r mesceer.
BCO = DAC = 32 (Skeeblej keesCe)
leLee BOC = 180 AOB r
Mebkeg keer ef$epee =
2
mesceer.
= 180 70
= 110 Mebkeg keer DeefOekelece TbeeF& Ieve keer Yegpee kes yejeyej nesieer
BOC ceW 1

Mebkeg kee Deeeleve =
3
(ef$epee)2 TbeeF&
DBC = (BOC + BCO)
DBC = 180 (BOC + BCO)
1 r
2

OBC = 180 (110 + 32) = .r (TbeeF& = r)

3 2
= 180 142 38
1 3
Dele: OBC = DBC 38 = r
12
130. Ske Je=eekeej heeke& yeveeves kee emleeJe efkeee peelee nw efpemekee
#es$eHeue eceMe: 16 ceer. Deewj 12 ceer. Jeeme kes oes Je=eekeej heeke& 132. eefo 1350 kees 14 mes Yeeie efoee peeS, lees Mes<eHeue nw
kes #es$eHeueeW kes eesie kes yejeyej nw~ veS heeke& kee De&Jeeme nesiee (a) 13 (b) 12
(a) 10 m (b) 15 m
(c) 1 (d) 1
(c) 20 m (d) 24 m
Gej(c)
Gej(a)
1350 = 134 16 + 132
16
16 ceerj Jeeues Je=eekeej heeke& keer ef$epee = 8 ceerj
Deye 132 kees 14 mes Yeeie osves hej eehle Mes<eHeue ner DeYeer nesiee
2
12 132 169
12 ceerj Jeeues Je=eekeej heeke& keer ef$epee = 6 ceerj = 12 YeeieHeue leLee 1 Mes<eHeue
2 14 14
ceevee ye[s Je=eekeej heeke& kee De&Jeeme (ef$epee) R ceerj nw Dele: DeYeer Mes<eHeue 1 nesiee~

(22)
 1 74 40 102
133. eefo x=3+ 8 nes, lees x3 +
x3
kee ceeve nw S= 108
2
(a) 216 (b) 198
ef$eYegpe ABC kee #es$eHeue (A) = s (s a)(s b)(s c)
(c) 192 (d) 261
= 108(108 74)(108 42) (108 102)
Gej(b)
= 108 34 68 6
%eele nw x=3+ 8
= 4 27 2 17 17 4 2 3
1 1
A = 4 2 17 9
x 3 8

1 3 8 3 8

= 72 17 1224 Jeie& mesceer.
= meceeblej elegYeg&pe kee #es$eHeue
3 8 3 8 98 =2 A
= 2 1224 2448 Jeie& mesceer.

1
x
3 8 136. eefo Ske meceyengYegpe kee eleske yeefn<keesCe 18 nw, lees yengYegpe kes

3 YegpeeDeeW keer mebKee nw

x 1 3 8 3 8
3

x (a) 10 (b) 15
(c) 20 (d) 30
1 1 1
x 3 3.x. x 6
3 3

x x
x Gej(c)
(a + b)3 = a 3 + b3 + 3ab (a + b) ceevee meceyengYegpe ceW YegpeeDeeW keer mebKee n nw~
1 360
x3 3 3 8 3 8 216 n= 20
x3 18
1
x 3 3 216 18 198 137. eEyeog ( 7, 2) keer y-De#e mes otjer nw
x
(a) 9 FkeeF& (b) 51 FkeeF&
134. x2 + 3 2 x + 4 kes iegCeveKeb[ nQ
(c) 7 FkeeF& (d) 2 FkeeF&
(a) x 2 2 x 2 (b) x 2 2 x 2 Gej(c)
(c) x 2 2 ( x 2) (d) x 2 2 x 2 efe$e mes mhe nw efke eEyeog A keer
Gej(b)
y-De#e mes otjer = 7 FkeeF&
x2 3 2x 4 x2 2 2x 2x 4 Y

x x2 2 2 x2 2

x2 2 x 2
X
7
o X'

135. meceeblej elegYegp& e keer oes mebueive YegpeeSb 74 mesceer. Deewj 40 mesceer. 7 2
A (7, 2)
nQ~ eefo Fmekes efJekeCeeX ceW Ske efJekeCe& 102 mesceer. nes, lees
Y'
meceeblej elegYegp& e kee #es$eHeue nw
(a) 618 Jeie& mesceer. (b) 1224 Jeie& mesceer. 138. Ske "esme yesueve kee mebhetCe& he= #es$eHeue 462 Jeie& mesceer. nw~ eefo
(c) 2448 Jeie& mesceer. (d) 1242 Jeie& mesceer. Fmekee Jee he= #es$eHeue, mebhetCe& he= #es$eHeue kee Ske-efleneF&
Gej(c) nes, lees yesueve kee Deeeleve nesiee
efe$e mes (a) 639 Ieve mesceer. (b) 539 Ieve mesceer.

ABC ceW (c) 439 Ieve mesceer. (d) 600 Ieve mesceer.
D C
Gej(b)
r.
escee 40
40 mesceer. 2m ceevee "esme yesueve keer ef$epee r leLee TbeeF& h nw~
AB + BC + AC 10
S=
2
Deeeleve (v) = r2h
A 74 mesceer. B P Jeehe= kee #es. = 2rh

(23)
 mebhetCe& Jeehe= kee #es. = 2rh + 2r2 yesueve kee Deeeleve (v) = r2h
eMveevegmeej 22 7 7
4 ( h = 4
=
7 4 4
mesceer.)
1
2rh = 2r 2rh
2

3 77
38.5 Ieve mesceer.
2
2rh 2r 2
2rh =
3 3 140. jsKeeDeeW x + 2y 3 = 0 Deewj 2x + 4y + 11 = 0 kes eeHe
4rh 2r 2 (a) Ske-otmejs kees keeles nQ~ (b) Ske-otmejs kes mebheeleer nQ~
=
3 3 (c) Ske-otmejs kes meceeblej nQ~ (d) Ske-otmejs kes uebyeJeled nQ~
r Gej(c)
h= ....(i)
2
oer ngF& jsKeeDeeW kes meceer. efvecve nQ
leLee 2r2 + 2rh = 462
x kee iegCeekbe 1
r x + 2y 3 = 0 m1 = ....(i)
2r + 2r . 462
2 y kee iegCeekbe 2
2
2 1
3r2 = 462 ee r2 = 154 Deewj 2x + 4y + 11 = 0 m2 = .....(ii)
4 2

