MUSLIM – AMERICAN RELATIONS IN THE PHILIPPINES, 1899 – 1920

By: Peter Gordon Gowing

Introduction

President William McKinley, in a message to the American congress in 1899, defined the basic
policy of the United States towards the Philippines:

The Philippines are not ours to exploit but to develop, to civilize, to educate, to train in the science
of self-government. This is the path we must follow or be recreant to a mighty trust committed to us.

This policy was, as a matter of act, a kind of self-assumed mandate (though many Americans at
the time would have insisted that it was bestowed by Divine Providence) and it came to occupy, for quite
different reason, an important place in the thinking and rhetoric of both Americans and Filipinos. The
general “mandate” for the Philippines was also a particular mandate for moorland. “To develop, to civilize,
to educate, to train in the science of self-government these words, and the attitude they represented,
established the character of Muslim-American at least from the American points of view.

This paper focuses on the development of American governmental policy toward the Muslims
between the years 1899 and 1920. These are especially important in the general story of Muslim-American
relations because they cover the period of direct American administration of Moroland. During this time
Morloland (and its inhabitants) became effectively a part of the Philippine nation and national understanding
of the policies pursued and the problem encountered in this period yields some important insights with
respect to relations between the Muslim and Christian Filipino today.

The American administration of Moroland developed in three successive stages between 1899 and
1920. First, there were the years of initial Muslim-American contact and military occupation of Moroland,
beginning in May of 1899 and ending with the inauguration of the Moro province in July of 1903. Next
came the decade (1903-1913) of the existence of the Moro province which exercised a politico-military
control over the region and prepared Muslim for civil government. And finally, a six-year period (1914 –
1920) where in the process of bringing Mindanao and Sulu into the general governmental framework of the
Philippines was accelerated. During this third stage, administrative control over Muslim affairs was rapidly
transferred from Americans to Filipinos.

The Military Occupation 1899 – 1903

The military occupation of Moroland was occasioned by American concern to secure Muslim
Filipino acknowledgment of United States sovereignty in Mindanao and Sulu. The Americans also sought
to keep the Muslim neutral in the Philippines-American War (1899 – 1901) which raged in the northern
provinces. Since U.S. Army authorities in Manila could not spare many troops from operations in the north,
they depended on garrisons at a few strategies point in Moroland and sought by diplomacy to win Muslim
friendship and neutrality.

To this end, the Bates agreement (signed August 1899) was negotiated with the Sulu Sultanate. Similar
though unwritten, agreements were made with the Muslim chiefs of Mindanao and Basilan. By these
agreements, the Muslims seemingly acknowledge acknowledged American sovereignty and agreed to help
suppress piracy and apprehend person charged with crimes against non-Muslim. In return, pledge to
respect the dignity and authority of the Sultan of Sulu and the other chiefs. Muslim were to be protected
from foreign impositions in the United States agreed not to interfere with the religion of the Muslim and with
respect to Sulu, to pay certain emoluments to the Sultan and his principal chiefs.

The Muslim Filipinos undoubtedly saw these arrangements from a different point of view than the
Americans. The Americans believed that they were keeping the Muslim peaceful and at the same time
securing acknowledgment United States sovereignty. The Muslim leaders seemed to believe that their
diplomacy had kept the Americans out of their internal affairs and guaranteed their way of life on terms no
worse than those which had been imposed by the Spaniards at the beginning the arrangement was
satisfactory to both sides as a modus vivendi.

During the years of military occupation, the U.S. Army related to the Muslim Filipinos in much the
same way it had long dealt with the North American Indians. The Muslim, like the Indians, were regarded
as living in a State of pupilage on territory owned by the United States. The Army’s main task was to keep
them peaceful. The army was not to antagonize the Muslim by attempting to regulate their affairs except
mainly to suppressing piracy, curtailing the slave trade (though not abolishing slavery) and keeping Muslim
internecine conflicts within bounds.

The American mandate in the Philippines was only mildly implemented in Moroland during the
period of military occupation. The policy of non-interference in Moro internal affairs precluded any vigorous
effort to develop civilize educate and train the Muslim Filipinos in the Science of democratic self-
government. Army authorities were generally unhappy with the non-interference policy because certain
features of Muslim Filipino society judicial procedures, slavery the “tyrannical” relationships of the chiefs to
their followers offended their Occidental sense of justice and good order. Some officers were eager to take
a direct hand in “civilizing” the Muslim.

Within the limitation imposed by the non – interference policy, the army did not achieve what it
could to carry out the mandates, especially after the Philippines – American war ended in 1901. The
proper authorities took notice of Moro affairs studied condition and began to formulate policies for the future
administration of Mindanao and Sulu. Modern medical care was made available to the Muslim at Army
hospitals and clinics. Public health and sanitation regulations were introduced. A few schools taught
soldiers, as well as civilian teachers, were opened, and the Muslims were invited to attend in them.
Bridges, roads, trails, and wharves were constructed, which both directly and indirectly benefited the
Muslim.
 At the same time, other activities were easily misunderstood by the Muslims, Custom regulations
were imposed, taxes were levied, land surveys were made, and mapping and exploring expedition became
frequent. The 1903 Census was also begun. After July 1901, more U.S. troops were sent south to occupy
in Mindanao. The Muslim Filipinos could not help but speculate as to what this escalation of American
activity meant in terms of the security of their religion and way of life. Sometimes their uneasiness and
suspicion erupted into violence. An isolated instance of an attack on American soldiers occurred with
increasing frequency. In southern Lanao, freedom or Army troops to move wherever they pleased was
openly challenged by the Muslim in March 1902 and resulted in the first major military action the American
arrival in Moroland almost three years earlier.

The American interpreted Muslim hostility as defiance of United States sovereignty. But the
problem was certainly much more complex. The growing numbers of Americans in Moroland after the
Philippine – American war and the multiplication of their activities, brought two quite different cultures into
more abrasive contact than had been the case earlier in the military occupation. Moreover, the decision to
take a direct hand in the control of Moro affairs was made towards the end of the period of military
occupation. When that decision was implemented under the Moro Province, the conflict between Muslim
Filipino and American cultures was exacerbated.

Moro Provinces 1903 – 1913

The Philippines Bill of 1902 formally committed the United States to the ultimate independence of
the Philippines. Civilian military authorities there began to take a closer look at the American policy in
Moroland. It was decided to abandon the policy of non-interference to exercise direct rule over the Muslims
with a view to preparing them for integration into the body politics of the Philippines. One factor, which
influenced this decision, was the insistence of the Christian Filipino nationalists that Moroland was
inseparable from the Philippines nation. Furthermore, both Americans and Filipinos fully realized the
importance of the natural resources of Mindanao and Sulu to the economic future of the country.

The decision to exercise direct control of Muslims resulted in the abrogation of the Bates
Agreement and assurances of non-interference by American. In this respect, the American policy toward
the Muslim again resembled the treatment of the Indians “treaties made with the “savages” were not
considered binding and could be unilaterally set aside as convenience or changes in policy demanded.
Naturally, the American rationalized their action terms of the misbehavior of the Muslims and also in terms
of the new policy ultimately being in their (the Muslims) best interest.

The American authorities recognized that preparation of the Moro for integration into a modern
Philippines state required, for the time being, a different form of government from the regularly organized
provinces wherein most of the Christian Filipinos enjoyed a large degree of autonomy. Taking their model
from the Spanish ‘politico-military district system,’ the Americans organized the Moro province. The
administrative structure of the province was admirably suited for the direct rule of the Muslims: the line of
responsibility stretched from the provincial Governor in Zamboanga to the datu who served as headman of
the remotest tribal ward.

The officials of the government were carefully selected. Those in the higher offices were at first,
mostly army officers. A few American civilians were appointed to such post as provincial Attorney and
Provincial Superintendent of School. The government of the Provinces was relatively free from “politics”
during the ten years of its existence because it was placed under the direct supervision of the Governor-
General in Manila and the Philippine Commission (dominated by Americans until 1913).

The successive governors of the Moro province General Leonard Wood, Tasker Bliss, and John J.
Pershing were men of exceptional ability, for this reason they were given considerable latitude in
administering provincial affairs. The power of supervision retained in Manila was used sparingly, giving the
governors “the authority of a Roman proconsul” and holding them responsible for the result.

