Mejueerkeâjce: (Simpli Cation) Fi
Mejueerkeâjce: (Simpli Cation) Fi
(Simplification)
mejueerkeâjCe kesâ Debleie&le Deeleer nQ~ peye efkeâmeer ØeMve ceW Skeâ ner meeLe efueS meyemes henues keâes‰keâ nue nesiee DeLee&led nue keâjves keâe ›eâce
keâes‰keâ (Bracket), peesÌ[ (Addition), IešeJe (Subtraction), 1
BODMAS nesiee~ hejbleg Ùeefo mebKÙee 18–5 keâe 6 ×5 nes, lees
2
iegCee (Multiplication), Yeeie (Division) Deewj keâe (of) keâer
FmeceW keâes‰keâ, Yeeie Deewj peesÌ[ keâer ef›eâÙee DevegheefmLele nw~ FmeefueS
ef›eâÙee mebhevve keâjveer nesleer nw, lees Fve ef›eâÙeeDeeW keâes BODMAS kesâ
BODMAS kesâ Devegmeej Meg®Deele ‘keâe’ mes keâjWies~ keâe kesâ yeeo
›eâce ceW mebhevve efkeâÙee peelee nw DeLee&led ØeMve kesâ JÙebpekeâ ceW peesÌ[,
Yeeie keâer yeejer nesleer nw hejbleg Yeeie keâer ef›eâÙee DevegheefmLele nw~ Dele:
IešeJe, iegCee, Yeeie FlÙeeefo ef›eâÙeeDeeW keâe ›eâce Ûeens pees Yeer nes nue
iegCee keâer ef›eâÙee keâjWies Deewj Fmekesâ yeeo IešeJe keâer ef›eâÙee~
keâjves keâe ›eâce Fme Øekeâej nesiee—
keâes‰keâ keâer ef›eâÙee Gme meceÙe peefšue yeve peeleer nw peye keâes‰keâ kesâ
1. keâes‰keâ (Bracket), 2. keâe (of), 3. Yeeie (Division), 4.
Deboj keâes‰keâ DeeS jnles nQ~ kegâue Ûeej Øekeâej kesâ keâes‰keâ nesles nQ—
iegCee (Multiplication), 5. peesÌ[ (Addition) Deewj 6. IešeJe veece meb kesâ le
(Subtraction) Fmekeâe DeLe& Ùen nw efkeâ meyemes henues keâes‰keâ nue 1. jsKee keâes‰keâ (Vinculum Ùee Bar Bracket) '—'
keâjles nQ, Fmekesâ yeeo ‘keâe’ keâes nue keâjves keâer yeejer Deeleer nw~ 2. Úesše keâes‰keâ (Circular Bracket) '( )'
1 3. cePeuee keâes‰keâ (Curly Bracket) '{ }'
‘keâe’ keâe DeLe& iegCee neslee nw~ pewmes– 5 keâe keâe DeLe& nw
4 4. yeÌ[e keâes‰keâ (Box Bracket) '[ ]'
1 peye keâes‰keâ kesâ Deboj keâes‰keâ Deeles nQ leye meyemes henues
5 ~ ‘keâe’ keâes nue keâjves kesâ yeeo Yeeie keâer ef›eâÙee Deewj Yeeie keâer
4 Deboj Jeeues keâes‰keâ keâes mejue keâjles nQ Deewj ›eâceMe: Deboj mes
ef›eâÙee kesâ yeeo iegCee keâjles nQ~ Fmekesâ yeeo peesÌ[ keâer ef›eâÙee keâer peeleer yeenj nue efkeâÙee peelee nw DeLee&led pees keâes‰keâ meyemes yeenj jnlee
nw~ meyemes Deble ceW IešeJe keâer ef›eâÙee mebhevve nesleer nw~ Fme ›eâce keâes nw Jen meyemes Deble ceW nue efkeâÙee peelee nw~
efvecve ¤he mes Ùeeo efkeâÙee pee mekeâlee nw— Skeâ GoenjCeeLe& ØeMve osKeW
‘keâe’ keâes henues lees[Ì keâj, lee heerÚs oes Yeeie ~ ØeMve- [4 {2 1 (3 1 2)}] keâes mejue
iegCee keâjes, Oeve peesÌ[es, $e+Ce keâes oes IešeÙe ~~ keâerefpeS~
GheÙeg&òeâ ef›eâÙeeDeeW ceW meYeer keâe ØelÙeskeâ ØeMve ceW nesvee DeefveJeeÙe& nue: [4 {2 1 (3 1 2)}]
veneR nw~ keâesF& Yeer ef›eâÙee keâYeer Yeer DevegheefmLele jn mekeâleer nw leye Yeer
nue keâjves keâe ›eâce BODMAS ner neslee nw~ 4 2 1 (3 3)
osKeW— osKeW-
(a b) 2 a 2 b 2 2ab kewâmes neslee nw? (a b) 2 ( a b) 2 4ab kewâmes neslee nw?
