Cagayan State University - Carig Campus

Carig Sur, Tuguegarao City, Cagayan

November 20-22,2019
 the philippine council for health research and development(pchrd) PISTA NG GAMUTANG PILIPINO

The Philippine Council for Health Research and Development (PCHRD) is one of the three sectors of the Department of
Ang panukala para sa Pista ng Gamutang Pilipino ay nagmula sa grupong Aralan ng Gamutang
Science and Technology (DOST). It is a forward-looking, partnership-based national body responsible for coordinating and Pilipino. Ito naman ay nagkaroon ng kaganapan sa suporta ng Philippine Institute of Traditional and
monitoring health research activities in the country. Alternative Health Care (PITAHC) (kasama ang Davao City government) at matagumpay ngang nailuwal
noong Nobyembre 22, 2018 sa lungsod ng Davao bilang pasakalyeng gawain sa taunang TAHC Congress
PCHRD supports every stage of health research from capacity building, ethics review, actual research, to research (Traditional and Alternative Health Care Congress).
utilization, commercialization, and dissemination.

VISION May labingsiyam (19) na katutubong manggagamot ang dumalo – mula sa Ifugao, Pampanga, Quezon
City, Aurora, Antique, Negros Oriental, Zamboanga City, Maguindanao, South Cotabato, Davao City, Davao
The PCHRD as the recognized lead provider of research-based solutions and innovations to address health systems needs del Sur, at Agusan del Sur. Hindi nakadalo ang mga tagaRizal at Siquijor dulot ng sama ng panahon at ng
by 2028. komunikasyon.
MISSION
Mayaman ang pinagsamasamang katangian ng mga manggagamot na dumalo – mumbaki, mamaanak,
As the national coordinating body for health research, we provide central direction, leadership and coordination of health hilot, babaylan, albularyo. Mayaman ang nagtipon na mga kultura – Ifugao, Ayta, Tagalog, Binukid, Ata,
research activities. To achieve this, we are committed to: Bisaya, Tausug, Maguindanao, T’boli, Blaan, Manobo.

• Formulate agenda, plans, policies, and strategies for health research Sa nasabing Pista, nagkaroon ng napakayamang bahaginan kung saan naglahad ang mga manggagamot
• Mobilize resources to support health research
• Develop and strengthen capacity for health research
ng kung para sa kanila ay ano ba ang makabuluhang panggagamot.
• Support the development of affordable, accessible, and quality S&T-based solutions and innovations
• Ensure the dissemination and utilization of research output Dito napunla ang isang kamalayan para sa tatawaging Gamutang Pilipino.
• Monitor and evaluate health research activities
• Establish linkages and partnerships with local and international organizations Maraming naibahagi na mga katangian (o maituturing na mga prinsipyo) ang Gamutang Pilipino.
• Promote good governance among health research organizations through effective, efficient, transparent, and ethical health research
management system.
Panguna at paulit-ulit na nabanggit ng mga katutubong manggagamot na ‘Ang kalusugan ay nakabatay sa
malusog na kalikasan at makatarungang institusyong pantao – maging ito man ay pampulitika,
Our Services pangkabuhayan, o panlipunan’.

Grant Services Ethics Marami rin ang nagbahagi na kung para sa kanila ay ano ang isang mabuting manggagamot – maganda
Research and development Grant Research Ethics Committee Accreditation ang loob, mababang loob, mapagmalasakit, itinuturing na serbisyo, at hindi negosyo, ang banal na gawaing
(ethics.healthresearch,ph) panggagamot.
Ethics Review (National Ethics Commmittee)
(nec.pchrd.dost.gov.ph)
Institutional Strengthening Ang pinasimulang binhi ng isang kamalayan tungo sa gamutang Pilipino ay pinagyaman pa ng mga
•Regional Health Research and Development sumunod na bahaginan, matapos ang Pista, mula sa iba’t ibang sektor ng mga manggagawang pangkalusugan
Consortia Research Utilization
Regional Research Fund Support to Publication – sa nayon at mga tagalungsod, sa iskwela at mga organisasyong pangkalusugan, sa gobyerno at pribadong
Support to Paper Presentation grupo.
Support to Scientific Event
Scholarship Technology Adoption and Commercialization
•DOST-Accelerated Science and Technology Research Translation - Policy Ang mga katutubong manggagamot na nandoon sa unang Pista ay nagkasundo na magkitang muli at
Human Resource Development Program ipagpatuloy ang pagsasakatuparan ng Gamutan na para sa lahat ng Pilipino.
•Scholarship Program for Biological
Engineering Information Services
•Research and Enrichment Program Traditional Knowledge Digital Library
•Research Fellowship Program Health Research and Development Information Network Plus
•MD-PhD in Molecular Medicine (HERDIN+) (herdin.ph)
•MS in Molecular Medicine •Health Research and Development Information
Network(HERDIN)
Awards •Project Management System (PMS)
Alberto G. Romualdez Jr. Outstanding Health •Philippine Health Research Registry (PHRR)
Research Award
Best Mentor in Health Research Award
Agenda Setting
DOST-PCHRD Undergraduate Thesis Grant in
National Unified Health Research Agenda 2017-2022
natural Product
Regional Unified Health Research Agenda 2017-2022

pchrd.dost.gov.ph feedback.pchrd.dost.gov.ph /dostpchrd @DOST_PCHRD

2 3
 PISTA NG GAMUTANG PILIPINO 2 21 NOBYEMBRE 2019

PALATUNTUNAN Tampok na araw ng Pista ng Gamutang Pilipino 2

09:00AM – 05:00PM
Lugar: CSU Carig campus gymnasium
20 NOBYEMBRE 2019
Tagapagpadaloy Ms Ensha Ancheta
Pagpapatala Aralan ng Gamutang Pilipino (Aralan)
08:00 ng umaga – 05:00 ng hapon
Lugar: CSU Carig campus gymnasium Mga kawaksi: Ms Erlene Parungao
Aralan (Para sa mga katutubong manggagamot)
Ms Anita Capiral
Mga pagpupulong PITAHC (Para sa mga alternatibong practitioner)
Lugar: CSU Carig campus gymnasium(side room) Dr Maricel Dayag
CSU

Programa ng Pista

Oras Pulong Tagapagpadaloy Pagbubukas ng Pista (ribbon cutting sa Comm Lilian de las Llagas
lugar ng mga booth, poster, at exhibit): President Urdujah A Tejada
3:00PM-4:00PM Pagpupulong ng Aralan ng Gamutang G Daniel Torres Dr Jaime Z Galvez Tan
Pilipino Dr Isidro Sia, kawaksi at ibang mga pangunahing panauhin,
4:00PM-5:00PM Diskusyon sa ‘Deklarasyon Tuguegarao sa Gamutang G Junel Tomaroy kasama ang pinakamatandang
Pilipino’ San Juan, Siquijor manggagamot
Panalangin at pag-aalay: Chieftain Rostom Bornea
Mabinay, Negros Oriental
Pambansang awit: CSU

Social program Pagbisita sa booth ng mga katutubo at alternatibong manggagamot:

Hapunan ng pagsalubong (Welcome dinner)
06:00PM – 08:00PM
Lugar: CSU Carig campus gymnasium Pakikisalamuha ng mga manggagamot sa publiko:
Tagapagpadaloy Ms Anicia Sollestre,
Integrative Medicine for Paghingi ng mga payong pangkalusugan mula sa mga manggagamot
Alternative Healthcare Systems (INAM) Philippines, Inc
Pagbisita sa booth ng mga exhibitor (SMEs, SUCs/HEIs, at iba pa)
Kawaksi Dr. Chita Ramos
Cagayan State University (CSU) Pagbabasa ng mga poster

Programa Presentasyon ng mga katutubong musika at sayaw

Panalangin: G Josue de Guia (Couya Tal)

Bayombong, Nueva Vizcaya
Programa ng kasabay na gawain (academic conference)
Mensahe ng pagsalubong President Urdujah A Tejada Katutubo/Kinatutubo: Panayam ng mga mananaliksik at practitioner mula sa mga
CSU unibersidad at iba pang institusyon hinggil sa mga katutubo at alternatibong
Mensahe: Atty. Jefferson P. Soriano panggagamot
Alkalde ng Tuguegarao 10:00 ng umaga– 4:30 ng hapon
Lugar: College of Public Administration

4 5
Oras Katutubo Kinatutubo 12:00-1:00pm Tanghalian

Tagapagpadaloy: Tagapagpadaloy: 1:00-3:00pm MGA PILIPINONG MANGGAGAMOT MGA TANGING PANAYAM

Dr Rudolf Cymorr Kirby P Martinez Dr Alejandro Daniel G Villamil,
San Beda University INAM Dr Maria Lourdes del Pilar Garcia Dr Susan M Balingit,
Kawaksi: Kawaksi: Polytechnic University of the University of the East
Ms Maria Luisa Tinga, INAM Prof Josephine Y Bas-ong,CSU Philippines Changing our narrations to
Tagapaglagom: Tagapaglagom: Pamamaraan ng panggagamot ng recover our inner strength
Dr Jaime Z Galvez Tan Ms Francia Paor, mga babaylan sa Pilipinas
Health Futures, Inc. Bayombong Nueva Vizcaya Prof Ruth Sidchogan-Batani, Dr Romulo S. de Villa,
10:00- Panimulang pananalita Panimulang pananalita Benguet State University Far Eastern University
12:00AM Comm. Lilian de las Llagas, CHED CEO Arthur G. Ibanez, CSU Manpokus ng Ekachakran Mga gabay sa pampalusog na
Prof Josel B Mansueto, pagkain
DOKUMENTASYON NG MGA ‘KINATUTUBONG’ Siquijor State College
KATUTUBONG PANGGAGAMOT PANGGAGAMOT Mananambal ng Siquijor
Ms Aster Lynn D Sur Dr Patricia Sison Dean Ricardo S Guanzon,
UP Manila De la Salle University/Dr Maria Alicia Mariano Marcos State University
Mga karanasan at aral mula sa Jessica Cueto-de Leon Medical anthropology:
pananaliksik ng mga katutubong Naturopathy sa kontekstong Understanding the indigenous healer
kaalaman ng mga Dumagat sa Pilipino
Sierra Madre Malayang talakayan Malayang talakayan
Dr Joaquin G Tan Moderator: Moderator : Prof Edison Bravo,
Prof Analiza V Bais Making your own remedies from Mr. John Paul Dalupang, CSU
Negros Oriental State University plants Ateneo de Manila University
Dokumentasyon ng katutubong
panggagamot ng mga Ata sa Dr Maria Alicia Jessica 3:00-3:30pm Minindal
Negros Oriental Cueto-de Leon
Pranic healing: pag-uugat sa 3:30-4:00pm Mga paglalagom
Prof Lea A Igaya, Pilipinas Dr Jaime Z Galvez Tan, Health Futures, Inc.
Good Samaritan Colleges Ms Francia Paor, Bayombong, Nueva Vizcaya
Dokumentasyon ng Dr Olympia Aguenza-Panotes
katutubong panggagamot ng mga Philippine Academy of 4:00-4:20pm Ms Mylene B Marco, PCHRD
Ilokano at Tagalog sa Nueva Ecija Acupuncture, Inc Imbitasyon sa TKDL research program
Acupuncture sa Pilipinas
Dean Miriam D Macutay Prof Julius Capili, CSU
Isabela State University Dr Martin Camara Pangwakas na pananalita
Dokumentasyon ng katutubong Association of Professional Chiropractors
panggagamot ng mga Itawes sa of the Philippines, Inc
Isabela Chiropractic sa Pilipinas
Social program
Dr Marilou C Elago Hapunan ng pag-uugnay (Fellowship dinner)
Western Mindanao State University/Dr (Hinihiling po ng tagapagpadaloy na dumating ang mga panauhin sa kanikanilang
Isidro C Sia katutubong kasuotan)
Dokumentasyon ng katutubong 06:00– 09:00 ng gabi
panggagamot ng mga Subanen sa Lugar: CSU Carig campus gymnasium
Zamboanga Tagapagpadaloy: Prof Lea A Igaya, Good Samaritan Colleges
Kawaksi: Prof Bryan Nozaleda, CSU
Malayang talakayan Malayang talakayan
Moderator: Moderator: Prof Joseph Posadas,
Dr Ourlad Alzeus G Tantengco, UP Manila
UP Manila