ee r2 =
154 7
= 7 7
peneb SJeb m2 oer ngF& jsKeeDeeW keer eJeCelee nw~
m1
22 m1 = m2 (meceer. (i) SJeb meceer. (ii) mes)
r=7 Dele: jsKeeSb Ske-otmejs kes meceeblej neWieer~
Deeeleve (v) = r2h 141. je^ere hee"eeee& keer hejsKee 2005 kes Devegmeej, ieefCele kee
22 7 Devegece nw
= 77 {meceer. (i) mes}
7 2 (a) Yee<ee mes henues
v = 11 7 7 539 Ieve mesceer. (b) Yee<ee kes yeeo
(c) efJe%eeve kes yeeo
139. 11 mesceer. 4 mesceer., Ske Deeeleekeej heshej kes gke[s kees (d) meeceeefpeke efJe%eeve kes yeeo
cees[kej efyevee oesnjeJe kes Ske yesueve TbeeF& 4 mesceer. kee yeveeee Gej(b)
peelee nw, yesueve kee Deeeleve nesiee je^ere hee"eeee& keer hejsKee-2005 ceW efJeeeueeer efMe#ee kes eejbeYf eke
(a) 37.5 Ieve mesceer. (b) 38.5 Ieve mesceer. Je<eeX ceW ceele=Yee<ee ceW efMe#eCe hej yeue efoee ieee nw~
(c) 35.8 Ieve mesceer. (d) 28.5 Ieve mesceer. ceele=Yee<eeDeesb kees heefjYeeef<ele kejles ngS kene ieee nw efke`Fmekes
Debleie&le Iej keer Yee<eeDeeW, ye[s kegveyes keer Yee<ee, Deeme-he[esme keer
Gej(b)
Yee<ee Fleeefo Dee peeleer nw, efpevnW yees mJeeYeeefJeke he mes Deheves Iej
ceevee yesueve keer ef$epee r nw~ Deewj meceepe kes JeeleeJejCe mes enCe kej uesles nQ~'
Fme ekeej mes hee"eeee& keer hejsKee-2005 kes Devegmeej, ieefCele kee
D C Devegece Yee<ee kes yeeo nw~
h=4 mesceer. 142. ieefCele efMe#eCe ceW Deeieceve efJeefOe eje nce Deeies ye{les nQ
4 mesceer.
(a) met#ce mes mLetue keer Deesj
(b) meeceeve mes efJeefMe keer Deesj
A 11 mesceer. B A
o r (c) %eele mes De%eele keer Deesj
(d) De%eele mes %eele keer Deesj
mhe nw yesueve kes DeeOeej Je=e kee heefjceehe nesiee = 11 mesceer. Gej(c)
2r = 11 ieefCele efMe#eCe ceW Deeieceve efJeefOe ceW %eele mes De%eele keer Deesj leLee
11 11 mejue mes peefue keer Deesj euekej cetle& GoenjCeeW eje yeeuekeeW mes
r= =
2 2 22 meeceeve efveece efvekeueJeeSb peeles nQ~ Fmemes Jes meefee leLee emevve
7 jnles nQ~ %eeveepe&veke nsleg Gvekeer efe efvejblej yeveer jnleer nw SJeb
7 11 7 GveceW jeveelceke efebleve, DeelceefJeMJeeme Deeefo Deveske iegCe efJekeefmele
r= = mesceer.
44 4 nesles nQ~
(24)
143. efkemeer Deemevve keesCeeW kes egice ceW (i) Meer<e&eEyeog ncesMee GYeeefve 145. Ske heeea ceW 10 heg<e nQ~ eefo eleske FmeceW otmejs mes kesJeue Ske
neslee nw~ (ii) Ske Yegpee ncesMee GYeeefve nesleer nw~ (iii) Jes yeej neLe efceueelee nw, lees neLe efceueeves keer kegue mebKee nw
YegpeeSb pees GYeeefve veneR nQ, ncesMee efJehejerle efkejCeW nesleer nQ~ (a) 105 (b) 55

leye (c) 45 (d) FveceW mes keesF& veneR

(a) (ii) Demele nw~ (b) (iii) Demele nw~ Gej(c)
(c) (i), (ii) leLee (iii) meYeer mele nQ~ n(n 1)
neLe efceueeves keer kegue mebKee =
(d) (i) Demele nw, hejbleg (ii) leLee (iii) mele nQ~ 2

Gej(c) (peneb n = JeefeeeW keer mebKee)

10(10 1)
efe$e mes mhe nw efke eEyeog O leLee Yegpee OC GYeeefve leLee =
2
Yegpee OA leLee OB Ske otmejs mes efJehejerle nQ~ C = 5 9 45

146. Ske Iees[e 30 ceerj uebyeer jmmeer eje Ketb s mes yebOee nw~ peye
y
A
x Iees[e jmmeer kees kemeer ngF& jKeles ngS Je=eekeej heLe hej Ietcelee nw
B
O Deewj keW hej 105 kee keesCe yevelee nw, lees %eele keerefpeS efke
Fme ekeej leerveeW keLeve (i, ii SJeb iii) mele nQ~ Iees[s ves eejbefYeke efmLeefle mes efkeleveer otjer lee keer~
vees UPTET-efomebyej 2016 kes mebMeesefOele Gej-he$eke ceW Fme eMve (a) 55 ceer. (b) 5.5 ceer.
kee Gej efJekeuhe (b) efoee ieee nw~ (c) 155 ceer. (d) 25 ceer.
144. eefo meceyeeng ef$eYegpe kee #es$eHeue a leLee Fmekeer TbeeF& b Gej(a)
b2
nes, leye a
nw A
105
1 1
(a) (b) O
3 3 30 ceer.

(c) 3 (d) 3
Gej(d)
ceevee Iees[ e Je=eekeej heLe hej eEyeog O mes eEyeog A leke keer otjer lee
meceyeeng ef$eYegpe kee #es$eHeue =a leLee TbeeF& =b kejlee nw~
3
2 Je=eekeej heLe keer kegue otjer DeLee&le heefjefOe = 2r
meceyeeng ef$eYegpe kee #es$eHeue (a) = (Yepgee )
4 22 1320
= 2 30 ceerj
1 7 7
ef$eYegpe kee #es$eHeue =
2
(DeeOeej) (TbeeF&)
1320
Je=eekeej heLe DeLee&le 360 keer kegue otjer = ceerj
1 3 7

2
Yegpee TbeeF& = (Yegpee)2
4 Je=eekeej heLe hej Iees[s eje lee otjer DeLee&le 105
( meceyeeng ceW DeeOeej = Yegpee )
= 1320 105 55 ceerj
3 7 360
TbeeF& (b) = Yegpee
2
147. Ske Jeefe Deewj Gmekeer helveer oes efje mLeeveeW kes mee#eelkeej ceW
3
2
Yepgee 1
2 Deeles nQ~ heefle kes egves peeves keer eeefekelee leLee Gmekeer helveer
b
2
7
a 3 1
Yegpee 2 kes egves peeves keer eeefekelee nw~ FveceW mes efkemeer Ske kes egves
4 5
3.Yegpee 2 peeves keer eeefekelee keee nesieer?
3
3.Yepgee 2 1 2
(a) (b)
7 7

(25)
 2 1
(c) (d) 9 4 5 45 2 2 5
5 5
Gej(b) 2
(2) 2 5 22 5
A= heefle kes egves peeves keer Ievee
2
B= helveer kes egves peeves keer Ievee 2 5
1 1
leye P (A) =
7
leLee P (B) =
5
2 5
1 6 Fmeer ekeej 94 5 2 5
P (A) 1
7 7
5 5
1 4
P (B) 1
5 5 94 5 94 5 2 5 2 5
DeYeer eeefekelee = P [(A and not B) or (B and Not A)]
5
= P (A and B) or (Band A)
2 5 2 5

= P (A and B) P (Band A)
5 1
=
= P (A).P (B) P (B).P (A) 2 5 2

1 4 1 6 150. Ske Jeefe oes efkeleeyeW . 410 ceW Kejerolee nw Deewj oesveeW
= 7 5 5 7
efkeleeyeeW kees meceeve cetue hej yeselee nw~ Ske mes Gmes 15% kee
4 6 ueeYe leLee otmejs mes 10% keer neefve nesleer nw~ oesveeW efkeleeyeeW kee
=
35 35 ee cetue nw
(a) . 110, . 260 (b) . 120, . 290
10 2
= (c) . 180, . 230 (d) FveceW mes keesF& veneR
35 7
Gej(c)
n +3 n +1
5 - 65 ceevee Ske efkeleeye kee ee cetue x . lees otmejer efkeleeye kee ee-
148. nw
9 5n - 2 2 5n
cetue nesiee = (410 x) .
(a) 91 (b) 19
15% ueeYe hej efJeee cetue = x 115 23 x .
(c) 10 (d) 1 100 20
Gej(b) 90
leLee 10% neefve hej efJeee-cetue = (410 x)
100
n 3
n 3 6 5n 1 5 5 6 5
1
9x
= 369 .
9 5n 2 2 5n 5n 9 22 10

125 30 eMveevegmeej

94 23 x 9x
369
95 20 10
19
5 9 x 23x
369
10 20
5
149.
9+4 5 94 5
yejeyej nw 8 x 23 x
369
20
1 1 41 x = 369 20
(a) (b)
2 3
x = 9 20 180 .
1 1
(c)
5
(d) Dele: eLece efkeleeye kee ee cetue = 180 .
4
Gej(a) leLee otmejer efkeleeye kee ee cetue = 410 180 230 .