(a b) 2 (a b ) (a b) (a b) 2 a 2 b2 2ab neslee nw~
a b Ùeefo 4ab oesveeW lejheâ peesÌ[les nQ, lees
a b (a b) 2 4ab a 2 b 2 2ab 4ab
a 2 ab (a b) 2 4ab a 2 b 2 2ab
2
ab b (a b) 2 4ab ( a b) 2
a 2 2ab b2 Dele: (a b) 2 (a b) 2 4ab Yeer nesiee~
Dele: 2
(a b) a b 2 2
2ab nesiee~ Gòej 2
(ii) (a b) (a b) 4ab 2
(a b c ) 2 a 2 b 2 c 2 2( ab bc ca) nesiee~ 1= 1
(a b) 3 ( a b) 2 ( a b ) 35 – 125 = – 90
– 90 = –90
(a 2 b 2 2ab)(a b)
[(a b)2 a 2 b 2 2ab neslee nw] 9. a2 b 2 (a b)(a b)
Ùee
Deye a 2 b 2 2 ab
42 3 2 ( 4 3)(4 3)
a b
16 9 7 1
a 3 ab 2 2a 2 b
7= 7
2ab 2 a 2 b b 3
osKeW-
a 3 3ab 2 3a 2 b b 3
a2 b 2 (a b)(a b) (kewâmes neslee nw?)
(a–b)3 a 3 b 3 3ab 2 3a 2 b
a b
(a b) 3 a 3 b3 3ab( a b )
a b
Dele: (a b) 3 a 3 b3 3ab( a b ) nesiee
a 2 ab
(ii) a3 b 3 (a b) 3 3ab( a b)
ab b 2
Ùee
a 2 0 b2
33 23 (3 2) 3 3.3.2(3 – 2)
27 8 (1) 3 18 Dele: (a + b) (a – b) = a2 – b2 nesiee~
19 = 19 meowJ e OÙeeve oW–
7. 3 3
a b c 3abc 3
1. Ùeefo keâesF& mebKÙee 0.a kesâ ¤he ceW nes, lees Fmekeâe DeLe& nw
(a b c ) ( a 2 b 2 c 2 ab bc ca) 0.a = 0.aaa .......
Ùee a
Fmekeâe mebe#f ehle ceeve nesiee~
9
23 33 4 3 3. 2.3. 4
(2 3 4) ( 22 3 2 4 2 2.3 3.4 4.2) Fmeer lejn oes Debkeâ keâer mebKÙee 0.ab nes, lees Fmekeâe mebe#f ehle
8 + 27 + 64 –72 = 9 ( 4 + 9 + 16 – 6 – 12 – 8) ab
ceeve = nesiee~
99 – 72 = 9 × (29–26) 99
27 = 9 ×3
Fmeer Øekeâej oMeceueJe efÛeÖ kesâ yeeo efpeleves Debkeâ keâer mebKÙee
nesieer Gmekesâ nj kesâ ¤he ceW mebKÙee 9 Gleveer ner yeej nesieer~
27 = 27
kewâmes ?
8. Ùeefo a + b + c = 0, lees
0.a = 0.aaaa .......
3 3 3
a b c 3.a. b.c (oesveeW lejheâ 10 mes iegCee keâjves hej)
Ùee (2) 3 3 3
(3) ( 5) 3.(2).(3).( 5) 0.a × 10 = (0.aaaa ..... ) × 10
mebKÙee ceW 9 efueKe efoÙee ieÙee efpeme hej yeej keâe efÛevn Lee Deye GoenjCeeLe& ØeMve osKeW–
leLee oMeceueJe kesâ oebÙeeR Deesj efpeme mebKÙee hej yeej keâe ØeMve : 0.63 0 .37 0.80 ?
efÛevn veneR nw Gleveer mebKÙee ceW veerÛes MetvÙe yeÌ{e efoÙee ieÙee nw~ nue : 0.63 0 .37 0.80
kewâmes ? 63 37 80
=
.a bc = .abcbcbc...... .....(meceer. 1) 99 99 99
10 6 5
nue : [5 × 3 + {49 ÷ 7 × 6 – (28 ÷ 7)}] = keâe
3 10
= [5× 3 + {49 ÷ 7 × 6 – 4}]
3 1
[Úesše keâes‰keâ (28 ÷ 7 = 4) nue efkeâÙee ieÙee] [Úesše keâes‰keâ 5 2 keâes nue efkeâÙee ieÙee]
49 10
5 3 6 4
7 = keâe 1
3 10
49 10 1 1
[cePeesuee keâes‰keâ ceW 49 ÷ 7 keâes efueKee ieÙee]
7 3 10 3
15 {7 6 4} [‘keâe’ keâe DeLe& iegCee neslee nw]
[cePeesueekeâes‰keâ ceW BODMAS efveÙece keâe ØeÙeesie keâjkesâ 1 3 1 3
nue efkeâÙee ieÙee] 3 keâe
3 5 2 2
15 {42 4}
Deye hetjer jeefMe = 1 3 1 1
3 keâe
= 15 + 38 3 5 2 3
= 53 Gòej 3 3 9 1
= 4 Gòej
2 1 2 2
1 3 1
3 keâe [peye Skeâ efYevve ceW efkeâmeer otmejer efYevve mes Yeeie osvee nes, lees YeepÙe
3 5 2 ?
