Aidawie PMJVW: CMD PRBMD: Mu'K CMD, Shwiek CMD
Aidawie PMJVW: CMD PRBMD: Mu'K CMD, Shwiek CMD
kivqw swihq dw mh`qvpUrn rUp huMdI hY[ ies iv`c BwvnwvW nUM jgwaux dI
SkqI vwrqk nwloN vDyry huMdI hY[ kivqw dy pRBwv dw ie`k kwrn ausdw lY-b`D hoxw
hY[ CMd kivqw iv`c lYA pYdw krdy hn[ CMd nMU AMgryjI iv`c mItr ( Metre)
AwiKAw jWdw hY[ mItr mwp dw pYmwnw huMdw hY[ ijhVI kivqw iv`c qukW dy vzn dw
iKAwl r`iKAw jwey, auh CMd-b`D kivqw huMdI hY[ A`j-k`l dy kvI CMd rihq kivqw
vI rc rhy hn[ ies pRkwr dI kivqw nMU pMjwbI iv`c Ku`lHI kivqw Aqy AMgryzI iv`c
blYNk vrs (Blank Verse) kivqw AwiKAw jWdw hY[ KulHI kivqw iv`c zzby dI
bhuqwq huMdI hY[ pRo. pUrn isMG Aqy fw. dIvwn isMG kwlypwxI ny Ku`lHI kivqw ilK ky
pMjwbI swihq iv`c AwpxI Al`g pCwx bxweI hY[ Ku`lHI kivqw dw kuJ ivdvwnW ny
mKOl aufwieAw hY[ poR. jigMdr isMG dy ivcwr ieMnH-ibMnH id`qy jw rhy hn[
"Ku`lHI kivqw dy ggnw au~qy aufwrIAW lwaux vwly kvI BwvyN kuJ pey AwKx,
auh iksy Ku`lHI kivqw iv`c kwivk q`q, AlMkwr, Bwv, klpnw ieiqAwid BwvyN ikMny
k`F-k`F pey ivKwx, CMd rihq kivqw 'kivqw' nhIN AKvw skdI, hor jo kuJ cwhy
peI AKvwvy["1
ieh ivdvwn dI in`jI rwie hY[ swfI Awlocnw dw ivSw Ku`lHI kivqw dy nuks
k`Fxy nhIN sgoN CMd b`D kivqw dw mh`qv d`sxw hY[
CMdw-bMdI sbMDI do pRxwlIAW pRmu`K hn[ BwrqI ivdvwn ipMgl irSI dy ilKy
'ipMgl sUqr' qoN syD lYNdy rhy hn[ Arb dySW vwly ^lIl ibn Aihmd dy ilKy 'ArUz'
Anuswr kwiv rcnw krdy hn[ Bwrq iv`c ipMgl sUqr dw mh`qv ies AKwx rwhIN
vDyry spSt ho jWdw hY- 'ipMgl ibnw kvISrI gIqw ibnw igAwn'[ Bwv ik gIqw dy
AiDAYn qoN bgYr rUhwnI igAwn hwsl nhIN ho skdw Aqy ipMgl sUqr dy AiDAYn qoN
bgYr koeI kvISr (kvI) nhIN bx skdw[ ies ivSy nMU A`gy ibAwn krn qoN pihlW
ipMgl Aqy ArUz bwry sMKyp jwxkwrI id`qI jw rhI hY[
ipMgl irSI dI CMdw-bMdI sbMDI pusqk dw nW 'ipMgl sUqR' hY[ ipMgl qoN
pihlW dy kvI kivqw iv`c A`KrW qy mwqRwvW dI igxqI dw ihswb r`Kdy sI[ ipMgl
160
irSI ny gxW dI klpnw kIqI[ gx vrxW jW mwqRwvW dw smUh huMdw hY[ gx kivqw dI
ksv`tI dw ivigAwnk FMg hY[ gxW dI mhwnqw dw AMdwzw ies g`l qoN l`gdw hY ik
iehnW dy nW dyviqAW dy nW qy r`Ky gey hn[ gxW dI Koj krn krky AYlbrUnI ny
ipMgl irSI nMU sB qoN pihlw ivigAwnk CMd krqw mMinAw hY[ vrxW, mwqRwvW qy gxW
sbMDI ivsQwr A`gy id`qw jweygw[
ArUz dw krqw Arb jwqI dw '^lIl ibn Aihmd' sI[ ausny kivqw nMU
bihr dw rUp id`qw[ ausny kivqw dI ksv`tI leI 'rukn' bxwey[ rukn kivqw dy
iSArW dw vzn qolx vwly v`ty hn[ rukn Aqy gx suBwA p`KoN Awps iv`c myl KWdy
hn[ CMdW nMU smJx leI CMd-SwsqR dI qknIkI SbdWvlI bwry jwxkwrI hoxI zrUrI
hY[ ipMgl Aqy ArUz dy mu`K qknIkI SbdW nwl jwx-pCwx krvweI jw rhI hY[
mwqRw :
jdoN koeI A`Kr swfy mUMh iv`coN inkldw hY qW aus dy aucwrx au~qy kuJ smW
l`gdw hY[ ies l`gy smyN nMU sMgIq vwly mwqRw AwKdy hn[ mwqRw do qrHW dI huMdI hY -
lGU mwqRw qy dIrG mwqRw[ ijs mwqRw dy aucwrx au~qy G`t smW l`gy, auh lGU mwqRw
huMdI hY[ pMjwbI iv`c mukqw ,ishwrI Aqy AONkV dI mwqRw vwly A`Kr lGU mwqRw khwauNdy
hn[ jykr pYr iv`c pYx vwly A`Kr nwl mukqw, AONkV jW ishwrI dI mwqRw boldI hovy
qW auh vI lGU ikhw jWdw hY[ lGU mwqRw nMU 'I' dy icMnH nwl icMnHq kIqw jWdw hY[
ijMnHW mwqRwvW dy aucwrx au~qy lGU mwqRw nwloN vDyry smW l`gdw hY, auhnW nMU
dIrG mwqRw AwiKAw jWdw hY[ kMnW, ibhwrI , dulYNkV, lwvW, dulwvW, hoVw Aqy knOVw
dIrG mwqRw vwlIAW lgW hn[ ijs vrx nwl A`Dk jW it`pI l`g jwey, ausqoN Agly
vrx au~qy bl Aw jWdw hY jW ievyN kih skdy hW ik Agly A`Kr dI Avwz dohrI ho
jWdI hY[ ies leI A`Dk Aqy it`pI dI gurU mwqRw igxI jWdI hY ijvyN 'v`t' Aqy 'kMm'[
dohW SbdW dIAW iqMn-iqMn mwqRwvW hn[ ibMdI lgwKr jdoN lGU mwqRw nwl l`gy qW
ausnMU gurU mwqRw bx idMdw hY[jykr dIrG mwqRw nwl l`gy qW mwqRw dIrG hI rihMdI hY,
mwqrwvW dI igxqI iv`c koeI Prk nhIN pYNdw[ 'augl' Sbd iv`c iqMn mwqRwvW hn
Aqy 'auNgl' iv`c cwr mwqRwvW hn[ 'a' au~qy ibMdI l`gx nwl lGU mwqRw dIrG bx
geI hY[ 'aUNG' Sbd iv`c 'a' nMU dIrG mwqRw dulYNkV l`gI hoeI hY[ au~pr ibMdI l`gx
nwl vI mwqRw dIrG hI rihMdI hY[ dIrG mwqRw dw icMnH 'S' huMdw hY[
161
vrx :
kuJ CMdW iv`c mwqRwvW dI QW 'qy A`Kr igxy jWdy hn[ lGU gurU mwqRw dy c`kr
iv`c pey bgYr vrxW dI igxqI krky CMd inrDwrq kr id`qw jWdw hY, ijvyN kib`q
ie`k vrixk CMd hY, ies dI hr quk iv`c iek`qI jW b`qI A`Kr (vrx) huMdy hn[ ies
iv`c mwqRw igxdy smyN svr jW ivAMjn A`Kr dw Byd nhIN kIqw jWdw[ swry svr,
f`kvyN Aqy Af`kvyN ivAMjn brwbr igxy jWdy hn[ ipMgl sUqr dy hoNd iv`c Awaux qoN
pihlW vrixk CMd pRclq sn[ SurU iv`c 26 vrxW q`k dy CMd huMdy sI[2
gx :
CMdW dI cwl inrDwrq krn leI gx v`itAW dw kMm krdy hn[ gx lGU
Aqy dIrG mwqRw dI siQ`qI inrDwrq krdy hn[ mwiqRk igxqI iv`c 'jvwnI' ( ISS)
Aqy 'qwzgI' ( SIS) brwbr vzn dy Sbd hn, pRMqU aucwrx dy p`KoN dohW iv`c bhuq
AMqr hY[ sMgIq iv`c DunIAW dw auqrwA cVHwA kwiem r`K ky aucwrx kIqw jWdw hY[
gixk CMdW nMU mwiqRk Aqy vrixk CMdW qoN vDyry ivigAwnk mMinAw jWdw hY[ gx do
pRkwr dy huMdy hn- vrixk gx Aqy mwiqRk gx[ vrixk gxW dI igxqI A`T Aqy
mwiqRk gxW dI igxqI pMj huMdI hY[
ivSRwm :
ivSRwm dw ArQ 'TihrwA' huMdw hY[ iesnMU ‘Xiq’ vI ikhw jWdw hY[ quk dy
A`D ivcwly lGU TihrwA Aqy quk dy AMq au~qy pUrn TihrwA huMdw hY[ lGU TihrwA
qoN bwAd lGU ivSrwm dw icMnH kwmw (,) lwieAw jWdw hY Aqy pUrn TihrwA qoN bwAd
fMfI ([) dw icMnH lwieAw jWdw hY[ ie`k quk iv`c ie`k qoN vDyry lGU ivSRwm ho skdy
hn, pr pUrn ivSRwm ie`k quk iv`c ie`k vwr AwauNdw hY[ hyT ilKI quk nwl ivcwr
spSt ho jweygw[
b`qI kib`q myry, b`qI-b`qI A`KrW dy,
b`qI hn dMd myry, ijMnW qoN gux gWvdw[
kw&IAw :
kw&Iey nMU 'qukWq' vI ikhw jWdw hY, pr qukWq Sbd pUrn qOr qy FukvW nhIN[
qukWq dw ArQ 'quk dw AMq' huMdw hY[ isrKMfI CMd dI ie`k iksm iv`c kw&IAw quk
dy A`D ivcwly imldw hY, ies leI iesnMU qukWq kihxw vwzb nhIN[ kw&IAw hr sqr
162
iv`c bdl ky Awauxw cwhIdw hY[ pIr, qIr, KIr, nIr, cIr Awid drusq kw&Iey