6 7
Programa
Panalangin: Gng Josie C Abuque (Indun Sagin) Mga mensahe Comm Lilian de las Llagas
Porac, Pampanga Commission on Higher Education (CHED)
Dr Jaime C Montoya
Mga mensahe: President Urdujah A Tejada Philippine Council for Health Research and
CSU Development (PCHRD)
Cong. Joseph “Jojo” L. Lara Dr Annabelle Pabiona - de Guzman
Kinatawan ng ikatlong Distrito ng Cagayan Philippine Institute of Traditional and
Kinatawan ng National Commission on Dr Carlos Buasen (TBC) Alternative Health Care (PITAHC)
Indigenous Peoples (NCIP):
Kinatawan ng National Commission on Muslim Filipinos (NCMF) Oryentasyon sa panayam Dr Isidro C Sia
Aralan ng Gamutang Pilipino
Kinatawan ng National Commission on Culture and the Arts (NCCA)
09:00-09:15AM Pangunahing pananalita: Pastor Benny Capuno
Kinatawan ng Department of Health (DOH): Dr Irma Asuncion (TBC) Mga lokal na kaalaman tungo Porac, Pampanga
sa pambansang kamalayan
Kinatawan ng Department of Science and Technology (DOST) para sa kalusugan
09:15-10:00AM Bahaginan ng mga 1. G Osias Sawit
Kinatawan ng Commission on Higher Education Comm Lilian de las Llagas katutubong kaalaman at Pantabangan, Nueva Ecija
(CHED): kaugalian hinggil sa pag-iwas Dalisay na kalikasan para sa dalisay
Kinatawan ng Department of Education (DepEd) sa pagkakasakit at sa na kalusugan
pagpapanatili ng kalusugan 2. G Julio Kinomon
Kinatawan ng mga katutubong manggagamot Mt Province
Pamana ng lahi ng mga manpokus
Mga sayaw at awit ng Cagayan ng Ekachakran
3. Gng Josie Abuque
22 NOBYEMBRE 2019 Porac, Pampanga
Pangunahing panayam: Ang kalusugan naming mga Ayta ay
Mga lokal na kaalaman tungo sa pambansang kamalayan para sa nakakawing sa malusog na
kalusugan kalikasan
08:15 ng umaga – 04:45 ng hapon
Lugar: CSU Carig campus gymnasium 10:00-10:30AM Meryenda at video showing G Jesus Lopez
Mga tagapagpadaloy at kawaksi: INAM
Umaga:
10:30-11:00AM Bahaginan ng mga 4. Gng Alicia Teves
Prof Rachel Miguel, CSU at Dr Alejandro Daniel G Villamil, INAM
Hapon: katutubong kaalaman at Tanay, Rizal
Prof Marie-Sol Hidalgo, UPOU at Mr Daniel Torres, Aralan kaugalian hinggil sa pag-iwas Ang lupa, ang tubig, at kami ay iisa
sa pagkakasakit at sa 5. G Junel Tomaroy
Pangunahing panayam pagpapanatili ng kalusugan San Juan, Siquijor
Pamamaraan, kaugalian, at
Oras Pagbabahagi Tagapagbahagi
paniniwala ng mga taga Siquijor
tungo sa pagkakamit ng kabuuang
08:15-09:00AM Pagbungad kalusugan
Panalangin at pag-aalay Bapa Abraham Abdulla
Maguindanao

Pambansang Awit CSU

Pagbati Dr Urdujah A Tejada

Cagayan State University (CSU)

8 9
12:00-01:30PM Tanghalian at pagbisita sa mga poster at exhibit Social program

01:30-02:15PM Bahaginan ng mga 6. G Rostom Bornea/G Diego Donig Hapunan ng pangako ng pagkikitangmuli (Farewell dinner)
katutubong kaalaman at Mabinay, Negros Oriental 05.30 ng hapon – 08.30 ng gabi
kaugalian hinggil sa pag-iwas Mga biyaya ng kalikasan para sa Lugar: CSU Carig campus gymnasium
sa pagkakasakit at sa kalusugan ng tribo Ata Tagpagpadaloy: Ms Francia Paor, Bayombong, Nueva Vizcaya
pagpapanatili ng kalusugan 7. Ms Myrna Pula Kawaksi: Dr Maricel Dayag, CSU
South Cotabato
Perspektibong T’boli sa kalusugan Programa
8. Bapa Abraham Abdulla Panalangin Dr Marilyn Martinez
Maguindanao PITAHC
Mga tradisyonal na kaalaman at
kaugalian ng mga Maguiranun sa Mga mensahe President Urdujah A Tejada
pag-iwas sa sakit CSU
Mga nais magsalita (3-5 kinatawan)

02:15-02:30PM Pagbabahagi ng sariling Gng Marivic Capuno Pinakabatang manggagamot

dokumentasyon ng Porac, Pampanga
komunidad sa mga Mga awit
halamang gamot
02:30-03:15PM Malayang talakayan Moderator:
Dr. Ma. Haidee Mabborang
CSU Pag-uwi ng nakakarami

03:15-03:45PM Meryenda at video showing G Jesus Lopez

INAM 23 NOBYEMBRE 2019
Pagbisita sa mga yamanglikas at yamangkultural ng Cagayan
03:45-04:00PM Gamutang Pilipino at ang VC Nymia Simbulan (para sa mga nagpaiwan)
akademya University of the Philippines Manila

04:00-04:20PM Paglalagom Dr. Ruth Maguddayao

CSU
04:20-04:35PM ‘Deklarasyon Tuguegarao sa G Junel Tomaroy
Gamutang Pilipino’ San Juan, Siquijor

04:35-04:45PM Pangwakas na pananalita at Ms Merlita M Opena

mga hamon Philippine Council for Health Research and
Development

10 11
 Mensahe Mensahe

Isang malugod na pagbati sa Cagayan State University sa pamumuno ng pagdaos ng Pista ng Gamutang Taos pusong pagbati at pasasalamat sa pamunuan ng Cagayan State University, DOSTPhilippine
Pilipino 2! Ang Kagawaran ng Kalusugan ay nakikiisa sa inyong pagdiriwang ng pistang ito. Council for Health Research and Development at DOH-Philippine Institute of Traditional and Alternative
Health Care, pagtataguyod ng ikalawang pagdiriwang ng “Pista ng Gamutang Pilipino 2”.
Ang pagtitipong ito ay isang mahalagang pangyayari sa gamutang Pilipino. Ito! tanda ng inyong
pagsisikap at sigasig na pagbutihin pa ang kasanayan ng mga katutubong manggagamot. Nagagalak ako na binigyan importansya at kinikilala natin ang ating tradisyonal at katutubong
manggagamot. Alam naman natin na bago pa dumating ang Western Medicine sa Pilipinas, mayaman at
May kumpyansa kami na malaki ang maiaambag ng inyong kapatiran sa aming hinahangad na malawak na ang kaalaman ng ating mga ninuno sa larangan ng panggagamot. Marami tayong mga halamang
reporma upang makamit ang resultang ninanais ng lahat sa kalusugan. gamot na ginagamit. Meron tayong manghihilot, magtatawas, albularyo at mga faith healers. Lahat ito ay
katuwang ng ating mga ninuno sa pangangalaga ng kanilang kalusugan.
Ang mga repormang ito ay nakasaad sa Philippine health sector agenda kung saan ang mga sangkap
nito ay pinagsama sa pinasiglang programa ng FOURmula One Plus. Sa pamamamagitan ng mga repormang Hangad ko na maging matagumpay ang pagpupulong na ito at nawa’y maisakatuparan ang mithiing
pinagtibay ng Universal Health Care Law, ang ating sistemang pangkalusugan ay magiging mas malinaw kung makapaglathala ng koleksyon ng mga kaalaman at kaugalian hingil sa kalusugan at mga asal upang maiwasan
saan kasali ang lahat at nagtutulungan kabilang ang pribado at pampublikong sektor ng lipunan upang matiyak ang mga sakit.
ang de-kalidad na serbisyong pangkalusugan para sa lahat ng Pilipino.
Mabuhay tayong lahat at maraming salamat PO!
Nawa’y ang pagtitipong ito ay magbigay ng panibagong inspirasyon sa lahat na maglingkod sa bayan ng
may integridad, kahusayan, at malasakit. Tara na sa malusog na Pilipinas!

Mabuhay!

Dr. Francisco Duque III, MSc. Cong. Joseph “Jojo” Lara

Kalihim ng Kalusugan House of Representatives
3rd District of Cagayan

12 13
 Mensahe Mensahe

Isang malaking karangalan na dito sa magiting na lalawigan ng Cagayan gaganapin ang Pistang Dios nikamu!
Gamutan Pilipino 2. Bilang manggagamot, ang kaligtasan at kalusugan ng aking mga kababayan ang mga
prayoridad ng aking administrasyon simula pa nuong nagsimula akong manungkulan noong 2016. Katulad Ang Pamahalaang Panlungsod ng Tuguegarao ay mabunying bumabati sa pagdiriwang ng Pista ng
ng Task Force Lingkod Cagayan na aking binuo pagkaupong-pagkaupo ko. Ito ang Quick Response Team na Gamutang Pilipino 2 sa ika-22 ng Nobyembre 2019.
matatagpuan sa pitong sub-station (Tuguegarao City, Tuao, Iguig, Lallo, Gonzaga, Sanchez Mira at Aparri) na
nagreresponde at nagsasagawa ng mga hakbangin upang makaiwas upang sa kalamidad at sakuna sa buong Tayo ngayon ay nagdiriwang taglay ang diwa ng paksa na “Mga Lokal na Kaalaman Tungo sa
Cagayan. Mayroon ding labin dalawa district hospital na pinapatakbo at pinopondohan ng Pamahalaang Pambansang Kamalayan para sa Kalusugan,”ay isang kapahayagan ng inyong maganda at positibong pananaw
Panlalawigan ng Cagayan. Binigyan ko ng pansin ang mga kakulangan at inaayos ang mga medical personnel, para sa mga ating kababayan upang magkaroon ng isang malusog na pamumuhay.
gamit, gamut at mga ambulansiya. Kung kaya’t nauunawaan ko at lubos na ikinagagalak na magkaroon ng
ganitong pagtitipon. Sinusoportahan ko ang pagsasaliksik at pagpapaliwanag ng mga tradisyonal na gamot. Ang inyong abang lingkod ay kaisa sa mga magagandang mithiin at adhikain tungo sa lubos na
Sa pamamagitan ng pagpapalaganap ng paggamit ng wasto sa alternatibong pamamaraan ng pagpapagaling ikakasya ng bawat isa. Kinikilala ko at hinahangaan ko ang inyong pagpupursige, bolunterismo at paglalaan ng
at pagiwas ng sakit, maraming Cagayano ang matutulungan. Hangad ko ang tagumpay ng Pista ng Gamutang panahon upang mabigyan ng sapat na kaalaman ang ating mga kababayan kaugnay sa kalusugan.
Pilipino 2. Sana’y marami sa ating mga mamayanan ang mabiyayaan ng mga bagong kaalaman.
Kami, sa inyong lokal na pamahalaan ay patuloy ring isinusulong ang agenda na tungkol sa kalusugan
MABUHAY TAYONG LAHAT! sa pamamagitan ng Barangay People’s Day tuwing byernes kada linggo. Libreng konsultasyon, gamot at
bitamina ang ipinapamahagi sa pagnanais na ang mamamayan sa lungsod ay ligtas sa anumang sakit.

Sa huli, kasama niyo ang LGU Tuguegarao City na magbibigay ng mas malawig na benepisyo sa mga
mamamayan upang maiangat ang estado ng bawat isa sa pangkalahatang bagay tungkol sa kalusugan.

Muli, maligayang pagdiriwang.

MANUEL N. MAMBA Dios y mevulun nittam ngamin. Mabbalo-balo!

Gobernador ng Cagayan

ATTY. Jefferson P. Soriano

Alkalde ng Lungsod ng Tuguegarao

14 15
Mensahe Mensahe

Ikinararangal kong ipaabot ang aming taos-pusong pagbati sa ikalawang taon ng pagdiriwang ng Pista Isang mainit na pagbati mula sa Philippine Institute of Traditional and Alternative Health Care sa mga
ng Gamutang Pilipino. tagaorganisa, pangunahing tagapagsalita, at kagalang-galang na panauhin sa Pangalawang Pagdiriwang ng
Pista ng Gamutang Pilipino na may temang “Mga Lokal na Kaalaman Tungo sa Pambansang Kamalayan para
Kami, sa PCHRD, ay lubos na nagagalak at nagpupugay sa mga katutubong manggagamot na sa Kalusugan”.
nagbabahagi ng kani-kanilang mga natatanging kaalaman at kaugalian sa panggagamot para sa pagpapanatili
ng ating kalusugan. Walang duda na dapat nating tingalain ang ating mga katutubong manggagagmot na Ang PITAHC ay kaisa ninyo sa pagsulong sa paggamit ng katutubo at alternatibong gamutan sa
patuloy na nagbibigay ng serbisyong pangkalusugan sa kanilang mga komunidad at naglilinang ng kanilang pamamagitan ng ganitong gawain na kung saan ang ating mga katutubong manggagamot mula sa iba’t ibang
mga karanasan sa gamutan. dako ng Pilipinas ay nabibigyan ng opurtunidad na ipamalas at ibahagi ang kanilang angking kaalaman at
kakayahan sa paggagamot para sa agarang lunas sa mga problemang pangkalusugan ng ating mamamayan.
Ang tema ng pagdiriwang ngayong taon, “Mga Lokal na Kaalaman Tungo sa pambansang Kamalayan
para sa Kalusugan,” ay nagpapaalala sa atin na ang ating bansa ay mayaman sa tradisyunal na kaalaman at Gayon din naman, ang PITAHC ay nilalayon na mapabuti ang kalidad at paghahatid ng serbisyong
karanasan sa panggagamot na dapat maisulong upang mapakinabangan ng publiko. Ang okasyong ito ay pangkalusugan sa mamayang Pilipino sa pamamagitan ng pagsulong ng tradisyunal at alternatibong gamutan
magandang pagkakataon upang mapaigting ang kamulatan ng mga kapwa natin Pilipino na ang mga at ito ay makasama sa Universal Health Care o Kalusugan Pangkalahatan.
tradisyunal na pamamaraan sa panggagamot ay napatunayan ding ligtas, epektibo, at abot-kaya. Dahil dito, hinihikayat ko ang lahat ng eksperto at mananaliksik na pag-ibayuhin ang pag-aaral sa katutubong
gamutan upang mapanatili, mapangalagaan at mapagtibay ang sariling atin na uri ng paggagamot. Gawin itong
Nais ko ding ipabatid na kami sa Konseho ng Pananaliksik ay kaisa ninyo sa pagsusulong ng mga scientific at evidence-based upang maging ligtas, mabisa, at kalidad ang serbiyong ihahatid.
alternatibong pamamaraan ng panggagamot. Kaya’t hinihikayat namin ang patuloy na pagsasagawa ng
mga pag-aaral sa mga alternatibong lunas mula sa ating likas-yaman. Sa lahat ng mga katutubong manggagamot, nawa’y inyong ipagpatuloy ang pagpapamalas at
pangalagaaan ang angking kaalaman at natatanging kakayahan sa paggagamot tungo sa maayos na kalusugan
Umaasa kami sa patuloy ninyong pagsuporta sa pagsasaliksik para sa malusog na Pilipinas. ng bawat Pilipino.