(26)
 YeeieIV (Ke) (c) uee@[& keeve&Jeeefueme 1786 F&.1793 F&. leke
uee@[& Jesuespeueer F&.1805 F&. leke
meeceeefpeke DeOeeve SJeb Deve efJe<ee 94.
(d) 1798

Yeejle kes efvecve ceW mes efkeme jepe ceW megob jJeve heeS peeles nQ?
91. megyebOeg, IeKehe&j, #eheCeeke, Jeerjmesve Fve meYeer ceW keee meceevelee Leer? (a) ceneje^ (b) iegpejele
(a) en meYeer iegpejele kes Meemeke Les~
(c) Gej eosMe (d) he. yebieeue
(b) en meYeer yeew Oece& kes eeejke Les~
Gej(d)
(c) en meYeer ebieghle efJeeceeefole kes ojyeej ceW Les~
(d) en meYeer pewve Oece& kes eeejke Les~
megbojJeve Yeejle kes heefMece yebieeue jepe kes oef#eCeer Yeeie ceW iebiee
Gej(c) veoer kes [sue #es$e ceW efmLele Ske je^ere Geeve, yeeIe mebjef#ele #es$e
SJeb yeeeesmHeerej efj]peJe& #es$e nw~ en #es$e ceQeesJe kes Ieves pebieueeW mes
megyebOeg, IeKehe&j, #eheCeeke SJeb Jeerjmesve es meYeer evieghle efJeeceeefole efIeje ngDee nw~ eneb ye[er leeoeo ceW megbojer hes[ efceueles nQ efpemekes
II kes ojyeej ceW Les~ FveceW mes IeKehe&j SJeb #eheCeeke ebieghle-II kes
keejCe Fmes megbojJeve kene peelee nw~ 1984 ceW Fmes je^ere Geeve
veewjlveeW ceW Meeefceue Les~ Deve veew jlveeW ceW Meeefceue Leskeeefueoeme, yeveeee ieee peyeefke 1997 ceW Fmes etvesmkees eje efJeMJe Oejesnj kee
Decejefmebn, OeveJeblejer, Jejefe, yesleeue Ye, Jejenefceefnj leLee Mebkeg~ opee& efoee ieee~
92. efvecveefueefKele ceW mes keewve-mee mener megcesefuele nw? 95. efvecve ceW mes efkeme veoer hej nerjekegb[ yengGsMeere heefjeespevee kee
A. eewmee kee eg 1. 1540 F&.
efvecee&Ce ngDee nw?
B. IeeIeje kee eg 2. 1539 F&.
(a) ceneveoer (b) ebyeue
C. kevveewpe kee eg 3. 1576 F&.
(c) meleuepe (d) ecegvee
D. nuoerIeeer kee eg 4. 1529 F&.
Gej(a)
A B C D
(a) 4 3 2 1
nerjekegb[ yeebOe Deesef[Mee jepe ceW ceneveoer hej yeveeF& ieF& cenlJeekeeb#eer
(b) 1 4 2 3
heefjeespevee nw~ en mebYeuehegj mes 15 efkeceer. otj ueieYeie 61 ceer.
(c) 2 4 1 3
(200 Heer) Tbee SJeb 4801 ceer. (cegKe yeebOe keer uebyeeF&) uebyee efJeMJe
(d) 2 1 4 3
kee meyemes uebyee yeebOe nw~ Fme yeebOe mes ueieYeie 10 ueeKe nskes ej #es$e
Gej(c) ceW eEmeeeF& Yeer keer pee jner nw~

IeeIeje kee eg yeeyej leLee DeHeieeveeW kes yeere 1529 F&. ceW ngDee, 96. efvecve ceW mes keewve-mee efJeMJe kee meyemes ye[e G<Ce cemLeue nw?
(a) keeueenejer cemLeue (b) Deekeecee cemLeue
efpemeceW yeeyej efJepeeer ngDee~ eewmee kee eg 1539 F&. kees ngceeetb SJeb
(c) meneje cemLeue (d) Leej cemLeue
MesjMeen metjer kes yeere ngDee Lee, FmeceW MesjMeen metjer efJepeeer ngDee Lee~
efyeueeece ee kevveewpe kee eg 1540 F&. ceW MesjMeen Deewj ngceeetb kes Gej(c)
yeere ngDee, efpemeceW MesjMeen efJepeeer ngDee~ nuoerIeeer kee eg cenejeCee meneje cemLeue efJeMJe kee meyemes ye[e iewj OegJeere (Non-polar)
eleehe leLee Dekeyej keer mesvee kes yeere 1576 F&. ceW ngDee Lee~ Dekeyej cemLeue nw~ Gejer Deeerkee ceW efmLele Fme Meg<ke cemLeue kee
keer mesvee Fme eg ceW efJepeeer jner~ #es$eHeue ueieYeie 3500000 Jeie& ceerue nw~
93. efvecveefueefKele kees keeueeceevegmeej JeJeefmLele kejW 97. efvecveebefkele cenemeeiejere OeejeDeeW ceW efkemekee he[esmeer le hej iece&
1. Jee@jvs e nsefmbime 2. keueeFJe eYeeJe he[lee nw?
3. uee@[& keeve&Jeeefueme 4. uee@[& Jesuespeueer (a) DeeseeefmeDees (b) kesveejerpe
(a) 4, 3, 2, 1 (b) 1, 2, 3, 4 (c) yeepeerue (d) yeWiegSuee
(c) 3, 1, 4, 2 (d) 2, 1, 3, 4 Gej(c)
Gej(d)
yeepeerue Oeeje kee he[esmeer le hej iece& eYeeJe he[lee nw keeeWefke
efyeefMe ieJeve&jeW kee mener keeueece Fme ekeej nw yeepeerue Oeeje yeepeerue le kes hetJeea Yeeie hej Gej mes oef#eCe eJeeefnle
(a) jeye& keueeFJe 1757-60 F&. leLee 1765-67 F&. nesves Jeeueer iece& peueOeeje nw~ DeeseesefmeDees, kesveejerpe SJeb yeWiegSuee "b[er
(b) Jee@jvs e nsefmbime 1772 F&. 1785 F&. leke peueOeejeSb nQ~