ØeMve 2.
ceW Yeepekeâ keâes Gueš keâj iegCee keâj osles nQ]
1 3 1
3 keâe
3 5 2
5 1 5 6
ØeMve 3.
8 2 8 16
keâe mejuelece ceeve
nue : Ùeefo DebMe Deewj nj keâes yeejer-yeejer mes nue efkeâÙee yeleeFS~
3 2 1 1 5 2 3
48 12
2 1
20 5 4 6 6
= 48 ÷ 12 × 3
[Úesše
keâes‰keâ keâes nue efkeâÙee ieÙee] 1 1
[meyemes henues jsKee keâes‰keâ DeLee&led keâes nue efkeâÙee ieÙee]
3 2
= 4 × 3 = 12 Gòej
[BODMAS efveÙeceevegmeej nue efkeâÙee ieÙee] 1 1 5 5
20 5 4 6 6
3 3 2
ØeMve 5. 5.75 15 2 1.44 ?
7 4 35
9 1 1
0
20 5 4
3 3 2
nue : 5.75 15 2 1.44
[Úesše SJeb cePeuee keâes‰keâ nue efkeâÙee ieÙee]
7 4 35
3 63 72 144 9 4 5
5.75
7 4 35 100 20 20
144 3 63 9 9
[1.44 keâes efu eKee ieÙee nw SJ eb 15 leLee 0 Gòej
100 4 4 20 20
1 1
meJe&ØeLece Deboj Jeeues keâes‰keâ 1 5 keâes nue efkeâÙee ieÙee x 3 jKee ieÙee
x
16 11 1 55 1
x3 3
27 9 18
3 9 4 4 x
[Deye yeÌ[s keâes‰keâ keâes nue efkeâÙee ieÙee] [he#eeblej keâjkesâ nue efkeâÙee ieÙee]
16 9 1 55 1
Dele: x3 3
18 Gòej
3 11 4 4 x
1 2
nue : x 3 2 1 1
x x
x
2. x .
x
25
oesveeW he#eeW keâe Jeie& keâjves hej—
2 1
1 2 x 2 25
x (3 ) x
x
1 1
2 1 1 1 x 25 2 x 23 ........(1)
x 2 2 x . 9 Ùee x 2 2 2 9 x x
x x x (i) meceerkeâjCe (1) kesâ oesveeW he#eeW keâe Ieve keâjves hej–
1
x2 9 2 1
3
x2 x ( 23)
3
1 1 1 1
x2 7 x3 3
3. x x 12167
x2 x x x
Deye hegve: oesveeW he#eeW keâe Jeie& keâjves hej 1
x3 3 23 12167
2 x3
2 1 2
x 2 (7) 1
x x 23 jKee ieÙee
x
2
2 1 1
x 2
2 2 x 2 2 49
x x
x3
1
3
12167 69
x
1 1
x4 4
2 49 Dele: x3 12098 Gòej
x 3
x
1 (ii) meceerkeâjCe (1) kesâ oesveeW he#eeW keâe Jeie& keâjves hej—
x4 4
49 2
x 2
1 2
he#eeblej efkeâÙee ieÙee x x 23
1
x4 47 Gòej 1 1
x
4 x2 2
2. x. 529
x x
1 1
ØeMve 13. Ùeefo x 5, lees x2 2 529
x x
2
3 1 2 1 1
(i) x leLee (ii) x keâe ceeve %eele keâerepf eS~ x2 529 2
x3 x
2
x
2
1 1
nue : x 5 Dele: x2 2
527 Gòej
x x
1 1 9 1 1 1
3 1 1 1 ØeMve 16.