Maraming Salamat at Mabuhay! Sa mga taga-organisa o tagapamuno sa gawaing ito, taos puso ang aking pasasalamat sa paggugol ng
oras at kalakasan at sa inyong di matatawarang sakripisyo para sa katuparan at tagumpay ng programang ito.

Sa lahat ng panauhin, salamat sa inyong pagdalo at suporta.

Maraming salamat at mabuhay tayong lahat!

JAIME C. MONTOYA, MD, MSC, PHD, CESO III

Executive Director
ANNABELLE PABIONA- DE GUZMAN, MD PAP, MHA,
MAMed (UK), CESE
Director General-PITAHC

16 17
 Mensahe

Ang karunungang bayan ay hanguan ng mayamang kultura at kabihasnan ng ating lahi. Dito natin
hinahango ang mga praktikal na kaalamam na bagamat hindi maipaliwanag ng agham, ay kadalasan namang
nagdudulot ng epektibong kasagutan sa ating mga suliranin. Ganito rin ang ating madalas na karanasan sa
paglalapat ng lunas sa ating mga karamdaman. Hindi ang propesyunal na manggagamot ang ating unang
tinatakbuhan kundi ang karunungang-bayan sa katutubong panggagamot. Sa kabila ng modernong estilo ng

Pangunahing
pamumuhay, hindi pumapalya sa paglalapat ng lunas ang mga subok na nating katutubong panggagamot.

Ang pagtataguyod ng Pista ng Gamutang Pilipino, sa pangunguna ng Philippine Council for Health
Research and Development (PCHRD) at sa pamamahala ng Cagayan State University ay isang dakilang gawain
sa pagtuklas, pagpapakilala, at pagtangkilik sa katutubong karunungan nating mga Pilipino sa panggagamot.

Panayam
Ang mga layunin ng gawaing ito ay tunay na magpapatibay sa ugnayan ng mga katutubong manggagamot na
hindi natitinag sa pagtuklas at paglalapat ng angkop na lunas sa mamamayan ng bansa gamit ang mga
katutubong pamamaraan at sangkap. Nagpapakita ito ng ating matibay na pagpapahalaga sa tradisyunal na
kakayahan ng mga Pilipino sa larangan ng pagpapanatili ng mabuting kalusugan ng sambayanan. Hangad ng
pamunuan ng Cagayan State University ang ibayong tagumpay ng masigasig na pagsusulong sa ating
katutubong panggagamot. Ang mga gawaing katulad ng Pista ng Gamutang Pilipino ay nagpapatunay sa
malalim na pagpapahalaga ng mga Pilipino sa kanilang kultura, karunungang-bayan, at kalusugan ng kanyang
mamamayan.

Mabuhay!

URDUJAH ALVARADO - TEJADA

Pangulo, CSU

18 19
Mga lokal na kaalaman tungo sa Dalisay na kalikasan para sa dalisay
pambansang kamalayan para sa kalusugan na kalusugan
Pastor Benny Capuno Osias Sawit
Planas at Camias, Porac, Pampanga Albularyo
Bgy Malbang, Pantabangan, Nueva Ecija
Halaw sa kanyang artikulo
Halaw sa kanyang artikulo
Ang mga prinsipyo at praktika ng GAMUTANG PILIPINO ay mahalaga tungo sa makabuluhang
Kalusugang Pangkalahatan, naming mga Ayta at buong sambayanang Pilipino Gawin nating malinis ang ating katawan sapagkat ito ay ekstensiyon ng kalikasan: ang ating katawan ay
lupa, ang ating dugo ay tubig, ang ating hininga ay hangin, ang ating init ay araw.
• Magkasanib na paggamit ng mga katutubo at dayong panggagamot na ligtas, Gawin nating malinis ang ating kalikasan at paligid sapagkat ito ay banal. Gawin nating
mabisa/kapakipakinabang, abotkaya, at tanggap , maging ito man ay tradisyonal, alternatibo, o makabago parang langit ang lupa.
• Mahalaga ang pagkakaugnay ng katawan, isip, at kalooban para makamit ang buong
kalusugan Si G Osias Sawit ay mas kilala ng kanyang mga kababayan sa Pantabangan bilang Ka Waldo. Ang
• Ang mabuting kalusugan ay dala ng mabuting ugnayan sa ibang tao, sa lahat ng iba pang nilalang, at sa kanyang pamilya ang isa sa mga pinakaunang angkan sa Pantabangan. Bagama’t nalubog ang kanilang lupa sa
Maykapal paggawa ng dam, nawiwili naman siya sa pagtungo sa kanyang ‘paraiso’ s malayong Sitio Maliog, kung saan
• May kalusugan kung may malusog na kalikasan at mga makatarungang institusyong pantao, maging ito siya kumukuha ng mga halaman na ginagamit niya sa panggagamot.
man ay pampulitika, pangkabuhayan, o panlipunan
• Ang isang mabuting manggagamot ay may magandang loob, mapagpakumbaba, Bantog na albularyo si Ka Waldo at ang lawak ng kanyang pinaglilingkuran ay umaabot sa Isabela.
mapagmalasakit, palaaral, mapanuri, at ginagawang serbisyo ang panggagamot Natuto siya sa kanyang lolo at ama na pawang mga albularyo at Adventist din.
• Ang pananaliksik at dokumentasyon ay esensiyal sa pagpapaunlad ng Gamutang Pilipino
• Ang Gamutang Pilipino ay maraming hugis, bilang paggalang sa maraming kontekstong
kultural ng bansa
• Kalusugan para sa lahat, katuwang ang lahat

Si Pastor Benny Capuno ay itinuturing na cultural bearer ng grupong Ayta Mag-indi. Siya ay
nakikisangkot sa mga maraming gawain upang mapagyabong ang kulturang Ayta Mag-indi. Siya ay isang
aktibong katuwang sa Alternative Learning Strategy ng Department of Education. Para sa kanya ang kagubatan
ang pinakaimportanteng ‘library’ na pinaghahalawan niya ng mga itinuturo sa mga kabataan.

20 21
Pamana ng lahi ng mga manpokus ng Ang kalusugan naming mga Ayta ay
Kadaclan nakakawing sa malusog na kalikasan
Julio Kutig Kinomon Josie Abuque
Manpokus Mamaanak
Chupac, Kadaclan, Barlig, Mt Province Bgy Camias, Porac, Pampanga

Halaw sa kanyang artikulo Halaw sa kanyang artikulo

Malakas ang paniniwalang ang kapangyarihang makapanggamot ay usapin ng pamana ng lahi kung Ang gubat, ang ilog at lupa ang kinikuhanan namin ng aming ikinabubuhay at sa daigdig natin gusto
kaya ang pagtanggap sa kabayaran ay hindi namin isinasaalang-alang. natin na may puwang ang lahat ng nilalang ni Bapa Malyari.
Bilang mga manpokus, hindi namin hahayang mawala ang tradisyonal na panggagamot ng Kadaclan. Ang patuloy na lahi ng baboyramo, bayawak, ibon, at isda ay mabuti para sa kanila at para sa atin. Ugali
Ipagpapatuloy naming humanap ng mga interesadong magmamana ng aming kaalaman sa panggagamot, at namin na sa paglilimbon, huwag hulihin ang buntis na baboy o babaeng baboy; gayundin sa bayawak. Turo
amin ding hihikayatin ang kanilang mga anak at apo na pag-aralan ang din ng aming matatanda na ang may butas sa ilog ay tanda ng itlugan ng mga biya at hindi dapat galawin. Sa
biyayang panggagamot na naipagkaloob sa amin. panahon ng naniwsiw o may inakay ang mga ibon, hindi rin sila dapat hulihin.
Itinuturo namin sa aming mga kabataan ang mga ugali upang magpatuloy ang buhay ng lahat.
Si Julio Kutig Kinomon, na may edad na 82 anyos, ay isa sa mga manpokus (herbalist) sa ili ng Kachakran Mayaman din ang aming tradisyon sa pangangalaga ng lupa. Malaki ang aming paggalang sa bulate
(Kadaclan) sa Barlig, Mt Province. Sa kanyang panggagamot, tangi niyang ginagamit ay mga pokus o dahong dahil paniwala namin na alaga siya ng kilat (kulog). Ang mga bata ay pinagbabawalan namin na paglaruan o
nakakagamot. patayin ang mga bulate o tatamaan sila ng kilat. Sa pagsusuri, ang aming mga matatanda marahil ay nagsimula
ng ganyang tradisyon dahil sa pagkilala sa kahalagahan ng bulate sa pagpapataba ng lupa. Pansinin na kung
Ang kakayanang niyang manggamot ay namana sa kanyang ninuno at sinasabing maaga siyang nasaan maraming bulate, mataba ang lupa.
natuto na manggamot, noong 13 anyos pa lang siya. Ito ay sa kadahilanang palagi naman siyang sumasama sa Higit sa lahat, napakahalaga ng pagpapanatili ng mga puno sa gubat, at maging sa parang man at kahit
kanyang ama at kapatid na nanggagamot din. saan. Bawat puno mula sa saresa (aratiles) at apalit (narra) hanggang sa alarong at balete na pawang nakikita
natin ngayon sa paligid ng sentro ng barangay ay napakahalaga.
Sa kanilang pamilya, may isa pang pinsan na aktibong manpokus din. Parehong nanggaling sa Ang bunga ng saresa ay pinagsasaluhan ng mga bata dito at ng mga manok; gayundin na pagdating ng
pamilyang Altaki ang magpinsang manpokus. Ito ay si Tanacio Alubia na may edad 80 anyos at nakatira din Agosto makikita natin ang samu’t saring mga ibon at kabag na nakikikain ng bunga ng alarong. Ang balete
sa ili, partikular sa Changsuy, Lunas, Kadaclan, Barlig, Mt Province. Namana naman ni Tanacio ang kanyang ay napakahalaga rin dahil kung nasa bundok, diyan kami namamahinga, na siya ring tahanan ng mga ibon
kaalaman sa panggagamot sa kanyang ina na si Cabray. at kamana. Ang mga kamana ang siyang tagapangalaga ng aming kalikasan, at bawat lalaking baboyramo na
aming huhulihin o bawat puno na puputulin para gamitin sa bahay ay hinihingan ng pahintulot sa kamana, sa
pamamagitan ng pag-aalay at pananalangin.
Para sa amin, ang ating kalusugan ay mahigpit na nakakawing sa malusog nating kalikasan. Ating lahat
ang kalikasan, hindi sa amin lang, at ang patuloy na pag-aalaga natin sa kanya ay magdudulot din ng kalusugan
sa ating lahat.

Si Josie Abuque ay mas kilala sa tawag na Indun Sagin sa kanilang pamayanan sa Bgy Camias, Porac,
Pampanga. Bilang mamaanak, marami siyang naalagaang mga ina at sanggol.

Iginagalang bilang isa sa mga elder ng Ayta Mag-indi, ang kaniyang mga payo ay lubos na
pinapahalagahan ng komunidad.