(27)
98. [^ekeWmeyeie& heJe&le efvecve ceW mes keneb efmLele nw? efJeYeMb e Ieeer kee efJekeeme leye neslee nw peye oes YeMb e jsKeeDeeW kes yeere kee
(a) eerve (b) efmJedpejueQ[
eeveer mlebYe veeres keer Deesj Oebme peelee nw~ efJeYeMb e Ieeer (Rift vally)
(c) oef#eCe Deeerkee (d) eeruebkee
uebyeer, mebkejer SJeb ienjer nesleer nw~ Decesejf kee kes kewefueHeesev| eee efmLele ce=leke
Gej(c) Ieeer (Death Vally) Yeer Ske efjHe Ieeer kee GoenjCe nw~
[^ekeWmeyeie& heJe&le (Drakensberg Mountain) oef#eCe Deeerkee kee
103. ebenCe efvecveefueefKele ceW mes keye he[lee nw?
meJeexe heJe&le nw~ Fmekeer TbeeF& 3,482 ceerj nw leLee Fmekee efJemleej
(a) hetCe&ceemeer (b) DeceeJeme
oef#eCe Deeerkee SJeb uesmeesLees oes osMeeW ceW nw~
(c) eLece elegLe& (d) le=leere elegLe&
99. efvecveefueefKele eneW ceW Jen keewve-mee nw, efpemekee keesF& Gheen veneR Gej(a)
nw?
ebenCe meowJe hetCe&ceemeer (Full Moon) kes efove neslee nw~ peye mete&
(a) he=LJeer (b) cebieue
SJeb ebcee kes yeere he=LJeer Dee peeleer nw, lees mete& kee ekeeMe ebcee hej
(c) ye=nmheefle (d) yegOe
veneR he[lee nw~ etbefke eneW Je GheeneW kee Dehevee keesF& ekeeMe veneR nw,
Gej(d)
es kesJeue mete& kes ekeeMe mes ekeeefMele nesles nQ~ Dele: ebcee hej mete&
yegOe (Mercury) en kee keesF& Gheen veneR nw~ meewjceb[ue ceW kesJeue kee ekeeMe ve he[ves kes keejCe ner ebenCe neslee nw~ ebenCe kee
oes en yegOe Deewj Mege kes keesF& %eele Gheen veneR nQ~ Deve eneW kes ekeej Deewj Gmekeer uebyeeF& ebcee keer meehesef#eke efmLeefleeeW Je Gmekes
Gheen Fme ekeej nQ ke#eere he#e hej efveYe&j kejleer nw~
he=LJeer-1 cebieue-2
ye=nmheefle-67 Meefve-62 104. mebege je^ mebIe keer mLeehevee keye ngF&?
(a) 24 Dekeyt ej, 1945 (b) 25 Dekeyt ej, 1945
DeCe (etjsveme)-27 JeCe (veshetve)-14
(c) 26 Dekeyt ej, 1945 (d) 25 Dekeyt ej, 1948
100. efmeueJeemee jepeOeeveer nw
Gej(a)
(a) ue#eerhe keer (b) oeoje SJeb veeiej nJesueer keer
(c) oceve SJeb oerJe keer (d) DeCeeeue eosMe keer mebege je^ mebIe keer mLeehevee 24 Dekeyt ej, 1945 kees ngF&~ mebege
Gej(b) je^ mebIe kes mebmLeeheke meome osMeeW keer mebKee 51 Leer~ Jele&ceeve ceW
Fmekes meome osMeeW keer mebKee 193 nw~ Fmekee cegKeeuee vetee@ke&
efmeueJeemee mebIe-Meeefmele eosMe oeoje SJeb veeiej nJesueer keer jepeOeeveer
Menj ceW efmLele nw~
nw~ oeoje veeiej nJesueer kes oes #es$e nQThejer erheere Yeeie oeoje
leLee Mes<e Yeeie veeiej nJesueer~ efmeueJeemee veeiej nJesueer #es$e ceW ner 105. eece hebeeele kee meome yeveves kes efueS vetvelece Deeeg meercee keee
efmLele nw~ Fme keW Meeefmele eosMe kes oesveeW #es$e iegpejele SJeb nw?
ceneje^ keer meercee hej efmLele nQ~ (a) 18 Je<e& (b) 21 Je<e&
(c) 25 Je<e& (d) 30 Je<e&
101. efvecve ceW mes keewve-meer Yeejle ceW keheeme keer Kesleer kes efueS DeeoMe& nw?
(a) peuees{ efceer (b) ueeue efceer
Gej(b)
(c) keeueer efceer (d) uewsjeF efceer Yeejleere mebefJeOeeve kes Devegmeej, eece hebeeele kee meome yeveves kes
Gej(c) efueS vetvelece Deeeg meercee 21 Je<e& nesveer eeefnS~ %eeleJe nes efke 73JeW
keheeme keer Kesleer kes efueS keeueer efceer (Black Soil) meJee&eOf eke Gheege mebefJeOeeve mebMeesOeve eje eece hebeeele kees mebJewOeeefveke ceevelee eoeve
nesleer nw~ Dele: Fmes keeueer keheemeer efceer Yeer kene peelee nw~ Yeejle ceW keer ieF& Leer~
keeueer efceer iegpejele, ceneje^, ceOe eosMe kes heefMeceer #es$e, Deese[f Mee 106. Yeejle ceW Gelece veeeeuee ves mebefJeOeeve kes yegefveeeoer {ebes kee
kes oef#eCeer #es$e, kevee&ke kes Gejer efpeuee, DeebOe eosMe kes oef#eCeer SJeb efmeeble efoee
mecegleere #es$e ceW heeF& peeleer nw~ (a) kesMeJeevebo Yeejleer kes ceeceues ceW

102. efvecve mLeueeke=efleeeW ceW mes efkemekee efvecee&Ce YeMb eve eje neslee nw? (b) Mebkejer emeeo kes ceeceues ceW

(a) $eke efMeuee (b) efncees{ (c) meppeve eEmen kes ceeceues ceW
(c) efJeYebMe-Ieeer (d) [esueeFve (d) ieesuekeveeLe kes ceeceues ceW
Gej(c) Gej(a)
(28)
 kesMeJeevebo Yeejleer yeveece kesjue jepe ceeceues (1975) ceW Gelece (c) Yetieesue (d) Fefleneme
veeeeuee keer 13 meomeere mebefJeOeeve heer" ves mebefJeOeeve kes cetue {ebes Gej(a)
kee efmeeble eefleheeefole efkeee Lee~ Fme efveCe&e ceW eeefhe mebefJeOeeve GeeeLeefceke mlej hej (Upper Primary Level) meeceeefpeke DeOeeve
mebMeesOeve keer mebmeo keer Meefe kees mJeerkeej efkeee ieee Lee hejbleg en #es$e kes Debleie&le Fefleneme, Yetieesue, jepeveerefleMeem$e SJeb DeLe&Meem$e kees
Yeer kene ieee efke Devegso 368 mebmeo kees mebefJeOeeve keer cetue mebjevee meefcceefuele efkeee peelee nw~ oMe&veMeem$e keer ieCevee meeceeefpeke DeOeeve
ee meebes-{ebes ceW heefjJele&ve keer Meefe eoeve veneR kejlee nw~ kes Debleie&le veneR efkeee peelee nw~
107. Yeejleere mebeJf eOeeve leoLe& veeeeOeerMeeW keer efveegef e keer JeJemLee 111. efvecveefueefKele ceW keewve-mee JeeKeeve efJeefOe kee iegCe veneR nw?
kejlee nw (a) mecee Je Meefe keer yeele nesleer nw~
(a) Ge veeeeuee ceW (b) efpeuee SJeb me$e veeeeuee ceW (b) leke& SJeb eEeleve Meefe kee efJekeeme neslee nw~
(c) mebmeo ceW (d) meJeexe veeeeuee ceW (c) hee"de-Jemleg kees DeefOeke mhe efkeee pee mekelee nw~
Gej(d) (d) efJeeee|LeeeW ceW mJeeOeee keer Deeole he[leer nw~

