Häc viÖn Kü thuËt qu©n sù

Bé m«n ®éng c¬- khoa ®éng lùc

TS. NguyÔn Hoµng Vò

Thö nghiÖm
®éng c¬ ®èt trong
(Dïng cho häc viªn cao häc chuyªn ngµnh Kü thuËt §éng c¬ nhiÖt;
Kü thuËt Xe m¸y qu©n sù - c«ng binh; M¸y tÇu)

Hµ néi - 2008
 Môc lôc

Trang

Môc lôc 3

Lêi nãi ®Çu 13

Ch−¬ng 1. c¸c d¹ng thö vµ yªu cÇu ®èi víi viÖc thö 15
nghiÖm ®éng c¬ hiÖn ®¹i

1.1. §Æc ®iÓm ph¸t triÓn cña ngµnh ®éng c¬ ®èt trong 15
1.2. C¸c d¹ng thö nghiÖm ®éng c¬ 16
1.2.1. Thö nghiÖm kiÓm tra 16
1.2.2. Thö nghiÖm nghiªn cøu vµ ph¸t triÓn 17
1.2.3. Thö nghiÖm ¶o b»ng phÇn mÒm m¸y tÝnh 17
1.3. Nh÷ng yªu cÇu víi viÖc thö nghiÖm ®éng c¬ hiÖn ®¹i 18

Ch−¬ng 2. Ph−¬ng ph¸p vµ thiÕt bÞ ®o c¸c th«ng sè 21

c¬ b¶n cña ®éng c¬

2.1. C¸c thµnh phÇn c¬ b¶n cña bÖ thö ®éng c¬ 21

2.2. Phanh thö 22
2.2.1. NhiÖm vô vµ ph©n lo¹i phanh thö 22
a. NhiÖm vô
b. Ph©n lo¹i phanh thö
2.2.2. Phanh c¬ khÝ 23
2.2.3. Phanh thuû lùc 24
2.2.4. Phanh ®iÖn 29
2.2.5. Phanh ma s¸t 33

3
 2.2.6. Phanh kÕt hîp 34
2.2.7. §Æc tÝnh cña phanh 34
a. Kh¸i niÖm
b. C¸c chÕ ®é vËn hµnh cña phanh
2.2.8. Sù phï hîp gi÷a ®éng c¬ thö vµ ®Æc tÝnh cña phanh 37
2.2.9. Ph−¬ng ph¸p ®o lùc phanh, m« men xo¾n 40
a. §o lùc phanh
b. §o m« men xo¾n
c. HiÖu chØnh vµ ®¸nh gi¸ sai sè khi ®o m« men xo¾n
d. §o m« men xo¾n trong chÕ ®é thö chuyÓn tiÕp
2.2.10. VÊn ®Ò quay tr¬n vµ khëi ®éng §C§T 47
2.2.11. Lùa chän phanh thö 48
2.3. HÖ thèng thu thËp, xö lý vµ l−u tr÷ d÷ liÖu 54
2.3.1. Ghi nhËn d÷ liÖu trong qu¸ tr×nh thö nghiÖm ®éng c¬ 54
2.3.2. C¶m biÕn vµ bé khuÕch ®¹i tÝn hiÖu 55
2.3.3. Bé chän ®a kªnh 56
2.3.4. Bé chuyÓn ®æi tõ tÝn hiÖu t−¬ng tù sang tÝn hiÖu sè 57
2.3.5. Bé phËn t¹o vµ gi÷ mÉu 59
2.3.6. Bé phËn t¹o tÝn hiÖu thêi gian 59
2.3.7. Bé phËn t¹o tÝn hiÖu tham chiÕu vÒ chu tr×nh 59
2.3.8. Tèc ®é lÊy mÉu 62
2.3.9. ThiÕt bÞ m· ho¸ gãc quay cña trôc khuûu 64
2.4. X¸c ®Þnh sè vßng quay cña trôc khuûu 64
2.4.1. Ph©n lo¹i ph−¬ng ph¸p ®o 65

4
 2.4.2. X¸c ®Þnh trùc tiÕp sè vßng quay cña trôc 65
a. Sö dông c¶m biÕn gãc quay
b. Sö dông thiÕt bÞ ®o gãc tuyÖt ®èi
2.4.3. X¸c ®Þnh gi¸n tiÕp sè vßng quay cña trôc 70
a. X¸c ®Þnh sè vßng quay th«ng qua ®iÖn ¸p vµ dßng ®iÖn stato
b. X¸c ®Þnh sè vßng quay trôc khuûu th«ng qua tÝn hiÖu ®iÖn ¸p
®¸nh löa hoÆc biÕn d¹ng cña ®−êng èng cao ¸p
c. X¸c ®Þnh sè vßng quay trôc khuûu th«ng qua dao ®éng vµ tiÕng
ån
2.5. X¸c ®Þnh møc tiªu thô nhiªn liÖu 75
2.5.1. C¸c vÊn ®Ò chung 75
2.5.2. Tû träng cña nhiªn liÖu dïng cho §C§T 76
a. Nhiªn liÖu x¨ng
b. Nhiªn liÖu diesel
2.5.3. X¸c ®Þnh thÓ tÝch nhiªn liÖu tiªu thô 77
a. §o møc tiªu hao nhiªn liÖu b»ng b×nh th«ng nhau
b. §o møc tiªu hao nhiªn liÖu b»ng l−u l−îng kÕ
2.5.4. X¸c ®Þnh l−îng nhiªn liÖu tiªu thô 81
a. §o l−îng nhiªn liÖu tiªu hao b»ng ph−¬ng ph¸p c©n
b. §o l−îng nhiªn liÖu tiªu hao th«ng qua ®é dÞch chuyÓn cña
b×nh ®o
c. §o l−îng nhiªn liÖu tiªu hao theo nguyªn lý Coriolis
d. §o l−îng nhiªn liÖu tiªu hao b»ng m¹ch thuû lùc d¹ng cÇu
Wheatstone
2.5.5. X¸c ®Þnh l−îng nhiªn liÖu håi trong qu¸ tr×nh ®o 87
a. Víi ®éng c¬ x¨ng dïng bé chÕ hoµ khÝ

5
 b. Víi ®éng c¬ phun x¨ng
c. Víi ®éng c¬ diesel
2.5.6. Mét sè l−u ý khi lùa chän thiÕt bÞ ®o møc tiªu thô nhiªn liÖu 90
2.6. X¸c ®Þnh møc tiªu thô khÝ n¹p 93
2.6.1. C¸c vÊn ®Ò chung 93
2.6.2. ThiÕt bÞ ®o l−u l−îng khÝ n¹p dïng gÝc l¬ d¹ng b¶n máng 94
2.6.3. ThiÕt bÞ ®o l−u l−îng khÝ n¹p kiÓu nhít kÕ 97
2.6.4. L−u l−îng kÕ kiÓu vÞ trÝ tuyÖt ®èi 98
2.6.5. C¶m biÕn l−u l−îng khÝ n¹p kiÓu Corona 99
2.6.6. ThiÕt bÞ ®o l−u l−îng khÝ n¹p kiÓu sîi ®èt 99
2.6.7. X¸c ®Þnh l−u l−îng khÝ n¹p dùa vµo viÖc ph©n tÝch khÝ th¶i 100
2.7. X¸c ®Þnh nhiÖt ®é m«i chÊt c«ng t¸c 101
2.7.1. C¸c vÊn ®Ò chung 101
2.7.2. ThiÕt bÞ ®o nhiÖt ®é 102
a. CÆp nhiÖt ngÉu
b. NhiÖt kÕ ®iÖn trë
2.7.3. L¾p ®Æt thiÕt bÞ ®o nhiÖt ®é 111
a. Yªu cÇu
b. B¶o vÖ nhiÖt kÕ
c. Nh÷ng chó ý khi ®o nhiÖt ®é trong m«i tr−êng láng, khÝ vµ h¬i
2.7.4. Qu¸n tÝnh cña thiÕt bÞ ®o nhiÖt ®é 117
2.7.5. HiÖu chØnh vµ kiÓm tra thiÕt bÞ ®o nhiÖt ®é 117
2.8. X¸c ®Þnh tæn thÊt c¬ khÝ cña ®éng c¬ 118
2.8.1. Nguyªn t¾c x¸c ®Þnh tæn thÊt c¬ khÝ 118

6
 2.8.2. X¸c ®Þnh tæn thÊt c¬ khÝ tõ ®å thÞ c«ng chØ thÞ vµ c«ng suÊt cã 119
Ých
2.8.3. X¸c ®Þnh tæn thÊt c¬ khÝ b»ng ph−¬ng ph¸p quay tr¬n 120
2.8.4.X¸c ®Þnh tæn thÊt c¬ khÝ b»ng ph−¬ng ph¸p Morse 121
2.8.5. X¸c ®Þnh tæn thÊt c¬ khÝ b»ng ph−¬ng ph¸p Willian 122

Ch−¬ng 3. Ph−¬ng ph¸p vµ thiÕt bÞ ®o C¸c th«ng sè 123

®¸nh gi¸ t×nh tr¹ng kü thuËt cña ®éng c¬

3.1. C¸c vÊn ®Ò chung 123

3.2. Ph−¬ng ph¸p vµ thiÕt bÞ kiÓm tra ¸p suÊt cuèi qu¸ tr×nh nÐn trong xi 123
lanh
3.2.1. Ph−¬ng ph¸p ®o 123
3.2.2. ThiÕt bÞ ®o 123
a. Nguyªn lý ho¹t ®éng
b. Quy tr×nh kiÓm tra ¸p suÊt cuèi nÐn
c. §¸nh gi¸ kÕt qu¶ ®o
3.3. Ph−¬ng ph¸p vµ thiÕt bÞ kiÓm tra ®é ch©n kh«ng trªn ®−êng èng n¹p 127
3.3.1. S¬ ®å bè trÝ vµ thiÕt bÞ kiÓm tra ®é ch©n kh«ng 127
3.3.2. T¸c ®éng cña sù ®iÒu chØnh vµ t×nh tr¹ng c¬ khÝ cña ®éng c¬ 128
®Õn ®é ch©n kh«ng trªn ®−êng èng n¹p
3.3.3. KiÓm tra ®é ch©n kh«ng ë chÕ ®é ®éng c¬ quay tr¬n 129
3.3.4. KiÓm tra ®é ch©n kh«ng ë tèc ®é kh«ng t¶i cÇm chõng 129
3.3.5. KiÓm tra sù ®ång ®Òu vÒ ®é ch©n kh«ng gi÷a c¸c xi lanh 129
3.3.6. KiÓm tra ®é bao kÝn cña xÐc m¨ng 130
3.3.7. KiÓm tra sù lµm viÖc cña lß xo xu p¸p 130
3.4. Ph−¬ng ph¸p vµ thiÕt bÞ kiÓm tra møc ®é lät khÝ cña xi lanh 130
3.4.1. ChuÈn bÞ ®éng c¬ 132

7
 3.4.2. Quy tr×nh kiÓm tra møc ®é lät khÝ cña xi lanh 132
3.4.3. §¸nh gi¸ kÕt qu¶ ®o vµ chÈn ®o¸n s¬ bé 132
3.5. Ph−¬ng ph¸p vµ thiÕt bÞ kiÓm tra gãc phun sím, gãc ®¸nh löa sím 133
3.5.1. C¸c vÊn ®Ò chung 133
3.5.2. ThiÕt bÞ x¸c ®Þnh gãc phun sím, gãc ®¸nh löa sím 133
3.6. KiÓm tra sù ®ång ®Òu vÒ c«ng suÊt gi÷a c¸c xi lanh 136
3.6.1. Nguyªn lý kiÓm tra sù ®ång ®Òu vÒ c«ng suÊt gi÷a c¸c xi lanh 136
3.6.2. ThiÕt bÞ tù ®éng ng¾n m¹ch 138
3.6.3. §¸nh gi¸ kÕt qu¶ ®o 138

Ch−¬ng 4. Ph−¬ng ph¸p vµ thiÕt bÞ ®o hµm l−îng c¸c 139

chÊt « nhiÔm trong khÝ th¶i

4.1. C¸c vÊn ®Ò chung 139

4.1.1. Môc ®Ých cña viÖc x¸c ®Þnh hµm l−îng c¸c chÊt « nhiÔm trong 139
khÝ th¶i
4.1.2. S¶n phÈm cña qu¸ tr×nh ch¸y 139
4.1.3. C¸c ph−¬ng ph¸p ph©n tÝch khÝ th¶i 141
4.1.4. C¸c d¹ng thö nghiÖm « nhiÔm ®iÓn h×nh 141
4.1.5. Giíi h¹n ph¹m vi cña ch−¬ng 4 142
4.2. Ph−¬ng ph¸p lÊy mÉu khÝ th¶i 143
4.2.1. Khi thö nghiÖm « nhiÔm c«ng nhËn kiÓu 143
4.2.2. Khi kiÓm tra møc « nhiÔm cña PTCG§B, §C§T ®ang sö dông 146
4.3. Ph−¬ng ph¸p vµ thiÕt bÞ ®o hµm l−îng CO, CO2 147
4.3.1. Ph−¬ng ph¸p ®o 147
4.3.2. ThiÕt bÞ ®o 148
a. Theo ph−¬ng ph¸p hÊp thô tia hång ngo¹i

8
 b. Ph©n tÝch hµm l−îng CO theo nguyªn lý ®èt ch¸y
4.4. Ph−¬ng ph¸p vµ thiÕt bÞ ®o hµm l−îng HC 152
4.4.1. Ph−¬ng ph¸p ®o 152
4.4.2. ThiÕt bÞ ®o 152
a. ThiÕt bÞ ®o tæng l−îng HC ch−a ch¸y
b. ThiÕt bÞ ph©n tÝch chi tiÕt l−îng HC ch−a ch¸y
4.5. Ph−¬ng ph¸p vµ thiÕt bÞ ®o hµm l−îng NOx 156
4.5.1. Ph−¬ng ph¸p ®o 156
4.5.2. ThiÕt bÞ ®o 156
4.6. Ph−¬ng ph¸p vµ thiÕt bÞ ®o hµm l−îng PM, ®é khãi 157
4.6.1. C¸c vÊn ®Ò chung 157
4.6.2. Ph−¬ng ph¸p ph©n tÝch thµnh phÇn h¹t PM 159
4.6.3. Ph−¬ng ph¸p ®o kÝch th−íc h¹t PM 160
4.6.4. Ph−¬ng ph¸p vµ thiÕt bÞ ®o ®é mê khÝ th¶i diesel 162
a. Ph−¬ng ph¸p ®o
b. ThiÕt bÞ ®o ®é mê khÝ th¶i
c. Quy tr×nh ®o ®é khãi ®èi víi PTCG§B l¾p ®éng c¬ diesel
4.5.4. Ph−¬ng ph¸p ®o ®é khãi diesel b»ng giÊy läc 166
a. Ph−¬ng ph¸p ®o
b. ThiÕt bÞ ®o
c. Mét sè kh¸i niÖm liªn quan
d. Tr×nh tù ®o
4.7. X¸c ®Þnh hµm l−îng « xy 168
4.7.1. C¸c vÊn ®Ò chung 168