x y 20
leLee x y 20 , lees
x 3 3. x. x – 1
x x x 1 1
keâe ceeve %eele keâerefpeS~
[met$e– (a b) a b 3ab(a b)
3 3 3
keâe ØeÙeesie efkeâÙee x 2 y2
ieÙee]
1 1 9
3 1 1 nue :
x y 20
..........(1)
x 3 3 x – 1
x x
1 1 1
x3
1
3(1) 1 leLee
x y 20
.........(2)
3
x
a 4 b4
2 2 1156 2
1 1 9 b4 a 4
x y 400
4 4
a b
Dele: 4 1154 Gòej
[met$e (a b)(a b) a 2 b2 keâe ØeÙeesie efkeâÙee ieÙee] b
4
a
4 4
a b a b
ØeMve 17. Ùeefo 6 , lees keâe nue : p q r 12
b a b4 a 4
ceeve %eele keâerefpeS~
oesveeW he#eeW keâe Jeie& keâjves hej–
a b
nue : 6 p q r 2 122
b a
oesveeW he#eeW keâe Jeie& keâjves hej– p 2 q 2 r 2 2(pq qr rp ) 144
2 [met$e (a b c)2 a2 b 2 c 2 2 (ab+bc+ac)
a b 2
b a 6 keâe ØeÙeesie efkeâÙee ieÙee]
p 2 q 2 r 2 2(72) 144
2 2
a b a b
2 2. . 36
[ pq qr rp 72 jKee ieÙee]
2
b a b a p 2 q 2 r 2 144 144
[ (a b)2 a 2 b 2 2.a.b keâe ØeÙeesie efkeâÙee ieÙee] p 2 q 2 r 2 144 144
[he#eeblej efkeâÙee ieÙee]
a2 b 2 Dele: p q r 0 Gòej
2 2 2
2 36
b2 a 2 ØeMve 19. Ùeefo a + b + 1= 0 nes, lees (a3+b 3 + 1
2 2
a b
2
2
36 2 34 – 3ab) keâe ceeve %eele keâerepf eS~
b a
2 2
a b
2 34 nue : efoÙee nw a + b + 1= 0
2
b a
hegve: oesveeW he#eeW keâe Jeie& keâjves hej— a + b = –1 ............(1)
a2 b 2
2 Deye oesveeW he#eeW keâe Ieve keâjves hej
2
2 2 (34) (a + b)3 = (-1)3
b a
1 2 1
ØeMve 20. Ùeefo 2x 6 nes ,lees 1 1 keâes mejue keâerefpeS~
2x 5 3
1
x2 keâe ceeve %eele keâerefpeS~
16x 2 1 1 1 1 1 1 1
7 2 1 1
2 4 4 2 2 3 6
1 3. 3 3 1
nue : efoÙee nw 2x 6 2keâe
2x 4 4 4
oesveeW he#eeW keâe Jeie& keâjves hej- keâe mejuelece ceeve keäÙee nesiee?
2
1 2 9 4 3 2
2 x (6) 48 12 keâe keâe
2x 4. 4 3 4 3 keâes mejue keâerefpeS~
1 1 1 [1 1 {1 1 (1 1 2)}]
4x 2 2 2.2 x. 36
4x 2x
1
9 1 1 5 1 1
4x 2 2
2 36 20 5 4 6 3 2
4x
5. 3 1 1 1
1 5 2 0.5
4x 2 36 2 38
4x
2 4 2 6 7
[he#eeblej efkeâÙee ieÙee]
2 1 keâes mejue keâerefpeS~
4x 2
38
4x 29 1 7 1 7 9
6. 1 36 4 8 111 5 9 7 8 9 20
oesveeW lejheâ 4 mes Yeeie osves hej
2 keâe ceeve %eele keâerefpeS~
4x 1 38
4 4 4x
2
4 1 1 4
7. 8 4 4 5 2.8 5 2.32 keâe
1
38 19
x2 2
16 x 4 2 5 6 6 8 3 3 1
6 7 7 9 1 5 4 3 3
1 19
Dele: x2 nesiee~ Gòej
16 x
2
2 keâe mejuelece ceeve yeleeFS~
2x 1 1 1 2 3 1 5 37
38. =1 nes lees x keâe ceeve nw? keâe
1 2 3 4 3 4 2 6
1 6
x hetje JÙebpekeâ 5 1
5 6
3
1
1 x 8 2 8 16 4
1 1 1 1 2 1 7
nue 2. 7 keâe 2 1 keâe 15 9 5 1 3 1 1
2 2 2 4 5 3 8
2 4 4 2 2 3 6
2 1 [Ùeneb meyemes henues Deboj Jeeues keâes‰keâ keâes nue efkeâÙee peeSiee]
1 1
5 3
15 9 5 1 9 2 1
15 1 1 1 2 7 15 7 4
keâe keâe 2 4 4 2 6
2 2 2 4 5 3 8 5 3
15 9 5 1 6
15 1 1 1 2 7 15 21 20
keâe keâe 2 4 4 2 6
2 2 2 4 5 3 8 15
15 9 5 1
15 1 1 1 2 7 15 1 1
keâe keâe 2 4 4 2
2 2 2 4 5 3 8 15
[keâes‰keâ keâes nue efkeâÙee ieÙee] [DeyecePeuee keâes‰keâ ceW iegCee keâer ef›eâÙee kesâ yeeo $e+Ce ef›eâÙee keâes
15 1 1 1 2 7 15 1 nue efkeâÙee peeSiee]
2 2 2 4 5 3 8 15
15 9 5 1 15 9 5 2
15 1 1 2 7 1 2 4 4 2 2 4 4
2 2 8 5 3 8
[‘keâe’ keâes nue efkeâÙee ieÙee Deye Yeeie keâer ef›eâÙee keâer peeSieer] 15 9 3
2 4 4
15 1 8 2 7 8 15 2 56
4 [yeÌ[s
keâes‰keâ keâes nue efkeâÙee peeSiee~ Fmekesâ efueS Yeepekeâ keâes Gueš
2 2 1 5 3 1 2 5 3
keâj iegCee keâj oWies]
[Deye iegCee keâer ef›eâÙee keâer yeejer nw]
15 9 4 15 3 15 6
15 112 225 120 224
4 2 4 3 2 1 2
2 15 30
9
345 224 121 1
4 Gòej 2
30 30 30
3 3 1 3 3 1
nue 3. efoÙee ieÙee JÙebpekeâ Deye nj · 2 keâe 4 4 4 2 4 4 4
3 3 1 3 4 1
1 1 1 1 1 1 1
7 2 1 1 2 4 4 2 3 4
2 4 4 2 2 3 6
= 3 3 1 2 1 8 1 9
2keâe
4 4 4 1 4 4 4
2
48 12 3 48 12 6
1 9 1 1 5 1 1
20 5 4 6 3 2
4 6 24
nue 5. 3 1 1 1
[Yeeie keâer ef›eâÙee kesâ yeeo iegCee keâer ef›eâÙee keâer ieF&] 5 2 0.5
4 2 6 7
Deye nj 1 [1 1 {1 1 (1 1 2)}]
[meyemes Deboj Jeeues keâes‰keâ keâes nue efkeâÙee peeSiee]
9 1 1 5 1 1
1
1 1 1 1 1 1
DebMe = 20 5 4 6 3 2
2
2 1 9 1 1 5 2 3
1 1 1 1 1
2 20 5 4 6 6
9 9 nue 6.