hn[ rIs, pIV, lIr Awid glq kw&Iey hn[ qIr, cIr, nIr iv`c 'r' A`Kr hr
vwrI AwieAw hY[ hr vwrI Awaux vwlw hr& 'rvI' huMdw hY[ rvI qoN pihlI mwqRw dw
imlwx lwzmI hY[ ‘qIr’ nwl ‘nIr’ b`J skdw hY, dohW iv`c rvI qoN pihlW 'eI' dI
sWJ hY pr 'qIr' nwl 'qUr' jW 'hIr' nwl 'hUr' dw imlwn nhIN ho skdw[ iehnW iv`c
rvI qoN pihlW mwqRw Al`g-Al`g hY[ A`j k`lH ie`ko kw&Iey vwlI gzl vI ilKI jw
rhI hY[ ies nMU 'X`k kw&IAw gzl' AwiKAw jWdw hY[
rdI& :
rdI& auh Sbd jW SbdW dw smUh huMdw hY jo kw&Iey qoN bwAd vwr-vwr
AwauNdw hY[ rdI& Abdl huMdw hY, Bwv ik hr quk iv`c ie`ko rdI& vriqAw jWdw hY[
CMd-b`D kivqw jW gzl iv`c rdI& dw hoxw zrUrI nhIN, pr kw&Iey dw hoxw lwzmI
hY[ rdI& iek SbdI Aqy bhu SbdI ho skdy hn[
a. mYN vqn dw ShId hW, myrI Xwd Bulw dyxI
myry KUn dI ie`k ipAwlI, iksy ipAwsy nMU iplw dyxI
A. mYNnMU qyrw Sbwb lY bYTw
rMg gorw gulwb lY bYTw
e. myrIAW rIJW myrI AOkwq ivclw &wslw
ies qrHW ik ijs qrHW idn rwq ivclw &wslw
pihly pYryH iv`c ‘dyxI’ ie`k SbdI rdI& hY[ dUjy pYrHy iv`c 'lY bYTw' rdI& hY[
qIjy pYrHy iv`c 'ivclw &wslw' rdI& hY[ ‘lY bYTw’ Aqy 'ivclw &wslw' 'bhu-SbdI'
rdI& hn[ rdI& kivqw iv`c lYA Aqy kiSS pYdw krdw hY[ ieh hmySw kw&Iey qoN
bwAd iv`c AwauNdw hY[ rdI& do qrHW dw huMdw hY - suqMqr rdI& Aqy imSrq rdI&[
suqMqr rdI& dy audwhrx au~pr id`qy jw cu`ky hn[ imSrq rdI& kw&Iey nwl iml ky
aucwirAw jWdw hY[
mMinAw Ko bihxgy qrsym vrgy izMdgI
pr kdy auh Awpxy ichry nhIN bdlwauxgy
'bdlwauxgy' Sbd iv`c 'gy' rdI& hY[ ieh kw&Iey dy nwl simlq hox kwrn
'imSrq rdI&' hY[
163
imsrw :
imsrw iSAr dI ie`k quk nMU ikhw jWdw hY[ do qukW rl ky iSAr bxdw hY[
gzl dI pihlI quk nUM imsrw 'Avl ' ikhw jWdw hY[ dUsrI quk nMU 'imsrw swnI'
AwiKAw jWdw hY[
iSAr :
do imsry iml ky ie`k iSAr bxdw hY[ gzl iv`v G`to—G`t pMj iSAr hoxy
zrUrI hn[ v`D qoN v`D iehnW dI igxqI AsImq hY[
mqlw :
gzl dIAW pihlIAW do qukW dw nW mqlw huMdw hY[ mqly dIAW dohW qukW dw
kw&IAw huMdw hY[ jy gzl dIAW pihlIAW do qukW iv`coN ie`k dw kw&IAw hovy qW auh
mqlw nhIN huMdw, sgoN ausnMU iSAr ikhw jWdw hY[
k`KW dy jo mihl auswry cwvW nwl
auf gey auh swry qyz hvwvW nwl
ieh dohyN qukW iml ky mqlw bx geIAW hn[ keI vwrI gzl iv`c do jW iqMn
mqly vI huMdy hn[ dUjy mqly nMU 'mqlw swnI ' ikhw jWdw hY[ iesnMU 'husn-ey-mqlw'
vI kih id`qw jWdw hY[3
A`g pI jwxI peI qyry Xrwny bdly
izMdgI swV leI BYVy zmwny bdly
swkIAw swfy leI ie`ko pYmwny bdly
ikMny qUM hIly GVy ikMny bhwny bdly
pihlIAW do qukW ‘mqlw’ hn Aqy dUjIAW do qukW ‘mqlw swnI’ hn[ keI
vwrI mqly qoN bgYr vI gzl ilKI jWdI hY[ gzl dy AwKrI iSAr nMU 'mkqw' ikhw
jWdw hY[ ies iv`c Swier Aksr Awpxy nW dI vrqoN krdy hn[
gzl :
gzl kwiv rUp hY[ ies dw hr iSAr suqMqr huMdw hY[ iesdI pihlI quk nMU
'imsrw Avl' ikhw jWdw hY Aqy AwKrI quk nMU 'mkqw' kihMdy hn[ gzl iv`c vDyry
krky ipAwr muh`bq dy ivSy pyS kIqy jWdy hn[ A`j k`lH kRWqIkwrI, smwjvwdI Awid
iviSAW au~qy vI gzlW ilKIAW jw rhIAW hn[ jy gzl dy swry iSAr Awps iv`c
164
b`Jy hox, Bwv ik ivcwrW dI lVI pyS krdy hox qW AijhI gzl nMU 'mus`lsl gzl'
ikhw jWdw hY[ gzl nMU tukiVAW iv`c vMf ky ausdI prK kIqI jWdI hY[ ies ivDI nMU
'qkqIh krnw' ikhw jWdw hY[ ipMgl dy gxW vWg gzl dI prK leI 'A&weIl' huMdy
hn[ ArbI-&wrsI iv`c A`T A&weIl (gx) hn[ iehnW nMU qoV ky hor v`ty bxw ley
jWdy hn[ gzl dy iSArW dI igxqI tWk (5,7,9 11,-) huMdI hY[
hux AiDAYn ADIn mhWkwiv dy CMdW sbMDI Awlocnwqmk ivcwr pyS kIqy jw
rhy hn[
augwhw :
augwhw mwiqRk CMd hY[ ies dIAW do qukW huMdIAW hn[ hr quk iv`c 26
mwqRvW huMdIAW hn[ pihlw ivSRwm pMdrw mwqRw au~qy Aqy dUsrw ivSRwm igAwrW mwqRwvW
au~qy l`gdw hY[ AMq gurU lGU huMdw hY[ dohW qukW dw qukWq imlwieAw jWdw hY[4
sux auey rwjw kmilAw, id`qw gurU jvwb
POjW kr lY k`TIAW, byS`k s`d nvwb (qulsI, pMnw 85)
iehnW qukW iv`c CMd doS hY[
au~`lwlw :
au~lwlw CMd nMU 'cMdRmix' vI AwiKAw jWdw hY[ ieh mwiqRk CMd huMdw hY[
iesdIAW cwr qukW huMdIAW hn[ hr quk iv`c qyrW mwqRvW huMdIAW hn[ pihlw ivSRwm
A`T mwqRwvW au~qy Aqy dUjw ivSRwm pMj mwqRwvW au~qy l`gdw hY[5
qUM izMdgI dw ^wb hYN
qUM SOk dI ikqwb hYN
qUM gIq hYN rbwb hYN
qUM iSAr lw-jvwb hYN
qUM joS hYN Sbwb hYN
qMU mihkdw gulwb hYN (qulsI 316)
auprokq qukW dy pihly Bwg iv`c ie`k-ie`k mwqRw G`t hY[ ies leI ies iv`c
CMd doS hY[
aulwl cMd :
aulwl CMd dIAW pRqI quk 28 mwqRwvw huMdIAW hn[ iesdw pYtrn 15+13
huMdw hY[ keI kvIAW ny aulwl dIAW 26 mwqRwvW vI mMnIAW hn[6
165
jd dyS mswxw hwr sI qy kOmW sn murdwr
jd Awpo-DwpI pY geI jd v`D geI im`qr mwr
jd BUq cuVylW fYx dw sI Gr-Gr Brm ivcwr
jd jwdU tUxy vrqdy sn mUrK mUV gvwr (qulsI, pMnw 22)
Avqwr CMd :
Avqwr CMd dy cwr crx huMdy hn[ pRqI crx 23 mwqRwvW huMdIAW hn[ pihlw
ivSrwm 13 mwqRwvW au~qy Aqy dUjw ivSRwm 10 mwqRwvW au~qy huMdw hY[ AMq lGU gurU hMudw
hY[7
a. siqgur ic`TI G`l ky id`qw hukm suxw
sB hrkwry Awpxy dyvo J`t duVw (qulsI, pMnw87)
A. swrI rwq AkwS 'coN nUr irhw vrHdw
swrI rwq AkwS 'coN gIq irhw Jrdw
huMdw irhw sMgIq vI nwd AsMKW dw
Acrz ho ky ngr dy lokW ny suixAw (srnw, pMnw 37)
AMimRqGt :
AMimRqGt mwiqRk CMd hY[ pRqI crx 29 mwqRwvW huMdIAW hn[ pihlw ivSRwm
16 mwqRwvW au~qy Aqy dUjw ivSRwm 13 mwqRwvW au~qy l`gdw hY[ pdWq gurU lGu huMdw hY[8
jd swjx l`gy Kwlsw ie`k rUp bxwky Kws
ieauN kIqI gur goibMd ny qd mn hI mn Ardws (qulsI, pMnw
121)
suKdw CMd :
suKdw CMd mwiqRk CMd hY[ ies dI hr ie`k quk iv`c bweI mwqRwvW huMdIAW
hn[ AMq gurU huMdw hY[ pYtrn 12+10 huMdw hY[
kOx iehnW nMU T`lyH ieh qW ibjlIAW (12+10)
zwlm dy isr au~qy AMbroN tu`tIAW (12+11)
AYDr geIAW koNd EDr lpkIAW (12+10)
A`j cmkOr dI jUh AMdr BbkIAW (12+10)
(srnw, pMnw 434)
166
sKI CMd :
sKI mwiqRk CMd hY[ sKI CMd dIAW pRqI quk 14 mwqRwvW huMdIAW hn[ quk dy
AMq au~qy do gurU huMdy hn[9
vw kI cwlvw CbIlI
vw kI A`KIAW ktIlI
AYsI b`qIAW bnwey
AYsw Kylvw rcwey (qulsI, pMnw 32)