22 23
Ang lupa, ang tubig, at kami ay iisa Pamamaraan , kaugalian, at paniniwala
Alicia M Teves ng mga taga Siquijor tungo sa pagkamit
Manggagawang pangkalusugan ng komunidad
Laiban, Tanay, Rizal ng kabuuang kalusugan
Junel Tomaroy
Mananambal
Halaw sa kanyang artikulo
San Juan, Siquijor
Sa kabila ng mga pagbabago sa buhay ng mga katutubo, nananatili ang pagyakap sa ilang mga
tradisyonal na pamamaraan ng pangangalaga sa kalusugan. Para sa mga katutubo, ang pangangalaga sa Halaw sa kanyang artikulo
kalusugan ay pangangalaga sa buhay at ang aming buhay ay mahigpit na nakaugnay sa kalikasan. Sabi nga,
“ang lupa at tubig ay buhay; at ang lupa, ang tubig, at kami ay iisa”. Sinu-sino ang mga mananambal sa Siquijor? Ang mananambal ng Siquijor maaaring hindi doktor
Subalit ang mahigpit na ugnayang ito ay nanganganib na masira kung itutuloy ang pagtatayo ng Kaliwa ngunit naging instrumento ng kagalingan at kalusugan; maaaring hindi pari ngunit nagpapatibay ng inyong
Dam Project sa lugar na sumasakop sa lupang ninuno o ancestral land ng mga Dumagat-Remontado. Kung pananampalataya; maaaring hindi mo kaibigan ngunit handang makinig at maglaan sa inyo ng oras; maaaring
masisira ang kalikasan, masisira din ang ugnayan na nagpapanatili sa buhay ng mga Dumagat-Remontado. salat sa salapi ngunit handang magbigay, maaaring hindi mo magulang ngunit handang magbibigay ng payo,
maaaring hindi guro ngunit bukas loob na turuan ka sa kahalagahan ng buhay, maaaring mangmang ngunit
Si Alicia M Teves o Ka Alice ay dating tribal chieftain ng mga Dumagat-Remontado sa kabundukang may natatanging talino, maaaring walang katungkulan sa lipunan ngunit handang maglingkod, o isang
Sierra Madre sa Tanay, Rizal. ordinaryong tao ngunit may kakaibang kakayahan.
Ang panggagamot ay hindi lamang sa iilan. Ito’y para sa lahat. Kailangan lamang natin ang intensiyong
Sa kasalukuyan si Ka Alice ay nangunguna sa pagkilos upang mapanatili ang kinagisnan nilang lupang makatulong at kahandaang tumulong. Maaaring ikaw ang lunas sa iyong pamilya, kaibigan o kapwa tao. Sa
ninuno bilang Indigenous Peoples’ Monitoring Representative ng Sitio Magata, Brgy. Laiban, Tanay, Rizal. lahat ng pagkakataon pwede tayong manggamot kahit sa pinakasimple nating pamamaraan.

Si Ka Alice ay isang manggagawang pangkalusugan ng komunidad (community health worker, CHW) Si Junel Cabiara Tomaroy ay kasalukuyang pangalawang pangulo ng Association of Siquijor Healers
at siya ang pangulo ng Samahan ng mga Community Health Organizations ng Tanay (SCHOT), isang at pangulo ng Pahiuli Artists Collective. Bilang mananambal at visual artist patuloy niyang itinataguyod ang
pederasyon ng mga community health organization sa 7 barangay sa kabundukan ng Tanay, kung saan ang kaalamang pamana ng ating mga ninuno sa pamamarang alam niya at maibabahagi hanggang sa susunod na
kalakhan ng populasyon ay mga Dumagat-Remontado. salinlahi.

24 25
Mga biyaya ng kalikasan para
sa kalusugan ng tribo Ata Perspektibong T’boli sa kalusugan
Myrna Pula
Rostom Bornea
Lider kultural ng mga T’boli
Binungbungang babaylan
South Cotabato
Canggohob, Mabinay, Negros Oriental
at Diego Donig Si Nanay Myrna Pula ay isang cultural leader at kampeon sa adbokasiya ng kuturang T’Boli. Ang mga
Binungbungang babaylan nakagawiang kaugalian na nalimbag mula sa karanasan at pakikipag-ugnayan sa kapuwa at kalikasan sa haba
Sitio Abaca, Bgy Sabahan, Bais City, Negros Oriental ng panahon ang pinanghahawakang yaman ng pamayanang T’Boli para sa malakas, malaya, mapayapa,
madali, masaya, at malusog na pamumuhay sa mundong ibabaw.
Halaw sa kanilang artikulo

Nais naming patuloy na alagaan ang aming kabundukan na silungan ng aming buhay, kabuhayan,
pamumuhay, at pakikipamuhay.
Ang malusog na kalikasan ay kalusugan din ng aming tribo Ata sa Negros at sa buoung kapuluan.

Si Rostom Bornea ay ang tribal chieftain at binungbungang babaylan ng mga ATA at kasalukuyan ding Ang masinsinang pagkikipag-ugnayan
punong barangay ng Canggohob, Mabinay, Negros Oriental. sa kalikasan ang siyang susi
sa mahabang buhay
Elia Capeon

Si Elia Capeon ay tubo sa mag-anak ng mga manggagamot sa pamayanan ng mga B’laan. Para sa
kanila,ang mga paraan ng pag-aalay at pagdarasal bilang pasasalamat sa mga biyaya at paghingi ng sangguni sa
Kalikasan ay mahalagang bahagi sa pagsasasaayos ng pangkabuuang pangangatawan, kalusugan, kalakasan, at
pamumuhay ng isang tao.

Si Diego Donig ay isa sa mga binungbungang babaylan ng mga Ata sa Bais at Mabinay, Negros
Oriental. Natututo si Diego ng panggagamot sa kanyang ama sa Sitio Abaca, Barangay Sab-ahan, Bais City,
Negros Oriental. Maliban sa mga katribo, nanggagamot din siya sa mga Bisaya sa mga kalapit bayan ng Negros
Oriental.

Mga tradisyonal na kaalaman at

kaugalian ng mga Maguiranun sa
pag-iwas sa sakit
Bapa Abraham Abdulla
Maguindanao

Si Bapa Abraham Abdulla, bukod sa pagiging isang katutubong manggagamot na Maguiranun ay isang
cultural performer din.

26 27
Dokumentasyon ng mga halaman ng aking ama Gamutang Pilipino at akademya
Marivic Capuno Nymia P Simbulan
Maybahay Vice-Chancellor for Academic Affairs
Planas, Porac, Pampanga University of the Philippines Manila

Halaw sa kanyang artikulo Halaw sa kanyang artikulo

Ako ay mapalad na nagkaroon ng ama na sadyang maalam tungkol sa yaman ng bundok. Bilang isang Ano ang kabuluhan ng akademya kung hindi siya nagsisilbi sa lipunang nagsusustini sa kanya?
kabataan ako ay namangha sa dami ng alam ni Ama sa mga halamang gamot sa Pinatubo. Matanda na si Ama
(na kilala rin sa taguring Apo Jungle), at nais kong maidokumento ang kanyang nalalaman para sa kanyang Si Dr Nymia P Simbulan ay isang mananaliksik at guro sa siyensiyang panlipunan at kasalukuyang
mga apo at kaapuapohan. Vice-Chancellor ng UP Manila. Siya ang tagapagpadaloy ng Taskforce Gamutang Pilipino na naglalayong ilapit
at gawing makabuluhan ang akademya sa kalusugan at buhay ng Pilipino.
Si Marivic Capuno ay higit na mayaman sa kultura dahil sa ama niyang Ayta Mag-antsi at kabiyak
na Ayta Mag-indi.

Nais niyang matuto rin ng panggagamot, katulad ng kanyang ama. Sa kasalukuyan, idinodokumento
niya sa kamera ang kaalaman ng kanyang ama sa halamang gamot ng Pinatubo. Ginabayan ni G Jesus Lopez sa
paggamit ng kamera, kasama ng kanyang kabiyak at ama, siya ay matiyagang nagdodokumento ng mga
halaman ng Pinatubo na tukoy ng kanyang ama.

28 29
 Mga karanasan at aral mula sa
pananaliksik ng mga katutubong
kaalaman ng mga Dumagat sa
Sierra Madre
Isidro C Sia, Aster Lynn D Sur, Leonard Co,
Ferdinand John M Gaerlan, Remedios S Naynes,
Rainier M Galang, Vivian B Estabillo
University of the Philippines Manila

Abstrakt

Ang karanasan at mga aral mula sa isang sa pananaliksik ay mula sa pagpapatupad ng proyekto na
pinamagatang Ethnopharmocological study of the Philippine ethnolinguistic groups: the Dumagat people of
the provinces of Aurora, Bulacan, Nueva Ecija, and Quezon in Luzon island na ginawa noong 1994 at nalathala
sa Acta Medica Philippina.

Layunin ng proyektong ito na idokumento ang katutubong kaalaman ng mga Dumagat tungkol sa
kanilang panggagamot. Nilalayon din na sa pamamagitan nito ay makatulong tayo na mapanatili ang

Academic Conference
kaalaman na mga katutubo na maaaring maipasa sa mga sumusunod na salinlahi. Inaasahan din na ang
dokumentasyong ito ay maging batayan sa pagsusulong ng pagproktekta ng mga gubat na siyang
pinanggagalingan ng kabuhayan ng mga katutubong naninirahan dito pati na ng mga halaman at ibang pang
likas na nilalang na itinuturing nilang mga gamot sa karaniwang karamdaman.

Ang dokumentasyon ng mga katutubong kaalaman ay ginawa sa pamamagitan ng:

a) pakikipag-ugnayan sa mga kaukulang organisasyon na direktang naglilingkod sa katutubong Dumagat, sa
mga katutubong organisayon ng mga Dumagat sa Sierra Madre, at sa lokal na pamahalaan;
b) pakikipagpanayam sa 29 na katutubong manggagamot, mga matatanda, at mga kababaihan;
c) pangangalap ng mga halaman upang masuri at matukoy ang kanilang mga siyentipikong pangalan at
pagkuha ng mga litrato sa mga halaman na nakalap.

Ang pananaliksik ay nakapagtala ng 179 na halamang ginagamit sa iba’t ibang uri ng karamdaman,
kabilang na ang 11 na ginagamit laban sa malaria, 18 para sa pagtatae, 7 na itinuturing na nakakapigil ng
pagbubuntis, 6 na pampagatas sa mga nagpapasuso, at maraming iba pa na ginagamit din ng iba’t ibang
tradisyonal na manggagamot.

Ang pananaliksik ay nagbunga ng kamalayan ng kahalagahan ng dokumentasyon ng mga katutubong

kaalaman at pamamaraan sa panggagamot upang patuloy na maipasa ang mga
kaalamang ito sa mga sumusunod na henerasyon.

30 31
 Dokumentasyon ng katutubong
Ang tagapaglahad
panggagamot ng mga Ata sa
Si Aster Lynn D Sur, ay isang manggagawang pangkalusugan at kasalukuyang kawani ng Institute of Negros Oriental
Human Genetics, National Institutes of Health, University of the Philippines Manila. Dati siyang katuwang ni Analiza V Bais
Dr Isidro C Sia sa mga paggawa ng dokumentasyon tungkol sa katutubong kaalaman sa kalusugan at Negros Oriental State University
panggagamot ng mga sumusunod:
grupong Dumagat sa mga probinsiya ng Aurora, Bulacan, Nueva Ecija, at Quezon; Abstrakt
mga grupo ng Batak, Pala’wan, at Tagbanua sa probinsiya ng Palawan; at
grupong Bugkalot sa Nueva Vizcaya. Ang presentasyong ito ay maglalahad ng isang pananaliksik na ginawa sa tribong Ata sa Mabinay,
Negros Oriental.
Naging bahagi din siya ng isang malaking genetic research na naglalayon na malaman ang pagkakaiba
at pagkakatulad ng 36 na grupong Ayta/Agta sa Pilipinas nitong nakaraang 7 taon. Ang mga layunin, pamamaraan, at resulta ng pag-aaral ay ilalahad.

Ang tagapaglahad

Si Assistant Professor Analiza V Bais ay isang parmasiyutika at guro sa Negros Oriental State
University. Siya ay mananaliksik ng katutubong panggagamot sa mga grupong Ata sa isla ng Negros Oriental.
ASTER LYNN D SUR
Institute of Human Genetics
Si Prof Bais ang kasalukuyang Assistant Dean ng College of Nursing, Pharmacy and Allied Health
National Institutes of Health
Sciences ng nasabing unibersidad.
University of the Philippines Manila
Pedro Gil St, Ermita, Manila
[email protected]
0917-7133268
ANALIZA V BAIS
College of Nursing, Pharmacy and Allied Health Sciences
Negros Oriental State University
Dumaguete City
[email protected]
0975-4441146

32 33
Dokumentasyon ng tradisyonal na Ang tagapaglahad
kaalaman sa kalusugan ng mga Ilokano at
Tagalog sa mga komunidad sa paanan ng Si Prof Lea A Igaya ay kasalukuyang Senior Vice-President ng The Good Samaritan Colleges sa
Sierra Madre sa Nueva Ecija Cabanatuan City, kung saan pinangungunahan niya rin ang Research and Extension Services, Professional
Lea A Igaya, Isidro C Sia, Ylyka Di Ascutia, Development and Continuing Education, Language Center, Reading Clinic, at English Proficiency Training,
Ronalyn C Baglao, Jhonel M Santos, Ariel Tena
The Good Samaritan Colleges Dati siyang guro sa University of the Philippines Manila kung saan naman siya naging Dean of Students
at Director ng Sentro ng Wikang Filipino, bukod sa iba pang mahahalagang posisyon na hinawakan niya rito.
Abstrakt
Mga mahalagang kontribusyon din niya ang pagiging miyembro ng Sub-commission on Cultural
Communities and Traditional Arts ng NCCA; assessor ng IQUAME ng CHED; at editor ng Readings/
Ang aming pag-aaral, na pinondohan ng PCHRD, ay nakatuon sa tradisyonal na paggagamutan ng
Anthologies on Filipino Language and Literature ng UP Press (na ginagamit na textbook sa general education)
mga Ilokano at Tagalog sa limang (5) barangay sa limang (5) bayan ngNueva Ecija na nasa paanan ng bundok
at ng Glossary of Terms in the Health Sciences ng UP Manila.
Sierra Madre. Kinilala namin ang mga tradisyonal/katutubong manggagamot sa kanikanilang komunidad,
mga paraan nila ng panggagamot at mga halaman at iba pang bagay sa kalikasan na ginagamit sa panggagamot,
gayundin ang mga ritwal o orasyon na kaakibat ng kanilang panggagamot.