9
 4.7.2. C¶m biÕn lam®a 169
a. CÊu t¹o cña c¶m biÕn lam®a
b. Nguyªn lý ho¹t ®éng cña c¶m biÕn lam®a
4.7.3. C¶m biÕn « xy kiÓu UEGO 174
4.7.4. C¶m biÕn « xy kiÓu thuËn tõ 175
4.8. Møc giíi h¹n cho phÐp vÒ hµm l−îng c¸c chÊt « nhiÔm trong khÝ th¶i 177
4.8.1. Víi PTCG§B s¶n xuÊt, l¾p r¸p vµ nhËp khÈu míi
4.8.2. Víi c¸c « t« ®ang l−u hµnh

Ch−¬ng 5. Mét sè thö nghiÖm dïng cho nghiªn cøu 179

vµ ph¸t triÓn ®éng c¬

5.1. §o diÔn biÕn ¸p suÊt trong xi lanh 179

5.1.1. C¸c vÊn ®Ò chung 179
5.1.2. Nguyªn lý lµm viÖc vµ kÕt cÊu cña c¶m biÕn ¸p suÊt kiÓu ¸p 181
®iÖn
a. Nguyªn lý lµm viÖc
b. KÕt cÊu cña c¶m biÕn ¸p suÊt kiÓu ¸p ®iÖn
5.1.3. Lùa chän vÞ trÝ ®o ¸p suÊt 186
a. Lùa chän vÞ trÝ ®o ¸p suÊt trong buång ch¸y chÝnh
b. Lùa chän vÞ trÝ ®o ®èi víi buång ch¸y tr−íc hoÆc buång ch¸y
xo¸y lèc
c. Lùa chän vÞ trÝ ®o ¸p suÊt thÊp ®èi víi hÖ thèng trao ®æi khÝ
d. ChuÈn bÞ vµ thiÕt kÕ vÞ trÝ l¾p c¶m biÕn ¸p suÊt
e. Lµm m¸t c¶m biÕn ¸p suÊt kiÓu ¸p ®iÖn
5.1.4. Ghi nhËn vµ xö lý tÝn hiÖu ¸p suÊt trong xi lanh 198
a. C¸c vÊn ®Ò chung

10
 b. Trang thiÕt bÞ phôc vô vµ viÖc xö lý s¬ bé d÷ liÖu ®o
c. ChuyÓn ®æi tÝn hiÖu ra cña c¶m biÕn thµnh ¸p suÊt tuyÖt ®èi
d. KiÓm tra d÷ liÖu vÒ ¸p suÊt trong xi lanh
5.2. §o diÔn biÕn ¸p suÊt nhiªn liÖu vµ ®é n©ng kim phun cña ®éng c¬ 204
diesel
5.2.1. §o diÔn biÕn ¸p suÊt nhiªn liÖu diesel trªn m¹ch cao ¸p 204
a. C¶m biÕn ¸p suÊt kiÓu cÇu ®o søc c¨ng
b. C¶m biÕn ¸p suÊt kiÓu ¸p ®iÖn
5.2.2. §o ®é n©ng kim phun 208
5.2.3. Trang thiÕt bÞ phôc vô vµ viÖc xö lý s¬ bé d÷ liÖu ®o 210
5.3. Quan s¸t c¸c hiÖn t−îng x¶y ra trong ®éng c¬ b»ng thiÕt bÞ quang häc 211
5.3.1. C¸c vÊn ®Ò chung 211
5.3.2. HÖ thèng thiÕt bÞ quang häc AVL-VisioScope 212
a. §Æc tÝnh kü thuËt vµ ph¹m vi øng dông
b. Bè trÝ vµ l¾p ®Æt thiÕt bÞ ®o
c. ChuÈn bÞ kh«ng gian cho thiÕt bÞ quang häc
d. KÕt qu¶ thu ®−îc tõ thiÕt bÞ AVL-VisioScope

Ch−¬ng 6. HÖ thèng thiÕt bÞ thö nghiÖm ®éng c¬ hiÖn 221

®¹i cña h·ng AVL List GmbH

6.1. Giíi thiÖu vÒ phßng thÝ nghiÖm Nghiªn cøu & Ph¸t triÓn §éng c¬ ®èt 221
trong-AVL
6.2. BÖ thö ®éng lùc häc cao 223
6.2.1. S¬ ®å bè trÝ vµ c¸c hÖ thèng thiÕt bÞ chÝnh 223
6.2.2. HÖ thèng tù ®éng ho¸ thiÕt bÞ ®o vµ bÖ thö PUMA (Prüfstands- 225
Und Meßtichnik- Automatisierung)

11
 6.2.3. Phanh ®iÖn (APA 204/E/0934) 227
6.2.4. HÖ thèng ®o møc tiªu thô khÝ n¹p (AVL Air Flow Meter) 231
6.2.5. HÖ thèng ®o møc tiªu hao nhiªn liÖu (AVL Fuel Balance 733S) 233
6.2.6. HÖ thèng kiÓm so¸t nhiÖt ®é nhiªn liÖu (AVL Fuel Temprature 234
Control 753)
6.2.7. HÖ thèng kiÓm so¸t nhiÖt ®é n−íc lµm m¸t (AVL Coolant 237
Conditioning System 553).
6.2.8. HÖ thèng kiÓm so¸t nhiÖt ®é dÇu b«i tr¬n (AVL Oil 240
Conditioning 554)
6.2.9. HÖ thèng ®o l−îng khÝ lät c¸c-te (AVL Blow By Meter 422) 244
6.2.10. ThiÕt bÞ dÉn ®éng tay ga (Throttle Actuator THA 100) 245
6.2.11. C¶m biÕn gãc quay trôc khuûu (Angle Encorde 364X) 248
6.2.12. Hép chøa c¸p tÝn hiÖu di ®éng (Cable boom) 249
6.2.13. FEM (Front End Module) 250
6.2.14. B¶ng ®iÒu khiÓn (K57) 251
6.2.15. §¸nh gi¸ chung vÒ bÖ thö ®éng c¬ ®éng lùc häc cao 252

Tµi liÖu tham kh¶o 253

12
 Lêi nãi ®Çu

§èi víi mäi lÜnh vùc nghiªn cøu, viÖc thö nghiÖm trªn thùc tÕ lµ rÊt cÇn
thiÕt. §Æc ®iÓm cña ngµnh ®éng c¬ ®èt trong lµ thiÕt kÕ theo mÉu vµ viÖc tÝnh
to¸n th−êng mang tÝnh kiÓm nghiÖm. Ngoµi ra, chuyªn ngµnh Kü thuËt §éng c¬
nhiÖt cã liªn quan mËt thiÕt ®Õn nhiÒu lÜnh vùc chuyªn m«n kh¸c nh− chÕ t¹o
m¸y, kim lo¹i vµ vËt liÖu häc, thuû khÝ ®éng lùc häc, nhiÖt ®éng vµ truyÒn nhiÖt,
®iÒu khiÓn nªn khi tÝnh to¸n lý thuyÕt c¸c qu¸ tr×nh x¶y ra trong ®éng c¬ chóng
ta th−êng ph¶i sö dông rÊt nhiÒu gi¶ thiÕt ®Ó ®¬n gi¶n ho¸ bµi to¸n. Do vËy, c«ng
viÖc thö nghiÖm cµng cã vai trß quan träng h¬n.
Trong giai ®o¹n hiÖn nay, ®éng c¬ ®èt trong vµ ph−¬ng tiÖn c¬ giíi ®−êng
bé ®ang ph¶i ®èi mÆt víi 2 vÊn ®Ò lín lµ ph¶i gi¶m møc tiªu thô nhiªn liÖu vµ
gi¶m thiÓu « nhiÔm m«i tr−êng. Cïng víi sù ph¸t triÓn m¹nh cña kü thuËt ®o
l−êng vµ ®iÒu khiÓn, viÖc ®iÒu khiÓn ®éng c¬ b»ng ®iÖn tö lµ xu thÕ tÊt yÕu ®Ó ®¸p
øng 2 yªu cÇu nãi trªn. H¬n n÷a, c¸c h·ng s¶n xuÊt ®· vµ ®ang ¸p dông rÊt nhiÒu
c«ng nghÖ míi trªn ®éng c¬ ®èt trong. Nh÷ng yÕu tè trªn lµm cho qu¸ tr×nh thö
nghiÖm ®éng c¬ ngµy cµng phøc t¹p vµ ®a d¹ng h¬n.
V× nh÷ng lý do trªn, viÖc thö nghiÖm ®éng c¬ hiÖn ®¹i ph¶i ®¸p øng c¸c
yªu cÇu míi, cô thÓ lµ: cÇn n©ng cao ®é chÝnh x¸c cña sè liÖu thö nghiÖm thu
®−îc; c¸c trang thiÕt bÞ phôc vô thö nghiÖm cÇn ph¶i cã kh¶ n¨ng ®¸p øng c¸c
d¹ng thö nghiÖm ngµy cµng phøc t¹p h¬n; tèc ®é lÊy mÉu vµ xö lý d÷ liÖu ph¶i
cao h¬n rÊt nhiÒu; møc ®é tù ®éng ho¸ qu¸ tr×nh thö vµ viÖc ®iÒu khiÓn trang thiÕt
bÞ cÇn ®−îc t¨ng c−êng; còng nh− cÇn ph¸t huy vai trß cña thö nghiÖm ¶o (m«
pháng sè) trong qu¸ tr×nh nghiªn cøu vµ ph¸t triÓn s¶n phÈm;...
§øng tr−íc nh÷ng yªu cÇu nµy, c¸c c¸n bé kü thuËt thuéc chuyªn ngµnh
Kü thuËt §éng c¬ nhiÖt cÇn liªn tôc cËp nhËt th«ng tin chuyªn ngµnh, trong ®ã cã
vÊn ®Ò thö nghiÖm ®éng c¬ ®èt trong.
Bè côc vµ néi dung cña tµi liÖu:
Tµi liÖu nµy nh»m phôc vô qu¸ tr×nh ®µo t¹o sau ®¹i häc Chuyªn ngµnh Kü
thuËt §éng c¬ nhiÖt, víi bè côc vµ néi dung cô thÓ nh− sau:
+ Ch−¬ng 1. C¸c d¹ng thö nghiÖm vµ yªu cÇu ®èi víi viÖc thö nghiÖm
®éng c¬ hiÖn ®¹i.
+ Ch−¬ng 2. Ph−¬ng ph¸p vµ thiÕt bÞ ®o c¸c th«ng sè c¬ b¶n cña ®éng c¬.
+ Ch−¬ng 3. Ph−¬ng ph¸p vµ thiÕt bÞ ®o c¸c th«ng sè ®¸nh gi¸ t×nh tr¹ng
kü thuËt cña ®éng c¬.

13
 + Ch−¬ng 4. Ph−¬ng ph¸p vµ thiÕt bÞ ®o hµm l−îng c¸c chÊt « nhiÔm trong
khÝ th¶i.
+ Ch−¬ng 5. Mét sè thö nghiÖm dïng cho viÖc nghiªn cøu vµ ph¸t triÓn
®éng c¬.
+ Ch−¬ng 6. HÖ thèng thiÕt bÞ thö nghiÖm ®éng c¬ hiÖn ®¹i cña h·ng AVL
List GmbH.
Tµi liÖu nµy ®· ®−îc PGS-TS L¹i V¨n §Þnh, PGS-TS Vò §øc LËp, PGS-TS
Hµ Quang Minh, PGS-TS §µo Träng Th¾ng ®äc vµ ®ãng gãp nhiÒu ý kiÕn bæ Ých
tr−íc khi in. Nh©n dÞp nµy, t¸c gi¶ còng xin ch©n thµnh c¶m ¬n Bé m«n §éng c¬
vµ Phßng Sau §¹i häc ®· t¹o ®iÒu kiÖn thuËn lîi ®Ó tµi liÖu nµy sím ®−îc phôc vô
b¹n ®äc.
Do biªn so¹n lÇn ®Çu nªn tµi liÖu nµy kh«ng tr¸nh khái nh÷ng thiÕu sãt
nhÊt ®Þnh. Mäi ý kiÕn ®ãng gãp xin göi vÒ ®Þa chØ: Bé m«n §éng c¬ - Khoa §éng
lùc - Häc viÖn Kü thuËt Qu©n sù, 100 Hoµng Quèc ViÖt - CÇu GiÊy - Hµ Néi.