sv`eIAw :
sv`eIAW 'mwiqRk', 'vrixk' Aqy gixk iqMn pRkwr dw huMdw hY[ ies dy cwr
crx (qukW) huMdy hn[ hr quk iv`c 31 mwqRvW huMdIAW hn[ vrixk sv`eIey iv`c cwry
qukW dw qukWq imlwieAw jWdw hY[ mwiqRk sv`eIey iv`c kdI cOhW qukW Aqy kdI do-do
qukW dw qukWq imlwieAw jWdw hY[6 sv`eIey dIAW A`goN cwlI qoN v`D au~p iksmW
huMdIAW hn[ swrIAW auu~p iksmW iv`c mwqRwvW dI igxqI l`gp`g ie`k smwn huMdI hY[
sv`eIey dIAW au~p iksmW dy nW 'bwx',' milMd', 'lilq', 'JUlnw', 'swrdw', 'driml',
'mwlqI' Awid hn[ sv`eIAw hrmn ipAwrw CMd hY[ BweI gurdws jI ny ies CMd dI
bwKUbI vrqoN kIqI hY[ pMjwbI gzl iv`c vI iesnMU ApxwieAw jw irhw hY[ sv`eIey
dIAW au~p iksmW dy Anuswr ies dy audwhrx id`qy jwxgy[
swr sv`eIey dw rUp hY[ iesnMU 'lilqpd sv`eIAw' vI AwiKAw jWdw hY[
iesdy cwr crx huMdy hn[ pRqI crx 28 mwqRwvW huMdIAW hn[ pYtrn 16+12 huMdw hY[
qukWq do gurU huMdw hY[10
myrI mMno E ivdvwno klmW dw ruK moVo
AYvyN nw mnmrzI dy imiQhwsk ik`sy joVo
rihm kro kuJ ikRSn blI 'qy hwsw nw aufvwE
nwl gopIAW krm XogIAw dI nw rws rcwE (qulsI, pMnw 90)
milMd vI sv`eIey dI iksm hY[ ies dw pwdWq gurU lGU lGU (SII) huMdw hY[
hsrq ny ies CMd dI nyVqw vwlw ie`k CMd vriqAw hY, pr auh pUrw milMd sv`eIAw
nhIN hY[
167
swrk CMd :
swrk CMd dIAW pRqI quk 12 mwqrwvW huMdIAW hn[ quk dy AMq au~qy do gurU
AwauNdy hn[
a. siqgur nMU kihMdy ny
kuJ pYsy rihMdy ny (qulsI, pMnw 260)
A. iv`c bWky XoDy ny
iv`c sMq ispwhI ny[ (qulsI, pMnw 261)
SuBgIqw :
SuBgIqw mwiqRk CMd hY[ ies dI hr quk iv`c 27 mwqRwvW huMdIAW hn[ pihlw
ivSRwm 15 mwqRwvW au~qy Aqy dUjw ivSRwm 12 mwqRwvW au~qy huMdw hY[ pd dy AMq au~qy gurU
jW rgx(SIS) huMdw hY[11
Kqm krdw hW ieh ic`TI KoilAw ijs pwj hY
b`s pRwhuxw do idnW dw hux iqrw ieh rwj hY
qUM hvw q`k vI nhIN CU skdw goibMd dI
PUk qUM inklI hI smJIN bwdSwhy ihMd dI (qulsI, pMnw 242)
dUjI quk iv`c 'pRwhuxw' dIAW mwqRwvW dI igxqI 'prHOxw' Anuswr kIqI geI hY[
isrKMfI CMd :
ieh mwiqRk CMd hY[ isrKMfI dw ArQ ‘isr k`itAw hoxw' hY[ ies CNMd iv`c
quk dy AKIr au~qy kwPIAw nhIN imlwieAw jWdw[ ies dy do rUp pRmu`K hn[ ie`k rUp
iv`c kwPIAw quk dy A`D ivcwly imlwieAw jWdw hY Aqy dUsry rUp iv`c kwPIAw imlwx
nhIN kIqw jWdw hY[ ies dI hr ie`k quk iv`c 21 mwqRwvW huMdIAW hn[ pihlW
ivSRwm 12 mwqRwvW au~qy Aqy dUjw ivSRwm 9 mwqRwvW au~qy l`gdw hY[ cMfI dI vwr Aqy
njwbq dI vwr iv`c ies CMd dI vrqoN kIqI imldI hY[
Avqwr isMG Azwd ny mrd AgMmVw mhWkwiv iv`c isrKMfI CMd dw ie`k rUp
vriqAw hY[ ausny qukW dy A`D ivcwly kw&IAW imlwx kIqw hY[ mwqRwvW dI igxqI 20
qoN 22 q`k r`KI geI hY[ do-do qukW dw kw&IAw imlwieAw igAw hY[
A`j l`gw dIvwn, juiVAw ^wlsw
Boly mhW ienswn, rqI gMBIr ho
168
vYrI bYTy Fyr, QoVy hW AsIN
bYTy gVHI cu&yr, rwhW rok ky (Azwd, pMnw 155)
lyKk ny pUry mhWkwiv iv`c 450 qukW isrKMfI CMd iv`c ibAwn kIqIAW hn[
AnMdpur dI dUsrI lVweI, AnMdpur dw Gor Gmswn, AOrMgzyb v`loN ^q, AOrMgzyb nUM
au~qr, Gyry dy kSt, DoKy dIAW ksmW, audY isMG dI Shwdq, srsw kMFy ByV, iehnW
isrlyKW dI vwrqw isrKMfI CMd iv`c ibAwn kIqI geI hY[ iehnW A`T isrlyKW iv`coN
cwr isrlyKW ADIn Xu`D dw ijkr hY[ bwkI cwr isrlyKW ADIn lVweI nwl sbMDq
ivcwr hn[
srnw dy mhWkwiv iv`c isrKMfI CMd dy dohyN pRmu`K rUp imldy hn[
a. jMj pwp dI AweI, cVHky kwbloN
zbr nwl hiQAweI, dOlq ihMd dI
pyS nw c`lI kweI, A`gy mugl dy
h`Q cug`qy AweI, dOlq ihMd dI (srnw,pMnw 6)
A. q`k sbr dI hwr, CyvyNN siqgurU
SwqmeI dIAW sImw, inscq kIqIAW
eyQy qIkr h`d, hoaUgI sbr dI
ies qoN A`gy hukm, c`lU qlvwr dw (srnw, pMnw 9)
rwey dy mhWkwiv iv`c rdI& dI vrqoN G`t kIqI geI hY[ lyKk ny mhWkwiv
iv`c ie`k Sbd qoN lY ky iqMn SbdW vwly rdI& vrqy hn[ mhWkwiv dy kuJ CMdW iv`c
rdI& dI vrqoN imldI hY[
s`c SkqI nwd, gurU goibMd isMG
Xu`go-Xu`g Abwd, gurU goibMd isMG (rwey, 291)
rwey ny isr& quk dy iv`ckwr kw&IAw imlwx kIqw hY[ kvI ny ikqy do-do qukW
dw kw&IAw imlwieAw hY Aqy ikqy do qoN vDyry qukW dw kw&IAw imlwieAw hY[
cu`ky iPr hiQAwr, nzwbq Kwn ny
mwrI aus llkwr, sMgoSwh nMU
ie`k dUjy qy vwr, krdy roihly
huMdI peI kVkwr, SsqR kVkdy (rwey, pMnw 80)
169
hMsgiq CMd :
hMsgiq CMd dIAW pRqI quk vIh mwqRwvW huMdIAW hn[ iesdw qukWq lGU gurU
hUMdw hY[
lUM lUM Brky Sukr bu`Fy qpI ny (11+9)
pIns AMdr crn r`Ky Awpxy (11+9)
guMm suMm cWdo irhw ibt ibt vyKdw (11+9)
iksy AlOikk hoxI nwl BMbiqRAw (12+10) (srnw, pMnw173)
pihlI quk dy AMq iv`c do gurU hn[ AwKrI quk dIAW mwqRwvW izAwdw hn[
kvI ny hMsgiq CMd iv`c Ku`lH mwxI hY[
kib`q CMd :
kib`q vrixk CMd hMudw hY[ ies nMU 'mnhr' jW 'mnhrx' vI AwiKAw jWdw
hY[12 ies dIAW cwr qukW huMdIAW hn[ keI vwrI do-do qukW dw Aqy keI vwrI cOhW
qukW dw qukWq imlwieAw jWdw hY[ ies dI hr ie`k quk iv`c 31 jW 32 vrx huMdy
hn[ hr quk cwr BwgW iv`c vMfI huMdI hY[ ies dw pYtrn 8+8+8+8 huMdw hY[ 31
mwqRvW vwly CMd dw pYtrn 8+8+8+7 huMdw hY[ ieh rdIP rihq Aqy rdIP sihq dohyN
qrHW dw ho skdw hY[ ies CMd dI vrqoN mwlvy dI kvISrI iv`c vDyry kIqI jWdI hY[
dohW au~qy h`Q jW, r`iKAw goibMd rwey,
isjdy 'c if`g ky, PkIr eydW boilAw
A`lHw dw hI rUp hYN, qUM mOlw dw hI rUp hYN,
qYnMU A`j r`bw mYN, kroVW iv`coN toilAw
J`t-p`t au~Tky PkIr, n`sw vwho-dwhI,
bu`loH bu`lH kMno kMn, ^brW suxw igAw
du~KVy suxwaux vwlw, mu`KVy hswaux vwlw,
AxKW jgwaux vwlw, Aw igAw BeI Aw igAw
(qulsI,pMnw 29)
rwey dy mhWkwiv iv`c ieh CMd sB qoN G`t hY[ mhWkwiv iv`c kib`q CMd dIAW
isr& Cy qukW hn[
GoVy au~qy kysrI iPr, FuikAw Aw iklyH kol
gu`sy iv`c POj, AwpxI nMU llkwrdw
170
XoiDE bhwdro, bhwdrI ivKwE A`j
is`KW qweIN d`so, A`j h`Q qlvwr dw (rwey,pMnw 150)
hsrq dy mhWkwiv iv`c ieh CMd BrBUr mwqRw iv`c imldw hY[
AwKdy ny lok rwm rUp, AwieAw Awp c`l,
jwigAw hY dyS swrw, rUp hY mhwn jI,
auhdy ijhw A`j q`k iksy nw srUp if`Tw,
eyfw sohxw rMglw, PurqIlw hY jvwn jI (hsrq, pMnw 48)
solW sO bwnvyN 'c, BIm cMd hoieAw pUrw,