Sa limang barangay na ito, sinuri namin ang konsepto nila ng panggagamot batay sa kanilang LEA A IGAYA
pamumuhay, kultura, araw-araw na Gawain, at mga espesyal na okasyon. Natanto namin na malaki ang The Good Samaritan Colleges
pananalig ng mga komunidad sa hilot, sa albularyo, sa magtatawas (kung nabati), o sa magtatandok (kung Burgos Avenue, Cabanatuan City
nakagat ng ahas, aso o ibang hayop) para sa pangunahing lunas. Sa mga bata, madalas patingnan ang pilay [email protected]
na nagdudulot ng lagnat, ubo, at sipon, o sakit sa tiyan bunga ng kabag o pagtatae. Sa mga matatanda naman: (044) 4643212 extension 133
rayuma, lamig, pasma, kulebra, kulam, pagsusuka at pagtatae, di maihi, diabetes. Sa mga babae: di magkaanak, 0919-4534617
di lumalabas na regla. Dinadala sa magtatandok ang mga nakagat ng ahas, aso at ibang hayop, at sa mga amad,
ang mga may problema sa mata: puwing, panlalabo ng mata, sore eyes. Dinadala din sa mga katutubong
manggagamot ang nabati, nakulam. Sikreto ng mga manggagamot ang dasal, orasyon, o ritwal na kanilang
isinasagawa sa panggagamot.

Bahagi rin ng pag-aaral ang pagtukoy sa mga halamang gamot na ginagamit ng manggagamot at ang
mga paraan nila sa paggamit ng mga ito. Layunin ng pag-aaral ang hindi lamang matiyak ang mga halamang
nagpapagaling kundi ang mahikayat ang komunidad na magtanim nito para patuloy ang mapagkukunan ng
mga ugat, dahon, puno, sanga, at iba pang bahagi para sa panggagamot.

Ayon sa komunidad (na nalaman natin sa mga FGDs), may mga manggagamot na gumagamit ng
bagong teknolohiya sa panggagamot ngunit pinupuntahan pa rin nila ang mga katutubong manggagamot para
magbigay ng pangunahing lunas at ng mga gamot na bahagi ng kalikasan. Ang mga seryosong sakit (kanser,
pulmonya, bato sa apdo, o sakit sa bato) ay isinasangguni sa doktor o sa ospital kung kailangan ng operasyon.

Bahagi pa rin ng pamumuhay ng mga komunidad sa paanan ng Sierra Madre hanggang sa

kasalukuyan ang gamutang katutubo.

35
Documentation of Philippine traditional Dokumentasyon ng katutubong panggagamot
knowledge and practices on health and ng mga Subanen sa Zamboanga
development of traditional Marilou Elago
Western Mindanao State University
knowledge digital library on health:
the Itawes of Jones, Isabela Abstrakt
Miriam D. Macutay, Hilda A. Manzolim, Jane G. Cabauatan,
Isidro C. Sia, Danilo N. Tandang, Myrna C. Cureg, Mary Grace O. Gumpal, Natividad C. Ang presentasyong ito ay maglalahad ng isang pananaliksik na ginawa sa ilang komunidad ng Subanen
Calpatura, and the Itawes community of Jones, Isabela sa Zamboanga peninsula.

Abstract Ang mga layunin, pamamaraan, at resulta ng pag-aaral ay ilalahad.

This research is an ethnographic and ethnopharmocological study of the Itawes community of San
Vicente, Jones, Isabela. This aimed to document their traditional knowledge and practices on health, illness, Ang tagapaglahad
and healing; and to input in the digital database the selected information on their traditional knowledge and
practices on health, illness, and healing. Si Professor Marilou Elago ay kasalukuyang nagtuturo sa Western Mindanao State University. Siya ay
mananaliksik ng katutubong panggagamot.
Participant observation, interviews, and focus group discussion were the methods employed to gather
data.
Si Prof Elago ang kasalukuyang Dekana ng College of Science and Mathematics ng nasabing
Six (6) healers and twenty-four (24) residents, mostly elders who served as cultural consultants, were unibersidad
interviewed on the use of medicinal plants. These healers and residents believed that certain ailments were
caused by supernatural beings, dissatisfied spirits, a dead relative, and by people around them.

A total of 31 families of plants with around 44 species were identified as medicinal plants utilized to
treat common ailments. These plants are basically common in the area of study. As to conservation measures, MARILOU C ELAGO, MD, EDD, EDEL (CAR), CBO, IFBA-CP
none of these plants have been reported by IUCN Redlist to be on the endangered category. Generally, they are Western Mindanao State University
found to be categorized under least concerned resources. The preparation of medicinal plants varied based on Zamboanga City
the type of ailments being treated. The usual method of preparation was decoction and by oral administration. [email protected]
Leaves were the most common part of the plant utilized. 0999-9922759

The presenter

Prof Miriam D Macutay is faculty member and former dean of the College of Nursing of the Isabela
State University. She holds multiple graduate degrees in Nursing, Psychology, and Teaching.

MIRIAM D MACUTAY
College of Nursing
Isabela State University
Echague, Isabela
[email protected]
0917-5175461

36 37
 Siya ngayon ang Pangulo ng National Spiritual Council ng Pilipinas at Escuela ng Deus Espiritu
Santo Inc.; Dati siyang Executive Council Member ng National Commission for Cultural Information &
Special Events (NCCISE) ng National Commission for Culture and the Arts (NCCA). Siya ay kinilala at
Pamamaraan ng paggagamot ng babaylan nabigyan ng parangal sa marami niyang ginawang maikling pelikula lalong lalo na sa CMMA (Catholic Mass
Maria Lourdes Del Pilar-Garcia
Media Awards). Kabilang dito ay mga sariling likha na konsepto niya kasama din ang kanyang mga estudyante
Polytechnic University of the Philippines
sa pelikula. Karamihan sa mga istorya dito ay ukol sa samahan at buhay ng isang katutubo at kaalamang
katutubo sa Pilipiinas. Ang kanyang doctoral dissertation ay tungkol sa Katutubong Pananampalatayang
Abstrakt Pilipino bilang likas na yaman sa Pilipinas.
Ang Pilipinas ay isang bansang pinagpala dahil sa ito ay sagana sa likas na yaman. Dahilan na rin sa Siya ay naglakabay sa iba’t ibang panig ng daigdig upang ibahagi ang kulturang kaalaman ukol sa
binubuo ito ng daandaang mga pulo at pinaghihiwalay ng karagatan, mga ilog, at iba pang likas na kapaligiran, Pilpinas. Higit sa lahat ang teorya ng komunikasyong espiritwal ay pinagtibay at pinatotohanan ng kaniyang
nagsilbi itong hadlang sa madaling pakikipag-ugnayan ng bawat tagapulo. mga datos. Siya rin ang namuno sa paglikha ng Kurikulum ng Batsilyer ng Brodkasting at Batsilyer ng Artes
sa Pelikula sa Kolehiyo ng Komunikasyong pangmadla ng PUP. Siya ay isang pandaidigang tagapagsalita sa
Sa panahon ng ating mga ninuno, ang mga babaylan na may espesyal na pakikipag-ugnay sa espiritu Asian Broadcasting Union at nangunguna sa Disaster Risk Management. Isa siyang Global Media Education
ang itinuturing na tunay na manggagamot. Sila ay may taglay na galing na hindi nagmumula sa Awardee ng Courseline Media International at Guardia De Honor Hijas De Maria Fellow. Sa kasalukuyan
pangkaraniwan. Itinuturing ng ating mga ninuno na ang mga babaylan na may sadyang galing at talino, gumagawa siya ng kauna-unahang Konsepto sa Virtual Reality sa PUP Embahada ng Komunikasyon.
bagamat balot ng hiwaga, ay may angking kakaibang galing na nakukuha sa espiritu. Tagapagsalita siya ng datos at resulta ng kanyang pananaliksik sa iba’t ibang bansa tulad ng Thailand,
Malaysia, Singapore, Indonesia, Bangladesh, USA, France, Italy, Spain, UK, at Australia.
Ang mga katutubong kalinangan sa bagay na banal na paniniwala o pag-uugali ay halos nanatiling
lingid sa kaalaman ng mga nakakarami sa ating lipinunan. Ang mga banal na sangkap o elemento na bahagi ng
paniniwala bago pa man ng kapanahunan ni Magallanes tulad ng paniniwala sa Diyos na Bathala ay matagal
na tinakpan at itinago.

Lingid sa kaalaman ng nakakarami sila ay hindi nawala, bagkus ay nanatiling matatag at namumuhay
sa kabundukan, sa tabi ng dagat, sa lupa sa gilid ng bundok, at baba sa siyudad at lipunan. Nakakubli sila sa MARIA LOURDES DEL PILAR-GARCIA, DEM
pangalan ng kapatiran at mga katutubo. Polytechnic University of the Philippines
[email protected]
Sa presentasyong ito, ilalahad natin ang mga pamamaraan ng paggagamot ng mga babaylan. 0945-4959468

Ang tagapaglahad

Si Dr Maria Lourdes del Pilar-Garcia ay Propesor VI at kasalukuyang Tagapangulo ng Kagawaran ng

Komunikasyong Pangmadla sa Politeknikong Unibersidad ng Pilipinas.

Dating Dekana ng Kolehiyo ng Komunikasyon, siya ay ethnographer at faculty researcher tungkol sa

mga katutubong kalinangan at kaalaman sa Pilipinas.

Nagtapos ng Masters in Mass Communication (1993); Doctor ng Educational Management (2002)

sa Graduate School ng Politeknikong Unibersidad ng Pilipinas (PUP) Manila. Dating Radyo Broadkaster sa
DZRB Radyo ng Bayan Quezon City, nilikha niya ang konsepto ng Sandiwa - isang programa sa radyo na
kinilala at nagtamo ng parangal sa Radyo ng Bayan. Tinalakay niya ang kaalamang bayan na may temang
Socio-cultural, historical at moral sa buong kapuluan ng Pilipinas.