14
 Ch−¬ng 1
c¸c d¹ng thö vµ Yªu cÇu ®èi víi
viÖc thö nghiÖm ®éng c¬ hiÖn ®¹i

1.1. §Æc ®iÓm ph¸t triÓn cña ngµnh ®éng c¬ ®èt trong
Sau gÇn mét thÕ kû tËp trung vµo viÖc chÕ t¹o c¸c ph−¬ng tiÖn c¬ giíi
®−êng bé (PTCG§B) ho¹t ®éng tèt, tin cËy, tiÖn nghi vµ an toµn, nÒn c«ng nghiÖp
« t« hiÖn ®ang ph¶i ®èi mÆt víi 2 trë ng¹i chÝnh:
+ Ph¶i gi¶m møc tiªu thô nhiªn liÖu v× nhiªn liÖu truyÒn thèng hiÖn nay
cã nguån gèc ho¸ th¹ch vµ tr÷ l−îng cña chóng lµ cã giíi h¹n. Ngoµi ra, chóng ta
®Òu thÊy, gi¸ nhiªn liÖu liªn tôc t¨ng rÊt m¹nh trong thêi gian qua.
+ Ph¶i gi¶m thiÓu c¸c vÊn ®Ò tiªu cùc liªn quan ®Õn PTCG§B, ®Æc biÖt lµ
« nhiÔm trùc tiÕp vµ « nhiÔm gi¸n tiÕp.
Ngoµi nh÷ng −u ®iÓm kh«ng thÓ phñ nhËn, trong qu¸ tr×nh ho¹t ®éng cña
m×nh, ®éng c¬ ®èt trong (§C§T) còng g©y ra nh÷ng t¸c ®éng xÊu ®Õn søc khoÎ
con ng−êi vµ m«i tr−êng sinh th¸i (B¶ng 1-1).
B¶ng 1-1
T¸c ®éng ®Õn søc khoÎ vµ m«i tr−êng
cña c¸c chÊt « nhiÔm trong khÝ th¶i §C§T
¶nh h−ëng ¶nh Thay ®æi
Sù
ChÊt tíi søc khoÎ h−ëng khÝ hËu
M−a ph×
« Trùc Gi¸n tÇm Trùc Gi¸n
a-xit d−ìng
nhiÔm tiÕp tiÕp nh×n tiÕp tiÕp
CO x
HC x x x
NOx x x x x x x x
PM x x x
SOx x x x x

Theo nhËn ®Þnh cña nhiÒu chuyªn gia, §C§T vÉn gi÷ vai trß lµ nguån
®éng lùc chÝnh vµ ch−a thÓ thay thÕ trong vßng vµi chôc n¨m tíi. Tuy nhiªn, thùc
tÕ hiÖn nay cho thÊy, chÝnh nh÷ng tiªu chuÈn vÒ m«i tr−êng sÏ lµ mét trong nh÷ng
yÕu tè m¹nh nhÊt t¸c ®éng ®Õn sù ph¸t triÓn cña §C§T trong t−¬ng lai. §iÒu nµy
còng ®Æt ra yªu cÇu cÊp thiÕt ®èi víi c¸c nhµ chuyªn m«n lµ ph¶i nghiªn cøu t×m

15
nh÷ng gi¶i ph¸p phï hîp nh»m h¹n chÕ t¸c ®éng tiªu cùc cña §C§T trong khi
vÉn duy tr× ®−îc nh÷ng −u ®iÓm cña chóng.
§Æc ®iÓm ph¸t triÓn cña ngµnh ®éng c¬ ®èt trong (§C§T) lµ thiÕt kÕ theo
mÉu vµ viÖc tÝnh to¸n th−êng mang tÝnh kiÓm nghiÖm. Chuyªn ngµnh Kü thuËt
§éng c¬ nhiÖt nãi chung cã liªn quan mËt thiÕt ®Õn kh¸ nhiÒu lÜnh vùc chuyªn
m«n kh¸c (chÕ t¹o m¸y, kim lo¹i vµ vËt liÖu häc, thuû khÝ ®éng lùc häc, nhiÖt
®éng vµ truyÒn nhiÖt, ®iÒu khiÓn ). V× lý do nµy nªn khi tÝnh to¸n lý thuyÕt c¸c
qu¸ tr×nh x¶y ra trong ®éng c¬ th−êng ph¶i sö dông kh¸ nhiÒu gi¶ thiÕt ®Ó ®¬n
gi¶n ho¸ bµi to¸n.
Cïng víi sù ph¸t triÓn m¹nh cña kü thuËt ®o l−êng vµ ®iÒu khiÓn, chóng ta
®Òu nhËn thÊy r»ng xu thÕ ®iÒu khiÓn ®éng c¬ b»ng ®iÖn tö lµ tÊt yÕu. C¸c hÖ
thèng phô trî trªn §C§T ngµy cµng nhiÒu vµ phøc t¹p h¬n (nhÊt lµ c¸c hÖ thèng
phôc vô môc ®Ých kiÓm so¸t vµ xö lý « nhiÔm); sè l−îng c¸c th«ng sè cÇn kiÓm
so¸t vµ ®iÒu khiÓn còng nhiÒu h¬n. Ngoµi ra, xÐt vÒ gãc ®é ®iÒu khiÓn, §C§T chØ
lµ mét hÖ c¬-®iÖn tö nhá trong hÖ c¬-®iÖn tö lín lµ PTCG§B (hoÆc hÖ thèng ®éng
lùc). ChÝnh sù phøc t¹p nµy ®ßi hái cÇn cã nhiÒu nghiªn cøu thùc nghiÖm ®Ó c¶i
tiÕn vµ ph¸t triÓn s¶n phÈm.
C¸c ®Æc ®iÓm nªu trªn cho thÊy, viÖc thö nghiÖm ®ãng vai trß hÕt søc quan
träng vµ kh«ng thÓ thiÕu ®èi víi qu¸ tr×nh ph¸t triÓn cña §C§T.
1.2. C¸c d¹ng thö nghiÖm ®éng c¬
HiÖn nay, viÖc thö nghiÖm §C§T cã thÓ t¹m chia thµnh 3 d¹ng chÝnh:
1.2.1. Thö nghiÖm kiÓm tra
+ Thö nghiÖm giao nhËn: ®−îc tiÕn hµnh ®èi víi ®éng c¬ míi vµ ®éng c¬
sau söa ch÷a. §©y lµ d¹ng thö nghiÖm ®¬n gi¶n nhÊt vµ th−êng ®−îc tiÕn hµnh víi
môc ®Ých x¸c ®Þnh xem c¸c chØ tiªu chÝnh cña ®éng c¬ (c«ng suÊt cã Ých, suÊt tiªu
hao nhiªn liÖu, møc ®é « nhiÔm...) cã phï hîp víi yªu cÇu kü thuËt hay kh«ng.
D¹ng thö nµy còng nh»m kiÓm tra xem viÖc söa ch÷a, l¾p r¸p, ®iÒu chØnh ®éng c¬
cã phï hîp hay kh«ng.
+ Thö nghiÖm ®éng c¬ cã kÕt cÊu hoÆc côm míi: d¹ng thö nµy th−êng
®−îc tiÕn hµnh song song víi viÖc chÕ t¹o hoÆc c¶i tiÕn ®éng c¬ nh»m x¸c ®Þnh
nh÷ng th«ng sè kÕt cÊu vµ ®iÒu chØnh tèi −u phï hîp víi ®iÒu kiÖn kü thuËt cô
thÓ. Thêi gian cña kiÓu thö nµy th−êng kÐo dµi vµ cã thÓ lÆp ®i lÆp l¹i nhiÒu lÇn.
+ Thö nghiÖm nghiÖm thu cÊp quèc gia: d¹ng thö nµy ®−îc tiÕn hµnh víi
sù tham gia vµ gi¸m s¸t cña mét héi ®ång (do cÊp cã thÈm quyÒn chØ ®Þnh) nh»m
xem xÐt, ®¸nh gi¸ tr−íc khi cho phÐp mét kiÓu kÕt cÊu míi cña ®éng c¬ hoÆc mét

16
côm kÕt cÊu míi ®−îc ®−a vµo ¸p dông hµnh lo¹t. D¹ng thö nµy th−êng tiÕn hµnh
t¹i c¸c c¬ së chÕ t¹o ®éng c¬ cã quy m« lín.
+ Thö nghiÖm khai th¸c: d¹ng thö nµy nh»m x¸c ®Þnh t×nh tr¹ng kü thuËt
hiÖn t¹i vµ trªn c¬ së ®ã cã thÓ dù b¸o kh¶ n¨ng sö dông tiÕp theo cña ®éng c¬.
1.2.2. Thö nghiÖm nghiªn cøu vµ ph¸t triÓn
D¹ng thö nµy cã thÓ rÊt ®¬n gi¶n nh−ng còng cã thÓ rÊt phøc t¹p. D¹ng thö
nh»m môc ®Ých chän vµ ®¸nh gi¸ chÊt l−îng ®iÒu chØnh (thÝ dô nh− víi bé chÕ
hoµ khÝ, b¬m cao ¸p vµ vßi phun...) th−êng lµ nh÷ng thö nghiÖm kh¸ ®¬n gi¶n.
C¸c d¹ng thö nh»m xem xÐt sù ¶nh h−ëng cña mét vµi yÕu tè kh¸c nhau ®Õn qu¸
tr×nh lµm viÖc cña ®éng c¬ (nghiªn cøu ¶nh h−ëng cña ®iÒu kiÖn khÝ hËu vµ yÕu
tè vËn hµnh tíi c¸c chØ tiªu kinh tÕ-n¨ng l−îng cña ®éng c¬; ¶nh h−ëng cña ®iÒu
kiÖn khÝ hËu ®Õn ®é bÒn, tuæi thä cña ®éng c¬...) th−êng phøc t¹p h¬n rÊt nhiÒu.
Ngµy nay, c¸c d¹ng thö nghiÖm phôc vô viÖc nghiªn cøu vµ ph¸t triÓn
(R&D) ®éng c¬ kh¸ phøc t¹p vµ ®a d¹ng, víi mét sè d¹ng ®iÓn h×nh nh−:
+ Thö nghiÖm khi ph¸t triÓn c¸c mÉu ®éng c¬ míi nh»m ®¸p øng tiªu
chuÈn « nhiÔm: §©y lµ d¹ng thö nghiÖm rÊt phøc t¹p gåm nhiÒu c«ng ®o¹n ®an
xen nhau. Thùc tÕ cho thÊy, ®Ó ph¸t triÓn mét mÉu ®éng c¬ míi tho¶ m·n c¸c tiªu
chuÈn « nhiÔm ngµy cµng nghiªm ngÆt cã thÓ ph¶i mÊt tèi thiÓu 3 n¨m liªn tôc.
+ Thö nghiÖm khi thay ®æi nhiªn liÖu: hiÖn nay, ®øng tr−íc nguy c¬ c¹n
kiÖt nguån nhiªn liÖu cã nguån gèc ho¸ th¹ch truyÒn thèng, viÖc nghiªn cøu sö
dông nhiªn liÖu thay thÕ (CNG, LPG, Biofuel...) hoÆc nhiªn liÖu cã thµnh phÇn
thay ®æi so víi nhiªn liÖu truyÒn thèng ®ang ®−îc quan t©m rÊt nhiÒu. Nh÷ng
nghiªn cøu hiÖn nay tËp trung vµo 2 h−íng chÝnh lµ tËn dông c¸c ®éng c¬ hiÖn cã
hoÆc c¶i tiÕn hÖ thèng cung cÊp nhiªn liÖu cho phï hîp víi lo¹i nhiªn liÖu míi.
+ Thö nghiÖm x©y dùng B¶n ®å ®iÒu khiÓn hÖ thèng cung cÊp nhiªn liÖu
vµ ®iÒu khiÓn ®éng c¬ (Engine Map): ViÖc ®iÖn tö ho¸ qu¸ tr×nh ®iÒu khiÓn ®éng
c¬ vµ cung cÊp nhiªn liÖu ®ang lµ xu thÕ tÊt yÕu cña ngµnh §C§T nh»m tho¶ m·n
hai yªu cÇu chÝnh lµ gi¶m møc tiªu thô nhiªn liÖu vµ møc ®é « nhiÔm m«i tr−êng.
Víi c¸c hÖ c¬-®iÖn tö trªn §C§T hiÖn nay, bé d÷ liÖu mÉu n¹p trong ECU ®ãng
vai trß rÊt quan träng vµ lµ bÝ quyÕt c«ng nghÖ cña c¸c h·ng s¶n xuÊt ®éng c¬.
Qu¸ tr×nh thö nghiÖm vµ tÝnh to¸n ®Ó thu ®−îc bé d÷ liÖu cho ECU nµy kh¸ tèn
kÐm vµ phøc t¹p.
1.2.3. Thö nghiÖm ¶o b»ng phÇn mÒm m¸y tÝnh
Cïng víi sù ph¸t triÓn m¹nh mÏ cña c«ng nghÖ m« pháng, c¸c ph−¬ng
ph¸p tÝnh to¸n míi, c«ng nghÖ tin häc vµ c¸c phÇn mÒm m¸y tÝnh phôc vô tÝnh
to¸n-thiÕt kÕ... còng nh− nh÷ng hiÓu biÕt ngµy cµng tèt h¬n cña chóng ta vÒ c¸c