mebefJeOeeve kes Devegso 127 (1) kes Devegmeej, eefo efkemeer mecee Gej(d)
meJeexe veeeeuee kes me$e kees Deeeesefpele kejves ee eeuet jKeves kes JeeKeeve efJeefOe Ske efMe#eCe heefle nw, peneb eefMe#eke eeLeefceke
efueS Gme veeeeuee kes veeeeOeerMeeW keer ieCehete|le heee&hle ve nes lees peevekeejer oelee kes he ceW keee& kejlee nw~ en efJeefOe Deheveer megefJeOee
Yeejle kee cegKe veeeeOeerMe Ge veeeeuee kes veeeeOeerMeeW mes Deewj Ske yeej ceW Ske ye[s mecetn kes efueS metevee kes eoeve kejves kes
meJeexe veeeeuee ceW leoLe& veeeeOeerMeeW keer efveegefe kejlee nw~ Jen keejCe kee@uespe keer ke#eeDeeW ceW Deece nw~ Fmekes Debleie&le
Ssmee je^heefle keer hetJe& menceefle SJeb mebyebefOele Ge veeeeuee kes cegKe 1. mecee Je Meefe keer yeele nesleer nw~
veeeeOeerMe kes hejeceMe& kes yeeo kejlee nw~ leoLe& veeeeOeerMeeW keer 2. leke& SJeb eEeleve Meefe kee efJekeeme neslee nw~
efveegefe mebyebOeer eeJeOeeve kesJeue meJeexe veeeeuee kes meboYe& ceW nw, 3. hee"de-Jemleg kees DeefOeke mhe efkeee pee mekelee nw~
Deve veeeeueeeW kes efueS veneR nw~ UPTET efomebyej, 2016 kes hejbleg Fme efJeefOe mes efJeeee|LeeeW ceW mJeeOeee keer Deeole he[leer nw, en
mebMeesefOele Gej-he$eke ceW Fme eMve kee Gej (a) efoee ieee nw~ ele#e Fme efJeefOe kee iegCe veneR nw~
108. en keewve efveefMele kejlee nw efke keesF& efJeOeseke Oeve efJeOeseke nw 112. efMe#eke kees Meecehe hej efueKeles mecee efkeleves DebMe kes keesCe hej
DeLeJee veneR? Ke[e neskej efueKevee eeefnS?
(a) Yeejle kee je^heefle (b) Yeejle kee efJee ceb$eer (a) 55 (b) 65
(c) jepe meYee kee meYeeheefle (c) 45 (d) 35
(d) ueeske meYee kee mheerkej Gej(c)
Gej(d)
efMe#eke kees Meecehe hej efueKeles mecee Meecehe kes Ske efkeveejs
keesF& efJeOeseke Oeve efJeOeseke nw ee veneR Fmekee efJeefveMee mebefJeOeeve kes 45 kes keesCe hej Ke[e neskej efueKevee eeefnS~
Devegso 110 (3) kes Devegmeej, ueeske meYee DeOe#e eje efkeee peelee
113. meeceeefpeke DeOeeve efMe#eCe kee GsMe nw
nw Deewj Gmekee efJeefveMee Debeflece neslee nw~
(a) meebmke=efleke efJejemele kee efJekeeme kejvee~
109. efMe#ee kees ef-OegJeere efkemeves kene nw? (b) je^ere Skelee Deewj Deblejje^ere mecePe efJekeefmele kejvee~
(a) S[cme (b) eesyesue (c) Des veeieefjke nesvee~
(c) [er.Jeer. (d) Dees.yeer. efmceLe (d) Gheeg&e meYeer~
Gej(a) Gej(d)
S[cme kes Devegmeej, efMe#ee Ske ef-OegJeere eefeee nw efpemeceW Ske meeceeefpeke DeOeeve efMe#eCe kee GsMe
JeefelJe otmejs JeefelJe kes efJekeeme nsleg keee& kejlee nw~ en eefeee 1. meebmke=efleke efJejemele kee efJekeeme kejvee~
ve kesJeue meesle nesleer nw Deefheleg peeveyetPekej nesleer nw~ 2. je^ere Skelee Deewj Deblejje^ere mecePe efJekeefmele kejvee~

110. Ge-eeLeefceke mlej hej keewve-mee efJe<ee meeceeefpeke DeOeeve ceW 3. Des veeieefjke nesvee Deeefo nQ~

meefcceefuele veneR nw? 114. efvecveefueefKele ceW mes keewve-mee Oece& ef$ejlve ceW efJeMJeeme kejlee nw?
(a) oMe&veMeem$e (b) jepeveerefleMeem$e (a) yeew Oece& (b) Jew<CeJe Oece&

(29)
 (c) MewJe Oece& (d) pewve Oece& Yetoeve Deeboesueve efJeveesyee YeeJes eje Je<e& 1951 ceW eueeee ieee Lee~ 18
Gej(d) Deewue, 1951 kees Yetecf e kee henuee oeve lesuebieevee #es$e ceW efceuee Lee~
pewve Oece& kes ueesie `ef$ejlve' ceW efJeMJeeme kejles nQ~ pewve Oece& ceW leerve 120. efvecve ceW mes keewve keekeesjer keeb[ mes mebyebeOf ele veneR nw?
jlve, efpemes jlve$ee Yeer kenles nQ, FvnW meceke oMe&ve, meceke %eeve (a) Yeiele eEmen (b) DeMeHeekeGuuee Keeb
SJeb meceke eefj$e kenles nQ~
(c) jeceemeeo efyeefmceue (d) jepeW ueeefn[ er
115. ceeueleerceeOeJe veeceke veeke keer jevee efkemeves keer Leer? Gej(a)
(a) Yeeme (b) keeefueoeme
keekeesjer keer Ievee 9 Deiemle, 1925 ceW Ieer Leer~ eEnogmleeve
(c) YeJeYetefle (d) yeeCeYe
efjheefyuekeve SmeesefmeSMeve kes ome meomeeW ves Fme hetjer Ievee kees
Gej(c)
Debpeece efoee Lee~ FmeceW Meeefceue ecegKe meomejepeWveeLe ueeefn[ er,
`ceeueleerceeOeJe'YeJeYetefle keer jevee nw~ en 10 DebkeeW kee ekejCe nw hebef[le jeceemeeo efyeefmceue, DeMeHeekeGuuee Keeb, jesMeve ueeue Deeefo
efpemeceW ceeueleer SJeb ceeOeJe keer keuhevee emetle escekeLee nw~ Fvekeer Deve Les, efpevekees Heebmeer oer ieF& Leer~ peyeefke ebMesKej Deepeeo Hejej nes
veekeceneJeerjeefjleced SJeb Gejjeceeefjleced nw~ ieS Les~
116. efouueer ceW peblej-ceblej kee efvecee&Ce efkemeves kejJeeee Lee? 121. mJeeceer nefjoeme mebieerle meccesueve eefle Je<e& neslee nw
(a) keere|le eEmen ves (b) Depeerleceue ves
(a) cegyb eF& (b) Dece=lemej
(c) efJepeeeEmen ves (d) peeeEmen II ves
(c) Deeieje (d) peesOehegj
Gej(d) Gej(a)
efouueer efmLele peblej-ceblej Ske Keieesueere JesOeMeeuee nw efpemekee efvecee&Ce
mJeeceer nefjoeme mebieerle meccesueve eefle Je<e& cegyb eF& (ceneje^) ceW Deeeesepf ele
cenejepee peeeEmen-II ves 1724 F&. ceW kejJeeee Lee~ en Fceejle
neslee nw~
eeeerve Yeejle keer Jew%eeefveke Gvveefle keer efcemeeue nw~
122. leevemesve ojyeejer ieeeke Les
117. Jevee&keetuej esme Ske keye heeefjle ngDee?
(a) ngceeetb (b) yeneogj Meen peHej
(a) 1878 (b) 1880
(c) Dekeyej (d) Deewjib epesye
(c) 1885 (d) 1888
Gej(a) Gej(c)