38 39
Pagpapatuloy ng tradisyong pampagaling
Mananambals of Siquijor island
ng Ili: kwentuhan at bahaginan sa mga Josel B. Mansueto
manpokus ng Kadaclan Siquijor State College
Ruth Sidchogan-Batani
Benguet State University

Abstrakt Abstract

Ang ‘manpokus’ (sa Kadaclan) o ‘man-agas’ (sa Palina) ay katawagan sa mga taong may kakayanang Much has been said about the mystical island of Siquijor but most of it is a misconception. Given its
manggamot gamit ang mga halaman. Hanggang sa kasalukuyan, malakas pa rin ang pagtangkilik sa kanila ng remote location, Siquijor which is bounded by the bigger islands of Cebu, Negros Oriental and Bohol, has to
komunidad. thrive on its natural resources to address its health needs. This knowledge was interpreted by some as sorcery
but Siquijor is actually blessed with a wealth of health knowledge and practices that has become part of the
Ang ‘agas’ ay salitang Ilokano na ang ibig sabihin ay ‘gamot’. Ang salitang manpokus ay halaw sa people’s way of life.
salitang ‘pokus’ na ibig sabihin ay ‘damo’ o ‘damong-gamot’ o ‘halamang nakagagamot’, samantalang ang ‘man’
ay taong may kakayanang manggamot (man-agas, manpokus) gamit ang mga halamang kadalasan ay With the DOST-PCHRD-TKDL project, it unintentionally clarified the mystery surrounding the ‘tiny’
nakukuha sa kapaligiran, bagamat, may mga halamang kailangang hanapin sa kabundukan, sa payew, o di kaya island of 34,350 hectares. This study employed a qualitative design using key informant interviews, participant
ay sa tabing-ilog. observation and field documentation on the thirty seven (37) healers from nineteen (19) barangays located in
the mountain (Mt. Bandilaan), river (Senora river) and coastal communities.
Sinasabing may iba’t ibang manggagamot sa Kadaclan kagaya ng mansip-ok (traditional healer) at
munfuni (ritualist) subalit, nawala na ang mga ito sa pagdaan ng panahon at tanging mga manpokus na lamang Of the 37 healers, most are males, between 38-91 years old, have been in practice for an average of 32
ang naiwan. Sa Palina, may ilang natitirang mga manbunong. Sa Ili (village) ng Palina at Kadaclan, walang years and have started the practice as early as 9 years and as late as 69 years old. Their healing knowledge is
pagtatalaga (distinction) kung anong mga halaman ang pagkain, o pagkaing-damo. either inherited or learned primarily from their families, given to them as a divine gift through a dream or as a
result of personal experiences or instinct as in the case of “hilot” or massage.
Ang usapin ng ‘sino, kanino, at kailan’ ang pagtawag/paghanap sa manpokus o man-agas ay kasama
sa usaping pangkalusugan ng ili . Kadalasan, ang mga sugat na natamo dahil sa pang-araw-araw na gawain The investigation has documented 39 different healing practices under 20 categories, 5 of which have
ay isinasangguni sa mga manpokus o man-agas; pati na rin ang mga sakit na kakaiba at di kayang gamutin sa 3-7 variations. Of the 39 practices, 19 are used for diagnosis, 2 for prevention and all 39 are for treatment.
ospital. Majority use “himulso” for diagnosis, “tawal and tuob” for healing while only two use “kudlit” for prevention.
Aside from minerals and marine resources, there are 377 identified plants under 91 families used for health and
Ang papel na ito ay ginagabayan ng balangkas na ang kalusugan at kapakanan (well-being) ay healing.
nakadepende sa kalikasan dahil dito naman nanggagaling ang materia medica na ginagamit ng manpokus/
man-agas. Kaya namansadyang malaking bahagi ng ganitong gamutan ay pinagpapasiyahan ng estado ng The presenter
kalikasan.
Dr Josel B Mansueto is Professor II at the Siquijor State College.
Ang ganitong kakayanan ay sadyang napapamana sa pamilya o angkan. Kadalasan din, basta na lang
itong nagpaparamdam sa mga magmamana sa kapangyarihang ito. She is project leader to various research projects funded by CHED, DA, DOST-7, DOST-PCHRD,
De La Salle University, DILG, and DILG-TA from 2011 to 2019. She has completed the 3-phase project on
Ang tagapaglahad the Folk Healing Practices of Siquijor island for the TKDL project of DOST-PCHRD. She has also completed
a DILG-funded project on the Citizen Satisfaction Index System for Siquijor where her succeeding project,
Si Prof Ruth Sidchogan-Batani ay isang guro-mananaliksik sa Benguet State University. Siya ay the Tourism Capacity-Building of Public Transport Drivers in Siquijor Island was included in the 2017 best
nagsanay sa antropolohiya. Ang kanyang mga interes sa pananaliksik ay patungkol sa kababaihan, sa mga practice compendium by the DILG-TA. She has enjoyed scholarships from the Development Academy of the
katutubo ng Cordillera, at sa health social sciences. Ang kanyang mga pananaliksik sa mga katutubong Philippines and HongKong University.
panggagamot ng Cordillera ay may suporta mula sa PCHRD. Ang kalakhan ng kanyang fieldwork ay sa mga
grupong Kankana-ey sa Benguet. Her expertise in the DOST-PCHRD’s TKDL projects has earned her the most prestigious community
award given by DOST and the provincial government of Siquijor last September 2019.
RUTH SIDCHOGAN-BATANI
Benguet State University JOSEL B MANSUETO, DISRM
La Trinidad, Benguet Siquijor State College
[email protected] Larena, Siquijior
0918-4419830 [email protected]
0917-6201549

40 41
Medical anthropology: understanding
the indigenous healer The presenter
Ricardo Sotelo Guanzon
Mariano Marcos State University Dr Ricardo S Guanzon is Professor and Dean of the College of Medicine of Mariano Marcos State
University
Abstract
He has degrees in Psychology and Medicine from the University of the Philippines. He is both family
medicine practitioner and hypertension specialist. Even as he attends to the physical body, he also ministers
Introduction. Medical anthropology studies “human health and disease, health care systems, and
to the affairs of the mind being a psychologist, psychometrician, guidance counsellor. For him a complete
biocultural adaptation” viewing humans from multidimensional and ecological perspectives, examining ways
physician must look at the body, mind, and spirit aspects of the person. Born in Bantog, Asingan, Pangasinan,
in which culture and society are organized around or influenced by issues of health, care and relevant issues.
popular for its faith healers, Dean Guanzon has pursued research on spiritual healing.
Disease causation. Basically, causes of diseases or illnesses are seen from the a) scientific perspectives,
He has multifaceted training including those in Evidence-based Medical Studies and Editorship in
b) paranormal designs, or c) spiritual paradigm.
British Medical Journal Publishing and University College London, CBT on Personality Disorders at the Beck
Institute in Philadelphia, Practice of Clinical Counselling Supervision at the Australian College of Counselling,
Therapeutic approach to disease/illness. A Filipino traditional healer in the Philippines is known as
and hypertension studies at the Philippine Heart Center, the Medical City, and the Philippine Society of
manggagamot, manghihilot, arbularyo, mangngagas, mananambal, or other. Historically, approach to
Hypertension.
treatment is related to spiritual or psychic healing. The most common methods include herbology, massage
(hilot), oiling, and energy-healing (magnetic, pranic, pray-over). On the other hand, the standard approach to
medical treatment is that used by licensed doctors of medicine. Their practice is called conventional, allopathic,
or western medicine. Complementary medicine refers to use of CAM, together with conventional medicine.
Alternative medicine, refers to the use of complementary medicine in place of conventional medicine. RICARDO SOTELO GUANZON, MD, EDD, PHD, DFM, RGC, RPY, RPM, FAPFP
College of Medicine, Mariano Marcos State University
The most common CAM used are: 1) Natural products, like probiotics, botanicals, orthomolecular Batac, Ilocos Norte
medicine; 2) Mind and body medicine which focuses on the interactions among the brain, mind, body, and guanzon.ricardo@yahoo,com
behavior, with the intent to use the mind to affect physical functioning and promote health (eg, hypnosis, dance 0917-5084511
and art therapy, prayer healing; 3) Manipulative and body-based practices with primary focus on the
structures and systems of the body, including the bones and joints, soft tissues, and circulatory and lymphatic
systems (including those practiced by chiropractors [spinal manipulation], osteopathic physicians,
naturopathic physicians, massage therapists or “Hilot Pinoy“).

Traditional healing may also be considered a form of CAM – food offerings, rituals, oiling, use of herbs,
touch, massage, used singly or in combination. Natural nroducts may involve herbals like akapulko (Senna
alata), and others.

Treatment strategies in the next decade and beyond. This will still be dependent on validating the
experience of the people on what is effective treatment for them, including cultural designs.

42 43
 Making your own remedies from plants
Naturopathy sa kontekstong Pilipino Joaquin G Tan
Patricia C Sison Practitioner of homeopathy
De la Salle University Zobel

Abstrakt Abstract
Ang naturopathy ay isang sistema ng pangangalang kalusugan na nakabatay sa mga likas na Making plant remedies for common ailments is now made easy by using the principles and techniques
pamamaraan. in homeopathy, enabling one to be more self-reliant.

Ang mga prinsipyo at praktis ng naturopathy ay ilalahad sa kontekstong ng Pilipino. The extraction process is called maceration. Freshly picked, cut, and pounded plant parts are immersed
in organic alcohol found in gin or vodka (normally 40% or more) for a week or two. The solution is then
Ang tagapaglahad strained and the liquid is stored in brown bottles. This is the mother tincture and usually has about 10% of the
plant’s essence.
Si Dr Patricia C Sison ay kampeon ng pagtuturo at praktis ng naturopathy sa Pilipinas.
Pinangunahan niya ang mga initiatiba upang maipaliwanag at mapalawak ang kaalaman at praktis ng Final remedies are diluted to the desired percentage through a process called dynamization. The
naturopathy. dilution process can use the decimal or centesimal gradation (1:9 or 1:99 respectively). For liquid remedies, the
potentizing period is two and a half minutes.
Siya ay isang psychologist, psychotherapist, substance abuse therapist, holistic health lecturer, at
naturopathic counsellor The question now is which plants and plant parts can address which ailments.

Si Dr Sison ay nagtapos ng kaniyang PhD sa Asian Social Institute at punong-abala siay sa Family Life The main healing principle in homeopathy is “like cures like” or “similia similibus curentur”. To
and Wellness Institute sa De la Salle University sa Zobel, Alabang at sa School of Holistic and Integrative Health illustrate: Take an onion. Raw onion (Allium cepa) can stimulate excessive secretion of tears and mucus. In a
Sciences. diluted form of one part per thousand (0.1%), Allium cepa can address congestion in common colds and/or
ease runny nose. It is the perfect remedy for the common cold.

PATRICIA C. SISON, PhD In this talk, other local plants and their usage will be enumerated.
Family Life and Wellness Institute
De la Salle University Zobel The presenter
Alabang, Muntinlupa City
[email protected] Mr Joaquin G Tan trained in homeopathy in WALA Heilmittel GMBH in Ecwaelden, Germany and
0917-8266245 in anthroposophic medicine in Arlesheim, Switzerland in addition to his International Post Graduate Medical
Training from year 2014 t0 year 2018. He also served as resource person for the International Post Graduate
Medical Training in Penang, Malaysia.

He served as member of the National Certification Committee for Homeopathy and Homotoxicology
of PITAHC from 2013 to 2017. He is author of 2 books on alternative health - Healing ourselves: a guide to
self-reliant medicine (Manila: Anvil Publishing, 1995) and Healing ourselves from medicine: how
anthroposophy can save your life” (North Carolina: Goldenstone Press, 2011).

JOAQUIN G. TAN
[email protected]
0918-9249890

44 45
 Tagapagtatatag. Si Master Choa Kok Sui ang modernong tagapagtatag ng agham at sining ng pranic
healing.

Nagtapos ng kursong Chemical Engineering, si Grandmaster Choa Kok Sui ay gumamit ng maraming
Master Choa Kok Sui at pranic healing: pamamaraang siyentipiko upang mapatunayan ang pagkakaroon ng prana, at ang mga katangian nito kaugnay
pag-uugat sa Pilipinas ng paghilom. Ang mahigpit na pagpapatotoo at masusing eksperimentasyon ang nagbigay-daan sa pagbubuo
Maria Alicia Jessica Cueto de Leon ng isang epektibong sistema ng paghilom

Abstrakt Itinatag ni Grandmaster Choa Kok Sui ang Institute for Inner Studies, Inc. sa Quezon City noong 27
April 1987. Mula noon, naitatag din ni Grandmaster Choa Kok Sui ang maraming pranic healing foundation
Ano ang pranic healing? Ang pranic healing ay agham at sining ng panggagamot na gumagamit ng at sentro sa buong mundo, Isa sa mga ito ang Pranic Healing Foundation of the Philippines, na itinatag niya
prana, ki, o vital energy sa pagpapagaling ng buong katawan. Lahat ng bagay ay enerhiya, kaya ang noong May 2002 upang maipamahagi ang mga pamamaraan ng pranic healing sa Pilipinas.
pagkagambala sa sistemang enerhiya ay nagdudulot ng sakit. Ang ginagawa ng pranic healing ay isinasaayos
ang ki o bioplasmic matter ng katawan: nililinis, binibigyang lakas, at binabalanse ang sistemang enerhiya Ang lahat ng ito ay nag-ugat sa Pilipinas sa pamamagitan ni Grandmaster Choa Kok Sui.
upang maitaguyod ang kasiglahan at kalusugan sa lahat ng aspeto - katawang pisikal, damdamin, isip, at banal
na diwa. Ang pangunahing layunin ng pranic healing: Maibsan ang paghihirap ng sangkatauhan sa pamamag-
itan ng magkatuwang na medisinang alopatiko at pranic healing.
Ano ang prana? Ang prana o ki ay ang lakas-buhay (life force) na nagbibigay ng sigla at kalusugan. Ang
tawag dito ng mga Griyego ay pneuma, mana sa Polynesia, at ruah sa mga Ebreo (Hebrews) na ang kahulugan Ang tagapaglahad
ay hininga ng buhay. Inililipat ng pranic healer ang prana o vital energy o ang tinatawag na hininga ng buhay
sa maysakit at ito ang nakapagpapagaling sa kaniya. Si Dr Maria Alicia Jessica Cueto de Leon ay may maningning na buhay.