The Moro province offered more opportunities to implement the American mandate. Slavery made
illegal. The common people, as far as possible, were protected from the “tyranny” of their tradition leaders
the depredation of lawless persons, and unscrupulous traders. Though the “Tribal Ward Court” system
attempts were made to introduce American concepts of justice, under American supervision selected Moro
leaders were given the limited political authority as headmen in the tribal wards. The program of public
work was expanded, and more schools, hospitals, and dispensaries were built. Agriculture and commerce
were encouraged.

As part of the program to “civilize” the Muslims and at the same time exploit the natural riches of
the region, Americans and “Christian Filipinos” from the Northern provinces were encouraged to settle in
Moroland. The immigrant industriousness and agricultural know-how would; it was felt to provide both the
example and the incentive for the Muslim Filipinos to become more productive farmers. The organized
municipalities dominated by the non-Muslim were designed to be models of well-ordered and
democratically governed local communities, demonstrating to the Muslim “civilized” community life.

The American officials believed that it was essential to get the Muslim Filipino into the practice of
paying taxes in support of the provincial Government. Accordingly, the cedula (head tax) and later, the
road tax was introduced. Fees were charged for the registration of vessel above a certain size. Export and
import duties were imposed on Muslims engaged in foreign trade. Property taxes were levied on Muslims
living in organized municipalities.

The Moro province adopted the policy of respecting the Islam religion, and associated customs of
the Muslim Filipinos provided they did not conflict with the basic principles of American law. The American
administrators of the province made some effort to accommodate the special features of Islamic law and
adat, especially in a case concerning domestic relation and inheritance. During the administration of
General Bliss, the Muslim pandita schools were encouraged and in some places were giving limited
governmental assistance.
 Even so, the American policy of direct rule and attempts to implement mandate struck at the
authority and prestige of the Muslim chief and to some extent unwittingly, at the religion and attitudes of
Muslim Filipinos. The policy of direct rules was ipso facto an adverse judgment on the social structure
custom and law by which the Muslim Filipinos had lived for centuries. From the Muslim standpoint, “to
develop” and “to civilize” seemed to mean the imposition of strange laws and infidel custom. Laws against
slavery threatened the politico-economic structure of traditional society. The establishment of provincial and
district governments, whose official issued decrees enforced by troops undermined the power and status of
traditional Muslim leaders. By passing Muslim courts and refusing to recognize the customary judicial
function of the headmen offended Muslim sensitivities. The collection of the cedula and other taxes was
disliked because the payment was made to a foreign infidel government. The Muslim resented the
parceling out of lands which they had occupied (but not tilled) for centuries to foreigners and Christian
Filipinos. They also resented the licensing of the foreign vessel to fish the waters in Moroland. The Muslim
suspected that the American ambition to educate them meant to inculcate Christian teaching and Christian
values through the public system. These teaching would alienate their children from the religion and
traditional way of life.

The American administrators of the Moro province were either unaware of or chose to ignore
completely, the fact that Muslim Filipinos saw separation whatever between the sacred and the secular.
Separation of Church and State, religion and politics, etc, was a peculiarity of the West unknown to the
Muslim. They saw Islam in everything they did; their land was dar-al-Islam, “the household of Islam.” They
believed that their custom was consistent with the precepts of the Holy Qur’an. Any move to change their
society or to enforce obedience to the laws of foreigners was seen as a fundamental challenge to their
religion and their very existence as human beings. The Moro province and its policy of direct rule then
constituted a severe threat to the ideology of the more. Many of them resisted to the death.

Governor Leonard Wood, the first governor of the Moro province, typified American New England
puritanical Calvinist values and Anglo-Saxon ethnocentrism. He found nothing in Muslim Filipino laws and
custom worth preserving. He had only contempt for many of the Muslim leaders, including the reigning
Sultan of Sulu, Jamalul Kiram II. With all the passion of medieval crusader, he fought those Muslim who
defied American laws. Thousands of them were killed battling his troops. He called them bandits and
outlaws.

Wood successors General Bliss and Pershing continued to fight “bandits and outlaws”. To be sure,
the majority of the Muslim Filipinos acquiesced in the government of the Americans, some because they
found it to their personal advantage to cooperate; others because they felt powerless to resist, and the rest
because their contact with the foreigners was son infrequent that their life-ways were very little affected.

Yet, the Muslim Filipinos who chose the path of resistance had much moral support among the
people. J Raiston Hayden remarked that never during continental expansion of the United States were
armed encounters between the Indians and American troops so frequent and so serious as the conflicts
that took place between Muslim Filipinos and the American forces from 1904 to 1914. In the end, the
Muslim realized that continued resistance in the face of the modern weaponry of the Americans meant
annihilation. They were conquered, and under General Pershing, they were disarmed. This accomplished
the Moro province could be safely converted to civilian control.

TABLE 1

ADMINISTRATIVE ORGANIZATION
OF THE MORO PROVINCE
|
Insular Government
(Governor-General and Philippine Commission)
|
Moro Province
(Governor and Legislative Commission)
|
Districts
(District Governors-District Board)
|
Davao Cotabato Lanao Sulu Zamboanga

5 Organized 2 Organized 2 Organized 3 Organized 2 Organized

Municipalities Municipalities Municipalities Municipalities Municipalities
Davao Cotabato Malabang Jolo Zamboanga
Mati Makar Iligan Siasi Dapitan
Cateel Cagayan
Baganga de Sulu
Caraga

6 18 13 9 5
Tribal Wards Tribal Wards Tribal Wards Tribal Wards Tribal Wards
56
Sub-districts

The Department of Mindanao and Sulu 1913 – 1920

The appointment in December 1913, of Frank W. Carpenter as the first civilian governor of the
Moro province, and the subsequent reorganization of the province into the Department of Mindanao and
Sulu, remarked a new development in American policy towards the Muslim. Many Americans at the time
felt that preparing the Muslim for integration into Philippines national life would require at least two or three
generations. They convinced that a strong American military presence would be essential for the
maintenance of peace and order for a long time to come. And they were certain that if the government of
Moroland was turned over to the Christian Filipinos, the result would be Muslim uprisings. Christian
Filipinos nationalists disagreed, of course, and throughout the ten-year existence of the Moro Province they
had agitated for more Filipino involvement in the government of Mindanao and Sulu. The Democratic Party
in the United States, which came to power in 1913 proved more responsive to the demands of Filipino
nationalists than the Republican Party had been. President Woodrow Wilson and Governor-General
Francis B. Harrison in accord with the desire of the Democratic Party to accelerate the move towards self-
government and independence for the Philippines virtually put control of the Insular government into the
hands of the Filipinos. A policy of “Filipinization” was vigorously pursued. Frank Carpenter appointed by
Harrison as Governor of the Department of Mindanao and Sulu was assigned the task of implementing this
Filipinization policy.

Under Carpenter’s firm and watchful supervision, Filipino official (mostly Christian) assumed
increasingly greater responsibilities in the government of Moroland. The region (together with Agusan and
Bukidnon) was divided into seven provinces, the governments of which were designed for easy
transformation into replicas of those in the Visayas and Luzon chiefly by the eventual substitution of
elective for appointive public officials. The unification of the administrative structure of Mindanao and Sulu
with those of the Philippine nation was rapidly advanced, extending to moorland the jurisdiction of the
bureaus and agencies of the insular government. Thus, direction education public works, public health,
and agricultural development was transferred from Zamboanga to Manila.

The progressive development of the seven provincial government and the expansion of centralized
administration and control of the public services in Moroland were intended eventually to make the
Department government obsolete as an intermediary between the insular government and the provinces of
Mindanao and Sulu. In May 1920, the department Governor in Zamboanga was formally abolished, and its
power of supervision and administration were transferred to the Insular Department of the Interior of Manila.
Thereafter Moro affairs were controlled by the Insular Government directly through the Bureau of Non-
Christian Tribes in the Department of the Interior.

Before its abolition, the department of Mindanao and Sulu went quite far in implementing the
American mandate among Muslim Filipinos. This was possible, of course, partly because the power of the
Muslim to resist had been broken under the Moro province. But the American policy makers and later the
Philippine legislature which assumed legislative control of affairs in Moroland exhibited genuine
humanitarian concern for the condition and progress of the Muslim Filipinos. Under Governor Carpenter’s
wise and tactful supervision, Filipino officials got down to the hammers and tongs work of educating,
civilizing and training in self-government the half-million Muslim in their care. The old mandate was given a
new name: it was called “the policy attraction.”