17
qu¸ tr×nh néi t¹i x¶y ra trong buång ch¸y vµ c¸c hÖ thèng cña ®éng c¬, ®· gióp
cho c¸c nhµ chuyªn m«n thuéc lÜnh vùc Kü thuËt §éng c¬ nhiÖt cã thÓ tiÕn hµnh
c¸c thö nghiÖm ¶o (m« pháng) víi ®é chÝnh x¸c kh«ng thua kÐm nh−ng tiÕt kiÖm
®−îc nhiÒu thêi gian vµ chi phÝ khi so s¸nh víi viÖc thö nghiÖm thùc trªn bÖ thö.
Dùa trªn ng©n hµng c¸c d÷ liÖu ®· cã, kÕt hîp víi c¸c phÇn mÒm chuyªn
dông sÏ cho phÐp chóng ta tiÕn hµnh kh¶o s¸t, ®¸nh gi¸ chi tiÕt nhiÒu ph−¬ng ¸n
thiÕt kÕ-c¶i tiÕn kh¸c nhau trªn m¸y tÝnh, tr−íc khi tiÕn hµnh chÕ t¹o ®éng c¬ mÉu
vµ thö nghiÖm thùc trªn bÖ thö. §©y lµ c¸ch tiÕp cËn ®· vµ ®ang ®−îc ¸p dông
réng r·i t¹i c¸c h·ng s¶n xuÊt §C§T, « t«.
1.3. Nh÷ng yªu cÇu víi viÖc thö nghiÖm ®éng c¬ hiÖn ®¹i
§Ó ®¸p øng yªu cÇu ph¸t triÓn, c«ng t¸c thö nghiÖm §C§T hiÖn ®¹i ph¶i
®¸p øng c¸c yªu cÇu sau:
+ Sè liÖu thö nghiÖm ph¶i cã ®é chÝnh x¸c cao h¬n rÊt nhiÒu: ®©y lµ yªu
cÇu râ nÐt nhÊt. Tr−íc ®©y, do h¹n chÕ vÒ kü thuËt ®o l−êng-®iÒu khiÓn, møc ®é
tù ®éng ho¸... nªn kÕt qu¶ thö nghiÖm ®éng c¬ th−êng cã sai sè kh¸ cao. VÝ dô,
víi ph−¬ng ph¸p truyÒn thèng ®o sè vßng quay trôc khuûu b»ng m¸y ph¸t tèc sÏ
cã sai sè ë møc vµi %. Tuy nhiªn, víi viÖc sö dông c¶m biÕn gãc quay trôc khuûu
kh«ng chØ n©ng cao ®é chÝnh x¸c mµ cßn cho phÐp d¶i ®o ®−îc më réng h¬n.
+ Trang thiÕt bÞ phôc vô thö nghiÖm ph¶i cã kh¶ n¨ng ®¸p øng c¸c d¹ng
thö nghiÖm nµy cµng phøc t¹p h¬n: Cho ®Õn nay, c¸c c¬ cÊu c¬ khÝ trªn ®éng c¬
kh«ng cã sù thay ®æi nhiÒu nh−ng c¸c hÖ thèng ®iÒu khiÓn vµ phô trî (cung cÊp
nhiªn liÖu vµ kh«ng khÝ; lµm m¸t; b«i tr¬n; kiÓm so¸t vµ xö lý « nhiÔm...) ngµy
cµng phøc t¹p h¬n. Do vËy, c¸c d¹ng thö nghiÖm còng ngµy cµng ®a d¹ng vµ phøc
t¹p h¬n. §Ó ®¸p øng yªu cÇu nµy, hÖ thèng trang thiÕt thö nghiÖm ph¶i ®¶m b¶o
tÝnh ®a n¨ng, cã kh¶ n¨ng kÕt hîp mét c¸ch linh ®éng c¸c modul thiÕt bÞ phôc vô
tõng d¹ng thö.
+ Yªu cÇu tèc ®é lÊy mÉu vµ xö lý d÷ liÖu cao h¬n rÊt nhiÒu: Trong qu¸
tr×nh ho¹t ®éng cña §C§T, nhiÒu sù kiÖn x¶y ra trong kho¶ng thêi gian rÊt ng¾n.
§Ó phôc vô yªu cÇu nghiªn cøu, d÷ liÖu ®o cÇn ®−îc tham chiÕu theo gãc quay
trôc khuûu (GQTK) víi ®é ph©n gi¶i rÊt cao (®«i khi cÇn lÊy mÉu sè liÖu sau mçi
0,1 0GQTK ë sè vßng quay rÊt lín). Ngoµi ra, sè l−îng c¸c tham sè cÇn ®o ®ång
thêi trong qu¸ tr×nh thö nghiÖm còng ngµy cµng nhiÒu h¬n. §Ó ®¸p ¸p øng yªu
cÇu rÊt cao nµy ®ßi hái ph¶i cã hÖ thèng thu thËp, xö lý vµ l−u tr÷ d÷ liÖu thö
nghiÖm ®ñ m¹nh.
+ T¨ng c−êng møc ®é tù ®éng ho¸ qu¸ tr×nh thö vµ viÖc ®iÒu khiÓn trang
thiÕt bÞ: ®©y gÇn nh− lµ yªu cÇu b¾t buéc ®¶m b¶o c¸c môc tiªu: gi¶m nh©n c«ng

18
vµ thêi gian thö nghiÖm; t¨ng c−êng ®é chÝnh x¸c vµ møc ®é ®ång bé cña sè liÖu
®o thu ®−îc; gi¶m gi¸ thµnh. HiÖn nay, rÊt nhiÒu c«ng viÖc thö nghiÖm ®· cã thÓ
lËp tr×nh ®Ó tù ®éng thùc hiÖn vµ gi¸m s¸t b»nh m¸y tÝnh. Víi c¸c bÖ thö hiÖn ®¹i,
sau khi ®· hoµn thµnh c«ng t¸c chuÈn bÞ, ®«i khi chØ cÇn 1 ng−êi vËn hµnh toµn
bé hÖ thèng t¹i phßng ®iÒu khiÓn. TÊt nhiªn, ®Ó ®¸p øng yªu cÇu cña c«ng viÖc
thö nghiÖm ®éng c¬ hiÖn ®¹i, nh©n viªn vËn hµnh ph¶i ®−îc ®µo t¹o bµi b¶n vµ cã
®ñ n¨ng lùc chuyªn m«n.
+ T¨ng c−êng vai trß cña thö nghiÖm ¶o (m« pháng sè) trong qu¸ tr×nh
nghiªn cøu vµ ph¸t triÓn s¶n phÈm: ®©y lµ xu thÕ ngµy cµng râ rµng t¹i c¸c c¬ së
chuyªn nghiªn cøu vµ s¶n xuÊt ®éng c¬. §«i khi, nh÷ng thö nghiÖm thùc trªn bÖ
thö chØ nh»m môc ®Ých lÊy sè liÖu ®Çu vµo hoÆc hiÖu chØnh m« h×nh, cßn phÇn lín
c«ng viÖc cßn l¹i ®−îc thùc hiÖn b»ng phÇn mÒm chuyªn dông trªn m¸y tÝnh.

19
 Ch−¬ng 2
Ph−¬ng ph¸p vµ thiÕt bÞ ®o
c¸c th«ng sè c¬ b¶n cña ®éng c¬

2.1. C¸c Thµnh phÇn c¬ b¶n cña bÖ thö ®éng c¬

§Ó nghiªn cøu vÒ sù vËn hµnh còng nh− ®Æc tÝnh « nhiÔm cña §C§T,
tr−íc tiªn cÇn ph¶i kiÓm so¸t ®−îc tèc ®é vµ t¶i ®Æt lªn ®éng c¬. ViÖc nµy ®−îc
thùc hiÖn nhê phanh thö (Dynamometer) (H×nh 2-1). ChÝnh v× vËy, phanh lµ bé
phËn quan träng nhÊt trong toµn bé bÖ thö.

Trôc truyÒn Phanh thö C¶m biÕn

®éng tèc ®é

§éng c¬ thö

H×nh 2-1. C¸c thµnh phÇn chÝnh cña bÖ thö ®éng c¬.

Ngoµi ra, bÖ thö cÇn cã c¸c hÖ thèng thiÕt bÞ ®Ó ®o c¸c th«ng sè vËn hµnh
cña ®éng c¬ nh−: sè vßng quay trôc khuûu, møc tiªu thô nhiªn liÖu, møc tiªu thô
khÝ n¹p, nhiÖt ®é cña c¸c lo¹i m«i chÊt c«ng t¸c (khÝ n¹p, khÝ th¶i, n−íc lµm m¸t,
dÇu b«i tr¬n ) kh¸c nhau.
Trong qu¸ tr×nh thö nghiÖm ®éng c¬, chóng ta cÇn quan s¸t vµ ghi nhËn sù
thay ®æi rÊt nhanh (tÝnh theo thêi gian thùc hoÆc theo GQTK) cña c¸c th«ng sè
cÇn quan t©m (¸p suÊt trong xi lanh, ¸p suÊt suÊt phun, ®é n©ng kim phun, ®é
n©ng xu p¸p ). §é lín cña c¸c th«ng sè nµy th−êng xuyªn thay ®æi rÊt lín trong
thêi gian rÊt ng¾n (kho¶ng mét vµi phÇn ngh×n gi©y). Do vËy, cÇn cã hÖ thèng thu
thËp, xö lý vµ l−u tr÷ d÷ liÖu thö nghiÖm. §©y lµ hÖ thèng kh«ng thÓ thiÕu vµ lµ
biÓu hiÖn râ nhÊt vÒ møc ®é chuyªn nghiÖp, møc ®é tù ®éng ho¸, møc ®é ®ång
bé cña c¸c bÖ thö ®éng c¬ hiÖn ®¹i.

21
2.2. phanh thö
2.2.1. NhiÖm vô vµ ph©n lo¹i phanh thö
a. NhiÖm vô
NhiÖm vô chÝnh cña phanh lµ t¹o c¶n víi chuyÓn ®éng quay cña trôc
khuûu. §é lín cña lùc c¶n do phanh t¹o ra cã thÓ ®iÒu chØnh trong qu¸ tr×nh thö.

F
§ai èc xiÕt R Bé dËp
dao ®éng

C¸nh tay ®ßn

Vßng ma s¸t

Trôc ®éng c¬

VËt liÖu ma s¸t

H×nh 2-2. Nguyªn lý ho¹t ®éng cña phanh c¬ khÝ, [13].

Ban ®Çu, viÖc thö nghiÖm §C§T sö dông phanh c¬ khÝ (H×nh 2-2). Th«ng
qua møc ®é siÕt chÆt cña ®ai èc sÏ lµm thay ®æi lùc c¶n t¸c dông lªn trôc khuûu.
§ai ma s¸t bÞ dõng quay bëi c¸nh tay ®ßn m« men. Lùc yªu cÇu ®Ó dõng quay
c¸nh tay ®ßn ®−îc ®o b»ng mét lß xo c©n b»ng. Khi lùc t¸c dông lªn c¸nh tay ®ßn
®−îc ®o theo c¸ch nµy, nã th−êng ®−îc kÕt hîp víi mét bé dËp dao ®éng trªn
c¸nh tay ®ßn nh− trªn H×nh 2-2.
M« men xo¾n mµ ®éng c¬ ph¶i ph¸t ra ®Ó th¾ng søc c¶n cña d¶i phanh cã
thÓ tÝnh to¸n theo c«ng thøc:
M= F.R (2.1)
víi: M- m« men xo¾n
R - b¸n kÝnh quay cña c¸nh tay ®ßn, [m].
F- lùc c¶n yªu cÇu ®Ó dõng sù quay cña c¸nh tay ®ßn, [N].
Gi¸ trÞ m« men xo¾n øng víi mét gi¸ trÞ tèc ®é trôc khuûu sÏ x¸c ®Þnh
c«ng suÊt ph¸t ra cña ®éng c¬ vµ c«ng suÊt ®−îc hÊp thô bëi phanh. C«ng suÊt
nµy cã thÓ x¸c ®Þnh theo c«ng thøc:

22
 n
N = 2π. .M.10 −3 (2.2)
60
víi : N – c«ng suÊt, [kW]; M- M« men xo¾n, [N.m];
n – sè vßng quay cña ®éng c¬, [vg/ph].
Víi ph−¬ng ¸n bè trÝ trªn H×nh 2-2, c¸nh tay ®ßn ®−îc nèi víi trôc ®éng
c¬ th«ng qua ma s¸t. HiÓn nhiªn, cã thÓ sö dông nh÷ng d¹ng nèi kh¸c (th«ng qua
tr−êng ®iÖn tõ, chÊt láng). HiÖn nay, lo¹i phanh dïng ma s¸t ®Ó c¶n trë chuyÓn
®éng quay cña trôc ®éng c¬ ®· bÞ lçi thêi.
b. Ph©n lo¹i phanh thö
C¸c lo¹i phanh ®−îc ph©n lo¹i dùa theo ph−¬ng ph¸p hÊp thô n¨ng l−îng
c¬ khÝ do §C§T dÉn ®éng phanh t¹o ra:
+ Phanh c¬ khÝ: phanh nµy ®· lçi thêi vµ gåm 2 d¹ng chÝnh lµ phanh d©y
vµ phanh c¬ khÝ kiÓu Prony (H×nh 2-3).
+ Phanh thuû lùc (Hydraulic Dynamometer): cã kh¸ nhiÒu d¹ng phanh
thuû lùc kh¸c nhau: phanh thuû lùc cã l−îng m«i chÊt c«ng t¸c kh«ng ®æi; phanh
thuû lùc cã l−îng m«i chÊt c«ng t¸c thay ®æi; phanh thuû lùc d¹ng ®Üa; phanh
thuû lùc d¹ng “Bolt-on”.
+ Phanh thuû tÜnh (Hydrostatic Dynamometer): lµ sù kÕt hîp cña mét
b¬m thuû lùc nhiÒu pÝt t«ng cã hµnh tr×nh cè ®Þnh vµ mét b¬m cã hµnh tr×nh thay
®æi. B¬m cã hµnh tr×nh cè ®Þnh sÏ t¹o ra phanh. −u ®iÓm cña ph−¬ng ¸n nµy (so
víi c¸c d¹ng phanh kh¸c) lµ nã cã kh¶ n¨ng t¹o ra t¶i lín nhÊt t¹i sè vßng quay
gÇn b»ng kh«ng. Ngoµi ra, nã còng cã kh¶ n¨ng quay tr¬n §C§T cÇn thö. Tuy
nhiªn, lo¹i phanh nµy kh«ng ®−îc sö dông réng r·i.
+ Phanh ®iÖn (Electrical Dynamometer): bao gåm 3 d¹ng chÝnh lµ phanh
®iÖn 1 chiÒu, phanh ®iÖn xoay chiÒu vµ phanh ®iÖn xo¸y.
+ Phanh ma s¸t (Friction Dynamometer): sö dông c¸c ®Üa ma s¸t (cã cÊu
t¹o gÇn gièng nh− lý hîp ma s¸t) ®Ó t¹o c¶n vµ hÊp thô c«ng suÊt.
+ Phanh khÝ (Air brake Dynamometer): VÝ dô ®iÓn h×nh cña lo¹i phanh
nµy lµ qu¹t phanh Waller. D¹ng phanh nµy cã ®é chÝnh x¸c kh«ng cao vµ Ýt ®−îc
sö dông, chñ yÕu dïng ®Ó thö ®éng c¬ m¸y bay lªn th¼ng (yªu cÇu ®é chÝnh x¸c
kh«ng cao l¾m vµ tiÕng ån kh«ng ph¶i lµ trë ng¹i lín).
Trong qu¸ tr×nh thö nghiÖm §C§T hiÖn nay, chñ yÕu sö dông phanh thuû
lùc vµ phanh ®iÖn.
2.2.2. Phanh c¬ khÝ
Lo¹i phanh c¬ khÝ l©u ®êi nhÊt lµ phanh d©y (H×nh 2-3 a), ®−îc sö dông
nh÷ng n¨m ®Çu thÕ kû 19. §©y lµ mét thiÕt bÞ rÊt nguy hiÓm, tuy nhiªn nã cã kh¶

23
n¨ng ®o kh¸ chÝnh x¸c c«ng suÊt cña ®éng c¬. KÕ sau nã lµ phanh c¬ khÝ kiÓu
Prony (H×nh 2-3 b) còng dùa vµo ma s¸t c¬ khÝ vµ còng gièng nh− phanh d©y, nã
yªu cÇu lµm m¸t b»ng n−íc.
Qua c«ng thøc (2.1) ta thÊy, ®−êng kÝnh cña trôc còng nh− chiÒu réng cña
phanh kh«ng ¶nh h−ëng ®Õn viÖc tÝnh to¸n m« men phanh. Tuy nhiªn, ®−êng
kÝnh trôc vµ chiÒu réng m¸ phanh sÏ quyÕt ®Þnh c«ng suÊt phanh (v× phô t¶i t¸c
dông lªn mét ®¬n vÞ diÖn tÝch cña phanh kh«ng thÓ v−ît qu¸ gi¸ trÞ cho phÐp).