pu`qr Ajmyr cMd, g`dI au~qy bYiTAw
auhny srhMd dw, vzIr Kwn gMF ilAw,
nwl hI lwhOr dw, idlwvr imlw ilAw (hsrq, pMnw 60)
kukuBw CMd :
kukuBw dw nW 'pRmodk' vI hY[ kukuBw mwiqRk CMd hY[ ies dI hr quk iv`c 30
mwqRwvW huMdIAW hn[ quk dy AMq iv`c do gurU huMdy hn[ pihlw ivSRwm 16 mwqRwvW qoN
bwAd Aqy dUjw ivSRwm 14 mwqRwvW qoN bwAd l`gdw hY[13 qulsI dy mhWkwiv dIAW
kuJ qukW ies CMd dy krIb hn[
auh rwm QMmx dy fyirEN, qd pMcvtI iv`c AwieAw (16+14)
auhny XogI AOGV nwQ nUM Aw Awpxw gurU bxwieAw (17+15)
auhny syvw kIqI r`j ky KuS hoieAw Xog igAwqw (17+14)
kr lIqw kwly ielm dw qd mwDodws iehwqw (15+14)
(qulsI pMnw 319)
pihlI quk dIAW mwqRwvW 16+14, dUjI quk dIAW 17+15, qIjI quk dIAW
17+14 Aqy cOQI quk dIAW 15+14 hn[ swrIAW qukW dy AMq au~qy do gurU hn[
'AwieAw' dw aucwrx 'AwXw', 'bxwieAw' dw aucwrx 'bxwXw', 'hoieAw' dw aucwrx
'hoXw' hY[ aucwrx Anuswr mwqRwvW dI igxqI kIqI geI hY[ pihlI quk dIAW mwqRwvW
kukuBw CMd Anuswr hn[ dUjI quk dy dohW BwgW iv`c ie`k-ie`k mwqRw v`D hY[ qIjI
quk dy pihly ih`sy iv`c ie`k mwqRw v`D hY[ cOQI quk dy pihly Bwg dI ie`k mwqRw G`t
hY[ so iehnW qukW iv`c CMd doS hY[
171
siqluj lihrW nwl JUMmdy, pwvn Byq smIrW dy
kml AnMq &zr dw iKiVAw, prsy rMg AKIrW dy
(mihbUb, pMnw 192)
kuMfl :
kuMfl mwiqRk CMd hY[ ies dI hr quk iv`c 22 mwqRwvW huMdIAW hn[ qukWq do
gurU huMdw hY[ pihlw ivSRwm 12 mwqRwvw qoN bwAd Aqy dUjw ivSRwm 10 mwqRwvW qoN bwAd
huMdw hY[14
sMmq cVHI sqwrW swl cuqwlIAw
iQ`q ivswK ATwrW A`gW bwlIAW (qulsI, pMnw 94)
gIqw CMd :
gIqw mwiqRk CMd hY[ ies dy cwr crx huMdy hn[ hr crx iv`c 26 mwqRwvW
huMdIAW hn[ pihlw ivSRwm 14 mwqRwvW au~qy aqy dUjw ivSRwm 12 mwqRwvW au~qy l`gdw
hY[ AMq gurU lGU huMdw hY[
sihm KO& iv`c dyv dws, hoieAw bhu pSymwn (15+12)
ivhl nw dyvy mrn leI, DrqI qy Asmwn (15+12)
(rwey pMnw 169)
iehnW qukW dy pihly Bwg iv`c ie`k-ie`k mwqRw v`D hY[ pihlI quk iv`c
hoieAw dw aucwrx 'hoXw' hY[ies leI cwr mwqRwvW igxIAW geIAW hn['sihm' dw
aucwrx 'sYmH' hY, 'ivhl' dw aucwrx 'vylH' hY, 'bhu' dw aucwrx 'bO' hY, pr iehnW dy
aucwrx pRvrqn nwl mwqRwvW dI igxqI au~qy koeI &rk nhIN pYNdw[ 'sihm'Aqy
'ivhl' dIAW iqMn-iqMn mwqRwvW hn, 'bhu' dIAW do mwqRwvW hn, aucwrx lihzy Anuswr
vI igxqI brwbr rihMdI hY[
korVw CMd :
korVw vrixk CMd hY[ ies dI hr ie`k quk iv`c 13 vrx huMdy hn[ Cy vrxW
qoN bwAd lGU ivSRwm Aqy iPr s`q vrxW qoN bwAd dIrG ivSRwm l`gdw hY[ AMq lGU
gurU huMdw hY[ jy iesdy AMq au~qy rgx (SIS) r`KIey qW cwl bhuq suMdr bxdI hY[
roj AwauNdIAW ny sMgqW ipAwrIAW
gurW nwl l`gIAW pRIqW BwrIAW
172
sB qoN ipAwrI cIz gurU vwsqy
r`Kdy sMBwl ib`KVy sI rsqy (hsrq, pMnw 48)
keI sO pTwx vI sI pYrIN if`igAw
gurU koloN mMgdy rUhwnI iB`iKAw (hsrq,pMnw 49)
ies audwhrx iv`c pihlIAW do qukW dy AKIr au~qy do-do gurU hn[ bwkI qukW
korVy CMd Anuswr hn[
gzl :
mihMdr isMG srnw dy mhWkwiv dy AMq au~qy do gzlW id`qIAW geIAW hn[
gzlW dw isrlyK nhIN id`qw igAw nW hI gzl kwiv rUp hox dw koeI sMkyq id`qw
igAw hY[ gzl dIAW qukW dw vzn cwlI qoN qrqwlI mwqRwvW dw hY[ dovyN gzlW
mus`lsl gzlW hn[ mus`lsl gzl iv`c iSAr ie`k lVI iv`c proey jWdy hn Aqy
koeI iSAr bwhr k`Fx nwl ivcwrW dI lVI tu`tdI hY[ gzlW rdI& rihq hn[
Es kRWqIkwr dy kdmW au~qy
inauN inauN myrI klm l`K isjdy kry
ijs ny izMdgI dy vIrwny rwh 'qy
hum-humwey izMdgI dy kw&ly
mwnuKqw dw aumifAw qU&wn jd
k`KW kwnw vWg zwlm vih gey
ctwnI ikilHAW dIAW nIhW ^orIAW
A`j kRWqI dy QpyVy mwr ky
ijs GVI cotW ngwry KVkIAW
lrz au~Ty prbqW dy zlzly (srnw, pMnw 444)
gIq :
rwey dy mhWkwiv iv`c s`q gIq id`qy gey hn[ iqMn gIqW dw 'gIq' isrlyK
id`qw hY[ pihlw gIq goibMd rwey dy jnm dIAW vDweIAW bwry hY[ dUjw gIq goibMd
rwie dy AnMdpur pRvyS bwry hY[ qIjy gIq iv`c gurU jI dy jIvn dw tIcw d`isAw igAw
hY[ do gIq bydwvw dyx vwly isMGW bwry hn[ ie`k gIq gurU jI dy pRvwr ivCoVy dy
ivXog iv`c iliKAw hY[ ie`k gIq mwqw suMdrI dI drd BrI vydnw ibAwn krdw hY[
173
gIqW dIAW qukW dy vzn iv`c vMn suvMnqw hY[ pRqI quk bwrW mwqRwvW qoN lY ky pYNqI
mwqRwvW q`k vrqIAW geIAW hn[ cOdW mwqRwvW vwlw gIq 'hwkly' CMd vrgw hY[
hwkl CMd iv`c pRqI quk cOdW mwqRwvW huMdIAW hn[ AMq do gurU huMdy hn[ mwqRwvW dw
pYtrn 9+5 huMdw hY[ gIq dw nmUnw id`qw jw irhw hY[
siqgur srxI, jwxw ey (8+6)
Awpw Gol, Gumwxw ey (7+7)
AsW klMk, imtwxw ey (7+7) (rwey, pMnw 221)
ies CMd dIAW mwqRwvW dI igxqI 'hwkl' CMd Anuswr hY[ AMq do gurU hn,
pr pYtrn 9+5 nhIN hY[ qukW 'cOpeI' CMd vrgI nuhwr r`KdIAW hn[ cOpeI iv`c
cwr qukW dI Srq zrUrI hY[ ies dIAW iqMn qukW hn[ ies kwrn ieh cOpeI CMd
nhIN hY[ kvI ny hwkl Aqy cOpeI dy nwl imldw juldw nvIn CMd vriqAw hY[
'jnm vDweIAW' nW dy gIq iv`c cOpeI CMd nwl nyVqw hY[ qukW iv`c mwqRwvW
dI igxqI solW jW sqwrW hY[ iesdw pYtrn pRqI quk 8+8 mwqRwvW shI hY, pr qukW
dI igxqI cOpeI Anuswr nw hox kwrn cOpeI CMd nhIN ikhw jw skdw[
pYNdI dweI, ^br suxweI (8+8)
r`bI joq, nUrwnI AweI (7+8)
Juk-Juk isjdw, kry lukweI (8+8)
zlvw rUp, inAwrw ey (7+7)
ies gIq dw CMd cOpeI vrgw hY, pr iesnMU cOpeI nhIN ikhw jw skdw[ cOQI
quk iesnMU cOpeI qoN iBMn is`D krdI hY[
GxwCrI CMd :
GxwCrI CMd vrixk CMd hY[ ies dy cwr crx huMdy hn[ pRqI crx 32 vrx
huMdy hn[15 ies dy A`goN au~pByd hn, ijMnHW dw vyrvw id`qw jw irhw hY[
a. 8+8+8+8 AMq lGU-lGU
A. 16+16 AMq lGU-lGU
e. 16+16 AMq gurU lGU
s. 16+16 AMq lGU gurU
cOQy pYtrn dw audwhrx pyS hY[
174
swirAW DrmW dw ie`ko Drm cwhvW vyKxw,
swrIAW kOmW 'c hovy kOm ie`k ienswn dI
swirAW mulkW dw ie`ko mulk cwhvW j`g 'qy,
mytxI hY dUrI mYN DrqI Aqy Asmwn dI[ (qulsI, pMnw 66)
auprokq audwhrx iv`c vrxW dI igxqI v`D hox kwrn CMd doS hY[
cOpeI :
cOpeI mwiqRk CMd hY[ ies dIAW cwr qukW huMdIAW hn[ ies dI hr quk iv`c
15 jW 16 mwqRwvW huMdIAW hn[ ies dIAW keI iksmW hn[ 'rUp cOpeI, iv`c pRqI
crx 16 mwqRwvW huMdIAW hn[ AMq iv`c ie`k gurU huMdw hY[ ies dy AMq iv`c jgx