Jevee&keetuej esme Ske JeeFmejee efueve kes keee&keeue ceW Je<e& 1878 ceW leevemesve Dekeyej kes ojyeej kes eefme mebieerle%e Les~ Jen Dekeyej kes
heeme ngDee Lee~ Fme Ske kees ueieeves kee GsMe Yeejleere Yee<eeDeeW ceW veJejlveeW ceW mes Ske Les~ Dekeyej kes ojyeej ceW Deeves mes henues leevemesve
ekeeefMele nesves Jeeues meYeer meceeeejhe$eeW hej efveeb$eCe ueieevee Lee jerJee kes jepee jeceeb kes ojyeej ceW Les~ Dekeyej ves leevemesve kees
leLee en Ske Debespeer ceW ekeeefMele nesves Jeeues meceeeej-he$eeW hej veneR keb"eYejCeJeeCeerefJeueeme keer GheeefOe eoeve keer Leer~
ueieeee ieee Lee~ 123. peeosJe efkeme ebLe kes jeefelee nQ?
118. Yeejleere je^ere keebesme kes eLece DeOe#e Les (a) jeie lejbefieCeer (b) mJejcesue-keueeefveefOe
(a) S.Dees. etce (b) [yuet.meer. yevepeea (c) ieerle ieeseEJeo (d) oe keewlegke
(c) megjWveeLe yevepeea (d) cenelcee ieebOeer Gej(c)
Gej(b) peeosJe 1200 F&mJeer kes Deemeheeme mebmke=le kes cenekeefJe Les, efpevneWves
Yeejleere je^ere keebesme keer mLeehevee 1885 F&. ceW S.Dees. etce eje ieerleieeseEJeo SJeb jeflecebpejer keer jevee keer~
keer ieF& Leer~ Fmekee henuee DeefOeJesMeve 28 efomebyej, 1885 kees yebyeF& 124. heefjes#e neslee nw
efmLele ieeskegueoeme lespeheeue mebmke=le efJeeeuee ceW Deeeesefpele efkeee (a) heue keer ienjeF& (b) efe$e keer TbeeF&
ieee~ efpemeceW 72 eefleefveefOeeeW ves Yeeie efueee leLee Fmekeer DeOe#elee
(c) efe$e keer uebyeeF& (d) efe$e keer ieesueeF&
JeescesMe eb yevepeea ves keer Leer~
Gej(a)
119. Yetoeve Deeboesueve efkemeves eejbYe efkeee?
heefjes#e neslee nwheue keer ienjeF&~
(a) peeekeeMe veejeeCe (b) efJeveesyee YeeJes
(c) pes.yeer. ke=heueeveer (d) vejmeer cesnlee 125. Depeblee kes efe$e efkeme Oece& mes mebyebeOf ele nQ?
Gej(b) (a) pewve (b) meveeleve

(30)
 (c) yeew (d) F&meeF& 131. cekekee kee pevce mLeeve nw
Gej(c) (a) Yeejle (b) eerve
Depeblee iegHeeSb, ceneje^ ceW efmLele nQ~ en efleere Meleeyoer F&.het. keer (c) Decesefjkee (d) me
nQ~ eneb yeew Oece& mes mebyebefOele efe$eCe SJeb efMeuhekeejer kes Glke= Gej(c)
vecetves efceueles nQ~
cekekee kee pevce mLeeve Decesefjkee nw~ cekekee ceW meJee&efOeke keeyeexneF[^s
126. heeme-heeme jsKeeSb KeeRekej eee-ekeeMe kes eYeeJe kees oMee&vee heeee peelee nw, FmeceW efJeeefceve B (yeer) Deewj C (meer) Yeer heeee
kenueelee nw peelee nw~
(a) mHetcewes (b) SeEeie
(c) nweEeie (d) esjemkeetjes
132. eceeefCele yeerpe kes Lewues hej ueies wie kee jbie neslee nw
Gej(c) (a) veeruee (b) meHeso
(c) ueeue (d) heeruee
heeme-heeme meceeveeblej jsKee KeeRe kej eee-ekeeMe kes eYeeJe kees
Gej(a)
oMee&vee nweEeie (Hatching) kenueelee nw~
127. ceOegyeveer ueeskekeuee Mewueer efkeme jepe mes mebyebeOf ele nw? eceeefCele yeerpe kes Lewues hej ueies wie kee jbie veeruee neslee nw~ o
(a) efyenej (b) GejeKeb[ Smeesemf eSMeve Dee@He Dee@eHf eefmeeue meer[ mebe| efHekesMeve SpeWmeer (AOSCA)
(c) ceOe eosMe (d) Gej eosMe eje yeerpeeW kees eej ecegKe JeieeX ceW yeebe nw
Gej(a) 1. Nucleus Seeds
2. Breeder Seeds
ceOegyeveer ueeskekeuee efyenej kes ceOegyeveer efpeues mes mebyebefOele nw~ Fme
ueeskekeuee ceW ke=<Ce keer ueerueeDeeW kees efeef$ele efkeee ieee nw~ 3. Foundation Seeds
4. Certified Seeds
128. Oeeve kee Kewje jesie efkeme lelJe keer keceer mes neslee nw?
efpemeceW yeer[j meer[ kee wie megvenje heeruee jbie kee neslee nw~
(a) veeF^espeve (b) ueesne
(c) eEpeke (d) heeseMe
HeeGb[sMeve meer[ kee wie meHeso (White) jbie kee neslee nw~
Gej(c) 133. Deesuejerkeuej Meyo kee mebyebOe nw
Oeeve kee Kewje jesie eEpeke keer keceer mes neslee nw~ Fme jesie mes emle (a) meypeer efJe%eeve mes (b) heg<he efJe%eeve mes
heewOeeW ceW heefeeeb heerues jbie keer nes peeleer nQ SJeb heewOes ess jn peeles nQ~ (c) Hemeue efJe%eeve mes (d) Heue efJe%eeve mes