a) Phanh d©y b) Phanh c¬ khÝ kiÓu Prony

H×nh 2-3. Phanh c¬ khÝ, [12].
Do toµn bé n¨ng l−îng c¬ häc trong phanh c¬ khÝ ®−îc biÕn ®æi thµnh
nhiÖt do ma s¸t, nªn c«ng suÊt phanh phô thuéc vµo ph−¬ng ph¸p lµm m¸t phanh.
Trong ®a sè c¸c tr−êng hîp, ng−êi ta th−êng dïng n−íc ®Ó lµm m¸t ®ång thêi
®ãng vai trß chÊt b«i tr¬n (mÆc dï cã lµm gi¶m hÖ sè ma s¸t nh−ng tr¸nh ®−îc
hiÖn t−îng ch¸y trôc/phanh hoÆc bã kÑt phanh). HiÖn nay, phanh c¬ khÝ Ýt ®−îc sö
dông (do h¹n chÕ vÒ kh¶ n¨ng hÊp thô c«ng suÊt vµ t¶n nhiÖt).
2.2.3. Phanh thuû lùc
Trong phanh thuû lùc, ng−êi ta sö dông ma s¸t cña chÊt láng ®Ó t¹o c¶n.
Víi lo¹i phanh nµy, sù thay ®æi lùc c¶n ®èi víi trôc khuûu §C§T lµ kh¸ chËm
(cÇn ®Õn vµi gi©y ®Ó thùc hiÖn). Lo¹i phanh nµy còng kh«ng cã kh¶ n¨ng quay
tr¬n hoÆc khëi ®éng §C§T.
Lo¹i trõ phanh thuû lùc d¹ng ®Üa, tÊt c¶ c¸c phanh cßn l¹i ®Òu ho¹t ®éng
theo cïng mét nguyªn lý (H×nh 2-4). Mét trôc mang mét roto h×nh trô quay trßn
trong mét khoang vá kÝn n−íc. Khi trôc ®−îc dÉn ®éng, lùc ly t©m sÏ t¹o ra sù l−u
th«ng m¹nh cña n−íc theo chiÒu mòi tªn nh− trªn H×nh 2-4 a. Dßng chuyÓn ®éng

24
nµy sÏ truyÒn m« men tõ roto sang stato vµ do ®ã t¹o ra mét m« men c¶n ®èi víi
chuyÓn ®éng quay cña trôc roto. M« men nµy ®−îc c©n b»ng bëi mét m« men
b»ng vÒ gi¸ trÞ vµ ng−îc chiÒu t¸c ®éng lªn vá stato.
Stato
ChiÒu quay
Roto
A A

Trôc phanh

a) b)

Roto
Stato Stato

c) d)

H×nh 2-4. Nguyªn lý ho¹t ®éng cña phanh thuû lùc, [12].
a- C¸c bé phËn chÝnh; b- C¸nh roto;
c-MÆt c¾t qua tiÕt diÖn A-A; d- Miªu t¶ dßng xo¸y Toroidal.

Lùc xo¸y do chuyÓn ®éng cña roto g©y ra dÉn ®Õn sù tr−ît hçn lo¹n víi tèc
®é cao cña n−íc vµ lµm tiªu tan c«ng suÊt thµnh d¹ng nhiÖt truyÒn cho n−íc trong
phanh. Khu vùc gi÷a cña dßng xo¸y ®−îc th«ng víi kh«ng khÝ m«i tr−êng (qua
mét èng nèi bªn trong roto) ®Ó gi¶m thiÓu h− háng ®èi víi bÒ mÆt lµm viÖc cña
phanh (do bÞ xãi mßn hoÆc bÞ x©m thùc).
Ma s¸t trong cña chÊt láng t¨ng tû lÖ víi b×nh ph−¬ng cña sè vßng quay
®éng c¬. Do ®ã, m« men phanh biÕn thiªn theo d¹ng parabol khi t¨ng sè vßng
quay. ChÝnh v× vËy, phanh thuû lùc thÝch hîp víi §C§T cã sè vßng quay cao
(®éng c¬ trªn PTCG§B, ®éng c¬ tuèc-bin khÝ..). NÕu dïng víi c¸c ®éng c¬ cã tèc
®é chËm (®éng c¬ tÇu thuû thÊp tèc) th× phanh sÏ rÊt cång kÒnh vµ nÆng.
M« men phanh cã thÓ t¹o ra cña phanh thuû lùc phô thuéc vµo h×nh d¸ng
kÕt cÊu mÆt trong cña vá vµ cña roto, còng nh− ®−êng kÝnh cña phanh. M« men
25
phanh nµy cã thÓ thay ®æi rÊt lín, phô thuéc rÊt nhiÒu vµo h×nh d¸ng kÕt cÊu cña
roto vµ stato vµ cã thÓ x¸c ®Þnh theo c«ng thøc cña dßng xo¸y:
M = k. γ.n2. d5 (2.3)
víi: k -th«ng sè cÊu t¹o vµ ®é ®iÒn ®Çy n−íc trong phanh;
γ- träng l−îng riªng cña chÊt láng;
n- sè vßng quay trôc roto;
d- ®−êng kÝnh hiÖu dông cña phanh.
Giíi h¹n c«ng suÊt cùc ®¹i mµ phanh thuû lùc cã thÓ hÊp thô ®−îc sÏ
t−¬ng øng víi l−îng nhiÖt mµ n−íc cã thÓ mang ra khái phanh. NhiÖt ®é cña n−íc
ra khái phanh ph¶i nhá h¬n 700C (nÕu kh«ng sÏ xuÊt hiÖn bät n−íc, lµm cho ma
s¸t trong phanh sÏ kh«ng ®ång nhÊt vµ phanh bÞ dao ®éng). C«ng suÊt cùc ®¹i cña
phanh ®−îc tÝnh tõ khèi l−îng n−íc lín nhÊt ch¶y qua phanh:
m h .c p .∆t
N max = (2.4)
860
víi: Nmax – c«ng suÊt cùc ®¹i cã thÓ hÊp thô, [kW];
mh- l−u l−îng n−íc qua phanh, [kg/h];
∆t- chªnh lÖch nhiÖt ®é cùc ®¹i cã thÓ ®¹t ®−îc, [0C];
Cp- nhiÖt dung ®¼ng ¸p cña n−íc.
M« men cña phanh thuû lùc còng ®−îc x¸c ®Þnh nh− víi phanh c¬ khÝ
(th−êng dïng ph−¬ng ph¸p c©n vµ lùc phanh F ®−îc x¸c ®Þnh trùc tiÕp). C«ng
suÊt cña phanh thuû lùc ®−îc x¸c ®Þnh theo c«ng thøc, [3]:
N = C. F.n (2.5)
víi : C- h»ng sè phô thuéc vµo tû sè truyÒn cña c¬ cÊu c©n (th−êng ®−îc
cho tr−íc trªn mÆt cña c©n).
H×nh thøc cÊu t¹o mÆt trong (mÆt tiÕp xóc víi chÊt láng) cña phanh th−êng
gÆp lµ d¹ng chèt hoÆc d¹ng c¸nh. §èi víi nh÷ng lo¹i phanh dïng cho ®éng c¬ cã
sè vßng quay rÊt cao th× roto th−êng cã d¹ng ®Üa ph¼ng quay trong vá cã khe hÑp.
Trong khe hë nµy, dßng ch¶y ë líp giíi h¹n lµ ch¶y tÇng nªn m« men phanh t¨ng
gÇn nh− tû lÖ thuËn víi sè vßng quay. Do giíi h¹n bÒn cña phanh bÞ h¹n chÕ bëi
®−êng kÝnh phanh, nªn trong mét sè tr−êng hîp ®Ó ®o c«ng suÊt lín cã thÓ nèi
nhiÒu phanh thuû lùc l¹i víi nhau.
Phô thuéc vµo ph−¬ng ph¸p thay ®æi c¶n, c¸c lo¹i phanh thuû lùc ®−îc
chia thµnh c¸c d¹ng sau:
+ Phanh thuû lùc cã l−îng m«i chÊt c«ng t¸c kh«ng ®æi: (kiÓu Froude
hoÆc b¶n máng) nh− trªn H×nh 2-5. Trong lo¹i phanh nµy, m« men xo¾n cã thÓ
hÊp thô ®−îc thay ®æi b»ng c¸ch ®iÒu chØnh c−êng ®é cña dßng xo¸y gi÷a roto vµ

26
stato (th«ng qua viÖc bæ sung hoÆc rót bít c¸c ®Öm d¹ng b¶n máng n»m gi÷a roto
vµ stato).

H×nh 2-5. Phanh thuû lùc kh«ng thay ®æi l−îng m«i chÊt c«ng t¸c,
®iÒu khiÓn t¶i b»ng b¶n máng, kiÓu Froude [12].
1- Roto ; 2- Van n−íc ra; 3- Van n−íc vµo; 4- C¸c b¶n máng ®Ó ®iÒu khiÓn t¶i;
5- Lç n−íc vµo c¸nh roto; 6-Líp vá lãt (th¸o ra ®−îc); 7- æ ®ì trôc quay cña stato
8- æ ®ì cña trôc roto; 9- §ång hå sè vßng quay cña roto; 10- C¬ cÊu ®o lùc (Load cell)

+ Phanh thuû lùc cã l−îng m«i chÊt c«ng t¸c thay ®æi: lo¹i phanh nµy cã
cÊu tróc gÇn gièng phanh kiÓu Froude (nh−ng kh«ng cã c¸c ®Üa ®iÒu chØnh d¹ng
b¶n máng), m« men c¶n ®−îc thay ®æi b»ng c¸ch thay ®æi l−îng n−íc chøa trong
khoang c«ng t¸c. ViÖc ®iÒu chØnh l−îng n−íc ®−îc thùc hiÖn th«ng qua c¸c van
(vµo, ra) ®−îc liªn kÕt víi mét hÖ thèng ®iÒu khiÓn tõ xa kh¸ phøc t¹p. −u ®iÓm

27
cña lo¹i phanh nµy lµ m« men hÊp thô cña phanh cã thÓ thay ®æi nhanh h¬n so
víi d¹ng phanh dïng b¶n máng ®Ó ®iÒu chØnh t¶i.
Trong nhãm nµy, mét d¹ng phanh hay ®−îc sö dông lµ phanh thuû lùc
kiÓu chèt, cã s¬ ®å nguyªn lý lµm viÖc nh− trªn H×nh 2.6 a.

N−íc

VÞ trÝ cÊp n−íc

vµo phanh

Roto
Stato

Trôc phanh

N−íc

Van x¶ n−íc

H×nh 2.6 a. Phanh thuû lùc d¹ng chèt, [3].

+ Phanh thuû lùc d¹ng ®Üa: roto cña chóng cã d¹ng ®Üa máng (1 hoÆc
nhiÒu ®Üa) quay trong c¸c khe hë nhá ®−îc h×nh thµnh trªn stato. C«ng suÊt ®−îc
hÊp thô bëi sù tr−ît m¹nh cña n−íc vµ m« men c¶n ®−îc ®iÒu khiÓn gièng nh−
phanh cã l−îng m«i chÊt c«ng t¸c thay ®æi. Lo¹i phanh nµy cã thÓ sö dông ®Ó ®o
m« men xo¾n cña c¸c lo¹i §C§T cã tèc ®é rÊt cao (vÝ dô ®éng c¬ tua bin khÝ).
Mét d¹ng c¶i tiÕn cña lo¹i phanh nµy lµ ®Üa phanh ®−îc ®ôc lç vµ nh− vËy nã cã
kh¶ n¨ng hÊp thô c«ng suÊt lín h¬n víi cïng kÝch th−íc phanh.
+ Phanh thuû lùc cã l−îng m«i chÊt c«ng t¸c thay ®æi, cã thÓ l¾p trùc
tiÕp víi ®éng c¬ thö (d¹ng Bolt-on): lo¹i phanh nµy ®· ®−îc sö dông nhiÒu t¹i
Mü (H×nh 2.6 b). Nã cã nguyªn lý vËn hµnh gièng c¸c lo¹i phanh thuû lùc ®· m«
t¶ ë trªn, nh−ng ®−îc thiÕt kÕ ®Ó cã thÓ nèi trùc tiÕp víi b−ëng ly hîp cña ®éng c¬
(hoÆc khung gÇm cña xe). Do vËy, lo¹i phanh nµy kh«ng cÇn hÖ thèng bÖ thö
phøc t¹p vµ rÊt cã Ých khi cÇn kiÓm tra mét sè l−îng lín ®éng c¬ (vÝ dô sau ®¹i
28
tu). T¶i cña phanh ®−îc kiÓm so¸t bëi van n−íc vµo vµ ra. C«ng suÊt hÊp thô lín
nhÊt cña d¹ng phanh nµy cã thÓ lªn ®Õn 1000 kW.

§Üa ®Ó l¾p víi

b−ëng b¸nh ®µ

Trôc nèi

C¬ cÊu ®o t¶i
(Load cell)

§Çu nèi (n−íc vµo, ra)

H×nh 2-6 b. Phanh thuû lùc

cã l−îng m«i chÊt c«ng t¸c thay ®æi, kiÓu Bolt-on , [12].