(ISI) Aqy qgx (SSI) Awauxw mnHw hY[15
ieh hY mOq AMjweIN mrxw
ieh hY Awpxy KUn 'c qrxw
A`goN siqgur boly f`ilHAw
sux Eey f`ilHAw J`l vl`ilAw (qulsI, pMnw 275)
solW mwqRwvW dI cOpeI dy AMq iv`c do gurU hox qW 'sMKnI' iksm huMdI hY[ 16
ie`k idn swbo kI qlvMfI
siqgur dwq ielwhI vMfI
bYTI sMgq keI hjwrW
FwfI gOx zuSIlIAW vwrW (qulsI, pMnw 273)
pMdrW mwqRwvW vwlI cOpeI dy AMq au~qy jgx (ISI) hovy qW 'gupwl' sMigAw
huMdI hY[
kIqI siqgur jI nUM pyS (8+7)
hrSy KUb gurU dSmyS (8+7)
kihMdy kwrIgrI kmwl (8+7)
iesdw GoVw bVw rvwl (8+7) (qulsI, pMnw 273)
ies dI pihlI quk iv`c jgx nhIN hY[ bwkI iqMn qukW gupwl Anuswr hn[
cOpeI dI ie`k iksm dw nW 'jXkrI, CMd hY[ ies CMd dIAW pRqI crx 15
mwqRwvW huMdIAW hn[ pdWq gurU lGU huMdw hY[
lY ky Awey ie`k bMdUk
ijsdI kwrIgrI mlUk (qulsI, pMnw 273)
175
dv`eIAw CMd :
dv`eIey CMd dy cwr crx huMdy hn[ hr crx iv`c 28 mwqRvW huMdIAW hn[
pihlw ivSRwm 16 mwqRwvW au~qy Aqy dUjw ivSRwm 12 mwqRwvW au~qy l`gdw hY[ AMq do gurU
huMdy hn[19 do-do qukW jW cOhW qukW dw qukWq imlwieAw jWdw hY[
sMgq sIs sjw ky klgI, gurU gVHI 'coN c`ly
rwh 'qy ie`k mSwl v`l gur, sr AmoG sI G`ly
dXw Drm mwn isMG c`ly, dUr nwl gur mwhI
Krb qwirAw 'coN PVH rmjW, kdm auTwvx rwhI
(mihbUb, pMnw 270)
doihrw :
doihrw mwiqRk CMd hY[ ies dIAW do qukW huMdIAW hn[ dohW qukW dw qukWq
imlwieAw jWdw hY[ ies iv`c rdI& dI vrqoN nhIN huMdI[ doihry dI hr quk iv`c 24
mwqRwvW huMdIAW hn[ iesdw pYtrn 13+11 huMdw hY[ quk dw AMq gurU lGU nwl kIqw
jWdw hY[ doihrw swry CMdW qoN pRis`D CMd hY[ ibRqWq kwiv iv`c iesdI vrqoN vDyry kIqI
jWdI hY[ ies CMd iv`c do qukW dw qukWq imlwauxw huMdw hY, ies leI ieh CMd rcxw
Aswn hY[ ivSy nwl sbMDq swry mhWkwvW iv`c doihry dI G`t jW v`D mwqRw iv`c vrqoN
hoeI hY[
Azwd dy mhWkwiv iv`c sB qoN v`D doihrw CMd dI vrqoN hoeI hY[ mhWkwiv dy
ku`l 298 pMny hn[ SurU vwly ‘suAwgq’ Aqy ‘qqkry’ dy cOdW pMny C`f ky mhWkwiv dy
284 pMny hn[ bwkI 37 pMny hor CMdW dy hn[ gurbwxI Aqy hor hvwlw gRMQW iv`coN kuJ
qukW qqsm rUp iv`c leIAW geIAW hn[ iehnW qukW dy pMinAW dI igxqI cwr
bxdI hY[ ies pRkwr mhWkwiv dy 284 pMinAW iv`coN 243 pMinAW iv`c doihrw CMd dI
vrqoN hoeI hY[
Azwd kQw pRbMD au~qy zor idMdw hY Aqy CMd dI Ku`lH mwxdw hY[ ausdy doihry dw
pYtrn 13+11 qoN ht ky 14+11, 15+11 Aqy 14+12 vI hY[ mhWkwiv dIAW AwrMB
vwlIAW qukW dw vzn G`t-v`D hY[
ihm is^rW sq au~cIAW, AMbr rhIAW cuMm (14+12)
mMfl SWq Afol Aiq, TMFW AMdr guMm (13+11)
176
ihm iB`jI rhI pOx vg, mihkW lYx hulwr (14+11)
kudrq dyy suh`xp iv`c, AwauNdI q`kW juAwr (13+12)
(Azwd, pMnw 17)
pihlI quk dIAW 26 mwqRwvW gIqw CMd dw BulyKw pwauNdIAW hn[ dUjI quk
dIAW mwqRwvW dI igxqI doihry dy AnukUl hY[ qIjI quk dy pihly Bwg dI ie`k mwqRw
vDyry hY[ cOQI quk dy dUjy crn dI ie`k mwqRw izAwdw hY[ cOQI quk dy ‘AwauNdI’
Sbd dw aucwrx ‘AONdI’ kIqw jWdw hY, ies leI mwqRwvW dI igxqI ‘AONdI’ Anuswr
kIqI geI hY[ doihry Aqy gIqw CMd iv`c mwmUlI &rk huMdw hY[ gIqw CMd dw pYtrn
14+12 mwqRwvW huMdw hY[ Azwd dIAW keI qukW gIqw CMd dw BulyKw pwauNdIAW hn[
kuJ qukW dy ADwr ’qy gIqw CMd inrDwrq nhIN kIqw jw skdw, ikauNik ie`ko isrlyK
ADIn Acwnk CMd nhIN bdilAw jWdw[
a. crnW hyTW Aw rhy iqxky krn ibAwn (13+11)
s`cy mwrg c`lidAW ausqq kry jhwn (13+11) (qulsI 42)
A. qrHW-qrHW dy hor vI qoh&y kIqy Byt (13+11)
rwjy kIqI bMdnW gur crnW iv`c lyt (13+12) (qulsI 74)
dUjy pYryH dI dUjI quk iv`c ie`k mwqRw v`D hY[bwkI swrw pYtrn doihry vwlw hY[
rwey dy mhWkwiv dw mu`K CMd doihrw hY[ lyKk ny mhWkwiv iv`c CMd SwsqR qoN
h`tky vI doihrw iliKAw hY[ kvI cldy hoey pRkrx iv`c mwqRwvW dI igxqI Gtw vDw
idMdw hY[ keI vwrI doihry dI QW 'gIqw' CMd jW 'gIiqkw' CMd bx jWdw hY[ iesdw
AMq doihry vWg gurU lGU nwl kIqw jWdw hY[ doihry dy c`l rhy pRkrx iv`c ie`k-do
gIqw CMd Awaux nwl gIqw CMd inrDwrq krnw AOKw hY, ikauNik ieh kvI dI doihry
iv`c vrqI Ku`lH dw is`tw ho skdw hY[ gIiqkw CMd dI nuhwr doihry qoN v`KrI huMdI hY[
iesdw pYtrn 14+12 mwqRwvW Aqy quk dw AMq lGU gurU nwl huMdw hY[ kvI ny doihry
CMd dy c`l rhy pRkrx iv`c gIiqkw CMd dI vrqoN kIqI hY[
ie`k kVw goibMd ny, su`itAw gMgw iv`c
h`sidAW KyfMidAW, r`KI nw koeI ij`c
kVw ik`Qy igAw lwl jI, pu`iCAw gujrI mW
dUjw su`t ky AwiKAw, su`itAw hY ies QW (rwey, pMnw 32)
177
ies pYrHy dIAW pihlIAW do qukW 'doihrw' CMd hY[ dUjIAW do qukW 'gIiqkw' CMd
hY[ ieh qukW lVIvwr pwT iv`coN leIAW geIAW hn[ ies qoN is`D huMdw hY ik rwey
CMd dI AzwdI mwxdw hY[
lyKk doihry dI vrqoN krdw hoieAw mwqRwvW dI igxqI Gtw vDw idMdw hY pr
lYA brkrwr r`Kdw hY[ ausdIAW bhuq swrIAW qukW dw vzn doihry dy ivDwn dy
AnukUl hY[
mihMdr isMG srnw dy 'mhWkwiv Ab jUJn ko dwE' dw pRmu`K CMd doihrw hY[
kvI ny dooihry dI vrqoN kridAW CMd SwsqR dI bhuqI pRvwh nhIN kIqI[ rcnw dI
rvwngI au~pr jor id`qw hY[ iehI kwrn hY ik auusdy CMdW iv`c mwqRwvW dI ie`kswrqw
nhIN imldI[
Gu`g vsdw qy rsdw, AMimRqsr ngr (14+10)
Amrdws vroswieAw, ieh is&qI dw Gr (13+10)
in`sl ho ky irhw sI, im`TI nIdr mwx (14+10)
vxj ivhwr ivswr ky, su`qw lMmI qwx (13+11)
su`qy ikrqI AwVqI, ksbI kwrIgr (13+10)
su`qy GoVy vyc ky, jwpx sOdwgr (13+10)
nw suxINdI ibVk koeI, nw koeI Avwz (14+10)
cwry pwsy psirAw, sI nINdr dw rwz (13+11)
(srnw, pMnw 1)
auprokq qukW qoN pqw l`gdw hY ik cOQI Aqy A`TvIN quk dw vzn doihry dy
Anuswr hY[ s`qvIN quk dIAW kul mwqRwvW cOvI hn, pr pihly Bwg dI ie`k mwqRw v`D
hY Aqy dUjy Bwg dI ie`k mwqRw G`t hY[ pihlI, dUjI, pMjvIN qy CyvIN quk dy AMq au~qy
do lGU hn[ iehnW qukW iv`c lGU Aqy dIrG mwqRwvW dw joV krky doihry dI au~p
jwqI inrDwrq kIqI jw skdI hY[ pihly doihry iv`c qyrW dIrG mwqRwvW hn Aqy
ie`kI lGU mwqRwvW hn[ ieh doihry dI 'gXMd' jW 'mdkl' jwqI hY[ Xwd rhy ik mwqRw
igxdy smyN 'AMimRqsr' Sbd dy pYrH 'r' dI pUrI lGU mwqRw igxI hY[ 'vroswieAw' dw
aucwrx 'vroswXw' kIqw hY[
178