129. Deeuet nw Gej(a)

(a) pe[ (b) levee eceeefCele yeerpe JeJemeeefeke he mes Kesleer kes efueS keece Deeves Jeeues
(c) heg<he (d) heeer yeerpe keer Debeflece DeJemLee nw~ `Deesuejerkeuej Geeve efJe%eeve keer Jen
Gej(b) MeeKee efpemekes Debleie&le Meekeeslheeove Jeeueer HemeueeW kee DeOeeve efkeee
Deeuet levee nw~ Fmekee Godiece mLeeve oef#eCe Decesefjkee (hes) nw~ Deeuet peelee nw, en Meekeeslheeove ee meypeer efJe%eeve kenueelee nw~
kes Glheeove ceW Yeejle kee leermeje mLeeve nw~ henuee-eerve SJeb otmeje GuuesKeveere nw efke meefypeeeW kes Glheeove keer ef mes Yeejle kee efJeMJe
me nw~ ceW 10.6% Glheeove kes meeLe eerve kes yeeo otmeje mLeeve nw~
130. KejerHe keer Hemeue nw 134. HeueeW kees hekeeves ceW Gheeesie efkeee peeves Jeeuee jmeeeve nw
(a) iesnbt (b) Oeeve
(a) ceerLesve (b) SefLeueerve
(c) Deeuet (d) evee
(c) meuHeetefjke Decue (d) iuetkeespe
Gej(b)
Gej(b)
KejerHe keer Hemeue Oeeve nw~ KejerHe keer Hemeue yeesles mecee DeefOeke
leeheceeve SJeb Dee&lee keer DeeJeMekelee nesleer nw~ Gej Yeejle ceW Fme HeueeW kees hekeeves ceW Gheeesie efkeee peeves Jeeuee jmeeeve SefLeueerve nw~
Hemeue kees petve-pegueeF& ceW yeesee peelee nw leLee Dekeyt ej-veJebyej ceen SefLeueerve Ske iewmeere keeye&efveke eewefieke nw, en ogefveee ceW meyemes
ceW keeF& nesleer nw~ cegKe KejerHe Hemeue nQOeeve, cekekee, pJeej, JeeefCeefpeke Glheeove keeye&evf eke eeweif eke nw, efpemekee eeesie keF& Deeweeseif eke
yeepeje, cetib e, ievvee Deeefo~ DevegeeesieeW ceW efkeee peelee nw~

(31)
 cenlJehetCe& leLe Deesuebefheke Kesue Deblejje^ere mlej hej Deeeesefpele nesves Jeeueer yeng-Kesue
Heue Glheeove mes mebyebefOele DeOeeve Heue efJe%eeve (Pomol- eefleeesefielee nw~ en Deesuebefheke Kesueketo eefleeesefielee 776 B.C. ceW
ogy) kene peelee nw~ etveeefveeeW eje Deesuebheme heJe&le hej ngDee kejlee Lee~ 1500 Je<eeX yeeo
mebmeej ceW meJee&efOeke Heue Glheeove eerve ceW neslee nw~ eebme kes yewjve keesyeef&ve kes eelveeW mes hegve: Deesuebefheke Kesue-keto
Yeejle Heue Glheeove kee 12.2% Yeeie Glheeefole kej eefleeesefielee 1896 ceW Meg ngF&~ Deesuebefheke kee DeeoMe& Jeekee nwDeewj
lespe, Deewj Tbee Deewj yeueMeeueer~
efJeMJe ceW efleere mLeeve jKelee nw~
ceneje^ jepe Heue Glheeove ceW eLece mLeeve hej nw~ 139. efKeueeef[ eeW ceW [eseEheie hejer#eCe efkeee peelee nw
(a) je eje (b) cet$e eje
135. hehewve kee eesle nw (c) je SJeb cet$e eje (d) Gheeg&e ceW mes keesF& veneR
(a) Deece (b) yesue Gej(c)
(c) heheerlee (d) kesuee eefleyebefOele oJeeDeeW kee mesJeve pees Kesue ceW efKeuee[er kes eoMe&ve kees
Gej(c) eYeeefJele kejW [eseEheie kenueeleer nw~ efKeueeef[ eeW ceW [eseEheie hejer#eCe
je SJeb cet$e eje efkeee peelee nw~ [eshe sm keer Deblejje^ere
hehewve kee eesle heheerlee (Papaya) nw efpemekee Jew%eeefveke veece Carica
mebmLee Jee[e (WADA) nw, efpemekee cegKeeuee kevee[e kee cee@efv^eue
Papaya nw, en Ske iegCekeejer Heue nw~ en heerues jbie kee Heue
Menj nw~
efJeeefceve A Deewj B kes iegCeeW mes Yejhetj nw~ 100 eece heheerles ceW 1 mes
140. esCeeeee& hegjmkeej efkemekees efoee peelee nw?
2 eece eeserve, 98 kewueesjer, 70 Mg Deeejve leLee jsMes Yeer Yejhetj
(a) efKeuee[er (b) keese
cee$ee ceW nesles nQ~ (c) efMe#eke (d) Jew%eeefveke
136. ueereer Heue kee keewve-mee Yeeie Keeee peelee nw? Gej(b)
(a) Heue-efYeefe (b) ceOe Heue-efYeefe esCeeeee& hegjmkeej keer MegDeele Je<e& 1985 ceW keer ieF& Leer~ en
(c) ceebmeue Sefjue (d) Deble: Heue-efYeefe hegjmkeej Gve efJeKeele keeseeW kees efoee peelee nw efpevneWves efKeueeef[ eeW
Gej(c) Deewj erceeW kee meHeueleehetJe&ke eefMe#eCe efkeee nes Deewj GvnW Deblejje^er e
eefleeesefieleeDeeW ceW Glke= heefjCeece eehle kejves ceW meceLe& yeveeee nes~
ueereer G<CekeefyebOeere Heue nw, efpemekee cetue efveJeeme eerve nw~ en Fme hegjmkeej kes lenle 5 ueeKe hees Deewj esCeeeee& keer eeflecee
meeceeveleee cew[eieemkej, Yeejle, yeebiueeosMe, heeefkemleeve, oef#eCeer eoeve keer peeleer nw~
leeFJeeve, Gejer efJeeleveece, Fb[esvesefMeee Deewj oef#eCe Deeerkee ceW heeF& 141. efkeme mebMeesOeve eje Yeejleere mebeJf eOeeve keer emleeJevee ceW hebLe-
peeleer nw~ ueereer Heue kee ceebmeue Sefjue Yeeie Keeee peelee nw~ FmeceW efvejhes#e Meyo pees[ e ieee?
efJeeefceve C (meer) eegj cee$ee ceW heeee peelee nw, Yeejle ceW Fmekee (a) 41Jeeb mebMeesOeve (b) 42Jeeb mebMeesOeve
meJee&efOeke Glheeove efyenej ceW neslee nw~ (c) 43Jeeb mebMeesOeve (d) 44Jeeb mebMeesOeve
Gej(b)
137. je^ere Kesue efoJeme ceveeee peelee nw
mebefJeOeeve keer emleeJevee ceW Yeejle kees Ske eYeglJe mebhevve meceepeJeeoer,
(a) 25 Deiemle (b) 29 Deiemle
hebLeefvejhes#e leLee ueeskeleebef$eke ieCejepe' Ieesef<ele efkeee ieee nw~
(c) 30 Deiemle (d) 31 Deiemle
hebLeefvejhes#e Meyo kees 42JeW mebefJeOeeve mebMeesOeve DeefOeefveece, 1976
Gej(b) eje emleeJevee ceW pees[e ieee~
je^ere Kesue efoJeme cespej Oeeveebo keer mce=efle ceW 29 Deiemle kees 142. ieg-efvejhes#e Deeboesueve kee me$enJeeb meccesueve keneb ngDee?
ceveeee peelee nw~ cespej Oeeveebo eEmen ves Yeejle kees Deesuebefheke KesueeW (a) keeefnje (b) ceeiee&jere
ceW ieesu[ ces[ue efoueeee Lee leLee Deblejje^ere ceweeW ceW 400 mes (c) efouueer (d) uegmeekee

peeoe ieesue oeieves Jeeues ne@keer kes peeotiej kes veece mes efJeKeele Les, Gej(b)
Fvekee pevce 29 Deiemle, 1905 ceW Fueeneyeeo ceW ngDee Lee~ JesvespegSuee kes ceeiee&jere erhe ceW 17-18 efmelebyej 2016 kees oes
efoJemeere 17JeW iegefvejhes#e efMeKej meccesueve kee Deeeespeve efkeee
138. DeeOegefveke Deesuebefheke Kesue eejbYe ngS ieee~ Fme meccesueve ceW Yeejleere eefleefveefOe ceb[ue kee vesle=lJe Gheje^heefle
(a) meved 1886 (b) meved 1896 neefceo Debmeejer ves efkeee~ Fme DeJemej hej JesvespegSuee kes je^heefle
(c) meved 1906 (d) meved 1916 efvekeesueve ceeogjes Deewj F&jeve kes je^heefle nmeve neveer leLee Deve
Gej(b) ieCeceeve Jeefe ceewpeto Les~