0
20 20
[Úesše, cePeuee SJeb yeÌ[e keâes‰keâ ›eâceMe: nue efkeâÙee ieÙee] 29 1 7 1 7 9
1 36 4 8 111 5 9 7 8 9 20
3 1 1 1
Deye nj 5 2 0.5 29 1 7
4 2 6 7 henuee keâes‰keâ = 1 4 1
36 8 11
3 5 5 7 6 65 33 18 65 54
5
4 2 10 42 36 8 11 36 8
3 5 21 1 3 5 22 46 63 189 46 63 20
5 5
4 2 42 9 8 20 9 8 189
4 2 42
46 5
3 5 11 3 105 22
5 5 9 6
4 2 21 4 42
92 15 77
3 83 18 18
5
4 42 Deye hetje JÙebpekeâ
63 166 229 420 229 191 29 1 7 1 7 9
5 5 = 1 4 1 5 7 9
84 84 84 84 36 8 11 9 8 20
77 77
9 1 1 5 1 1 9 18
20 5 4 6 3 2 [oesveeW keâes‰keâeW keâe mejuelece ceeve jKee ieÙee]
Deye hetje JÙebpekeâ = 3 1 1 1
5 2 0.5 77 18
6 7 2 Gòej
4 2 9 77
97 48 15 10 45 97 12 50 1 1 2
20 25 18
20 100 18 4.59 1. 8 3.6 5. 4 1 1
keâe
hetje JÙebpekeâ = 9 5
48
.48 keâes 100 efueKekeâj mejue efYevve 48 12
eufeKee ieÙee 1 1 5 4 1 (13 3 1 3)
100 25
1 1 nue 9.
4 .59 1 .8 3 .6 5.4 keâe
nue 8. 9 5
1 1 5 4 1 (13 3 1 3)
8 7.9 2.1 6.3 2.1 0.9 15.2
1 1 225 0.12 0.04 225
DebMe 4.59 1.8 3.6 5.4 keâe
9 5
[8 7.9 {2.1 6.3 3 15.2}]
1 1 (27.00 9.00)
4.59 1.8 3.6 5.4
9 5 [DebMe ceW Deboj Jeeuee keâes‰keâ nue efkeâÙee ieÙee leLee nj ceW
[‘keâe’ keâes nue efkeâÙee ieÙee] iegCee keâer ef›eâÙee keâer ieF& nw]
3
5 3 2 [Yeepekeâ keâes Gueš keâj iegCee keâj efoÙee ieÙee keäÙeeWekf eâ Yeeie nw]
5 5 18 3 4 2 1 1 1 3
2 6 5 3 8
5
2 2 3 3 (2 2 ) 4 (22 )
1 1 3 4
5 2 3
7
3
2 5 5 5 55 33 5 5
5 3 2
5 18 12 2 [4 keâes 22
leLee 6 keâes 2 × 3 Deewj (2 5)
1
5 2
1
5
5
1
5 met$e
= 2 30 24
5 (ab)m = am.b m efueKee ieÙee]
2 2 2 4
5
3 [Ùeneb Ieeleebkeâ kesâ efveÙece a m .a n .a l a m n l keâe ØeÙeesie keâjkesâ
3
2 kesâ IeeleeW keâes 2 hej, 3 keâer IeeleeW keâes 3 hej leLee 5 keâer IeeleeW
3
= 4
42
5 5
4
2
4 keâes 5 hej peesÌ[e ieÙee nw]
3 3
4 4
4 1 4 4 5
1 25 33
6 4 6 4 4 4 25 5 33 3 51 2 5 30 5
5
3
52 53 125
3 3 3 2
1
5 3 3 5 1
4
1
m
[ a a 2 keâe ØeÙeesie efkeâÙee ieÙee] a
n
a mn keâe ØeÙeesie efkeâÙee ieÙee
a
500
Gòej
3 21 1 5 10 Gòej
1 1 1 1 1 1 efÉleerÙe efJeefOe
1 1 1 1 1 1
4 4 5 5 6 6 1 1 1 1 1 1
1 4 1 5 1 6 1 4 1 5 1 6
2
1 2 1 2 1 2
12 1 1 1 1 1 1 1 1
4 5 6 1 2 1 3 1 7 1 2 1 3 1 7
1 1 1 1 1 1 1
1 1 9 1 49 1 2 1 3 1 4 .......... 1 50
4
1 1 1 1
4 1 9 1 49 1 1 2 1 3 1 4 ......... 1 50
4 9 49
3 8 48 32 1 1 1 1
4 9 49 49
DebMe 1
2 1 3 1 4 .......... 1 50
688 157 m
a
3 Gòej [met$e a mn keâe ØeÙeesie efkeâÙee ieÙee]
177 177 an
1
nue 16. efoÙee ieÙee JÙebpekeâ 4
nue 17. x =?