kvI ny doihry dIAW 13+11 pYtrn vwlIAW pUry vzn dIAW qukW vI vrqIAW
hn[
a. ip`Cy qurdy Aw rhy, sn BweI gurdws (13+11)
vwrW AMdr bMinAW, ijMnHW is`K ieiqhws (13+11)
(srnw, pMnw 4)
A. sux ky swrw mwzrw, sWeIN mIAW mIr (13+11)
Fwrs id`qI kuVI nMU , Aqy bMnweI DIr (13+11)
(srnw, pMnw 20)
mhWkwiv iv`c doihry dIAW cOvI qoN AiD`k mwqRwvW vI imldIAW hn[
hrgoibMd dI joq sI, auhnW iv`c pRq`K (14+12)
cuMm-cuMm ky nw r`jdI, ley blweIN l`K (15+11)
c`l ky pUrb dyS nMU, qwro qwrnhwr (14+11
dwsW dI hY bynqI, lY ky sMg pRvwr (13+12)
(srnw, pMnw 22)
hsrq dy mhWkwiv iv`c ikqy-ikqy doihrw CMd imldw hY[
idlwvr KW ny ByijAw
rwj isMG rjpUq
iv`c Blwn dy g`ijAw
ijMnI auhdI kUq (hsrq, pMnw 62)
mihbUb dy mhWkwiv iv`c vI doihrw CMd AwieAw hY[
gur bksr ssrwm qoN, v`l kWSI dy jwx
pihrw pwvn BUm ’qy, sMq smh dw Awm (mihbUb, pMnw 94)
ieMdrjIq isMG qulsI dy mhWkwiv iv`c CMdW dI vMn suvMnqw hY[ mhWkwiv dw
pRDwn CMd doihrw hY[ doihrw CMd dI vrqoN kridAW kvI ny mwqRwvW dI pwbMdI pUrI
nhIN inBweI[
a. crnw hyTW Aw rhy, iqxky krn ibAwn (13+11)
s`cy mwrg clidAW, ausqq kry jhwn (13+11)
(qulsI, pMnw 42)
179
qrHW-qrHW dy hor vI, qoh&y kIqy Byt (13+11)
rwjy kIqI bMDnw, gur crnW iv`c lyt (13+12)
(qulsI, pMnw 74)
dUsry pYrHy dI dUjI quk iv`c ie`k mwqRw v`D hY[ bwkI swrw pYtrn doihry vwlw
hY[ kvI dw iDAwn kQw vwrqw au~qy vDyry kyNdrq hY[ auh CMdw bMdI dI pRvwh nhIN
krdw[ kvI CMd iv`c klw-bwjIAW ivKwauNdw hY[ 'AnMdpur phuMcxw' au~p isrlyK dI
vwrqw dw mu`K CMd doihrw hY[ iesdy SurU vwlIAW qukW iv`c CMd inrDwrq krnw AOKw
hY[
phuMcy jdoN AnMdpur, Sihr igAw hrSw (13+10)
vwXU-mMfl mihikAw, paux geI niSAw (13+10)
ihMdU kihMdy Aw geI, swfI br aumId (13+10)
muslmwn sI AwKdy, A`j AswfI eId (13+11)
rwh iv`c ivCdy jw rhy, rsqy qy bwzwr (14+11)
zrw-zrw au~Tky, krdw ipAw dIdwr (13+12)
(qulsI, pMnw 41)
pihlIAW do qukW iv`c qyeI-qyeI mwqRwvW hn[ pYtrn 13+10 hY[ AMq lGU gurU
hY[ ieh 'Avqwr' CMd bxdw hY[ qIjI quk iv`c doihry qoN ie`k mwqRw G`t hY[ cOQI quk
dIAW mwqRwvW doihry Anuswr pUrIAW hn[ pMjvIN quk 'nwg' CMd dw BulyKw idMdI hY[
'nwg' CMd iv`c 14+11 mwqRwvW huMdIAW hn Aqy AMq gurU lGU huMdw hY[ AwKrI quk iv`c
doihry dI ie`k mwqRw v`D hY[ iesy pRkrx iv`c A`gy doihrw CMd pyS kIqw igAw hY, ies
leI pMjvIN Aqy CyvIN quk nMU vI doihrw ikhw jw skdw hY[
dv`eIAw CMd :
dv`eIey CMd dy cwr crx huMdy hn[ hr ie`k crx iv`c 28 mwqRwvW huMdIAW
hn[ 16 mwqRwvW qoN bwAd lGU ivSRwm Aqy iPr 12 mwqRwvW qoN bwAd dIrG ivSRwm
l`gdw hY[ quk dy AMq au~qy gurU huMdw hY[17
Avqwr isMG Azwd ny Awpxy mhWkwiv iv`c ie`k vwrI ies CMd dw nW
iliKAw hY[ bwkI QwvW au~qy CMd dw nW ilKy bgYr ies CMd dI vrqoN kIqI hY[ mihbUb
dy mhWkwiv dw mu`K CMd dv`eIAw CMd hY[
180
a. do mhIny Gyrw G`qI, bYTy rhy phwVI
p`qJV peI cuPyry Jpty, pr mihky PulvwVI
isMG inkldy gVHIEN bwhr, pYNdy bwj iSkwrI
BUqy Syr pwVdy ig`dV, ie`k-ie`k ’qy sO BwrI
(Azwd, pMnw 139)
A. iksy phwV ’qy SINh jwigAw, gUMj suxI iv`c vx dy
qygW supny Xwd krdIAW, ikqy ShIdI rx dy
vx iv`c gUMj ngwrw AwKy, “ nw kr AYfy jyry
sMq ispwhI sON nw hwly, nwg Cupy ny nyVy” (mihbUb, pMnw113)
iehnW dohW vMngIAW dw vzn brwbr hY[ pYtrn 16+12 mwqRwvW dw hY[ dUjI
audwhrx dIAW pihlIAW do qukW dy AMq iv`c do gurUu hn[ jdoN AMq do guru Awaux qW
dv`eIey dI ‘swr’ jW ‘lilqpd’ sMigAw huuMdI hY[
inSwnI CMd :
inSwnI CMd nMU 'aupmwn' vI AwiKAw jWdw hY[ iesdI hr quk iv`c 23
mwqRwvW huMdIAW hn[ 13 mwqRw qoN bwAd lGU ivSRwm Aqy iPr 10 mwqRw qoN bwAd
dIrG ivSRwm l`gdw hY[ AMq do gurU huMdy hn[ ies CMd dw bhwA bhuq qyj huMdw hY,
ies leI Xu`D dw ivSw Aksr inSwnI CMd iv`c inBwieAw jWdw hY[ 'cMfI dI vwr'
Aqy 'nzwbq dI vwr' iv`c ies CMd dI pySkwrI KUbsUrq qrIky nwl kIqI geI hY[
ivSy nwl sbMDq mhWkwvW dy Xu`D vwly Bwg iv`c ies CMd dI vrqoN vDyry hoeI hY[
Azwd ny inSwnI CMd dIAW 24 pauVIAW rcIAW hn[ iehnW swrIAW
pauVIAW iv`c qukW dI igxqI 216 hY[ ies CMd dI vrqoN cmkOr dw Xu`D ibAwn krn
leI kIqI geI hY[ swihbzwdw AjIq isMG Aqy swihbzwdw juJwr isMG dI Shwdq dw
izkr iesy pRsMg iv`c kIqw igAw hY[
a. rIJW lwh-lwh sUrmw, AV-AV ky lVdw
ijauN-ijauN GwA ny l`gdy, roh jwey su cVHdw
nHwqw Awpxy KUn nwl, rUp bixAw hVH dw
roVH iljw irhw pwp nUM, b`ly auey mrdw (Azwd, pMnw 194)
A. siqgur ny g`jw isMG, srdwr sjwieAw
181
vYrI dl 'qy tu`t ipAw, dSmyS iDAwieAw (hsrq, pMnw 62)
e. is`K ny s`By dOlqW, hIry qy mxIAW
kyvl s`c brswq 'coN,
mhr rUp kxIAW (hsrq, pnw 66)
s. hMJU ie`k nw fyigAw, XoDy blkwrI
muV ky ip`Cy ie`k nw, gur JwqI mwrI
krdy jWdy r`b dy, l`K l`K Sukrwny
kIqy ijs kbUl ny, ausdy nzrwny (qulsI, pMnw195)
rwey dy mhWkwiv dw dUjw mu`K CMd inSwnI CMd hY[ kvI ny iesdI vrqoN Xu`D dy
pRsMg iv`c izAwdw kIqI hY[ do do qukW dw qukWq imlwieAw igAw hY[ ikqy ikqy kvI
cwr qukW dw qukWq myl vI krdw hY[
hrI cMd ny gurU jI, v`l qIr clwieAw (13+11)
GoVy qweIN l`igAw, kuJ GwE bxwieAw (13+11)
syD inSwnw dUsrw, vI ievyN clwieAw (13+10)
lMiGAw goibMd pws qoN, nwl kMn CuhwieAw (15+11)
(rwey,pMnw 81)
iehnW qukW dy kw&Iey dw aucwrx kRmvwr clwXw, bxwXw, clwXw, CuhwXw hY[
ies aucwrx muqwbk inSwnI CMd dw AMq do gurU vwlw isDWq pUrw huMdw hY[ pihlIAW
do qukW dy dUjy Bwg iv`c ie`k-ie`k mwqRw v`D hY[ qIjI quk dIAW mwqRwvW TIk hn[
cOQI quk dy pihly Bwg iv`c do Aqy dUsry Bwg iv`c ie`k mwqRw v`D hY[ ies qrHW do-do
qukW dy qukWq myl vwly CMdW iv`c mwqRwvW dI igxqI G`t v`D hY[
AV gey qlbW lYx leI, bYrwV ispwhI (15+10)
kihMdy, "ibnHW AdwiegI, hux jwE nwhIN" (14+10)
siqgUr AwiKAw, "s`jxoN, kI quhwnMU ipAwrw (14+12)
is`KI Aqy rupeIAW iv`c , hux kro inqwrw” (14+10)
(rwey, pMnw 241)
auprokq qukW iv`c mwqRwvW dI igxqI kRmvwr 25, 24, 26 Aqy 24 hY[ koeI
vI quk inSwnI CMd dw ivDwn pUrw nhIN krdI[ iesqoN pqw l`gdw hY ik kvI dw
182
iDAwn kQw vwrqw au~qy jW lYA qy rvwngI au~qy vDyry hY[ CMd dI auh bhuqI pRvwh
nhIN krdw[