(32)
143. metevee kee DeefOekeej kes mebyebOe ceW efvecveefueefKele keLeveeW ceW mes Jeemke ceveg<e kes Mejerj ceW kegue 206 nefeeb nesleer nQ, efpemeceW De#eere
keewve-mee mener nw? kebkeeue ceW 80 leLee Deeblejebieere kebkeeue ceW 126 nefeeb nesleer nQ~
(a) en Ske jepeveerefleke DeefOekeej nw~ Mejerj keer meyemes ye[er ner Heercej (G-DeefmLe, pees peebIe ceW heeF&
(b) en Ske mebJewOeeefveke DeefOekeej nw~ peeleer nw) leLee meyemes eser ner mshme (keeve keer) nesleer nw~ ceeveJe
Mejerj ceW kegue 12 pees[ er hemeefueeeb heeF& peeleer nQ~
(c) en Ske efJeefOeke DeefOekeej nw~
(d) en Ske meeceeefpeke DeefOekeej nw~ 147. efvecveefueefKele ceW mes keewve-mee efJeeefceve peue ceW IegueveMeerue nw?
(a) efJeeefceve [er (b) efJeeefceve S
Gej(c)
(c) efJeeefceve F& (d) efJeeefceve meer
Je<e& 2005 ceW osMe keer mebmeo ves Ske keevetve heeefjle efkeee efpemes metevee Gej(d)
kee DeefOekeej DeefOeefveece, 2005 kes veece mes peevee peelee nw~ Dele:
efJeeefceve C kee jemeeeefveke veece Smkee@eyf e&ke Sefme[ nw~ en peue ceW
en Ske efJeefOeke DeefOekeej nw, GuuesKeveere nw efke 1976 ceW jepe IegueveMeerue nw~ mkeJeea jesie efJeeefceve meer keer keceer kes keejCe neslee nw~
veejeeCe yeveece Gej eosMe ceeceues ceW Gelece veeeeuee ves metevee efme^me Heue (veeRyet, mebleje, cegmecceer Deeefo), DeebJeuee, ceej, heesoej
kes DeefOekeej kees mebefJeOeeve kes Devegso 19 ceW Jee|Cele cetueeefOekeejeW kes meefypeeeb Deeefo efJeeefceve (c) kes ecegKe eesle nQ~ en efJeeefceve ceeveJe ceW
Debleie&le efveefnle ceevee nw~ keesuewpeve eeserve kes efvecee&Ce kes efueS DeeJeMeke neslee nw~ efJeeefceve B Yeer
peue ceW IegueveMeerue neslee nw~
144. efvecveebefkele ceW mes efkeme jepe keer JeJemLeeefhekee ceW efleere meove
veneR nw? 148. Ske e$ee cespe hej jKeer hegmleke kees he{ves ceW keef"veeF& DevegYeJe
kejleer nw, eEkeleg Meecehe hej efueKes MeyoeW kees "erke he{ uesleer nw~
(a) leefceuevee[g (b) kevee&ke
Gmekee efoes<e nw
(c) Gej eosMe (d) efyenej
(a) otjef oes<e (b) efvekeef oes<e
Gej(a) (c) Demeceeve ef oes<e (d) JeCeeOelee

HejJejer, 2015 leke mebeJf eOeeve kes Devegso 168 (ke) kes Devegmeej, osMe Gej(a)
kes meele jepeeWDeebOe eosMe, efyenej, peccet Je keMceerj, ceneje^, peye efveke keer Jemleg Demhe leLee otj keer Jemleg mhe efoKes lees Fmes
kevee&ke, lesuebieevee (2 petve, 2015) Deewj G.e. ceW efmeoveelceke otj ef oes<e kenles nQ~ peye efveke keer Jemleg mhe leLee otj keer
efJeOeeefekee (efJeOeeve meYee Deewj efJeOeeve heefj<eo) DeefmlelJe ceW nQ~ leefceuevee[g Jemleg Demhe efoKes lees Fmes efveke ef oes<e (Myopia) kenles nQ~
Fmes "erke kejves kes efueS DeJeleue ueWme (Concave Lens) kee eeesie
ceW efJeOeeve heefj<eo keer mLeehevee mebyebOeer efJeOeseke eeefhe mebmeo eje Je<e&
efkeee peelee nw~
2010 ceW heeefjle efkeee ieee Lee, leLeeefhe Je<e& 2012 ceW Fmes Jeeheme ues
efueee ieee~ Dele: mener efJekeuhe (a) nw~ 149. yeer.meer.peer. kee erkee efkeme jesie mes yeeeJe kejlee nw?
(a) eseke ee ye[er ceelee (b) ef[HeLeerefjee
145. mebeJf eOeeve kes efkeme mebMeesOeve kes Debleie&le 6 Je<e& mes 14 Je<e& kes yeeeW (c) lehesefoke ee er.yeer. (d) eeHeeF[
keer efMe#ee ceewefueke DeefOekeej yeve ieF& nw? Gej(c)
(a) 52Jeeb mebefJeOeeve mebMeesOeve (b) 73Jeeb mebefJeOeeve mebMeesOeve yeer.meer.peer. (B.C.G.) eeflej#eCe leheseof ke ee er.yeer. (detyej kegueesemf eme)
(c) 42Jeeb mebefJeOeeve mebMeesOeve (d) 86Jeeb mebefJeOeeve mebMeesOeve kes efueS efkeee peelee nw~ detyejkegueesefmeme, ceeFkees yewkeerefjece
Gej(d) detyejkegueesefmeme veeceke peerJeeCeg eje mebeefcele yeerceejer nw~ Fmekeer
Keespe je@ye& keese ves keer Leer~ Fmekes efueS B.C.G. kee erkee ueieeee
mebeJf eOeeve (86Jeeb mebMeesOeve) DeefOeefveece, 2002 kes eje Ske veee peelee nw~
Devegso 21ke mebeJf eOeeve ceW pees[ kej 6 mes 14 Je<e& keer Deeeg kes meYeer
150. Yeejleere mebieerle ceW kegue efkeleves mJej (Meg SJeb efJeke=le) nesles nQ?
yeeeW kes efueS efve:Meguke Deewj DeefveJeee& efMe#ee kee eeJeOeeve efkeee ieee nw~ (a) meele (b) veew
146. ceeveJe Mejerj ceW meyemes uebyeer Deewj cepeyetle DeefmLe keewve-meer nw? (c) ome (d) yeejn

(a) GJee&emf Le (b) DeblepeIeeefmLe

Gej(d)
(c) yeefnpeIeeefmLe (d) eieb[eefmLe Yeejleere mebieerle ceW Ske mehleke ceW 7 Meg mJej leLee 5 efJeke=le mJej
Gej(a) kegue efceueekej 12 mJej nesles nQ~

(33)