Katunayan ng pagkakaroon ng prana. Sa Bibliya. binabanggit sa Genesis ang “hininga ng buhay” na Sa larang ng pag-aaral:
-UP Diliman (cum laude), Pre-Medicine
siyang susi sa pagkakaroon ng buhay, isang mahiwagang puwersa na nagpapasigla at nagpapanatili sa buhay.
-UP College of Medicine, MD
Napatunayan na rin na sa pagdaloy, kalidad ng sirkulasyon, ritmo at pagkadalisay ng prana nakasalalay ang -UP College of Public Health, MPH
kalusugan ng katawang pisikal, damdamin, isip, at diwa.
Sa larang ng serbisyo:
Prinsipyo ng pranic healing. May 2 prinsipyo ang pranic healing: -Department of Health, Former Health Education & Promotion Adviser
1. Prinsipyo ng Sariling Lunas. May kakayanan ang katawan na kusang maghilom. -Philippine Institute of Traditional and Alternative Health Care (PITAHC), Former Acting Deputy
2. Prinsipyo ng Enerhiyang Buhay. Para mabuhay, kailangan ng katawan ang prana (enerhiya). Director-General
-Institute of Bioregulatory Medicine, Training Director
Nagsisimula ang karamdaman sa aura o katawang enerhiya at dito lulunasan upang di na lumitaw pa sa -Philippine College of Integrative Medicine, Member
katawang pisikal. Malaki ang nagagawa ng masigla, malinis, at maliwanag na aura para sa kalusugang pisikal, -Lecturer on Integrative Medicine and Healthy Lifestyle
emosyonal, at mental; gayundin sa pagtatamasa ng masuwerete at magandang buhay. -Manggagamot na dalubhasa sa magkatuwang na medisinang alopatiko at tradisyonal-komplementaryong Sistema. May
kasanayan sa body-mind intervention, energy medicine, homeopathy and homotoxicology,
acupuncture, heavy metal detoxification, nutritional medicine, at natural remedies
Katangian ng pranic healing. May 6 na katangian ang pranic healing -Eksperto sa Kalusugang Pampubliko (Public Health:) gaya ng pagbubuo ng programang pangkalusugan (health
1. Bukod sa pisikal na aspeto, nilulunasan ng pranic healing ang mga suliraning emosyonal, sikolohikal, program development ) at pamamahala (management)
mental, at ispiritwal. -Eksperto sa project planning, appraisal, monitoring at evaluation, technical assistance, networking, health promotion,
2, Inaabot ng pranic healing ang ugat na sanhi ng problema, at hindi sinusugpo ang sintomas lamang nito. training, at multisectoral collaboration
3. Magandang gamitin ang pranic healing sa pag-iwas sa sakit. -Eksperto rin sa pagsasaayos ng mga patakarang pangkalusugan gaya ng traditional and alternative health care policy
4. Walang side effect ang pranic healing. tutok sa Traditional and Alternative Medicine Act (TAMA): RA 8423; tobacco control at healthy lifestyle policy tutok sa
5. Pamamaraang walang paghipo (no touch) ang ginagamit kaya walang sakit, hapdi o kirot. FCTC, Tobacco Regulation Act (TRA): RA 9211, Excise Tax Law: RA 9334 at mga kaugnay na patakaran.
6. Sa pranic healing, walang overdose o underdose.
Sa larang ng buhay:
-Soprano ng Kasarinlan Ensemble
-Silver Medalist ng Philippine Federation of Body Builders’ National Body Building and Ms. Body Fitness Championship
2006

MARIA ALICIA JESSICA CUETO DE LEON, MD, MPH, CMA, CHTX

[email protected]
0918-9005003

46 47
Acupunture sa Pilipinas
Olympia A Panotes Changing our narratives to recover
Philippine Academy of Acupuncture, Inc. our inner strength
Susan M. Balingit
Abstrakt University of the East Ramon Magsaysay Memorial Medical Center

Sisimulan nating talakayin sa presentasyong Acupuncture sa Pilipinas ang mga sumusunod na Abstract
puntos: ang kasaysayan ng acupuncture sa Tsina at Pilipinas; ang acupuncture bilang isa sa mga pamamaraan
ng isang kabuuang panggagamot na tinatawag na traditional Chinese medicine o TCM; ang ibang The Philippine government has attempted to involve its people in health care since the 1970s, when
pamamaraan sa paggagamot sa TCM, katulad ng Chinese herbal medicine, ventosa, moxibustion, acupressure, Primary Health Care explored the use of traditional and herbal medicines. The lack of knowledge on the
at tuina; mga konsepto at prinsipyo hinggil sa paggamit ng acupuncture sa panggagamot, katulad ng konsepto sources and uses of local plants, along with a lack of citizens’ participation in deciding for their health, led to
ng Yin-Yang at ng tinatawag na Five Elements sa TCM. the program’s demise. Despite the presence of political will and improved budget allocations, subsequent
attempts to prioritize the provision of meaningful health care in the Philippines will remain inadequate as long
Sa munting palugit na panahon ay susubukan din ng tagapagsalita na ipaliwanag ang konsepto hinggil as these continue to be treatment-oriented and expensive. Largely patterned after those of the United States
sa Qi at Blood sa lenggwaheng TCM, at ihambing sa kanluraning pananaw ng medisina. and the more developed countries, treatment-based government interventions tend to address symptoms and
not the root causes of illness/disease. This leaves patients overly dependent on the expertise of doctors, medical
Ibabahagi rin ng tagapagsalita ang mga iba’t ibang karamdaman na maaring malunasan sa paggamit ng professionals, and pharmaceutical drugs which incur costs that patients often shoulder themselves. In the face
acupuncture. Ang listahan ay ang ipinalaganap ng World Health Organization noong 1979. Sa pamamagitan of mounting incidences of chronic and lifestyle diseases alongside reproductive health problems, such a system
ng mga pananaliksik, napag-alaman ng makabagong siyensiya na may karagdagan pang mga karamdaman na proves problematic.
maaari ring magamot ng acupuncture.
One of the least explored alternatives in health care is the use of indigenous food resources and
Sa bandang huli ng presentasyon ay tatahakin rin ang pamamaraan ng paglunas (o mechanism of traditional diets in promoting health and preventing disease. As modern lifestyles and advances in science and
action) ng acupuncture; gagawing halimbawa ang kirot o sakit (o pain). technology fail to bring about good health among Filipinos, one cannot help but look back to the past and
wonder how—in the absence of medical care, pharmaceutical drugs, and modern facilities—early Filipinos
Bilang pagtatapos, ang preventive and wellness aspect sa traditional Chinese medicine ay ating were able to lead long lives, maintain strong bodies, and active minds. Answering this question has led to my
tatahakin. Ibabahagi na rin ang mga paraan na ginagamit upang maging angkop at katanggap-tanggap sa life’s work of rediscovering Filipino health traditions. A vital change that took place in the life of Filipinos with
karamihang Pilipino ang acupuncture; umaasa rin ang tagapagsalita ng mas malawak na pagtanggap sa the advent of Spanish and American colonization has to do with food. From a diet rich in plants and low in
Pilipinas ng traditional Chinese medicine bilang isang kabuuang sistema ng paggagamot. animal protein, Filipinos began to consume more processed, refined food that the colonizers had brought with
them such as milk, sugar, margarine, refined flour, canned meats and fish. As these food commodities became
Ang tagapaglahad daily fare for more and more Filipinos, the health of the general Filipino populace began to decline. Such
“nutritional transitions” linking diet to health have been documented in a 2001 Asia-wide study correlating the
Si Dr. Olympia Aguenza-Panotes ay nagsanay sa modernong medisina sa University of the growing incidence of chronic diseases to a shift in eating habits. Unlike an indigenous diet of staple grains, root
Philippines at nagpakadalubhasa sa Family Medicine sa Philippine General Hospital. Sa larang ng TCM, hinasa crops, locally grown legumes, vegetables and fruits, modern processed food is high in fat, sugar, and alcohol
ang kanyang kasanayan sa karayom at sa silanganing pananaw sa medisina sa acupuncture center ni but low in fiber. This modern diet is the root cause of many health problems of Filipinos today.
Dr. Al Lagaya, sa Taipei General Hospital, at sa China MedicalUniversity Hospital.
Changing the mindset of the Filipino from a consumer — whether of irrelevant foreign policy, goods,
Sertipikadong Medical Acupuncturist ng PITAHC at aktibong miyembro ng Philippine Academy of food or pharmaceuticals — to a creator of his/her own needs and health—plays a vital role in addressing not
Acupuncture, ang kinagigiliwang doktora ay may mga interes din sa management at hiking. Siya ay lumakad- only health in particular, but also development in general. My personal definition of health is that of an
tumakbo-humingal-sumigla sa 900 kilometrong paglalakbay sa Camino de Santiago, mula France hanggang individual’s capacity to adapt to his or her environment. A key indicator of wellness within the context of my
Spain noong 2014, at sa darating na taong 2020 naman, mula Portugal, 200 kilometrong paglalakad ang definition is the ability to identify and use local resources for both food and medicine.
tatahakin niya.
Children walking several kilometers -- or sometimes swimming -- to attend school is a testimony to
OLYMPIA A PANOTES, MD, CAMA, FPAFP what is possible when they are healthy. Ultimately, those at the forefront of the concerted effort to attain
Philippine Acupuncture Center sustainable development will be communities who have rediscovered their local abundance and shared them
PITAHC building, East Avenue Medical Center compound with others. Such communities are those that are healing not only themselves as they help others heal, but also
Matapang Street, Quezon City help preserve and protect Mother Earth as well.
[email protected]
0908-8855422

48 49
The presenter

Dr. Susana M. Balingit has been working with various community health-oriented development
programs and projects for almost three decades. She practiced medicine in many far-flung marginalized
communities and focused her efforts in “rediscovering” indigenous knowledge and practices (IKP) that can be Mga gabay sa pampalusog na pagkain
harnessed to promote health and wellness and prevent disease. The body of knowledge learned and the wealth Romulo Jacinto S. de Villa
of experience she has gained has provided people and communities with a more sustainable and accessible Far Eastern University - Dr. Nicanor Reyes Medical Foundation
means to have fuller control of their health. Recommending traditional Filipino food preparations consisting
mainly of locally-grown vegetables and unpolished brown rice from organically grown native varieties is a key Abstrakt
component of her advocacy.
Sa maraming gabay sa pampalusog na pagkain, tatlo sa pinakamahalaga ay ang mga
sumusunod:
Una: Tuwing kakain, siguraduhing limang beses ang dami ng mahiblang pagkain kaysa sa carbohydrate na
pagkain. Ang mahiblang pagkain ay sariwang prutas at gulay. Ang carbohydrate na pagkain ay kanin, patatas,
SUSAN M. BALINGIT kamote, pansit, tinapay at iba pang mga katulad na pagkain.
Graduate School
University of the East Ramon Magsaysay Memorial Medical Pangalawa: Hatiin sa walong bahagi ang iyong plato. Dalawang bahagi ay para sa sariwang prutas. Tatlong
Center bahagi ay para sa sariwang gulay na ‘garden salad’ na may buto o nuts. Isang bahagi ay para sa nilagang itlog ng
[email protected] manok, pato, o itik. Isang bahagi ay para sa isdang dagat, may kaliskis at katamtaman ang laki o manok, pato
0917-8461447 o itik na luto sa may tubig o sabaw. Inumin ang sabaw. Isang bahagi ay para sa carbohydrate na luto sa tubig
at hindi hinurno o baked.

Pangatlo: Kumain lamang habang may liwanag ng araw. Huwag nang kakain pagsapit ng gabi.

Ang tagapaglahad

Si Dr Romulo Jacinto S. de Villa ay isang molecular and nutritional expert sa kanser. Siya ang nagtatag
ng Molecular Oncology Society of the Philippines.

Siya ay tapos ng:

Una: Doktor ng Medisina 1984 (Far Eastern University - Dr. Nicanor Reyes Medical Foundation) kung saan
siya ay nagsilbing faculty sa Departamento ng Biochemistry at Nutrisyon, 1985-2013, sa ranggong Propesor.

Pangalawa: Certificate Degree sa pagtuturo ng Biochemistry 1985 (Unibersidad ng Pilipinas sa Maynila) at

dahil dito siya ay nakapagturo ng Biochemistry sa Kolehiyo ng Medisina sa FEU-NRMF, 1985-2013 at sa
Pamantasan ng Lungsod ng Maynila, 2007-2013.

Pangatlo: Doktor ng Pilosopiya sa Molecular Biology and Biotechnology Program of the College of Science
UP Diliman 1997 sa tulong ng scholarship na kaniyang natanggap sa Philippine Council for Health Research
and Development. Ang dissertation na pananaliksik ay ginawa niya sa methotrexate drug resistance ng mga
human carcinoma bilang Research Fellow sa Cancer Section ng Boston University Medical Center at sa
Hematology and Cancer Division ng Unibersidad ng California Los Angeles - San Fernando Valley Program.
Ang kaniyang natagpuan ay nalathala sa Cancer Investigation Journal, 1994.