BMgwxI dy Xu`D dw vrxn kridAW srny ny inSwnI CMd dI vDyry vrqoN hoeI hY[
a. ikhw audwsI swD ny, ie`k Arz guzwrW
b^So jy kr AwigAw, qW Xu`D icqwrW
jUJW jw ky izMdgI, iv`c pihlI vwrW
mwry Kwn hXwq A`j, v`D-v`D ky twhrW (srnw, pMnw 204)
A. hrI cMd dy nwl hI, mu`k geI khwxI
KyrUM KyrUM ho geI, SqrU dI FwxI
n`Ty bweIDwrIey, qy dl pTwxI
vwho dwhI n`TidAW, ny mn iv`c TwxI
muV nhIN pwauNty v`l kdI, vI PyrI pwxI (srnw, pMnw 218)
rwey ny nzwbq dI vwr dw AiDAYn kIqw l`gdw hY[ ausdIAW kuJ pauVIAW dy
qol-qukWq nzwbq dI rcnw nwl myl KWdy hn[
nzwbq dI vwr iv`coN :
cVHy cug`qw bwdSwh, qYmUr jU Dwxw
GoVw swFy s`q l`K, sx mugl pTwxw
rwey dy mhWkwiv iv`coN :
qIr clwey gurU jI, iPr v`l pTwxw
ij`Qy jw ky v`jdy, vrqwauNdy Bwxw (rwey, pMnw 81)
nzwbq dI vwr iv`coN :
DUh imAwnoN k`FIAW, ib`jlI ijauN cmkwrIAW
ieMdr sxy Ap`CrW, dohW nUM krn juhwrIAW
rwey dy mhWkwiv ivcoN :
in`kI aumry bwlpn, dIAW KyfW Kws inAwrIAW
bwlk KyfW Kyfdw, rl mMuifAW sMg ibhwrIAW (rwey, pMnw 31)
bYNq CMd :
bYNq CMd ArbI PwrsI qoN pMjwbI iv`c AwieAw hY[ &wrsI iv`c ies dIAW do
qukW huMdIAW hn[ ArbI &wrsI bYNq dw vzn pMjwbI dy bYNq qoN iBMn hY[ pMjwbI dy
ik`sw kvIAW dw ieh ipAwrw CMd hY[ qukW dI lMbweI v`fI hox kwrn ies iv`c
183
ivcwrW nUM pyS krnw dUjy CMdW dy mukwbly Aswn hY[ pMjwbI bYNq dI hr quk iv`c 40
mwqRwvW huMdIAW hn[ ies dw pYtrn 20+20 huMdw hY [vwrs Swh dI hIr iv`c 38 qoN
lY ky 43 mwqRw q`k dy bYNq imldy hn[ ArbI PwrsI iv`c ies dIAW do qukW huMdIAW
sI, pr A`jk`lH cwr qoN lY ky 30-40 qukW dy bYNq imldy hn[ swrIAW qukW dw qukWq
myl kIqw jWdw hY[ vwrs Swh ny kw&Iey qoN bwAd rdI& vI vriqAw hY[ pMjwbI
mhWkwiv iv`c 'rdI& rihq' Aqy 'rdI& swihq' dovyN rUp imldy hn[
a. mhW-mrd jhwn iv`c bhuq hoey,
nhIN hoieAw koeI dSmyS ijhw
pMQ swijAW isMGW dI cVHq hoeI,
nUr id`qw jo Pyr hmyS irhw (hsrq, pMnw 137)
A. hr pwisEN isMGW dy dl qur pey
DUVW au~fIAW iv`c AkwS bylI
vwsI ijhVy frpok AnMdpur dy
C`f gey auh Sihr inrwS bylI (hsrq, pMnw 63)
e. gnI nbI KW bwg dy iv`c Awey,
rx q`k ShwdqW nUrIAW dw
cMuJ cw cmkOr dI Kwk ^UnI,
bwj aufxw smyN iv`c dUrIAW dw (mihbUb, pMnw 303)
rwey ny bYNq CMd dy do rUp vrqy hn[ ikqy cwr qukW dy qukWq myl vwlw rUp
aqy ikqy do-do qukW dy qukWq myl vwlw rUp vriqAw hY[ mhWkwiv iv`c v`D qoN v~D
bwrW qukW q`k kw&IAw imlwn kIqw igAw hY[ mhWkwiv iv`c bYNq CMd dIAW qukW dw
joV 190 bxdw hY[ kvI ny AiD`kqr qukW iv`c kw&Iey nwl rdI& vI vriqAw hY[
rdI& ie`k jW do SbdI vriqAw igAw hY[ eI, ny, sI, l`gy, hoieAw, kIqw, id`qw, hY
sI, krdy, d`sI, hoeI, hW Awid rdI& vrqy gey hn[ hyTW rdI& rihq Aqy rdI&
swihq audhwrx id`qy jw rhy hn[
a. kwjI pIr muhMmd ny pwlkI iv`c
Aw ky gurU dI pUrI pCwx kIqI (22+21)
kihMdw ieh qW au~c dw pIr koeI
184
AMqr Bwvnw auhny sB jwx lIqI (21+22) (rwey, pMnw 201)
A. jhWgIr dw rwj sI dyS AMdr
id`lI q^q 'qy rwj kmWvdw eI (20+21)
mwnv sWJ dy is`KI pRcwr qweIN
mn 'c Awpxy burw mnWvdw eI (22+20) (rwey, pMnw 20)
pihlI audwhrx rdI& rihq Aqy dUjI audwhrx rdI& sihq hY[ mwqRwvW dI
igxqI pRqI quk cwlI qoN v`D bxdI hY[
rubweI :
rubweI kwiv rUp hY[ ArbI BwSw iv`c rubweI dw ArQ cwr pdW dw CMd hY[
pMjwbI iv`c rubweI ilKI jw rhI hY[ ies dw koeI Kws CMd inrDwrq nhIN hY[ iesdw
mqlw gzl vWg au~Brdw hY[ dUsrw iSAr swrI g`l kih smyt ky, koeI fUMGw ArQ
k`F ky smwpqI krdw hY[18 rubweI dIAW cwr qukW huMdIAW hn[ pihlI, dUjI, Aqy
cOQI quk dw kwPIAw imlwx kIqw jWdw hY[ qIjI quk dw kwPIAw nhIN imlwieAw
jWdw[
ie`k sUrj s`c dw roj cVHy
ie`k cMdrmw Avqwr Dry
l`K prIAW dI ie`k fwr jhI
ies mwrUQl iv`c roj KVHy (hsrq, pMnw 113)
nvIn CMd Aqy kw&IAw imlwn:
swrnI qoN spSt hY ik swry mhWkwiv lyKkW ny nvIn CMd vrqy hn[ srny ny
mhWkwiv iv`c CMdwbMdI krdy smyN nvyN qzrby kIqyy hn[ aus ny mhWkwiv dy v`fy ih`sy
au~qy qyeI mwqRw vwly CMd dI vrqoN kIqI hY[ kw&IAw imlwx auic~q rUp iv`c nhIN kIqw
[ 'myrI' Sbd nwl qyrI, dyrI, nyrHI, PyrI, GyrI Awid kw&IAw dru`sq huMdw hY[ kvI ny
AMq vwlI 'eI' DunI nwl kw&IAw imlwn kridAW hoieAW 'myrI' Sbd nwl nUrwnI,
im`tI, AxhoxI, v`fI, icqvI, krI, duhrweI Awid Sbd joVy hn[
ik`Qy qyrI qyg qy ik`Qy ijMd myrI
jIvn dwqI qyg auh puqlI nUrwnI
Aqy ingUxI ijMd ieh rwhW dI im`tI
185
myl dohW dw g`l hY AsloN AxhoxI (srnw, pMnw 393)
srny dy CMdW iv`c ivKmqw pweI jWdI hY[ kvI do jW do qoN vDyry qukW iv`c
AwpxI mrzI nwl Adl bdl krky CMd ivKmqw pYdw krdw hY[ keI vwrI lgwqwr
c`l rhIAW qukW iksy ie`k CMd nwl nhIN b`JdIAW, sgoN Al`g-Al`g CMdW dw myl ho
in`bVdIAW hn[
swry skqw Cw igAw, fUMGI KwmoSI (13+10)
vWg mswxI suM\ dy, cOqrPIN p`srI (13+10)
sux skdw sI hr koeI, Awpxy AMdroN hI (14+11)
sIny AMdr buVkdI, idl DVkx kwhlI (13+11)
(srnw, pMnw 392)
pihlI quk dIAW qyeI mwqRwvW hn[ iesdw pYtrn !3+10 hY[ AMq do gurU
hn[ ies leI ieh inSwnI CMd bxdw hY[ dUjI quk dw pYtrn vI 13+11 hY, pr
AMq iv`c do gurU dI jgHw ie`k gurU hY ies leI ieh 'Avqwr' CMd hY[ qIjI quk
dIAW mwqRwvW dw pYtrn 14+11 hY[ AMq do gurU hn, ies leI ieh ‘doDk CMd’
bxdw hY[ cOQI quk dw inSwnI CMd bxdw hY kvI ny inSwnI CMd iv`c Ku`lH mwx ky
auprokq rUp dy CMd pYdw kIqy hn[
mihMdr isMG srnw ny cwlI qoN qrqwlI mwqRwvW dy CMd vrqy hn[ iehnW dw
pYtrn 20+20,21+21,20+22 Aksr vyKx nMU imldw hY[ ieh pYtrn bYNq CMd dw hY,
pr kvI duAwrw vriqAw igAw CMd bYNq CMd nhIN hY[ iehnW CMdW iv`c kuJ CMdW dw
kw&IAw susq Aqy kuJ CMdW dw susq hY[ hyTW iesdy audwhrx id`qy jw rhy hn[
a. nzr Bvw ky ibRD irKI ny vyiKAw
ie`k Jlkwrw swihbW dy dIdwr dw
BwvyN pihlW c`kr ichn sI aukirAw
ihrdy auhdy nUrI Es nuhwr dw
BwvyN aumrw swrI hY sI loicAw
krnw drSn ArSI rUp swkwr dw (cusq kw&IAw)
(srnw, pMnw 167)
A. kr kmlW dy nwl s`cy swihb ny
186
qwlU vwly QW qoN pry smytIAW
sihjy-sihjy J`isAw qwlU ibRD dw
auhnW pwvn auNglW rs rMg r`qIAW
mydnI pRkwS munSI swihb cMd
lY ky ie`k-ie`k crn qlIAW J`sIAW (susq kw&IAw)