Public schools multiplied by the hundreds and attendance was made compulsory. Muslim
pensionados (Government scholarship awardees) were sent to Manila and America for higher education.
Hospital and field dispensaries were provided in such number that medical care came within reach of
nearly all the inhabitants. Public works were greatly expanded: hundreds of kilometers of a new road and
trails ended the isolation of thousands of inhabitants and brought them into contact with commercial and
government centers. The Muslims were given greater participation in the local and provincial government.
Later, some were even appointed to the Philippine legislature. Muslim leaders were periodically taken to
Manila as quests of the Government so that on their return they would be apostles of peace and be even
more cooperative with government officials. The agricultural activities of the Muslim were given every
encouragement. In Cotabato province, Muslim families together with Christian families successfully
participated, at least for a few years, in the “agricultural colonies” established by the government as an
experiment in land development and inter-group living.

These developments under the Department of Mindanao and Sulu were no less threatening to
traditional Muslim life ways than the activities of the Moro province. But as was said earlier, the Muslims
were in no position to resist by force of arms. What evidence there is concerning their general attitude in
this period seems to suggest that it might have been a sullen acquiescence to a situation they were
powerless to change. Perhaps no single event better illustrates and symbolizes this attitude that the
abdication (at the insistence of Governor Carpenter) by Sultan Jamal ul Kiram in of all his claims to
temporal power in Sulu. The abdication was formalized in an agreement signed on March 22, 1915.
Of course, some Muslims readily yielded themselves to the program of assimilation enthusiastically
pushed by the Government, many, however, clung tenaciously to the old ways, and a few – far fewer than
under the Moro province chose to become “outlaws.”

With the abolition of the Department of the Mindanao and Sulu and the transfer of Governor
Carpenter to other service in the Insular Government the effective period of the American administration in
Moroland came to an end. There continued to be American governors in the province of Lanao (until
1930), and Sulu (until 1935) and the American government general continued to have considerable power
to interfere in the conduct of government in Mindanao and Sulu. But, for the most part, administrative, as
well as legislative control of Moroland, was firmly in Filipino hands where it has remained ever since
(except for the years of Japanese occupation).

TABLE 2

THE ADMINISTRATION OF THE DEPARTMENT OF

MINDANAO AND SULU
January 1, 1915

Governor-General of the Philippine Islands

|
Department Government
|
Provincial Government
|
Agusan Bukidnon Cotabato Davao Lanao Sulu
Zamboanga

3 om nom 2 om 7 om 3 om 1 om 5 om
 Butuan Cotabato Caraga Dansalan Jolo Dapitan
Kabadbaran Parang Cateel Malabang Dipolog
Talakogon Baganga iligan Tubugen
Davao Isabela
Manai Zamboanga
Mati
Santa Cruz

53 18 23 8 38 24 4
Municipal Municipal Municipal Municipal Municipal Municipal Municipal
Districts Districts Districts Districts Districts Districts Districts
Legend: om = organized municipalities nom : no organized municipalities

ncluding Reflections

In his final report as the last of the politico-military governors of the Moro province, Governor
Pershing summed up what in his view, was the total achievement of a decade of government largely by
Army officers: “Up tp the present, we have gone no further than to suppress crime, prevent injustice,
establish peaceful conditions and maintain supervisory control.”

Certainly, it can be shown that something more than that was achieved by the Moro province. The
fact is that the ground was prepared for civil government. The development of the land and people of
Mindanao and Sulu was carried forward. There was a direct connection between what had been
accomplished by 1913 and what had been achieved in 1920.

The work of the Moro province made it possible for the Department of Mindanao and Sulu its
“policy of attraction” toward the inhabitants to reduce the American military presence to accelerate the
economics, political and social improvement of the people, to include greater Muslim participation in
government affairs, to further the integration of the people of Moroland into the body politic of the Philippine
nation, and to gain their acceptance of or at least acquiescence in the collection of taxes the operation of
school, the abdication of the Sultan of Sulu and the presence of Christian Filipino officials in positions of
authority among them. Under Carpenter’s administration, all possibilities became realities.

In the process, the usefulness of the Department Government diminished. The Department
accomplished what it established to do; it laid the foundations in Mindanao and Sulu for an enduring edifice
of economic, political, and even social solidarity with Luzon and the Visayas. Having finished this task – or
at least having carried it fairly far along – the Department, like the Moro province before it, properly and
inevitably passed into History.

But it is one thing to lay a foundation and quite another to construct the edifice. A few years of
American administration could hardly be expected to solve all the problems standing in the way of the
integration of the Muslim Filipinos into Philippine national life. The biggest problem in 1920 was and still is
– the centuries-old animosity between Muslims and Christian Filipinos. The American government did not
exacerbate that animosity. it went to considerable trouble to improve relations between the two groups.
However, after 1920, the American government exercised little direct control over the relations between
Muslims and Christians in the Philippines. The future was in the hands of the two principals. And because
they were left with the greater power, the responsibility rested primarily with the Christian Filipinos.

Sources: Mandate in Moroland: The American Government of Muslim Filipinos, 1899 – 1920.
Q.C.Philippine Center for Advanced Studies, 1977.

Kabuuang Larawan ng Pagtutol sa Mindanaw at Sulu, 1903-1935

By Rudy Rodil

Nakapanghihinayang na walang naisulat ang mga Lumad, maging ang mga Bangsa Moro man hinggil sa
kanilang mga karanasan sa pakikibaka laban sa mga kolonyalistang Amerikano at mga galamay nito.
Gayunpaman ay hindi ito ang katapusan ng mundo para sa isang estudiante ng kasaysayan. Masipag
magsulat ang mga kolonyalista at isa sa mga pinakadetalyadong mapagkukunan ng datos ang ulat ng mga
opisyales ng Philippine Constabulary (PC). Nangunguna rito ang The Story of the Philippine Constabulary,
1904-1935 na isinulat ni Harold H. Elarth. Siya ay isang beterano sa kanilang tinatawag na Mindanao
Campaigns. Nagsimula siya bilang isang tinyente at sa bandang dulo ng kanyang kuwento aay isa na
siyang koronel.

Ang laman ng kanyang aklat ay tinipong mga ulat mula sa iba't ibang larangan sa buong kapuluan ay
tinipong mga ulat mula sa iba't ibang larangan sa buong kapuluan. Ang tungkol sa Mindanaw ay
naglalaman ng kanya mismong mga karanasan, o di kaya'y sa kanyang mga kaibigan at kasamahan sa
Constabulary. Bagamat halatang may pagkiling ang pagkakasulat, maliwanag naman nating masisinag ang
papel ng kanilang mga nakakaengkwentro. Sila ang karaniwang nakakaharap ng mga Lumad sa kanilang
pakikibaka; sila rin ang nagsisilbing salamin sa pagsuri sa mga detalye ng ating kailangan.

Gaya ng alam na natin, ang Philippine Constabulary ay itinatag ng mga Amerikano noong 1901 upang ito
diumano ang magpapanatili ng kaayusan at kapayapaan. Ang karaniwang sundalo nito ay binubuo ng mga
katutubong Pilipino, subalit ang mga opisyales ay puro Amerikano, ay nanatiling ganito ang kaayusan
hanggang 1935. Sa ganitong paraan ay napanatili ng mga kolonyalista ang kanilang interes nang hindi
gumagamit pa ng Army Regulars o American Volunteers. Nakatipid pa sila ng malaki sapagkat hindi
magastos magmentene ng mga konstabularyong Pilipino.

Tingnan muna natin ang sumada ng mga pangyayari noong 1903 hanggang 1935, at pagkatapos ay isa
isahin natin ang ilang tampok na halimbawa ng pagtutol.
Noong unang dekada pa lamang ng mga Amerikano sa Mindanaw, hanggang sa bandang 1914, katakot-
takot na labanan ang kanilang nasuungan. Ito'y nagpakita kung gaano katindi ang pagtutol ng mga
katutubo sa Mindanao at Sulu sa pagpasok ng bagong kolonyalista. Daan- daan ang mga away sa mga
kuta at nagkaroon ng dalawampu't anim na pag-aalsa na dahil sa kalakihan ay inilagay ng mga Amerikano
sa kategorya ng “military campaigns.” Karamihan sa mga pangyayari naganap sa Sulu, Lanao at Cotabato.
Subalit may mga pagsabog din sa Davao, Agusan, Bukidnon, Misamis at Zamboanga.