50 51
Mga pinamunuan at pinagsilbihan:
Una: Ulo ng Departamento ng Biochemistry at Nutrisyon, 1997-2004
The National Program on Traditional
Pangalawa: Dekano ng Kolehiyo ng Medisina sa Pamantasan ng Lungsod ng Maynila, 2008-2010. Knowledge Digital Library on Health
Mylene B Marco
Pangatlo: Consultant ng Molecular Diagnostic Laboratory ng Bureau of Research and Laboratories, 1997-1999, Philippine Council for Health Research and Development
pagkatapos bilang Consultant sa STD-Aids Central Cooperative Laboratory, 2000-2001 at ngayon siya ay
bahagi ng Technical Working Group na bumuo ng Implementing Rules and Regulations ng National Abstract
Integrated Cancer Control Act.
In this presentation the purpose, history, and activities of the National Program on
Pang-apat: Pangulo ng Philippine Association of Academic Biochemists, 2002 , Traditional Knowledge Digital Library on Health shall be discussed.
at Pangulo ng Philippine Society of Oncologists, 2012.
The ‘standard’ research proposal template for documentation of knowledge and practices on health,
illness, and healing of Philippine cultural communities shall be presented.

Ongoing enhancement of the databases and the website of the traditional knowledge digital library
ROMULO JACINTO S. DE VILLA, MD, PHD (TKDL) on health shall also be presented.
Far Eastern University - Dr. Nicanor Reyes Medical Foundation
Quezon City The presenter
[email protected]
0920-9203578 Ms Mylene B Marco is Supervising Science Research Specialist at the Philippine Council for Health
Research and Development. She handles the National Program on Traditional Knowledge Digital Library on
Health and other health programs and projects

MYLENE B MARCO
Philippine Council for Health Research and Development
Department of Science and Technology
Taguig City
[email protected]
0929-9564211

52 53
 November 20
MGA PAGPUPULONG G Daniel Torres
Dr Isidro C Sia
G Junel Tomaroy
HAPUNAN NG Ms Anicia Sollestre
PAGSALUBONG Dr Chita Ramos
G Josue de Guia (Couya Tal)

Mga Tagapagpadaloy,
November 21
PISTA Ms Ensha Ancheta
Ms Erlene Parungao
Ms Anita Capiral

Kawaksi ng Tagapagpadaloy,
Dr Maricel Dayag
Chieftain Rostom Bornea
ACADEMIC CONFERENCE Dr Rudolf Cymorr Kirby P Martinez
Dr Alejandro Daniel G Villamil
Ms Maria Luisa Tinga

Moderator, Tagabati, Prof Josephine Bas-ong

Comm Lilian de las Llagas
CEO Arthur Ibanez
Dr Jaime Z Galvez Tan
Ms Francia Paor

Tagapanalangin Dr Ourlad Alzeus G Tantengco

Prof Joseph Posadas
Mr John Paul Dalupang
Prof Edison Bravo
Prof Julius Capili
HAPUNAN NG PAG- Prof Lea A Igaya
UUGNAY Prof Bryan Nozaleda
Gng Josie Abuque (Indun Sagin)

November 22
PANGUNAHING PANAYAM Prof Rachel Miguel
Dr Alejandro Daniel G Villamil
Prof Marie-Sol Hidalgo
Mr Daniel Torres
Pres Urdujah Tejada
Bapa Abraham Abdulla
Prof Mac Giovani Lagundi
Dr Ma. Haidee Mabborang
Dr Ruth Maguddayao
Mr Jesus Lopez
Ms Merlita Opena
HAPUNAN NG PANGAKO Ms Francia Paor
NG PAGKIKITANGMULI Dr Maricel Dayag
Dr Marilyn Martinez

54 55
 COMMITTEE CHAIR AND MEMBERS
STEERING COMMITTEE Chair: Dr Urdujah A Tejada
Co-Chair: Dr Arthur G Ibanez
Secretary: Dr Lirio Gudina C Mangawil
Members:
Fr Ranhilio C Aquino
Dr Mariden V Cauilan

Technical Working
Dr Junel B Guzman
Dr Lina M Garan

SECRETARIAT Chair: Dr. Lirio Gudina C Mangawil

Co-chair: Dr Noelyn Bernal

Committees
Members:
Engr Roger Rumpon
Dr Jona Cambri
Dr. Ma. Haidee Mabborang
Dr Ruth Maguddayao
Prof Josephine Y Bas-ong
Mr Mac Giovanni Lagundi

BUDGET COMMITTEE Chair: Engr Roger Rumpon

Members:
Ms Celiaflor Babaran
Ms. Aida Cauilan
Ms. Leilani Lagundi

PROGRAM COMMITTEE Chair: Dr Isidro C Sia

Co-chair: Prof Edison Bravo
Members:
Dr Noelyn Bernal Ms. Mylene Marco
Prof Marie Sol Hidalgo Dr Dennis Batangan
Ms Ensha Ancheta Dr Helen Sigua
Ms Anicia Sollestre Dr Junel Tomaroy
Engr Lydia Tansinsin Ms Marita Dantes
Ms Kristine Marie B. Gapor Mr John Joseph Posadas
Ms Janet Paredes
MEDIA AND PUBLICITY Chair: Prof. Ana Marie Cristina C. Cauilan
COMMITTEE Members:
Prof Peter Paul Valdepeñas
Dr. Generino Siddayao
Mr. Jan Janus Rodriguez
Ms. Patriane Padua
Mr Aldrin John Abad
Ms Michelle Marasigan
Ms Florentina Urag
Ms Kristine Marie B. Gapor
Mr. Daniel Torres
Ms Astrid Sister

56 57
 COMMITTEE CHAIR AND MEMBERS
COMMITTEE CHAIR AND MEMBERS TRAVEL AND Chair: Engr Roger Rumpon
ACCOMMODATIONS Members:
INVITATION Chair: Dr Ruth Maguddayao
COMMITTEE Prof Arlen Calimag
COMMITTEE Members:
Prof Bryan Lacambra
Dr Noelyn Bernal
Prof Denis Policar
Dr Andy L Catulin
Dr. Haidee Mabborang
Ms Kristine Marie B Gapor
Prof Teresita Domingo
Ms Florentina Urag

REGISTRATION Chair: Prof Edison D Bravo FOOD AND VENUE Chair: Dr Marlene Baculi
COMMITTEE Members: COMMITTEE Members:
Dr Noelyn Bernal Ms Marisol Lacambra
Dr Andy L Catulin Ms Anna Marie Lappay
Ms. Lewelyn Villamin Prof Josephine Y Bas-ong
Ms Nenita Agustin Prof. Federica Gonzales

PHYSICAL ARRANGEMENT Chair: Engr Audy Quebral

RECEPTION AND Chair: Dr Sylvia Quigao
COMMITTEE Members:
USHERING COMMITTEE Members:
Prof Francis Antonio
Dr Dennis Bacuyag
Dr Josephine Bas-ong
Dr Kathlyn B Cruz
Mr Ariel Misador
Dr Maricel Campañano
Prof. Rogelio Bangayan
Ms Anita Capiral
Ms Carmen Valera TECHNICAL SUPPORT Chair: Dr Generino Siddayao
COMMITTEE Members:
TOKENS AND KITS Chair: Prof Josephine Y Bas-ong Mr Peter Paul Valdepenas
COMMITTEE Members: Mr. Vergil Vaughn Pico
Ms Gladys Abaleta Mr Clark Patrick Garcia
Ms Myra Duldulao Mr Sheldon Maguddayao
Mr Argie Quirolgico
SOCIALS COMMITTEE Chair: Prof Lea Igaya FIRST-AID TEAM Chair: Dr. Noelyn Bernal
Co-chair: Dr Chita Ramos Members:
Members: Ms. Joana Abel
Mr Joel Daquiag Dr Cristine Malana
Mr Jay-ar Agbayani
Mr Ferdinand Mercado
SOUVENIR PROGRAM Chair: Prof Marie Sol Hidalgo
Ms. Rachel Miguel
COMMITTEE Co-chair: Dr. Ma. Haidee Mabborang
Ms Ensha Ancheta
Members:
Mr Roderick Masirag
HOSPITALITY Chair: Dr Aurelio Caldez Mr Dempster Samarista, Aralan
COMMITTEE Members: Mr. Argie A. Quirolgico
Dr Maricel Campañano
COMPENDIUM COMMITTEE Chair: Dr Isidro C Sia
Engr Policarpio Mabborang
Co-chair: Dr. Jomel Manuel
Dr Kathlyn Cruz
Members:
Anita Capiral
Dr Jane Sambrana
Ms. Ludivina Cauilan
Prof Marie Sol Hidalgo
Ms Gabriela Aparentado
Mr Rainier Galang
Ms. Remedios Naynes

58 59
COMMITTEE CHAIR AND MEMBERS notes
DOCUMENTATION Chair: Prof Peter Paul Valdepeñas
COMMITTEE Co-chair: Mr John Joseph Posadas
Members:
Prof Rose Cabaña
Dr Ruth Maguddayao
Prof Ana Marie Cristina C Cauilan
Prof. Ymerliza Rodriguez
Mr. Rosario Battung
Mr Daniel Torres
Mr Jesus Lopez
Ms Desiree Lopez
EVALUATION COMMITTEE Chair: Ms Florentina Urag
Co-chair: Dr Jona Cambri
Member:
Ms Maria Luisa Tinga
SESSION FACILITATORS November 20 welcome dinner
Ms Anicia Sollestre
November 21 Pista main event
Ms Ensha Ancheta
November 21 academic conference
Dr Rudolf Cymorr Kirby P. Martinez
Dr Alejandro Daniel G Villamil
November 21 fellowship dinner
Prof Lea Igaya
November 22 conference
Prof Rachel Miguel (am)
Prof Marie Sol Hidalgo (pm)
November 22 farewell dinner
Ms Francia Paor, Vucal ng Pananampalataya
SESSION MANAGERS November 20 welcome dinner
Dr Chita Ramos
November 21 Pista main event
Ms Erlene Parungao
Ms Anita Capiral
Dr Maricel Dayag
November 21 academic conference
Ms Maria Luisa Tinga
Prof Josephine Y Bas-Ong
November 21 fellowship dinner
Prof Bryan Nozaleda
November 22 main conference
Dr Alejandro Daniel G Villamil (am)
Mr Daniel Torres (pm)
November 22 farewell dinner
Dr Maricel Dayag

60 61
 notes notes

62 63
 notes notes

64 65
 notes

Dios ti agngina, Florida!

Info
PHBUS CO. LTD.
Pasay City, Philippines
[email protected]
(only for business requests)
[email protected]
(for support requests)

66 67
MGA TAGAPAGTAGUYOD NG PISTA NG GAMUTANG PILIPINO 2

CAGAYAN STATE UNIVERSITY

Vision
Cagayan State University envisions a global stature for itself in the arts, culture,
agriculture, fisheries, the sciences as well as in technological and professional fields.

Mission
Cagayan State University shall produce globally competent graduates through
excellent instruction, innovative and creative research, responsive public service
and productive industry and community engagement.

68 69
 GAMUTANG PILIPINO
Mga prinsipyo

• Magkasanib na paggamit ng mga katutubo at dayong

panggagamot na ligtas, mabisa/kapakipakinabang, abotkaya, at
tanggap , maging ito man ay tradisyonal, alternatibo, o
makabago
• Mahalaga ang pagkakaugnay ng katawan, isip, at kalooban
para makamit ang buong kalusugan
• Ang mabuting kalusugan ay dala ng mabuting ugnayan sa
ibang tao, sa lahat ng iba pang nilalang, at sa Maykapal
• May kalusugan kung may malusog na kalikasan at mga
makatarungang institusyong pantao, maging ito man ay
pampulitika, pangkabuhayan, o panlipunan
• Ang isang mabuting manggagamot ay may magandang
loob, mapagpakumbaba, mapagmalasakit, palaaral, mapanuri,
at ginagawang serbisyo ang panggagamot
• Ang pananaliksik at dokumentasyon ay esensiyal sa
pagpapaunlad ng Gamutang Pilipino
• Ang Gamutang Pilipino ay maraming hugis, bilang
paggalang sa maraming kontekstong kultural ng bansa
• Kalusugan para sa lahat, katuwang ang lahat

Batay sa mga bahaginan ng mga katutubong manggagamot na

nagtipon sa unang Pista ng Gamutang Pilipino sa Davao City, Nobyembre
22, 2018; at sa mga sumunod na bahaginan ng mga manggagawang
pangkalusugan ng komunidad (CHW) sa Tanay Rizal, Gabaldon Nueva
Ecija, at Guiuan Eastern Samar; ng mga lider ng komunidad ng Pasig
City, Taytay Rizal, Montalban Rizal, at Binan Laguna; ng mga barangay
health worker ng Atimonan Quezon; ng mga dumalong mananaliksik
pangkalusugan sa PNHRS conference sa Cagayan de Oro City; ng mga
mag-aaral ng medisina ng University of the East; ng mga health and
development worker ng INAM Philippines, NADA Philippines, at Taskforce
Gamutang Pilipino; ng mga lider pangkalusugan – Dr Annabelle de
Guzman, Dr Jaime Galvez Tan, Dr Eduardo Janairo, Dr Jaime Montoya, at
Dr Tan Chochiong, bukod sa maraming iba pang manggagawang
pangkalusugan.

CAGAYAN STATE UNIVERSITY

https://www.csu.edu.ph