2.2.4. Phanh ®iÖn

NÐt ®Æc tr−ng nhÊt cña c¸c lo¹i phanh nµy lµ c«ng suÊt hÊp thô ®−îc
chuyÓn thµnh n¨ng l−îng ®iÖn (®−îc x¸c ®Þnh th«ng qua c−êng ®é vµ ®iÖn thÕ cña
dßng ®iÖn), d−íi d¹ng ®iÖn n¨ng ph¸t ra tõ ®éng c¬ ®iÖn hoÆc d−íi d¹ng dßng
®iÖn xo¸y (Eddy Current). Ngoµi ra, n¨ng l−îng ®iÖn còng cã thÓ bÞ tiªu hao
trong phanh d−íi d¹ng nhiÖt vµ ®−îc n−íc lµm m¸t mang ra ngoµi. §èi víi c¸c
§C§T cì lín (cã c«ng suÊt trªn 1MW), ®©y gÇn nh− lµ biÖn ph¸p duy nhÊt ®Ó ®o
c«ng suÊt cña chóng.
C−êng ®é tõ tr−êng gi÷a stato vµ roto cña phanh ®−îc ®iÒu chØnh ®Ó t¨ng
hoÆc gi¶m søc c¶n t¸c ®éng lªn trôc §C§T. Mét −u ®iÓm rÊt lín cña phanh ®iÖn
lµ tr−êng ®iÖn tõ cã thÓ thay ®æi gÇn nh− tøc thêi vµ do vËy søc c¶n t¸c ®éng lªn
trôc khuûu còng cã thÓ thay ®æi rÊt nhanh (trong 1 phÇn nhá cña 1 gi©y). §©y lµ
®Æc tÝnh rÊt cã Ých, vÝ dô khi ®ét ngét më réng b−ím ga th× trôc khuûu ph¶i bÞ c¶n
trë bëi phanh ®Ó kh«ng suÊt hiÖn sù gia t¨ng qu¸ m¹nh vÒ tèc ®é trôc khuûu.
NÕu coi c«ng suÊt m¸y ph¸t ®iÖn ph¸t ra lµ Nd, c«ng suÊt tæn thÊt trong
m¸y ph¸t lµ Nt , th× c«ng suÊt do §C§T ph¸t ra N sÏ ®−îc x¸c ®Þnh theo c«ng
thøc: N = Nd + Nt . Ta cã thÓ dÔ dµng x¸c ®Þnh ®−îc N nÕu x¸c ®Þnh ®−îc Nd (v×
®−êng cong hiÖu suÊt cña m¸y ph¸t ®iÖn th−êng ®−îc h·ng s¶n xuÊt cung cÊp
29
cïng víi thiÕt bÞ). −u ®iÓm cña lo¹i phanh nµy lµ cã thÓ ®o trùc tiÕp m« men quay
(nhê c¬ cÊu c©n hoÆc lùc kÕ) do m¸y ph¸t ®−îc ®Æt trªn æ bi cã thÓ l¾c l− ®−îc.
Trªn thùc tÕ, cã thÓ chän m¸y ph¸t mét chiÒu hoÆc xoay chiÒu ®Ó lµm
phanh tuú thuéc vµo môc ®Ých, ®iÒu kiÖn sö dông còng nh− kh¶ n¨ng tiªu thô
c«ng suÊt cña ®éng c¬ ®iÖn sinh ra. Trªn quan ®iÓm kinh tÕ, nhÊt lµ víi c¸c ®éng
c¬ c«ng suÊt lín, nªn ®−a c«ng suÊt ®iÖn (do m¸y ph¸t sinh ra) vµo l−íi ®iÖn
chung. Tuy nhiªn, ph−¬ng ¸n nµy còng gÆp mét sè trë ng¹i ®ã lµ sù kh¸c biÖt vÒ
®iÖn thÕ vµ tÇn sè. Ngoµi ra, còng ph¶i chó ý ®Õn sù thay ®æi t¶i träng v× c«ng
suÊt tiªu thô cña l−íi ®iÖn kh«ng æn ®Þnh. Trong qu¸ tr×nh thÝ nghiÖm, tèt nhÊt lµ
cã ®−îc nguån tiªu thô æn ®Þnh vµ cã thÓ ®iÒu chØnh ®−îc, do vËy th−êng dïng
®iÖn trë (b»ng kim lo¹i hoÆc chÊt láng) ®Ó tiªu thô n¨ng l−îng ®iÖn. C¸c ®iÖn trë
nµy cho phÐp ®iÒu chØnh t¶i träng (c«ng suÊt cña m¸y ph¸t) theo yªu cÇu hoÆc gi÷
t¶i träng nµy kh«ng ®æi trong qu¸ tr×nh thö. §iÖn trë kim lo¹i cã thÓ dïng c¸c d©y
kim lo¹i hoÆc c¸c tÊm gang ®óc. Ngoµi ra, c¸c bÖ thö kiÓu nµy hay dïng ®iÖn trë
chÊt láng (th−êng lµ n−íc pha thªm s«®a-Na2CO3). −u ®iÓm cña ®iÖn trë chÊt
láng lµ dÔ kiÕm vµ chiÕm diÖn tÝch nhá. Th«ng qua viÖc thay ®æi ®é ngËp s©u cña
hÖ thèng c¸c b¶n cùc vµo trong chÊt láng sÏ thay ®æi dßng ®iÖn ®i qua dung dÞch
®iÖn ph©n. Khi ®ã chÝnh n−íc trë thµnh vËt dÉn ®iÖn, lµm ®iÖn trë vµ bÞ nung
nãng. Kh¶ n¨ng dÉn diÖn cña lo¹i ®iÖn trë nµy t−¬ng ®èi lín, chñ yÕu th«ng qua
hiÖn t−îng ®iÖn ph©n n−íc vµ kh¶ n¨ng dÉn ®iÖn cña n−íc (®−îc gia t¨ng khi pha
thªm s«®a). CÇn chó ý r»ng, kh¶ n¨ng dÉn ®iÖn cña 2 b¶n cùc ®èi xøng kh«ng tû
lÖ bËc nhÊt víi diÖn tÝch b¶n cùc ®−îc nhóng trong chÊt ®iÖn ph©n mµ tû lÖ víi
c¨n bËc 2 cña diÖn tÝch ®−îc nhóng. Do vËy, trong ph¹m vi t¶i nhá rÊt khã ®iÒu
chØnh v× dßng ®iÖn nhá. §Ó kh¾c phôc, h×nh d¹ng phÇn ®Çu cña tÊm b¶n cùc ®−îc
thiÕt kÕ kh¸ ®Æc biÖt (th−êng cã d¹ng l−ìi h¸i) ®Ó c−êng ®é dßng ®iÖn phô thuéc
bËc nhÊt vµo diÖn tÝch nhóng s©u cña b¶n cùc. §èi víi phanh ®iÖn xoay chiÒu,
ph¶i lµm 3 ng¨n chøa t¸ch biÖt, mçi ng¨n cho 1 pha. Còng cÇn chó ®¶m b¶o t¶i
trong c¸c pha lµ nh− nhau.
Phanh ®iÖn ®−îc ph©n thµnh 3 lo¹i nh− sau:
+ Phanh ®iÖn 1 chiÒu (DC dynamometer): bao gåm mét m¸y ph¸t ®iÖn 1
chiÒu ®−îc l¾p ®Æt nh− trªn H×nh 2-7. Trong mét sè tr−êng hîp, c¸c phanh 1
chiÒu cì nhá cã c«ng suÊt ®iÖn ph¸t ra kho¶ng vµi kW, c«ng suÊt nµy cã thÓ bÞ
tiªu hao nhê hÖ thèng lµm m¸t b»ng kh«ng khÝ ®−îc thiÕt kÕ cïng víi roto cña
phanh. −u ®iÓm lín cña phanh ®iÖn 1 chiÒu lµ cã thÓ lµm viÖc ë 2 chÕ ®é lµ m¸y
ph¸t vµ ®éng c¬ ®iÖn. ë chÕ ®é ®éng c¬ ®iÖn, phanh cã thÓ sö dông ®Ó khëi ®éng
vµ quay tr¬n §C§T (vÝ dô khi thö x¸c ®Þnh tæn thÊt c¬ khÝ). Phanh ®iÖn 1 chiÒu

30
cã cÊu tróc bÒn v÷ng; dÔ ®iÒu khiÓn vµ cã kh¶ n¨ng ®iÒu khiÓn b»ng m¸y tÝnh;
cho phÐp thay ®æi rÊt nhanh m« men c¶n t¸c ®éng lªn trôc khuûu. Nh−îc ®iÓm
cña phanh ®iÖn 1 chiÒu lµ bÞ giíi h¹n vÒ tèc ®é vµ cã qu¸n tÝnh cao.

§èi träng C¬ cÊu ®o t¶i (Load cell)

Hép c¸p
®iÖn

H×nh 2-7. Phanh ®iÖn 1 chiÒu, [12]

+ Phanh ®iÖn xoay chiÒu (AC dynamometer): Bé phËn chÝnh cña phanh
®iÖn xoay chiÒu lµ 1 m¸y ph¸t xoay chiÒu. Còng gièng nh− phanh ®iÖn 1 chiÒu,
chøc n¨ng cña phanh cã thÓ thay ®æi ®−îc. Lo¹i phanh nµy cïng phï hîp víi viÖc
®iÒu khiÓn b»ng m¸y tÝnh vµ cho phÐp thay ®æi nhanh t¶i t¸c ®éng lªn trôc khuûu.
Tuy nhiªn, nã còng kh«ng cho phÐp thay ®æi nhanh vÒ tèc ®é, do qu¸n tÝnh cña
c¸c chi tiÕt quay lín.
+Phanh ®iÖn xo¸y (Eddy Current): C¸c lo¹i phanh nµy dùa theo nguyªn lý
c¶m øng ®iÖn tõ ®Ó t¹o ra m« men c¶n vµ tiªu hao n¨ng l−îng cña §C§T. Khi
mét ®Üa kim lo¹i quay trong mét tõ tr−êng (cã thÓ ®iÒu chØnh ®−îc), trong ®Üa sÏ
xuÊt hiÖn dßng ®iÖn c¶m øng cã xu h−íng h·m (phanh) ®Üa quay l¹i. M« men
h·m tû lÖ thuËn víi c−êng ®é tr−êng kÝch thÝch vµ do vËy cã thÓ ®iÒu chØnh liªn
tôc t¶i träng t¸c dông lªn ®Üa. Dßng ®iÖn c¶m øng sinh ra trong ®Üa quay sÏ lµm
nãng ®Üa. Do vËy, khã kh¨n lín nhÊt ®èi víi lo¹i phanh ho¹t ®éng theo nguyªn lý
nµy lµ tho¸t nhiÖt cho ®Üa phanh.

31
 Víi phanh ®iÖn xo¸y (H×nh 2-8), mét roto cã r¨ng lµm b»ng thÐp cã ®é
thÊm tõ cao ®−îc quay trong mét khe hÑp gi÷a hai ®Üa b»ng thÐp (gäi lµ ®Üa “tæn
thÊt”) trong cã chøa n−íc lµm m¸t. Tr−êng ®iÖn tõ song song víi trôc phanh ®−îc
t¹o ra bëi 2 cuén d©y h×nh vµnh khuyªn vµ chuyÓn ®éng cña roto t¹o ra sù thay
®æi vÒ ph©n bè tr−êng ®iÖn tõ trong c¸c ®Üa tæn thÊt. §iÒu nµy t¹o ra sù l−u th«ng
cña dßng ®iÖn xo¸y vµ sù tiªu hao c«ng suÊt d−íi d¹ng tæn thÊt ®iÖn trë. N¨ng
l−îng ®−îc chuyÓn ®æi thµnh d¹ng nhiÖt truyÒn cho n−íc lµm m¸t chuyÓn ®éng
qua c¸c r·nh cña ®Üa tæn thÊt. Ngoµi ra, mét phÇn nhiÖt l−îng ®−îc truyÒn cho
dßng kh«ng khÝ chuyÓn ®éng to¶ trßn trong khe hë gi÷a roto vµ ®Üa tæn thÊt.

9 4 8 1 5 7 2 3

10

11

12 6 13 14

H×nh 2-8. Phanh ®iÖn xo¸y, [12]

1-Roto; 2- Trôc roto; 3- MÆt bÝch nèi; 4- N−íc lµm m¸t ra (víi bé æn nhiÖt)
5-Cuén kÝch thÝch; 6- Th©n phanh; 7- Khoang n−íc lµm m¸t;
8-Khe hë chøa kh«ng khÝ; 9-C¶m biÕn tèc ®é; 10-Gi¸ ®ì phanh; 11- §Õ ®ì;
12- §−êng n−íc vµo; 13-Cót nèi; 14-§−êng n−íc ra.

32
 C«ng suÊt hÊp thô cña phanh ®iÖn xo¸y ®−îc ®iÒu khiÓn b»ng c¸ch thay
®æi dßng cung cÊp cho cuén kÝch thÝch (h×nh vµnh khuyªn). C¸c phanh ®iÖn xo¸y
cã cÊu tróc ®¬n gi¶n vµ bÒn v÷ng, chóng cã kh¶ n¨ng t¹o m« men c¶n lín t¹i sè
vßng quay kh¸ thÊp. Lo¹i phanh nµy rÊt phï hîp víi viÖc ®iÒu khiÓn b»ng m¸y
tÝnh vµ m« men c¶n còng cã thÓ thay ®æi gÇn nh− tøc th×. Phanh ®iÖn xo¸y còng
cã kh¶ n¨ng thay ®æi tèc ®é nhanh h¬n phanh ®iÖn 1 chiÒu vµ xoay chiÒu do qu¸n
tÝnh cña c¸c chi tiÕt quay nhá h¬n. Tuy nhiªn, kh«ng gièng nh− phanh ®iÖn 1
chiÒu vµ xoay chiÒu, phanh ®iÖn xo¸y kh«ng cã kh¶ n¨ng t¹o ra m« men ®Ó quay
tr¬n (khi §C§T kh«ng næ m¸y) hoÆc khëi ®éng §C§T.
HiÖn nay, trªn thÞ tr−êng cßn cã mét sè d¹ng biÕn thÓ kh¸c cña phanh ®iÖn
xo¸y. C¸c lo¹i phanh nµy sö dông roto d¹ng ®Üa hoÆc trèng, l−îng nhiÖt t¹o ra
®−îc chuyÓn cho n−íc lµm m¸t tuÇn hoµn trong khe hë gi÷a roto vµ stato. C¸c
lo¹i phanh cã “khe hë −ít” nµy dÔ bÞ mßn, cã qu¸n tÝnh cao vµ cã m« men xo¾n
nhá nhÊt ë møc cao (do sù c¶n trë cña n−íc lµm m¸t trong khe hë).

2.2.5. Phanh ma s¸t

Phanh ma s¸t (Friction Brake) lµ sù ph¸t triÓn kÕ tiÕp cña phanh c¬ khÝ.
KÕt cÊu cña lo¹i phanh nµy gÇn gièng víi ly hîp ma s¸t, bao gåm nhiÒu ®Üa ma
s¸t ®−îc lµm m¸t b»ng n−íc (H×nh 2-9). Nã phï hîp víi c¸c lo¹i §C§T cã tèc ®é
thÊp. Ngoµi ra, nã còng cã −u ®iÓm lµ t¹o ra ®−¬c m« men c¶n lín nhÊt t¹i sè
vßng quay rÊt thÊp (gÇn b»ng kh«ng).