Ang ikalawang dekada ay di kasing tindi bagamat may manakanakang pagsabog ding naganap.

Subalit sa ikatlong dekada, lalo na sa bandang 1928, ay naging abala na naman ang PC. Dati, hanggang
1914, marami pang tropang Amerikano ang nakikilaban. Subalit nang magkaroon na ng sapat na bilang ng
Philippine Scouts, ang mga ito at ang PC ang bumalikat sa pakikiharap sa mga pag-aalsa. Ang mga taong
1931-1935 ay napabantong sa rekord konstabularya bilang “The Mindanao pacification Campaign”. May
mga putok pa rin sa dakong Agusan, maliban pa sa dati ng mainit na Sulu, Lanao at Cotabato.

Noong 1935, ani Elarth, ang mga nangasawing Moro ay hindi nalalayo sa pagitan ng 15,000 hanggang
20,000. walang iskur sa mga Lumad, subalit mula sa aklat ni Elarth ay may napulot tayong di kakulangin sa
dalawampu't siyam na pangyayari o labanan na kinasasangkutan ng Lumad, di nga lang pantay-pantay
ang mga detalye: Manobo—11 labanan; Higaunon-- 4; Tiduray---3; Bukidnon---2; Mandaya---2;
Mansaka—1; Tagakaolo—1; B'laan –1.

Ang bibigyan natin ng lugar dito ay yaong pinakatampok na mga kaso ng pagtutol ng mga Lumad: (a) ang
pag-aalsa na umikot sa pagkapatay kay Gobernador Bolton ng Davao noong 1906; (b) ang kilusang
Tungud na nagsimula sa Davao at kumalat sa Agusan at Bukidnon, 1908-1910; (c) ang pag-aalsa ng mga
Subanon noong 1909-1914, (d) ang rebelyon ng Langkat sa Cotabato noong 1926-1927, at (e) ang sagot
ng mga Bagobo sa pagdagsa ng mga Hapon sa kanilang lupain, 1918-1935.

Pag-aalsa sa Davao, 1906-1908; Patay si Gobernador Bolton

Ika-6 ng Hunyo 1906 noong paslangin si Gobernador Edward C. Bolton ng Davao. Sinibak ang kanyang
ulo ni Datu Mangalayan, isang kilalang datu ng Tagakaolo sa Malalag (munisipalidad ng Davao del Sur
ngayon) na kamakailan lamang ay siyang inilagay ni Bolton bilang pangalawang pangulo ng Tribal Ward
no. 6 ng mga Tagakaolo at siyang tuwirang mamahala sa settlement ng mga Manobo. Kasamang napatay
ni Bolton ang isang Amerikanong magtatanim na si Benjamin Christian. Makalipas ang ilang buwan, noong
Agosto 3, 1906, napatay naman si Mangalayan. Sa unang tingin ay walang rebelyon sa istoryang ito.
Subalit ang isinasagawang imbestigasyon ng awtoridad ay nagbunyag ng mga nggulo di inaasahan. Bago
tayo magpatuloy ay liwanagin muna natin ang ibig sabihin ng Tribal War no. 6.
Isa ang davao sa limang distrito na bumubuo ng Moro Province na itinatag noong 1903. ang iba ay
Cotabato, Lanao, Zamboanga at Sulu. Ang Agusan at Bukidnon ay ginawang Special Province ng Agusan
sa dahilang ang karamihan sa naninirahan daw dito ay mga Lumad. Ang pagiging espesyal na probinsya
ay itinakda bilang kinakailangang hakbang upang maihanda ang mga Moro at Lumad sa pagiging
mamamayan ng regular na yunit ng estruktura ng gobierno. Dapat banggitin dito na di sibilisado ang tingin
sa kanila ng mga Amerikano at ang Tribal Ward samakatuwid ay isang hakbang tungo sa pagiging
sibilisado.

Anim lahat ang mga Tribal Ward sa Davao (No. 1 sa Ata, No. 2 sa Bagobo, No. 3 sa Guanggas, No. 4 sa
Mandaya, No. 5 sa Moros at No. 6 sa Tagakaolo); labingwalo sa Cotabato; labintatlo sa Lanao; siyam sa
Sulu, at lima sa Zamboanga, at limampu't anim ang subdistrito.

Itinakda pa rin ng batas na siyang nagtatag sa Tribal Ward na ang gobernador ng distrito, tulad ni Bolton,
ay obligadong humirang ng kaniyang mga representante o deputy sa bawat ward-- isang datu na hangga't
maaari ay siyang kinikilalang pangulo ng kanyang mga sakop. Maari rin siyang magtatag ng mga
karagdagang sub-tribal ward kung kinakailangan.

Kasalukuyan pa lamang siyang nagtatag ng mga tribal ward nang masawi si Gobernador Bolton. Ayon sa
naging resulta ng imbestigasyon, noong bandang Pebrero 22 nang taon ding yaon, pinulong niya ang mga
kinikilalang miyembro ng iba't ibang tribu sa Malalag. Marami siyang tribal ward na itinatag sa pagtitipong
yaon. Hindi naging mahirap ito sa mga Tagakaolo, Manobo, B'laan at mga Kalagan na puro naman
magkakatabi ang mga teritoryo. Inudyukan rin niya ang mga ito, pati ang mga Moro, Bagobo, at Mandaya
na ilikas ang kanilang mga komunidad sa bandang baybayin, gawing permanente ang mga ito, magtanim
sila ng abaka, niyog, at iba pa, sa halip na magkaingin para lamang sa isang anihan ng palay at kamote.
Ipinaliwanag niya na maraming kahoy ang nasira sa pagkakaingin.

Napamahal daw siya sa mga tribu sapagkat nagpupunta siya sa kanilang lugar ng nag-iisa at wala man
lamang armas. Naakit niya ang isang datung Tagakaolo na si Balawag na bumaba mula sa bundok at doon
magtayo ng komunidad sa malapit sa baybayin ng Malalag. Ang tutuo nga, noong pulong ng Pebrero 22 ay
hinirang niya si Balawag bilang pangulo ng tribal ward ng Tagakaolo, at si Mangalayan naman bilang
pangalawa nito at siyang tuwirang mamamahala sa isang komunidad ng mga Manobo.

Pansamantala raw ay maganda ang takbo ng kalagayan sa tribal ward. Subalit noong bandang huli, may
mga taga-tribu, ayon sa planters, na nagpapahayag ng sama ng loob sa mga planters sa Balutakay,
Padada, Malalag at Kibulan. May mga usap-usapan daw na pagpapatayin ang ilang mga Amerikano,
kabilang nga ang gobernador at si Mr. McCullough, isang magtatanim sa Kibulan na siyang tunay na
assistant ng gobernador at siyang tuwirang namamahala sa bagong tatag na tribal ward ng mga
Tagakaolo. Nagiging matunog ang mga usap-usapan at may napadagdag pa ngang papaslangin at
pagnanakaw din ang lahat ng mga Amerikano mula sa Digos hanggang sa Kibulan. Kaagad nagsumbong
sa mga awtoridad ang mga planters.
Napag-alaman din na isang katutubo na nagngangalang Simbanan ang may dalawang taon nang
nanggagamot doon, kasama na rito ang pamimigay ng mga anting-anting na makakatulong diumano laban
sa malas, sakit at iba pa. Kaibigan niya sina Balawag at Mangalayan at malalim diumano ang impluwensiya
niya sa dalawa. Ayon sa imbestigador, malakas ang kanyang kutob na si Simbanan ang nag-udyok kay
Mangalayan na paslangin ang mga Amerikano.