x4
3 3 3 2 11
5 keâe 15 2 1 1
4 7 4 35 25 efoÙee nw x 3 ......(1)
= x
3 3 3 4
keâe 7 5 3 oesveeW he#eeW keâe Jeie& keâjves hej -
4 7 5 15
2
3 3 1
DebM e 5 keâe 15 3 2 2
1
11
x x 3
2
4 7 4 35 25
2 2 2
1 2 p q p q
x (3) 4
x q p 9 4 Ùee q p 13
1
q p 13
x x 13 .........(3)
3 3
p q p q p q
meceerkeâjCe (1) Deewj meceerkeâjCe (3) keâe Deeheme ceW iegCee keâjves hej q p 3. q . p q p
1 1
x x x x 3 13 13 13 13
1 1 1
x6 343 21 Ùee x 6 6 322 nue 23. efoÙee nw 5a 5 .....(1)
x6 x 3a
x6
1 meceerkeâjCe (1) kesâ oesveeW he#eeW keâe Jeie& keâjves hej
Dele: 322 Gòej
x6 1
2
2
5a 5
3a
nue 22. efoÙee nw 2
2 1 1
5a 2.5a. 25
3a
2 2 2 2 3a
p q p q
2
2
24 Ùee 24
q p q p 1 10
25a 2 2
25
9a 3
p q p q
q p q p 24 1 25 10
25a 2 2
9a 1 3
[Ùeneb met$e a2–b 2 = (a + b) (a – b) keâe ØeÙeesie efkeâÙee ieÙee]
2 1 75 10 65
25a
p q 9a 2
3 3
q p 3 24
1 65
25a 2 2
..........(2)
p q p q 9a 3
efoÙee nw 3
q p
Dele: 3 jKee
q p
ieÙee meceerkeâjCe (2) kesâ oesveeW he#eeW ceW 25 mes Yeeie osves hej
p q 24 p q 25a 2 1 65
q p
3
Ùee 8
q p
.....(1)
25
2
3 25
9 25a
[meceer keâjCe (1) kesâ oesveeW he#eeW keâe Ieve keâjves hej] 1 65
a2 2
..........(3)
3 9 25a 3 25
p q
83 meceerkeâjCe (3) ceW oesveeW he#eeW ceW 9 mes iegCee keâjves hej
q p
9a 2
1
13 3 meceerkeâjCe kesâ (1) oesveeW he#eeW keâe Jeie& keâjves hej
2
25a 5 (a b )2 (5 )2 Ùee a 2 b 2 2 ab 25
9a 2
1 39 2ab 25 ( a 2 b 2 ) .......(2)
Dele: 2
Gòej
25a 5 [efoÙee nw a b 13 Deye Fmekeâe ceeve meceerkeâjCe (2) ceW
2 2
jKeves
hej]
nue 24. efoÙee nw 2ab = 25 – 13 Ùee 2ab = 12
12
ab Ùee ab = 6 (3)
1 1 1 1 2
Deye (a b ) a b 2ab
2 2 2
2 3 3 4 4 5 5 6
(a b )2 ( a 2 b 2 ) 2 ab
2 3 3 4 (a b )2 13 2 6
2 3 2 3 3 4 3 4 (a b )2 13 12 Ùee (a – b)2 = 1
(a b ) 1 Ùee
4 5 5 6 a b 1 nesiee
4 5 4 5 5 6 5 6 uesefkeâve ØeMve ceW efoÙee nw a >b nw~ Dele: a – b = 1 nesiee~
Gòej
[meYeerefYevveeW ceW Gvekesâ mebÙegiceer mes iegCee efkeâÙee ieÙee DeLee&led
meYeer efYevveeW keâe heefjcesÙekeâjCe efkeâÙee ieÙee nw]
2 3 3 4 4 5 5 6 meeceevÙe mecePe hej
2 3 3 4 4 5 5 6
ØeMve ceW efoS ieÙes ceeveeW keâes osKeves hej lJeefjle mhe° nes jne nw
[meYeer efYevveeW kesâ njeW ceW (a b)(a b) a 2 b 2 keâe ØeÙeesie efkeâ a Deewj b kesâ ceeve ›eâceMe: 3 SJeb 2 uesves hej efoS ieÙes oesveeW
efkeâÙee ieÙee] ceeve mebleg° nes jns nQ DeLee&le a + b = 3 + 2 = 5 SJeb a2 + b2
2 3 3 4 4 5 5 6 =3 2 + 2 2 = 9 + 4 = 13 mhe° nw efkeâ a – b = 3 – 2 = 1 nesiee~
1 1 1 1
2 3 3 4 4 5 5 6 nue 26.