H×nh 2-9. Phanh ma s¸t, [12].

33
2.2.6. Phanh kÕt hîp
§«i khi, ®Ó gi¶m chi phÝ, cã thÓ dïng ph−¬ng ¸n kÕt hîp c¸c lo¹i phanh
kh¸c nhau (Hybrid Dynamometer). C¸c lo¹i phanh ®iÖn 1 chiÒu hoÆc xoay chiÒu
cã kh¶ n¨ng t¹o ra m« men xo¾n khi quay tr¬n (ë chÕ ®é ®éng c¬ ®iÖn) gÇn b»ng
víi m« men xo¾n khi phanh (ë chÕ ®é m¸y ph¸t). Tuy nhiªn, thùc tÕ cho thÊy m«
men xo¾n yªu cÇu khi quay tr¬n §C§T Ýt khi v−ît qu¸ 30% m« men xo¾n cã thÓ
ph¸t ra cña ®éng c¬. V× thÕ, víi cïng c«ng suÊt hÊp thô, phanh ®iÖn 1 chiÒu vµ
xoay chiÒu ®¾t h¬n nhiÒu c¸c lo¹i phanh kh¸c. Do vËy, cã thÓ sö dông ph−¬ng ¸n
l¾p phanh ®iÖn phÝa sau mét phanh kh¸c (vÝ dô nh− phanh thuû lùc cã l−îng m«i
chÊt c«ng t¸c thay ®æi). TÊt nhiªn, viÖc kiÓm so¸t hÖ thèng phanh kÕt hîp nµy lµ
mét vÊn ®Ò kh¸ phøc t¹p. Ngoµi ra, viÖc ®ång thêi ph¶i ®¶m b¶o c¶ 2 hÖ thèng
cung cÊp ®iÖn vµ n−íc còng lµ vÊn ®Ò ph¶i quan t©m. Tuy nhiªn, ph−¬ng ¸n nµy
cã thÓ cã hiÖu qu¶ vÒ mÆt gi¸ thµnh.

2.2.7. §Æc tÝnh cña phanh

a. Kh¸i niÖm
Môc ®Ých cña phanh lµ t¹o m« men c¶n ®èi víi chuyÓn ®éng quay cña trôc
khuûu. Phanh thö ph¶i cã kh¶ n¨ng cung cÊp søc c¶n ®èi víi trôc khuûu t−¬ng
øng víi gi¸ trÞ m« men xo¾n t¹i tèc ®é yªu cÇu. Theo lý t−ëng, phanh thö ph¶i cã
kh¶ n¨ng cung cÊp søc c¶n sao cho ®¸p øng mäi sù kÕt hîp cã thÓ cña ®éng c¬ vÒ
m« men xo¾n vµ tèc ®é.
Trªn H×nh 2-10 lµ ®Æc tÝnh vËn hµnh cña phanh ®iÖn xo¸y (®−êng nÐt liÒn),
nã bÞ giíi h¹n bëi 5 ®−êng kh¸c nhau (®−îc ký hiÖu tõ a ®Õn e). PhÇn diÖn tÝch
t¹o thµnh bëi c¸c ®−êng nµy chÝnh lµ khu vùc mµ phanh thö cã kh¶ n¨ng t¹o c¶n
®èi víi mäi sù kÕt hîp vÒ m« men xo¾n vµ tèc ®é ®éng c¬. C¸c ®−êng trªn ®Æc
tÝnh cña phanh bao gåm:
(a)- §−êng m« men xo¾n ë tèc ®é thÊp: däc theo ®−êng nµy, m« men xo¾n
®−îc x¸c ®Þnh bëi gi¸ trÞ lín nhÊt phanh ®iÖn xo¸y cã thÓ t¹o ra t¹i tèc ®é trôc
phanh thÊp.
(b)-§−êng m« men xo¾n lín nhÊt: ®−êng nµy x¸c ®Þnh m« men xo¾n lín
nhÊt mµ trôc phanh cã thÓ chÞu ®ùng ®−îc.
(c)-§−êng c«ng suÊt lín nhÊt: cho biÕt c«ng suÊt lín nhÊt mµ phanh cã thÓ
hÊp thô (nã x¸c ®Þnh th«ng qua nhiÖt l−îng lín nhÊt mµ n−íc lµm m¸t phanh cã
thÓ mang ra ngoµi)
(d)-§−êng tèc ®é lín nhÊt: x¸c ®Þnh tèc ®é lín nhÊt mµ phanh cã thÓ chÞu.
(e)-§−êng m« men xo¾n d−: m« men nµy sinh ra do søc c¶n cña æ ®ì, søc
c¶n khÝ ®éng trong phanh, vµ do sù nhiÔm tõ cña mét sè phÇn tö cña phanh.
34
 M« men xo¾n 200
(N.m) (b) §Æc tÝnh cña phanh

§Æc tÝnh cña §C§T

150
(c)
(a)
100

50 (d)

(e)
Sè vßng quay
0 (vg/ph)
1000 2000 3000 4000 5000

H×nh 2-10. §Æc tÝnh vËn hµnh cña phanh ®iÖn xo¸y
vµ mét §C§T ®−îc nèi víi nã, [13].
Trªn H×nh 2-10 còng biÓu diÔn ®Æc tÝnh vËn hµnh (®−êng nÐt ®øt) cña mét
§C§T ®−îc nèi víi phanh. Ta thÊy, ®Æc tÝnh cña phanh gÇn nh− bao hoµn toµn
®Æc tÝnh cña ®éng c¬. Do vËy, cã thÓ dïng phanh nµy ®Ó thö gÇn nh− toµn bé chÕ
®é vËn hµnh cña §C§T. M« men xo¾n lín nhÊt cã thÓ sinh ra cña §C§T vµo
kho¶ng 100 N.m. Râ rµng, phanh nµy cã thÓ thö cho mét §C§T kh¸c cã thiÕt kÕ
t−¬ng tù nh−ng cã m« men xo¾n lín nhÊt cao h¬n (kho¶ng 150 N.m). Nh−ng
§C§T ®ã kh«ng thÓ thö ë c¸c chÕ ®é kÕt hîp m« men xo¾n cao + sè vßng quay
cao, v× khi ®ã c«ng suÊt ph¸t ra cña nã cã thÓ v−ît qu¸ c«ng suÊt cã thÓ hÊp thô
cña phanh thö.
b. C¸c chÕ ®é vËn hµnh cña phanh
Ng−êi vËn hµnh bÖ thö cã thÓ tiÕn hµnh thö ®éng c¬ theo nhiÒu c¸ch kh¸c
nhau. Víi c¸c thö nghiÖm tiÕn hµnh ë tr¹ng th¸i æn ®Þnh, viÖc sö dông phanh thö
cho phÐp thö ®éng c¬ ë 1 trong 3 chÕ ®é sau: tèc ®é kh«ng ®æi, m« men xo¾n
kh«ng ®æi vµ vÞ trÝ b−ím ga (thanh r¨ng b¬m cao ¸p) kh«ng ®æi.
* ChÕ ®é tèc ®é kh«ng ®æi :
T¹i chÕ ®é nµy, môc ®Ých lµ lu«n lu«n gi÷ tèc ®é trôc khuûu kh«ng ®æi khi
®éng c¬ ®−îc thö víi c¸c møc m« men xo¾n sinh ra kh¸c nhau. VÝ dô, ng−êi vËn
hµnh cã thÓ muèn gi÷ tèc ®é ®éng c¬ lµ 2000 vg/ph nh−ng thay ®æi m« men xo¾n
tõ 50 ®Õn 100 N.m (b»ng c¸ch thay ®æi ®é më b−ím ga hoÆc vÞ trÝ thanh r¨ng).
Khi ®ã, phanh thö ph¶i cã kh¶ n¨ng cung cÊp søc c¶n lín h¬n ®èi víi ®éng c¬ ®Ó
phï hîp víi m« men xo¾n sinh ra lín h¬n (lµ 100 N.m), do vËy tèc ®é ®éng c¬ sÏ
gi÷ nguyªn ë gi¸ trÞ 2000 vg/ph.

35
 Khi sö dông phanh thuû lùc, viÖc ®iÒu khiÓn tiÕn hµnh b»ng tay theo c¸c
b−íc sau. Víi ®éng c¬ vËn hµnh t¹i 2000 vg/ph vµ m« men xo¾n 50 N.m, tr−íc
tiªn ng−êi vËn hµnh t¨ng l−îng nhiªn liÖu cÊp cho 1 chu tr×nh vµ do vËy tèc ®é
®éng c¬ sÏ t¨ng lªn trªn 2000 vg/ph. TiÕp theo søc c¶n cña phanh ®èi víi ®éng c¬
®−îc ®iÒu chØnh t¨ng lªn b»ng tay vµ ®iÒu nµy sÏ kÐo sè vßng quay trôc khuûu
xuèng 2000 vg/ph. TiÕp theo m« men xo¾n sÏ ®−îc ghi nhËn vµ nÕu ch−a ®¹t
®−îc gi¸ trÞ 100 N.m th× qu¸ tr×nh trªn sÏ ®−îc lÆp l¹i cho ®Õn khi tho¶ m·n yªu
cÇu m« men xo¾n b»ng 100.Nm øng víi sè vßng quay 2000 vg/ph.
Víi c¸c lo¹i phanh ®iÖn, chóng cã kh¶ n¨ng tù ®éng gi÷ æn ®Þnh tèc ®é
®éng c¬. Tr−íc hÕt, bé ®iÒu khiÓn sÏ ®−îc chuyÓn vÒ chÕ ®é tèc ®é kh«ng ®æi
(Constant Speed) vµ bé kiÓm so¸t tèc ®é sÏ cµi ®Æt gi¸ trÞ 2000 vg/ph trong Panel
®iÒu khiÓn cña phanh. Sau ®ã, ng−êi vËn hµnh sÏ t¨ng dÇn l−îng nhiªn liÖu cung
cÊp cho 1 chu tr×nh cho ®Õn khi gi¸ trÞ m« men xo¾n ®äc trªn b¶ng ®iÒu khiÓn ®¹t
®−îc gi¸ trÞ 100 N.m. Khi ng−êi vËn hµnh t¨ng dÇn ®é më b−ím ga, bé ®iÒu
khiÓn sÏ gi¸m s¸t tèc ®é cña phanh. Nã sÏ tù ®éng t¨ng søc c¶n ®èi víi trôc
khuûu ®éng c¬ ®Ó ng¨n kh«ng cho tèc ®é ®éng c¬ t¨ng lªn trªn gi¸ trÞ ®· thiÕt lËp
lµ 2000 vg/ph.
* ChÕ ®é m« men xo¾n kh«ng ®æi :
T¹i chÕ ®é nµy, môc ®Ých lµ gi÷ m« men xo¾n ph¸t ra lu«n kh«ng ®æi trong
khi ®éng c¬ ®−îc vËn hµnh víi c¸c ®é më b−ím ga (hoÆc vÞ trÝ thanh r¨ng) kh¸c
nhau. Còng gièng nh− chÕ ®é tèc ®é kh«ng ®æi, viÖc ®iÒu khiÓn t¹i chÕ ®é nµy
còng cã thÓ thùc hiÖn b»ng tay hoÆc tù ®éng. Víi phanh ®iÖn, cã thÓ tù ®éng gi÷
m« men xo¾n ph¸t ra cña ®éng c¬ kh«ng ®æi. Tr−íc hÕt, bé ®iÒu khiÓn ®iÖn tö cña
phanh sÏ bËt vÒ chÕ ®é m« men xo¾n kh«ng ®æi (Constant Torque), vÝ dô lµ 100
N.m. TiÕp theo, ng−êi vËn hµnh sÏ t¨ng dÇn ®é më b−ím ga. Trong khi ng−êi vËn
hµnh thùc hiÖn thao t¸c nµy, bé phËn ®iÒu khiÓn ®iÖn tö cña phanh sÏ gi¸m s¸t m«
men c¶n t¸c ®éng lªn trôc khuûu ®éng c¬ nh»m gi÷ nã kh«ng ®æi ë gi¸ trÞ ®· cµi
®Æt lµ 100 N.m. ViÖc gi÷ m« men xo¾n kh«ng ®æi khi t¨ng dÇn ®é më b−ím ga
(t¨ng l−îng nhiªn liÖu cung cÊp cho 1 chu tr×nh) sÏ lµm cho tèc ®é trôc khuûu
t¨ng lªn. Mét c©u hái ®Æt ra lµ, ®iÒu g× x¶y ra víi l−îng nhiªn liÖu ®−îc cÊp thªm,
khi m« men xo¾n ph¸t ra cña ®éng c¬ lu«n ®−îc gi÷ kh«ng ®æi lµ 100 N.m. C©u
tr¶ lêi ë ®©y lµ c«ng suÊt ph¸t ra cña ®éng c¬ t¨ng lªn (do tèc ®é trôc khuûu
t¨ng). HoÆc, mét c¸ch chi tiÕt h¬n, viÖc t¨ng l−îng nhiªn liÖu cÊp cho 1 chu tr×nh
®−îc thÓ hiÖn ë 2 gãc ®é: thø nhÊt chu tr×nh c«ng t¸c trong xi lanh ®−îc lÆp l¹i
víi tÇn sè cao h¬n (mÆc dï vÉn cïng møc m« men xo¾n ph¸t ra); vµ thø hai lµ sù
gia t¨ng tæn thÊt c¬ khÝ trong ®éng c¬ vµ trong phanh do tèc ®é t¨ng.