Ayon pa rin sa testimonyo ng iba pang katutubo, sina Balawag, Mangalayan, Simbanan at maraming iba
pang mga katutubo, kamag-anak at mga kaibigan ni Mangalayan, kabilang na sina Sulutan at Kawag mula
sa Digos, ay nagpulong diumano kina Mangalayan sa Daul at doon ay napagkayarian na pagpapatayin at
pagnanakawan ni Magalayan ang mga Amerikano sa Kibulan; si Balawag naman ang kikilos sa Malalag;
silang dalawa sa Padada at Balutayak, at si Sulutan at Kawag sa Digos. Lumalabas na hindi lahat ng
katutubo ay sang-ayon sa planong ito sapagkat may mga nagpapahayg diumano ng pagtutol. Nagdaos din
ng sariling miting ang mga ito at nagkaisa sila na ipagtanggol ang ilan sa mga planters.

May ilang anggulo pa rin na lumitaw sa imbestigasyon. Mga lima hanggang walong buwan na raw ang
nakakalipas nang may isang panatikong Moro na nagngangalang Sumalugpun ang nag pasimula ng isang
sayaw sa sumlug (baryo na sakop sakop ngayon ng Lupon, Davao oriental). Natutuhan ito ng dalawang
datung Moro na sina Compao at Tomaras. Ikinalat nila ito at nauso naman hanggang sa may ilog ng
Tagum, hanggang sa Padada at Kibulan. Mula sa kalat-kalat na ulat ay nakabuo ang mga imbestigador na
misteryo sa likod ng sayaw na ito.

May nadiskubrihan daw na bagong diyos sina Compao at Tomaras na ang pangalan ay Lavi. Pagdating
diumano nito ay hihirangin nito si Compao bilang hari ng mga Moro; magpapadala ito ng malaking ani at
maraming isda; ang mga itak at palakol ay magtatrabaho ng kusa habang ang mga Moro ay nangakaupo;
marami ang magiging huli sa pangingisda o pamamansing kahit na maikli lamang ang tagdan, maglalaho
ang mga sakit at iba pa. Ngunit ang mga biyayang ito ni Lavi ay ibibigay lamang bilang ganti sa maraming
donasyon. Ang walang ibinigay ay walang dapat asahan. At bubunutin ni Lavi ang dila ng sinumang
magsusumbong sa mga Amerikano. At ang panghuli, ang mga Bisaya ay magiging alipin ng mga Moro, at
ang mga Amerikano at Kastila ay itataboy o papatayin.

Naging matagumpay daw sina Compao at Tomaras sa mga taga-Sumlog. Mula doon ay pinasabihan ng
dalawa si Datu Macibelan ng Lepandi na magpunta kaagad doon, isama ang kanyang mga kaibigan at
magdala ng maraming abuloy, pagkatapos ay makipagkita kay Lavi at pag-aralan ang sayaw. Nagpaunlak
naman ang datu, kasama ang siyam na kaibigan. Tinuruan nga sila at pagkatapos ay inordinahan sila nina
Compao at Tomaras bilang Tataiyan (preachers). Nagtayo sila ng paaralan sa Lepandi. Ang mga
estudiante nila mula sa Sarangani ay natuto at ang mga ito naman ang nagturo sa mga taga-Darong, Digos
at Padada, at ang mga ito naman ang nagkalat sa mga tao. Marami silang tinaggap na abuloy at ang
kalahati nito ay nagpunta kina Compao at Tomaras. Ang mga B’laan at tagakaolo ay nagsidating din,pyro
may dalang kontribusyon. Subalit ang sayaw ay hindi na nakarating pa sa timog na bahagi ng Padada.
Ang siyam kataong nabanggit sa unahan ay nagbigay ng testimonya na may sinabi diumano si Compao na
maagang mamamatay si Gobernador Bolton.

Nang makarating sa kalaaman ni Gobernador Bolton ang tungkol sa mabilis na pagkalat ng sayaw, siya
mismo ay nagtungo sa Sumlug. Isinama niya pagbalik niya sa Davao sina Campao at Tomaras ngunit hindi
niya ibinilanggo ang mga ito. Malaya silang nakakagala sa bayan at patuloy pa ring tumatanggap ng mga
abuloy. Mula doon ay nagtuloy si Bolton sa lugar ni Balawag at doon pa nga nakitulog. Kinabukasan ay
nagtungo naman siya kina Mangalayan, kasama na niya ngayon si Mr. Benjamin Christian at doon naman
sila nakitulog. Kinabukasan pa rin ay sama-sama silang bumisita kay Simbanan, kasama ni Mangalayan
ang dalawang kapatid nito. Bago dumilim ay may nadaanan pa silang bahay ng isang mangingisda at si
Mangalayan ay nakipaghuntahan sandal. Mga tatlumpong minute raw mula nang sila’y lumisan ay nagbalik
si Mangalayan at ang dalawang kapatid at nasambit ng una: “Naulian na ang aking pagkalalaki; pinatay ko
ang dalawang Amerikano.” Pagkatapos ng ilang araw ay nilimas naman nina Mangalayan at Datu Dauda,
kasama ang mga katutubo ng iba’t ibang tribu, and tindahan ni Mr. McCullough.

Tumagal ng dalawang taon ang paghahanap sa iba pang kasangkot sa pagpatay kay Bolton. Sa panahong
ito ay may isa naming Datu Andas ang nagpanggap na siya’y diyos atat inudyukan niya ang kapwa niya
katutubo na magsisama sa kanya. Sumama naman ang mga ito subalit nagsiuwi rin nang madakip at
mabilanggo si Andas pagkalipas ng isang buwan. Hindi sinasabi sa ulat kung ano ang koneksyon ni Andas
sa pagkakapatay kay Bolton, ngunit mahalagang pansinin na rin na noong unang dekada ng pamamahala
ng mga Amerikano sa Davao ay meron ding ibang mga pangyayari na nagpapakita ng pagtutol ng mga
katutubo sa paninirahan doon ng mga dayuhan.

Noong Enero 31, 1903, halimbawa, ay pinatay na apat na Mandaya si William Sprague, isang magtatanim
sa Mapagba. Siya ang unang Amerikanong bumagsak sa kamay ng mga katutubo. Mula noon ay marami
pang ibang planter at mga empleyado ng mga ito ang napabalitang pinaslang din.

Pagkatapos ng nangyari kay Bolton ay pinaghahanap nan g mga awtoridad ang mga kasangkot. Sa reyd
nila sa bahay ni Simbanan, isang kasamahan nito si Macumpa, ang nasawi. Sumumpa ang ama nitong si
Cadui na ipaghiganti niya ang kanyang anak at ang una niyang nakaharap ay isang mister Harvey, isang
planter din, dangan nga lamang at siya ang sinamang palad na mapatay ng mga PC.

Sa loob ng bilangguan noong 1907, isang Bagobo na nagngangalang Manga ang binaril ng mga PC.
Napag-alaman na si Manga at ang 27 nitong mga kasamahan ay inaresto dahilan sa hindi pagbayad ng
buwis at sapilitang pagtatrabaho sa paggawa ng kalsada.

Tungud: Isang Kilusang Pangrelihiyon sa Davao, 1908-1910

Nagsimula ang kilusang ito sa mga Manobo ng ilog Libuganon sa Davao noong 1908. Ayon sa istorya,
isang Manobo na nagngangalang Meskinan (Mapakla sa tunay na buhay) ang nagpasimula nito.
Nagkasakit diumano ng kolera (batay sa mga sintomas), inabanduna ng mga kamag-anak sa pag-aakalang
mamatay na ito, subalit makalipas ng tatlong araw ay sumulpot itong magaling na. Siya ang nagpakalat ng
balita na ang kanyang paggaling ay nangyari s atulong ng isang mapagpalang diwata. Ang element ng
kababalaghan ay naragdagan pa ng kanyang panginginig pagkatapos niyang magkuwento at ito, para sa
kanila ay isang tiyak na katibayan na pinasuk siya sa katawan ng mabuting espiritu. Kumalat ang kuwento
at nang ito’y dumating sa bandang ilog Mawab, si Meskinan ay hindi na lamang pangkaraniwang baylan.
Siya’y isa ng Diyos. At hindi narin kumakain o umiinom.