(srnw, pMnw 166)
srny ny susq Aqy cusq dovyN pRkwr dw kw&IAw vriqAw hY[ rdI& dI vrqoN
G`t kIqI hY[ ie`k SbdI rdI& Aqy bhu SbdI rdI& dI vrqoN ikqy-ikqy kIqI
imldI hY[
a. iKn mwqr sI klgI vwly JwikAw,
J`ilAw igAw nw nUr ausdI qwb dw
fu`bI ijMd inmwxI nzrIN nw ipAw,
kMFw koeI nUr dy sYlwb dw (ie`k SbdI rdI&)
(srnw,pMnw 162)
A. hr QW BVQU pWvdI, sI isMGW dI qyg
BUey huMdI jWvdI, sI isMGW dI qyg
AYsy AwhU lwhuMdI, sI isMGW dI qyg
s`Qr peI ivCwauNdI, sI isMGW dI qyg (bhu SbdI rdI&)
(srnw, pMnw 336)
kvI ny 'AweI ie`k Avwz' Aqy 'CweI ie`k Avwz' vwkMS Al`g-Al`g QwvW
au~qy iesqymwl kIqw hY[
a. nwly AMbr cIr ky, AweI ie`k Avwz
siqgur dy AMqhkrx 'qy, CweI ie`k Avwz (srnw, pMnw 369)
A Aiq surIlI QrkxI, AweI ie`k Avwz
vxjwry dI rUh 'qy, CweI ie`k Avwz (srnw, pMnw 62)
e. ausy vyly BIV coN, AweI ie`k Avwz
swry vwqwvrx qy, CweI ie`k Avwz (srnw, pMnw 60)
187
hsrq ny 34, 35, Aqy 36 mwqRwvW dw nvIn CMd iesqymwl kIqw hY[ rwey ny
25 Aqy 27 mqRwvW vwlw nvIn CMd vriqAw hY[ swry mhWkwiv kyKkW ny koeI nw koeI
ivl`Kx iksm dw CMd vriqAw hY[
AiDAYn dy is`ty :
Azwd, qulsI, srny Aqy rwey dy mhWkwiv dw pRmu`K CMd doihrw hY[ doihry iv`c
mwqRwvW dI ivKmqw vyKx nMU imldI hY[ dohry iv`c do do qukW dw kwPIAw imlwauxw
huMdw hY[ lMby kwPIey imlwauxy AOKy hn, ies leI ieh kvIAW dw ipAwrw CMd hY[
ies CMd rwhIN bIr rs, SWq rs iSRMgwr rs Awid iksy vI ivSy nUM bwKUbI inBwieAw
jw skdw hY[ hsrq dy mhWkwiv iv`c iksy ie`k CMd dI bhulqw nhIN hY[ auh bYNq,
cOpeI Aqy inSwnI CMd v`fI mwqRw iv`c iesqymwl krdw hY[ auh 16, 17, 24, 25, 26
Aqy 27 mwqRw vwly nvIn CMd vrqdw hY[ aus dy ieh CMd ipMgl jW ArUz dy CMdW nwl
myl nhIN KWdy[ mihbUb dw pRmuK CMd dv`eIAw hY[ ausny dUjy nMbr au~qy isrKMfI CMd
vriqAw hY[
doihrw CMd swry mhWkwiv lyKkW ny vriqAw hY[ ies CMd dI vrqoN bwkI CMdW
dy mukwbly au~qy v`D hoeI hY[ mihbUb nMU C`f ky bwkI pMjW lyKkW ny inSwnI CMd dI
vrqoN kIqI hY[ sB qoN v`D CMd ivKmqw qulsI dy mhWkwiv iv`c imldI hY[ swry lyKkW
ny BwrqI CMd pRMprw dy CMdW nMU mu`K rUp iv`c ApxwieAw hY[
Azwd dy mhWkwiv iv`c sB qoN v`D doihrw CMd dI vrqoN hoeI hY[ mhWkwiv dy
ku`l 298 pMny hn[ SurU vwly ‘suAwgq’ Aqy ‘qqkry’ dy cOdW pMny C`f ky mhWkwiv dy
284 pMny hn[ bwkI 37 pMny hor CMdW dy hn[ gurbwxI Aqy hor hvwlw gRMQW iv`coN kuJ
qukW qqsm rUp iv`c leIAW geIAW hn[ iehnW qukW dy pMinAW dI igxqI cwr
bxdI hY[ ies pRkwr mhWkwiv dy 284 pMinAW iv`coN 243 pMinAW iv`c doihrw CMd dI
vrqoN hoeI hY[
gurdyv isMG rwey dw kQn hY ik ausny CMd SwsqR nW dI koeI ikqwb Ajy q`k
nhI pVHI[ kvI ny ik`sy, lok kQwvW, bIr kQwvW Awid nMU piVHAw hY[19 ausdw ivSwl
AiDAYn ausnMU CMd sbMDI jwgrUk kr idMdw hY[ kvI ny mhWkwiv 'bykswrW rw Xwr gurU
goibMd isMG' iv`c AnykW CMd vrqy hn[ vDyry CMdW iv`c do do qukW dw qukWq myl kIqw
hY[ qukW dw vzn shI r`iKAw hY[ lyKk nMU vrqy jw rhy CMd bwry BwvyN jwxkwrI nw
188
hovy, pr ausnMU qukW dy vzn, qukWq myl Aqy rdI& sbMDI jwxkwrI hY[ cMfI dI vwr
Aqy nzwbq dI vwr dy vzn au~qy kvI ny keI CMd ibAwn kIqy hn[ kvI dw
mnBwauNdw CMd inSwnI CMd hY, pr ausdy mhWkwiv dw mu`K CMd doihrw hY[ Xu`D sbMDI
ivcwr pyS krn leI inSwnI CMd FukvW huMdw hY ikauNik ies iv`c qyz rvwnI huMdI hY[
lyKk ny Xu`D dy smwcwr qoN bgYr vI ies CMd dI vrqoN kIqI hY[ bIr kwiv dy hor CMd
isrKMfI Aqy doihrw hn[ lyKk ny doihry dI v`D Aqy isrKMfI CMd dI G`t vrqoN kIqI
hY[ bYNq CMd dIAW qukW dI lMbweI izAwdw hox kwrn ies CMd iv`c ivcwrW nMU Ku`lH ky
ibAwn kIqw jw skdw hY[ mhWkwiv iv`c bYNq CMd vI vriiqAw igAw hY[ lyKk kib`q
CMd dI vrqoN krdw hY[ lyKk ny kuJ nvIn iksm dy CMd vI iesqymwl kIqy hn, ijMnHW
dw vzn CMd SwsqR nwl myl nhIN KWdw[
mhWkwiv iv`c BwrqI ipMgl sUqr Aqy ArUz dohW gRMQW dy CMd imldy hn[
kvIAW ny CMd cwl dy inXmW nMU sKqI nwl nhIN inBwieAw[ mwqRwvW Aqy vrxW dI
igxqI iv`c Aksr &rk pwieAw igAw hY[ mwiqRk CMdW dI igxqI v`D hY[ ausqoN G`t
vrixk CMd Aqy ausqoN G`t gixk CMdW dI vrqoN hoeI hY[
swry kvIAW ny mhWkwiv dy bhwA nMU kwiem r`iKAw hY[ hr ie`k mhWkwiv dy
pwT iv`c rvwnI hY[ hsrq dw mhWkwiv sB qoN qyj bhwA vwlw mhWkwiv hY[
qulsI ny sB qoN Tukdwr kwPIAw imlwx kIqw hY [hsrq ny kwPIAw imlwx
krn iv`c sB qoN ijAwdw Ku`lH mwxI hY[
Xu`D dw vrxn vDyry krky inSwnI CMd iv`c kIqw igAw hY[ srny dy mhWkwiv
iv`c inSwnI CMd bwkI mhWkwvW qoN izAwdw mwqRw iv`c imldw hY[ ausdw Xu`D vrxn
vwlw Bwg vwr dw BulyKw pwauNdw hY[
lyKkW ny rdI& dI vrqoN vI kIqI hY[ rdI& ie`k SbdI Aqy bhu SbdI vrqy
gey hn[ srny ny Awpxy mhWkwiv iv`c ‘AweI ie`k Avwz Aqy CweI ie`k Avwz,
iehnW dohW rdI&W nMU keI vwrI vriqAw hY[
mhWkwiv lyKkW ny CMdw-bMdI dy inXmW dI s^qI nwl pwlxw nhIN kIqI[ swry
lyKk CMdW dI vrqoN sbMDI Ku`lH mwxdy hn[ auhnW dw iDAwn kQw au~qy vDyry Aqy CMdW
au~qy G`t hY[ rcnw dy bhwA nMU pRmu`Kqw id`qI geI hY[
189
Azwd ny pUry mhWkwiv iv`c 450 qukW isrKMfI CMd iv`c ibAwn kIqIAW hn[
AnMdpur dI dUsrI lVweI, AnMdpur dw Gor Gmswn, AOrMgzyb v`loN ^q, AOrMgzyb nUM
au~qr, Gyry dy kSt, DoKy dIAW ksmW, audY isMG dI Shwdq, srsw kMFy ByV, iehnW
isrlyKW dI vwrqw isrKMfI CMd iv`c ibAwn kIqI geI hY[ iehnW A`T isrlyKW iv`coN
cwr isrlyKW ADIn Xu`D dw ijkr hY[ bwkI cwr isrlyKW ADIn lVweI nwl sbMDq
ivcwr hn[
Azwd ny inSwnI CMd dIAW 24 pauVIAW rcIAW hn[ iehnW pauVIAW iv`c
qukW dI igxqI 216 hY[ ies CMd dI vrqoN cmkOr dw Xu`D ibAwn krn leI kIqI
geI hY[ swihbzwdw AjIq isMG Aqy swihbzwdw juJwr isMG dI Shwdq dw izkr
iesy pRsMg iv`c kIqw igAw hY[
mihMdr isMG srnw dy mhWkwiv dy AMq au~qy do gzlW id`qIAW geIAW hn[
gzlW dw isrlyK nhIN id`qw igAw nW hI gzl kwiv rUp hox dw koeI sMkyq id`qw
igAw hY[ gzl dIAW qukW dw vzn cwlI qoN qrqwlI mwqRwvW dw hY[ dovyN gzlW
mus`lsl gzlW hn[ gzlW rdI& rihq hn[ jykr CotIAW-CotIAW kmIAW nMU nzr
AMdwz kr id`qw jwey qW mhWkwvW dw CMd pRbMD ivSy AnukUl Aqy s&l hY[
190
it`pxIAW Aqy hvwly
191