a b
meYeer efYevveeW ceW efveÙece a b keâe ØeÙeesie efkeâÙee ieÙee 1
1
1
1
1
1
3 8 8 7 7 6 6 5 5 2
2 6 Ùee 6 2
1 3 8 1 8 7 1
3 2 2 2( 3 1) Gòej
3 8 3 8 8 7 8 7 7 6
7 6 1 6 5 1 52
meeceevÙe mecePe hej
7 6 6 5 6 5 5 2 52
Ssmes ØeMve keâer Øeke=âefle OÙeeve ceW jKeW~ Debelf ece nue nesiee- [meYeer efYevveeW ceW Gvekesâ mebÙegiceer mes iegCee efkeâÙee ieÙee]
Debelf ece mebKÙee – ØeLece mebKÙee DeLee&le 6 2
3 8
8 7
7 6
2 2 2 2
DeYeer° nesiee~ (3) ( 8 ) ( 8) ( 7) ( 7 )2 ( 6 )2
3 ( a + b + c + d) = 18 + 22 + 26 + 30
2{ 3 ( 5)} 2{ 2 ( 5)}
3 (a+ b + c + d) = 96
2 6 2 15 2 10 96
a + b +c + d = Ùee a + b + c + d = 32
[Ùeneb met$e ( a+b+c) 2 = a2 + b 2 + c2 + 2ab + 2bc +2ca keâe 3
ÛeejeW mebKÙeeDeeW DeLee&led a, b, c, d keâe Deewmele
ØeÙeesie efkeâÙee ieÙee] ÛeejeW mebKÙeeDeeW keâe Ùeesie
=
2 3 5 2 6 2 15 2 10 2 6 4
a b c d 32
2 15 2 10 = 8 Gòej
4 4
Dele: a + b + c + d keâe Deewmele 8 nesiee~
( mebKÙeeSb ›eâceMe:SJeb – kesâ keâejCe keâš ieÙeer)
+
=2 + 3 +5 10 Gòej nue 30. efoÙee ieÙee JÙebpekeâ
1 1 1
nue 28. 1
= 1
1 1 1
4 3 3 2 2 1 1 1 x 1 2 x 1 3 x
x
x 1 x 1 1 x 2 1 x 3 1
1 4 3 1 3 2 x x 1 x 2 x 3
4 3 4 3 3 2 3 2 ( x 1) ( x 2) ( x 3) ( x 4)
1 2 1 x ( x 1) ( x 2) ( x 3)
x 4 x 4
2 1 2 1 Ùee x x
x
4 3 3 2 2 1 4
1 Gòej
4 3 3 2 2 1 x
1 x 4 [3 4]1
Debelf ece efYevve =1+ x =
3 x3 1
[7 ]1 Gòej
Debeflece efYevve keâe DebMe 7
x 4 4
Gòej = 1
ØeLece efYevve keâe nj = x x
nue 34. 3.88 2.58 0.64 0.36
p
nue 31. efoÙee nw p q p q
q
.........(1) = [{3 0.88 (2 0.58)} (0.64 0.36)]
88 58 64 36
8 3 2
leye 8 2 8 2 99 99 99 99
2
[P = 8 leLee q = 2, meceerkeâjCe (1) ceW jKee ieÙee] ab a abc
Ùeneb .ab neslee nw .a 9 Ùee .abc
999
=8 + 2 +4 99
= 10 + 4 ab
= 14 Gòej Dele: met$e .ab keâe ØeÙeesie efkeâÙee ieÙee
99
88 58 64 36
2a b 3 3 2
nue 32. efoÙee nw .....(1) 99 99 99 99
a 4b 1
b b
(2a+ b) = 3(a + 4b) a c a c nesl ee nw
[meceerkeâjCe (1) ceW efleÙe&keâ iegCee efkeâÙee ieÙee] 385 256 100
2a + b = 3a + 12 b 99 99 99
3a – 2a = b – 12b 129 100
a = –11b .....(2) 99 99
129 100 29
a b 11b b
Deye = 99 99
a 2b 11b 2b
.29 Gòej
[mece r. (2) mes a = – 11b jKeves hej]
ab
= 10b 10
Ùeneb met$e .ab keâe ØeÙeesie efkeâÙee ieÙee
99
9b 9
1 1 1 1 1 1
a b 10 nue 35.
Dele: Gòej 20 30 42 56 72 90
a 2b 9
88 58 64 36 5 .3
5 4 6. 2 1. 6 0 .65
99 99 99 99 K
88 58 100 5. 3
5 4 4. 6 0 .65
99 99 99 K
4 . 6 K 5 .3 0 . 65 K
30 1
1 1 4 . 6 K 0 .65 K 5 . 3
99 99
3 . 95 K 5 . 3
29
0.29 5 .3
99 K 1 .34
3 .95
ØeMve 11 . 1. 2 0 .03 = ?