Di naglaon ay may dumating na pasabi sa Mawab mula mismo kay Meskinan. Magugunaw raw ang daigdig
pagkalipas ng isang buwan; ang mga diwata ng tribu ay hindi na tutulong sa mga taong nagdadamit ng
itim; pansamantala raw ay tutulungan niya ang mga tao kung papaano nila ililigtas ang kanilang sarili sa
pagkagunaw. Ipag-utos niya ang mga sumusunod:

(1)Pagpapatayin kaagad ang lahat ng manok at baboy sapagkat kung hindi ay lalamunin nila ang
nagmamay-ari sa kanila
(1)Wala ng magtatanim.
(2)Bawat komunidad ay magtayo ng isang gusali para sa pananampalataya.
(3)Dapat ay may isang pari sa bawat komunidad na kay Meskinan mismo tumanggap ng kapangyarihan, at
ilang mga katulong sa pagpapalaganap ng balita at mamumuno sa mga pananampalataya sa malalayong
simbahan
(4)Lalamnin ng pananampalataya ang pagsamba kay Meskinan, at magkaroon ng mga banal na sayaw
bilang parangal sa kanya, at paunang abuloy para rin sa kanya

Punuan ang itatawag sa mga pari at taytayan naman sa mga katulong. Tulay ang kahulugan ng taytayan,
pangulo naman ang punuan.

Mula sa mga Manobo ng Libuganon ay kumalat ang Tungud sa mga kalapit na Mandaya, sa mga
Mangguwangan, sa mga Dibabawon, at sa mga Manobo sa ulo ng ilog Agusan. At pati na rin sa mga
nagging Kristyano.

Si John M. Garvan na siyang nag-imbestiga sa Tungud mula sa Compostela ay nakapansin agad ng mga
pagbabago sa kabuhayan ng mga Manobo at Mandaya. Matindi raw ang kakulangan ng pagkain sapagkat
wala na ngang nagtatanim mula nang magsimula ang kilusan. Ang kinakain na lamang ng mga tao ay
yaong galing sa dati nang itinanim tulad ng kamote at gabi. Kakikitaan ng malaking takot ang mga tao sa
lahat ng oras ngunit lalo na sa gabi. Subalit ang pinakamagandang nangyari raw ay ang pagtigil sa mga
awayan at alitan na dati ay pangkaraniwan at halos ay natural na pangyayari sa buhay ng mga tao roon, sa
lahat ng tribu, sa lahat ng kumunidad. Dati raw ay walang Mangguwangan na bumisita sa Compostela,
ngayo’y doon pa sila sumasampalataya. Ang iba nga ay nakakarating pa sa mga liblib na tirahan ng mga
Mandaya na kanilang tradisyonal na kaaway. Ang mga Dibabawon na taga-Salug at Libuganon ay
maluwag na nakakarating ng walang kaba sa karaga, Kasuman at Manay, at nakakauwi ng walang galos.
Ito’y sapagkat ipinagbabawal diumano ng Diyos o ng Magbabaya ang pakikipag-away at ang paghihiganti.
Niliwanag ni Garvan na lingid mga tao, may daya ang mga nagaganap na seremonyas. May mga
pakikipag-usap kunyari ang mga punoan sa magbabaya ngunit ang totoo, ang sinasabing magbabaya ay
isa sa mga alalay nito na nagpaparamdam sa pamamagitan ng iba’t ibang boses o paraan sa ang punoan
lamang ang nakakaintindi. At bukod pa diumano sa mga lugar na abuloy, kasama na ang pinakaingat-
ingatang mga sibat at pana at itak, at nahaluan narin ng komersyo tulad ng pagbabayad ng P30.00 upang
maging punuan o taytayan, o kaya’y pagbebenta ng mga imahen, o kaya’y panyo o iba pa na
ipinamamaraling panlaban sa sakit at kung anu-ano pa.

Nagsimulang lumuha ang kilusan noong disyembre 1910. Walang natupad sa mga sinasabing
pagkagunaw ng mundo ng ilang beses nang nabimbim; nabisto na rin ang panloloko ng punuan at ng
kanyang mga taytayan; nagkagutom ang mga tao, at nauubusan na rin ng mga gamit na pang-abuloy, at
tumalab din wari ang payo ng mga Bisaya na di sumasang-ayon.Ang kabiguan ng mga tao ay unti-unting
nauwi sa matinding galit. Nang lumaon ay may pasabi na ang mga Mandaya na sasalakayin nila ang mga
taga Agusan; rereydin naman ng mga Manobo ang mga Dibabawon; tinakot ng mga Mangguwangan ang
mga Mandaya sa Tagum. Tanging ang pagkakaroon lamang ng gobierno sa bandang ulo ng ilog Agusan,
ani Garvan, ang nakapigil ng pagsabog ng lagim.

Para kay Garvan, ang Tungud ay isang kilusan na panloloko at wala ng iba. Si Fay Cooper-Cole na
kasalukuyang nanaliksik noon sa mga Mandaya ay napansing ibang anggulo. Ummabot din daw sa dakong
look ng Mayo ang kilusan, dangan at di na gaanong matindi ang epekto. Ang mga Moro na naninirahan
doon ang nakikita kaagad ng oportunidad upang mapalaganap ang kanilang plano na itaboy ang mga
magtatanim sa Amerikano doon pati na ang mga kristyano. Kasalukuyan pa sila noong maiinitang dugo at
di makapili. Inimbita nila ang mga pinunong Mandaya sa bahay ng Morong Pandita sapagkat doon daw
nagpapakita ang diwata. Nang sumunod na gabi nga ay nagpakita ang diwata sa isang madilim na silid at
nagwika sa mga tao na mag-alsa at lipunin ang mga kristyano doon. Magkahalong paghanga at
pagkagimbal ang nadama ng mga Mandaya at talaga naman daw handa na silang sumama sa mga Moro.
Dangan nga lamang at nabisto sila ng isang Amerikanong magtatanim. Lingid sa mga Mandaya, ani Cole,
ang nabanggit na espiritu na nagpapakita ay anak na lalaki ng Pandita na may ballot na gasa (gauze) sa
noo at sa dibdib na kinapapalooban ng alitaptap. Nagmumukha nga naman siyang isang kababalaghan sa
kadiliman. Pagpasok niya sa silid ay bigla na lang yumayanig ang bahay. Niyuyugyog naman pala ito ng
kanyang kapatid na lalaki.

Ang opisyal na ulat ni Lt. Altan Walker na siyang pumalit kay Gobernador Bolton ay naglalaman ng
karagdagan pang detalye. Iniulat niya kay General Bliss, Gobernador ng Moro Province, noong Hulyo 1908
na tatlumpo’t pitong Moro ang inareto ng PC sa Mati dahil diumano sa pagsali ng mga ito sa sayaw ng
Lavi. At si datu Silatan at Pandita raw ang nag-udyok sa kanila. Ipinagsabi raw ng dalawang Morong ito na
sila ay nagsisilbi sa tunay na Diyos na siyang tutulong sa kanila upang lipulin ang kanilang mga kaaway at
upang makapagtanim at mag-ani kahit hindi nagtatrabaho. Ang kanilang sinasabing tutoong Diyos pala ay
isang maliit na bata na ang suot na damit ay naaninag, may bigkis sa leeg ay sa baywang at maraming
alitaptap sa loob. Nagpapakita raw ito sa panahon ng tagdilim; hinihikayat ang mga Moro at mga Mandaya
sa Mati na magsayaw at sambitin ang ngalan nito at pumatay ng mga opisyales ng gobierno. Ang
nabanggit na tatlumpo’t pito ay bahagi na apatnapu’t apat na diumanoy sumumpa na papatay ng mga
opisyales ng munisipalidad ng Mati at ng ibang magtatanim na Amerikano.

Kapansin-pansin ang pagkahawig ng sayaw na ipinauso nina Compao at Tomaras sa sayaw sa Labi na
kakabit naman ng pangalan, nina Datu Silatan at Pandita Latibao. Gayundin ang kanilang layunin na itaboy
o lipunin ang mga Amerikano at mga kristiyano sa lugar. Nandoon pa rin ang pagsisikap na hikayatin ang
mga katutubo mula sa iba’t ibang tribu na sumama sa kanila. Ang problema nga lamang ay walang
tuwirang ebidinsya na nag-uugnay sa dalawang grupo ng Moro. Maaring wala pa lamang tayong
natatagpuan. Dapat banggitin na ang Sumlug at Mati ay hindi magkalayo, gayundin ang petsa ng dalawang
istorya.

Idinagdag pa ni Cole na ang Tungud bilang halimbawa ay umabot din sa hangganan ng Davao at
Bukidnon. Kasalukuyan din daw noong hinihikayat ni Gobernador Lewis ang mga katutubo na magtatag ng
bagong komunidad na bago pa lamang inabandona ng mga tao. Saka pa lamang daw niya nalaman na
kasali pala ito sa isang malaking kilusan.

Bakit natin ibinilang ang Tungud bilang halimbawa ng pagtutol ng Lumad laban sa mga Amerikano at sa
mga galamay nito? Sapagkat hindi ito ang unang pangyayari sa dakong ito ng Mindanaw Sariwain natin na
sa isang sulat ni Padre Pablo Pastells, S.J. sa kanyang superior noon Mayo 2, 1877, mula sa Baganga, ay
nabanggit niya ang isang reaksyon sa kanyang pagsisikap na magtatag ng reduccion ang mga Mandaya.
May nagpakita raw noon isang matandang babae. Bumaba ito mula sa langit at pinagsabihan ang mga tao
na magbalik sa gubat matapos nilang wasakin ang kanilang mga kaingin at pagpapatayin ang kanilang
mga alagang hayop. Sa gubat ay maaari silang mabuhay kahit hindi kumain ng isang taon, at pagkatapos
ay sabay-sabay silang mapupunta sa langit, buo ang katawan at kaluluwa. At kung hindi sila susunod sa
kanyang utos, may sasakyang dagat sa Davao, at may isa pa sa Surigao, puno ng sundalo na siyang
pupugot sa kanilang mga ulo at magdadala sa kanilang mga anak sa Maynila upang ipamigay bilang bihag
sa Sultan ng Jolo. Dulot nito, ani Pastells, karamihan sa mga Mandaya (na naninirahan sa reduccion) ay
nagsibalik sa gubat.

Pag-aalsa ng mga Subanon sa Zamboanga, 1904-1914

Si Harold H. Elarth lamang ang tanging pagkukunan natin ng ulat tungkol sa rebelyong ito. Siya ang
namumuno ng mga Kostable nan aka engkwentro ng mga Subano noon kaya tang kanyang sinulat ay
isang “witness account”, ika nga. Kung meyron sanang ulat mula sa mga Subano, kahit oral, ay maganda.
Subalit wala tayong alam.
Si Tinyente Elarth, kasama ang labinlimang Kostable ay nakipagpulong sa mga Timuay (pinuno) ng mga
Subanon sa interyor ng Look ng Dipolog, sa may bandang bundok ng Malindang. Ito’y isang pagpupulog
tungkol sa kapayapaan sa mga Subano sapagkat may dalawang malaking grupo noon na hindi
magkasundo. Subalit matindi ang tensyon. Isanlibong kalalakihan ang naroroon at hindi nila minamabuti
ang pakikialam ng gobierno.
Ang mga Kostable ay nakapwesto sa isang gulod, naka rally formation, kargado ang baril at naka-fixed
bayonet, ngunit tipong hindi nababahala, nag-uusap-usap at naninigarilyo. Isang hakbang mula sa kanila
ay naroon naman si Elarth, nakatayo at sa harapan niya nakaupo naman ang mga Timuay doon sila nag
kumperensya. Nalilibutan silang lahay ng isang libong kalalakihan na puro armado ng pana, sibat, at itak.
Binulongan si Elarth ni Kabo Mira Leon: “Muy peligroso, Me Capitan” (Delikado Kapitan).

Si Elarth ay Deputy Gobernor ng Zamboanga at di pa naglalaon mga isang buwan pa lamang, ay bumisita
siya sa mga tribu doon, isa-isa. Tatlong linggo rin niya itong ginawa. Subalit iba ang kanyang nadarama
ngayon sa kanyang mga kaharap nasamood di umano ang mga ito na makipag-away. Napansin nga niya
na habang tumatagal ang usapan ay hindi naman mapalagay ang mga mandirigma, at meyron pa ngang
nagsisigawan na. pinansin ni Elarth ang bagay na ito at ipinaabot sa mga kaharap na mga Timuay na
mahirap ipagpatuloy ang kumperensya kung ganoon; mas mainam aniya kung medyo mag-aagwatan ng
kaunti ang mga mandirigma. Nag-usap-usap ang apat na Timuay at pagkatapos ay nag-utos na umagwat
ang mga tao nila; sumunod naman ang mga ito.

Medyo maluwag-luwag na sana ang paghinga ni Elarth na bigla na lamang isang matangkad na Morong
mandirigma ang sumigaw; “Huwag, huwag! Tumigil kayo mga tanga!”. Sabay sugod, wasiwas ang
kampilan, patungo kay Elarth. May kasunod itong dalawa pang kasamahan. Sigaw nito, Patayin yan.

Nagpaputok si Elarth. Tatlong sunod sunod. Tatlong patay na Moro ang bumagsak sa kanyang paanan.
Nagliparan ang mga sibat ng mga mandirigma, pagkatapos ay sumugod na rin. Nagdidilim ang langit sa
dami ng sibat na lumilipad. Limang sundalo ang patay na tumimbuwang bago pa man sila
nakapagpaputok. Isa pa ang nahatak mula sa pormasyon at pinagtatadtad at sa loob lamang ng ilang
Segundo ay nagkapiraso-piraso. Ang natira pang sampung ripple naman ay walang tigil sa pagbuga ng
kamatayan. Naligtas sa kamatayan si Elarth nang salagin ng isang Sarhento Bernardo Ames ng kanya
mismo katawan ang sibat na para sa kanyang opisyal. Maya-maya ay bigla na lamang nagsitigil ang
mandirigma at nagpanakbuhan, iniwanang animnapu’t walong patay na kasamahan. Nang magkatanungan
ang mga kostable, madiskubrehan nila na animnapong bala palamang ang kanuilang naiipuputok. At silang
lahat ay wala ng bala!

Mga ilang lingo mula noon ay ilan sa mga nagpanakbuhang mandirigma ang nabihag ng mga Kostable at
sila’y tinanong kung bakit sila nagpanakbuhan. At ang sagot: wala kasing tigil ang putok. Hindi na naming
kaya.

Nakalimang taon ding habulan at taguan bago pa naisipang sumuko ng mga natititrang rebeldi. Sa apat na
Timuay na nandoon sa kumperensiya, isa na lamang ang natitira. Sumuko ito at ang kanyang mga
kasamahan sa Margosatubig noong oktubre 14,1914. Limang libo raw silang lahat nang magsimula ang
rebelyon. Nang ito’y matapos, si Timuay Romunido na lamang at pitumpu’t lima ka tao na lamang ang
natitira. Nanatiling lingid sa kanilang kaalaman ang tungkol sa pagkaubos ng bala ng mga PC.
Lumalabas sa imbestigasyon na ang pag-aalsang ito raw ay bunga ng pag-uudyok ng ilang datung Moro
mula sa Lawa ng Lanao at inalalayan ng mga kristiyano at di kristiyanong bandido mula sa Misamis.
Kumalat ang balita na may hula daw ang dalawang taga-Misamis na nabanggit na ang daigdig ay
magugunaw sa pamamagitan ng apoy at tubig. Hinikayat nila ang mga Subanon na magtipon-tipon sa
bundok ng Boburan at mula doon ay aakyat sila sa langit. Ilang libong Subanon daw ang tumugon sa
panawagang ito. Sa Boburan, ang mga lider na Moro ang pumili at naghanda ng posisyon para sa
depensa. Mga 175 na bahay ang itinayo. Ang mga mandirigma ay armado ng sibat, kris at kampiian.
Walang baril.

Dapat banggitin na may tinuran si Heneral John Pershing, Gobernador ng Moro Province noong 1909-1913
na hindi tumutugma sa bersyon ni Tinyente Elarth. Sinabi niya wala isa mang Timuay na Subanon na
sumali sa pag-aalsa. Sila raw itong nagsikap na pigilan ang pangyayari. Habang wala pang bagong datos
na lumilitaw ay mananatili munang misteryo ang salungatang ito ng dalawang opisyal, ang deputy district
Governor ng Zamboanga na si Elarth at ang governor ng Moro Province na si Heneral John Pershing.