9 4 3 2
(a) 0.04 (b) 0. 036 ØeMve 13 . 48 12 keâe 3 4 keâe 3 keâe ceeve nw-
8
(c) 1.13 (d) 0.037
1
S.S.C. C.P.O. hejer#ee, 20 09 (a) 11 (b) 5
3
Gòej—(d)
1
(c) 1 (d) 12
3
ceeve nw-
(a) 4905 (b) 2450 4 xy 4xy
2x 2y
(c) 24500 (d) 4900 p 2x p 2y y
x
x y
4 xy 4xy
R.R.B. keâesuekeâelee (T.A./A .S.M.) hejer#ee, 20 01 p 2x p 2y
x y
2x
x y
2y
Gòej—(c)
4 xy 2 x2 2xy x y
2 3 1 48 x y 4xy 2x2 2 xy
nue : 1
3
keâe 3 1 99 245
4 4 49
4xy 2xy 2 y2 (x y)
5
keâe
15 5 4899
245 xy 4xy 2xy 2 y
2
3 4 4 49
25 4 6 xy 2 x 2 6 xy 2 y 2
4899 5
4 5 2 xy 2 x 2 2 xy 2 y 2
= 5 + 2449 5 3y x 3x y
= 2450 0
yx x y
3.39 3.39 2.61 2.61 7.50
ØeMve 15 . 0.78
3.75
keâe mejueerke=âle
3y x 3 x y
yx y x
ceeve nw-
(a) 6 (b) 5 3y x 3 x y
(c) 4 (d) 3 y x
R.R.B. keâesuekeâelee (T.A./A .S.M.) hejer#ee, 20 01
R.R.C. censv õtIeeš (T.C./C .C.) hejer#ee, 20 01
2 y 2x
R.R.B. Fueeneyeeo (J.C.) hejer#ee, 20 09 y x
Gòej—(c) 2 ( y x)
2
(y x)
3.39 3.39 2.61 2.61 7.50
nue : 0.78
3.75
( 3.39 2.61)( 3.39 2.61)
2
meeceevÙe mecePe hej
0.78
0.78 6.00 nce peeveles nQ
2
0.78 m mn
= 6.00 – 2
=4 n mn
4xy p 2x p 2y P 2x P 2y P P P1 1
ØeMve Ùeefo
x y lees p 2x p 2y
16 . p , keâe ceeve
P – 2x P – 2y
2x 2y 2 x y
%eele keâerefpeS~ P keâe ceeve jKeves hej
(a) 4 (b) 1
(c) 2 (d) 3 4 xy x y
R.R.B. Denceoeyeeo (T.A.) hejer#ee, 20 05
2( x y) xy
Gòej—(c)
9 1 1 5 1 1
nue : 1 1
20 5 4 6 3 2
1 1
3 1
40 4 20 1
9 1 1 5 5 9 1 1 2
10 1 1
20 5 4 6 6 20 5 4 3
40 4 20
9 9 10 1
0
20 20
1 1
ØeMve 19 .
101
1
3 1
1 1 424 1
2
1 1 101
3 1 3
1 1 424
4 2
1 1
5 3
20 1 1 1
4
1 1272 101 1
5 1
20 424 1
2
424 3170 435 3980 1272 101
(a) (b)
1373 4543 1373 4553 424
4 5 16 61 0
(a) (b) 18
7 7 33 33
6 17
(c) (d) ØeMve 23 . (144) 0.5 × (2)5 yejeyej nw~
7 23
(a) 384 (b) 240
U.P.P.C.S. (Mains ) 2011
(c) 160 (d) 96
Gòej—(c) U.P.P.C.S. (Mains ) 2002
756 378 42 6 Gòej—(a)
nue :
882 441 49 7
1 1 1
nue : (14 4) 0.5 × (2) 5
ØeMve 21 . meceerkeâjCe – =
x -3 x +5 6
ceW x kesâ ceeve nQ–
= (12 2 )0.5 × (2) 5
(a) 7, –9 (b) –7 ,–9
= (12)2 × 0.5 × 2 5
(c) –7 , 9 (d) 7, 9
= 12 × 32 = 384
Gòej—(a)
ØeMve 24 . 4 27 - 2 48 + 147 kesâ mejueerkeâjCe mes Øeehle
nue : efoÙee ieÙee meceer. neslee nw-
(a) 27 3 (b) 3 3
1 1 1
(x 3) (x 5) 6 (c) 9 3 (d) 11 3
x5 x3 1
U.P.P.C.S. (Mains ) 2009
( x 3)(x 5) 6
(x-3) (x+5) = 48
Gòej– (d)
x2 + 2x - 63 = 0
x2 + (9 - 7) x - 63 = 0 nue : 4 27 2 48 147
x (x + 9) - 7 (x + 9) = 0
4 3 3 8 3 7 3
(x - 7) (x + 9) = 0
12 3 8 3 7 3 11 3
x =7 ; x =- 9