Rebelyon ng Langkat sa Cotabato, 1926-1927

Mga Manobo ng kasalukuyang Cotabato ang tinutukoy sa rebelyong ito. At ito ang tanging istorya natin na
merong katutubong bersyon.

Sang ayon sa report ng mga kolonyalistang Amerikano, isang pag-aalsa ang naganap sa Cotabato noong
1926-1927. Ito diumano ay pinamunuan ni Datu Mampurok, isang Manobo, at ang mga pangunahing
tauhan nito ay mga Manobo rin. At may mga sumaling mga taga-ibang tribu na mga Tiruray at mga
Magindanao. Mula sa ilayang bahagi ng lambag ng Pulangi, ito,y kumalat sa Awang at Upi, ang tradisyonal
na teritoryo ng mga Tiruray. May pundamental na pagkakaiba ng punto de vista ng mga kolonyalista at ang
sa mga Manobo. Titingnan nating pareho ito. Unahin natin ang sa Manobo.

Ang baryo ng palakat ay itinatag ng isang William Manyon noong 1920. Ito’y bahagi ng banisilan ng
munisipalidad ng Carmen.ngayon ay baryo lamang ito ng Pikit, Cotabato. Si Manyon ay District Supervisor
ng eskwelahan sa Banisilan, at nang itatag niya ang Palakat ay kasabay din niyang itinayo ang paaralan
doon. Lahat ng mga batang nasa wastong edad, pati na yaong dalawampung taon ang edad ay obligadong
mag-aral, simula sa unang baytang.

Humirang si Manyon ng mga pinuno sa baryo, puro Manobo; ganon din sa Palakat na isang baryo ng mga
Manobo. Isa sa mga pinunong ito ang anak ng Datu Sapalaw a Kerentekan, kilala sa pangalang
Mampurok, mga apatnapung taong gulang.

Ilang mga lider sa mga baryo ang nagsuplong kay Manyon na maraming mga bata ang hindi pumapasok
mula sa baryo ni Mampurok. Kaagad nagpadala si Manyon ng pulis, kinaon nito si Mampurok at dinala sa
Banilisan. Nang usisain siya kung bakit wala sa eskwelahan ang mga bata, sumagot ito na natatakot ang
mga itong magpunta sa eskwelahan.
Pinagsabihan siya ni Manyon na ang mga batang ito ay dapat magsipasok. Kung hindi ay siya, si
Mampurok, at ang mga magulang ng mga bata ang mabibilanggo.

Ikinuwento ni Mampurok sa mga magulang ang ultimatum ni Manyon. Bunga nito ay nagpanakbuhan at
nagsipag tago sa gubat ang mga binata at mga binatilyo. Tanging mga bata nalamang ang puedeng
magsipasok. Alam at kilala ng lahat kung sino-sino ang nagsisispagtago. Bukod sa di naman kalayuan ang
kanilang pinagtataguan, lagi pa silang umuuwi ng panakaw para kumain.

Sa takot niyang mabilanggo, namundok na rin si mampurok kasama ang kanyang pamilya. Dalawa sa
kaniyang mga anak ang dapat ay nasa eskwelahan. Nagsisama rin ang pamilya ng kanyang kapatid na
babae na may anim na anak. Na puro nasa edad para mag aral. Sa bundok ng Kitubod sila nagtungo.
Habang siya ay naroroon, nagsimula si Mampurok na maging patututlus, isang tao na naniniwalang siya ay
bukod na pinagpala. Nakarating ito sa kaalaman ng mga tao at mula noon ay marami ang nagpupuntahan
sa kanya. Di naglaon ay naging bantog siya bilang pinuno ng Langkat.

Kabilang sa mga nakatanggap sa balita ang kanyang mga kamag-anak sa Palakat, Barongis at Balogo.
Nakatira na siya noon sa Bintangan at nagpuntahan doon ang kanyang mga kamag-anak, bata at
matanda. Ang nagkwento nito sa si Demetrio Bangkas ay isa sa mga ito. At doon ay nadiskubrihan nila na
may mga kababalaghan nga namang pinaggagawa si Mampurok. Hindi siya kumakain ng maraming araw
subalit nananatili siyang malusog. Inaawit niya ang kanilang istorya sa estilo ng ulahingan na kahit
matagalan ay hindi ito napapagod. Ang istorya ay tungkol sa buhay nila sa gubat na walang matirahan,
kakaunti ang pagkain at kulang sa damit. Namumula ang katawan nito at umuusok kapag pumasok na raw
ang panginoon sa kanya. (Hindi raw ito nakita ni Bangkas; narinig lang niya.)

Tulad ni Mampurok, naniniwala ang mga tao na malupit ang gobyerno. Bukod sa pinupuwersa nito ang
mga bata na pumasok, ibinibilanggo pa man din ang mga magulang. Sapilitan din silang pinapapagbayad
ng sedula.

Inihambing ni Mampurok ang kanilang sitwasyon sa kalagayan ni Agyu at ang mga tao nito. Tinuturuan
niya ang mga tao na ang panginoon ay tiyak na tutulong sa kanila dahil sa kahirapang kanilang dinaranas.
Patunay ditto ang mga kababalaghang nangyayari sa kanya, ang bukod na pinagpala.

Ipinalaganap ang mga kasamahan ni Mampurok sa ibang mga tao na kapag hindi sila sumunod kay
Mampurok sa Kitubod, maiiwanan sila ng sarimbar (sasakyan na magdadala sa kanila sa pinakamataas na
langit). Iniwan ng mga tao ang kanilang mga tahanan at nagpunta sa Kitubod at doon na nanirahan. Ang
mga lugar na may mga eskwelahan tulad ng Barongis, Palakat at Balogo ay nawalan ng tao. Subalit dahil
sa dami nila sa Kitubod, kinapos naman sila sa pagkain.
Gabi-Gabi ay nagdarasal sila sa bahay dasalan, namumuno si Mampurok. Doon ito nakapuwesto sa gitna
ng plataporma at ang mga alalay naman sa bandang unahan. Apat na mga lider ang nakaupo sa gilid ng
plataporma. Sa pinakagitna ay may memeem (lalagyan ng nganga). Puro sila nakaupo sa sahig. Ang mga
tao naman, bata at matanda, ay nakaupo sa mga mahahabang upuan.
Isang alalay ang await at mananawagan sa diwata na pumasok sa isa sa kanila upang sumagot sa mga
katanungan tungkol sa kinabukasan. Isa naman sa mga lider ang manginginig at magsisimulang umawit.

Palatandaan ito na siya ang pinasok ng diwata. Ito ang pagtatanungan. Halimbawa ng mga tanong: Ano
ang mangyayari sa taong hindi sumasama sa atin? Mararating ba tayo ng mga sundalo? Ang mga sagot ay
pinaniniwalaang galling sa diwata.

Kung gugustuhin ng kataas-taasang diwata na pumasok kay Mampurok, manginginig ito, ganon din ang
mga tao, hangang yumugyog ang buong kabahayan. Tahimik ang lahat. Pagkatapos ay isa sa mga lider
ang await na dumating na ang kataas-taasang diwata. Tigil ang yugyug. Aawit si Mampurok at sasambitin
ang gustong sabihin ng diwata. Halimbawa: nalulungkot siya na marami pang tao ang hindi sumusunod kay
Mampurok, dahilan upang hindi lahat ng tao ay makakatanggap ng kanyang awa.

Itinuturo ng mga diwata sa pamamagitan ng bawat isang pinapasukan nila na dapat ay nagtutulungan sila
sa isa’t isa, pinapatawad nila ang isa’t isa. Hindi sila papatay, hindi sila makikiapid, hindi sila magtitsismis.
Ang hindi sumusunod sa mga ito ay hindi lalawitan ng awa ng punong diwata. Hinimok din ng mga diwata
ang mga walian na sumunod kay Mampurok. Ang walian halimbawa at ay nanggagamot sa mga may sakit
sa pamamagitan ng paggamit ng mga damo at seremonyas, samantalang si Mampurok ay umaawit
lamang sa estilo ng Ulahingan at humihingi ng tulong sa mga diwata. Sa ritwal ng walian, walian lamang
ang nanginginig, samantalang kay mampurok, lahat ay nanginginig.