36
 * L−îng nhiªn liÖu cung cÊp cho 1 chu tr×nh kh«ng ®æi :
T¹i chÕ ®é nµy, ®èi t−îng ®−îc gi÷ kh«ng ®æi lµ ®é më b−ím ga (hoÆc vÞ
trÝ thanh r¨ng b¬m cao ¸p), trong khi ®éng c¬ ®−îc vËn hµnh víi c¸c sù phèi hîp
m« men xo¾n vµ tèc ®é kh¸c nhau. ChÕ ®é vËn hµnh nµy th−êng dïng ®Ó x©y
dùng ®−êng ®Æc tÝnh tèc ®é cña ®éng c¬ øng víi 100% ®é më b−ím ga (hoÆc
hµnh tr×nh thanh r¨ng) mµ chóng ta quen gäi lµ ®Æc tÝnh ngoµi cña ®éng c¬ (hoÆc
cßn ®−îc gäi lµ ®−êng ®Æc tÝnh c«ng suÊt lín nhÊt - Maximum Power Curve).
Tr−íc khi tiÕn hµnh phÐp thö, ®éng c¬ ®−îc vËn hµnh víi ®é më b−ím ga lín
nhÊt øng víi tèc ®é æn ®Þnh nhá nhÊt cña nã. Gi¸ trÞ m« men xo¾n vµ tèc ®é ë chÕ
®é vËn hµnh nµy sÏ ®−¬c ghi nhËn. TiÕp theo, m« men c¶n cña phanh t¸c ®éng lªn
trôc khuûu sÏ ®−îc ®iÒu chØnh gi¶m dÇn vµ sÏ lµm cho c¶ m« men xo¾n ph¸t ra
cña ®éng c¬ vµ tèc ®é trôc khuûu t¨ng dÇn. Gi¸ trÞ m« men xo¾n vµ tèc ®é ë
nh÷ng chÕ ®é vËn hµnh míi nµy sÏ tiÕp tôc ®−îc ghi nhËn. C¸c b−íc trªn ®−îc lÆp
l¹i cho ®Õn khi ®éng c¬ ®¹t ®−îc tèc ®é lín nhÊt. Mét quy tr×nh t−¬ng tù cã thÓ
®−îc tiÕn hµnh víi ®é më b−ím ga nhá h¬n vµ chóng ta sÏ thu ®−îc ®Æc tÝnh tèc
®é côc bé.
Ngoµi 3 chÕ ®é th−êng gÆp ë trªn, trªn thùc tÕ còng cßn sö dông mét sè
d¹ng thö kh¸c, vÝ dô nh−:
+ §éng c¬ lu«n vËn hµnh ë chÕ ®é c«ng suÊt lín nhÊt nh−ng cã sù thay ®æi
nhá vÒ l−îng nhiªn liÖu cÊp cho 1 chu tr×nh, øng víi mçi sù kÕt hîp m« men xo¾n
vµ tèc ®é, nh»m gi÷ cho møc ®é « nhiÔm khÝ th¶i vµ ¸p suÊt trong xi lanh kh«ng
v−ît qu¸ giíi h¹n ®· cho.
+ Mét sè d¹ng thö kh¸c liªn quan ®Õn sù kÕt hîp cña 3 yÕu tè lµ: m« men
xo¾n, tèc ®é vµ ®é më b−ím ga.
2.2.8. Sù phï hîp gi÷a ®éng c¬ thö vµ ®Æc tÝnh cña phanh
C¸c lo¹i phanh kh¸c nhau sÏ cã sù kh¸c biÖt ®¸ng kÓ vÒ h×nh d¹ng ®Æc tÝnh
(c¸c ®−êng cong biÓu diÔn quan hÖ m« men xo¾n-tèc ®é, c«ng suÊt-tèc ®é nh−
trªn H×nh 2-11) vµ ®iÒu nµy cÇn ph¶i c©n nh¾c tr−íc khi lùa chän lo¹i phanh thö
cÇn ®Çu t−.
Trªn H×nh 2-11 lµ ®Æc tÝnh lµm viÖc cña mét lo¹i phanh thuû lùc ®iÓn h×nh.
C¸c ®−êng trªn ®Æc tÝnh nµy bao gåm:
+ §−êng (a): phanh toµn t¶i. M« men xo¾n t¨ng tû lÖ víi b×nh ph−¬ng cña
tèc ®é. Kh«ng cã m« men xo¾n ë tr¹ng th¸i nghØ.
+ §−êng (b): sù vËn hµnh cña phanh bÞ giíi h¹n bëi m« men xo¾n lín nhÊt
cho phÐp t¸c ®éng lªn trôc phanh.

37
 + §−êng (c): sù vËn hµnh cña phanh bÞ giíi h¹n bëi c«ng suÊt lín nhÊt cã
thÓ hÊp thô (nã phô thuéc vµo l−îng n−íc qua phanh vµ møc t¨ng nhiÖt ®é lín
nhÊt cho phÐp).
+ §−êng (d): tèc ®é lín nhÊt cho phÐp cña trôc phanh
+ §−êng (e): m« men xo¾n nhá nhÊt øng víi møc n−íc cho phÐp nhá nhÊt.

M« men xo¾n C«ng suÊt

100% b 100% c
b
c

d
a

a d

e e

0 100% 0 100%
Tèc ®é Tèc ®é
H×nh 2-11. §Æc tÝnh cña phanh thuû lùc, [12].

Trªn H×nh 2-12 lµ ®Æc tÝnh lµm viÖc cña phanh ®iÖn 1 chiÒu (hoÆc xoay
chiÒu). C¸c ®−êng trªn ®Æc tÝnh nµy bao gåm:
+ §−êng (a): M« men xo¾n kh«ng ®æi t−¬ng øng víi dßng vµ sù kÝch thÝch
lín nhÊt.
+ §−êng (b): sù vËn hµnh cña phanh bÞ giíi h¹n bëi c«ng suÊt lín nhÊt cã
thÓ hÊp thô cña phanh.
+ §−êng (c): tèc ®é lín nhÊt cho phÐp.

M« men C«ng suÊt

100% a 100%
b

b
a c

0 100% 100%
Tèc ®é Tèc ®é
H×nh 2-12. §Æc tÝnh cña phanh ®iÖn 1 chiÒu hoÆc xoay chiÒu, [12].
38
 Do phanh ®iÖn 1 chiÒu vµ xoay chiÒu ho¹t ®éng trªn c¶ 4 cung phÇn t−
(xem môc 2.2.10), c«ng suÊt hÊp thô cña phanh cã thÓ gi¶m vÒ “0” vµ kh«ng cã
®−êng m« men xo¾n nhá nhÊt (khi so s¸nh víi ®Æc tÝnh cña phanh thuû lùc).

M« men C«ng suÊt

100% 100% c
b
b
c
a d

e a e

100% 100%
Tèc ®é Tèc ®é

H×nh 2-13. §Æc tÝnh cña phanh ®iÖn xo¸y, [12].

Trªn H×nh 2-13 lµ ®Æc tÝnh lµm viÖc cña phanh ®iÖn xo¸y, nã n»m trung
gian gi÷a 2 loai phanh nãi trªn. C¸c ®−êng trªn ®Æc tÝnh nµy bao gåm:
+ §−êng (a): m« men xo¾n ë tèc ®é thÊp øng víi kÝch thÝch lín nhÊt.
+ §−êng (b): sù vËn hµnh cña phanh bÞ giíi h¹n bëi m« men xo¾n lín nhÊt
cho phÐp t¸c dông lªn trôc phanh.
+ §−êng (c): sù vËn hµnh cña phanh bÞ giíi h¹n bëi c«ng suÊt lín nhÊt cã
thÓ hÊp thô cña phanh (nã còng phô thuéc vµo l−îng n−íc qua phanh vµ møc t¨ng
nhiÖt ®é lín nhÊt cho phÐp).
+ §−êng (d): øng víi tèc ®é lín nhÊt cho phÐp.
+ §−êng (e): m« men xo¾n nhá nhÊt t−¬ng øng víi hiÖn t−îng tõ d−, ®é hë
vµ ma s¸t.
Khi lùa chän phanh thö cho 1 (hoÆc 1 d¶i) §C§T, cÇn thiÕt ph¶i chång
c¸c ®−êng cong m« men-tèc ®é vµ c«ng suÊt-tèc ®é lín nhÊt lªn ®Æc tÝnh vËn
hµnh cña phanh ®Ó kiÓm tra sù phï hîp gi÷a phanh vµ c¸c §C§T cÇn thö. VÝ dô
trªn H×nh 2-11 lµ sù kh«ng phï hîp ®iÓn h×nh cña mét sù kÕt hîp phanh thö -
§C§T (phanh thuû lùc kh«ng cã kh¶ n¨ng ph¸t ra ®ñ m« men xo¾n ë ®o¹n cuèi
cña d¶i tèc ®é thÊp ®Ó hÊp thô hÕt m« men xo¾n do §C§T t¹o ra).
§Ó ®¹t ®−îc ®é chÝnh x¸c tèt nhÊt, nªn chän phanh nhá nhÊt mµ cã ®Æc
tÝnh vËn hµnh bao trïm ®−îc ®Æc tÝnh cña §C§T lín nhÊt sÏ ®−îc thö. Phanh thö
lùc th−êng cã kh¶ n¨ng chÞu qu¸ t¶i (vÒ m« men vµ tèc ®é) ë møc ®é võa ph¶i.
§èi víi phanh ®iÖn, khi vËn hµnh qu¸ t¶i cã thÓ g©y ra nh÷ng h− háng kh¸
39
nghiªm träng (cã thÓ g©y h− háng bé chuyÓn m¹ch, qu¸ nhiÖt vµ cong vªnh ®Üa
tæn thÊt víi phanh ®iÖn xo¸y ).
2.2.9. Ph−¬ng ph¸p ®o lùc phanh, m« men xo¾n
M« men xo¾n (®−îc phanh sinh ra hoÆc hÊp thô) ®−îc x¸c ®Þnh bëi 2
th«ng sè lµ lùc phanh (F) vµ c¸nh tay ®ßn (R): M=F.R. Do vËy, m« men xo¾n cã
thÓ x¸c ®Þnh b»ng c¸ch ®o lùc t¸c dông lªn mét c¸ch tay ®ßn; hoÆc ®¸nh gi¸
th«ng qua sù t¸c dông cña m« men lªn trôc (b»ng c¬ cÊu ®o m« men xo¾n l¾p
trªn trôc truyÒn hoÆc tõ biÕn d¹ng xo¾n cña trôc truyÒn). ChÝnh v× vËy, cã thÓ
ph©n thiÕt bÞ ®o m« men xo¾n thµnh 2 lo¹i:
+ C¸c thiÕt bÞ thu nhËn m« men vµ ®o nã (chÝnh lµ phanh thö)
+ C¸c thiÕt bÞ cho m« men ®i qua vµ ®o nã.
a. §o lùc phanh
PhÇn lín c¸c lo¹i phanh l¾p trªn trôc quay ®Òu dïng chung 1 ph−¬ng ph¸p
®o m« men xo¾n lµ dïng c¬ cÊu ®o lùc phanh (Load cell) t¸c ®éng theo ph−¬ng
tiÕp tuyÕn, ®−îc ®Æt t¹i vÞ trÝ cã b¸n kÝnh quay ®· biÕt so víi t©m trôc phanh.

a)

b) c)
H×nh 2-14. C¬ cÊu ®o lùc phanh, [12].

Víi c¸c lo¹i phanh cò, c¬ cÊu ®o lùc phanh lµ sù kÕt hîp cña 1 khèi l−îng
vµ 1 lß xo c©n b»ng (H×nh 2-14 a). Khi ®é cøng cña lß xo bÞ giíi h¹n, cÇn thiÕt
ph¶i ®iÒu chØnh vÞ trÝ cña nã ®Ó ®¶m b¶o lùc phanh ®−îc ®o chÝnh x¸c theo
ph−¬ng tiÕp tuyÕn.

40
 Víi c¸c lo¹i phanh hiÖn ®¹i (H×nh 2-14 b), ng−êi ta th−êng sö dông c¶m
biÕn lùc phanh kiÓu cÇu ®o c¨ng (Strain Gauge) cïng víi m¹ch ®o phï hîp vµ bé
khuÕch ®¹i. C¶m biÕn kiÓu cÇu ®o c¨ng cã −u ®iÓm lµ rÊt cøng, do vËy vÞ trÝ cña
nã kh«ng cÇn ®iÒu chØnh, nh−ng nã cã nh−îc ®iÓm lµ cã ®é bÒn mái h¹n chÕ.
C¸c phanh th−êng ®−îc ®Æt trªn æ ®ì ®ång trôc (dïng bi cÇu hoÆc bi ®òa).
C¸c æ ®ì nµy ho¹t ®éng trong ®iÒu kiÖn kh«ng thuËn lîi vµ dÔ bÞ mßn côc bé.
Ngoµi ra, chóng cßn bÞ t¸c ®éng bëi hiÖn t−îng dao ®éng xo¾n truyÒn tõ ®éng c¬
thö. ChÝnh v× vËy, cÇn ®Þnh kú kiÓm tra c¸c æ ®ì nµy. §Ó h¹n chÕ t¸c ®éng cña
hiÖn t−îng trªn, cã thÓ dïng d¹ng phanh cã æ ®ì kiÓu Schenck (2 æ ®ì ®Çu trôc
®−îc thay b»ng 2 gi¸ ®ì uèn cong) nh− trªn H×nh 2-14 c. KÕt cÊu nµy cã kh¶
n¨ng khö ®−îc ma s¸t vµ mµi mßn. Tuy nhiªn, ph−¬ng ¸n nµy sÏ lµm gi¶m ®é
cøng chèng xo¾n, gi¶m kh¶ n¨ng chÞu t¶i däc trôc vµ cã thÓ lµm thay ®æi t©m
quay (nhÊt lµ khi chÞu t¶i bªn).
§èi víi nh÷ng phÐp ®o ®ßi hái ®é chÝnh x¸c cao, trôc phanh cã thÓ ®−îc
bè trÝ trªn æ bi cã thÓ quay ®−îc ë phÝa ngoµi (2 æ ®ì cã kh¶ n¨ng quay theo 2
chiÒu ng−îc nhau). Víi c¸ch bè trÝ nµy, cã thÓ lo¹i trõ ®−îc tÊt c¶ c¸c lo¹i ma s¸t
ký sinh trong hÖ thèng.
b. §o m« men xo¾n
* §o m« men th«ng qua biÕn d¹ng xo¾n cña trôc truyÒn:
Cã thÓ x¸c ®Þnh m« men do §C§T sinh ra th«ng qua sù biÕn d¹ng cña vËt
liÖu lµm trôc truyÒn khi cã dßng lùc ®i qua, b»ng c¸c ph−¬ng ph¸p sau:
+ Ph−¬ng ph¸p c¬ khÝ: Ph−¬ng ph¸p nµy kh¸ thuËn lîi, cã ®é nh¹y kh¸
cao vµ cã thÓ coi nh− kh«ng cã tæn thÊt c«ng suÊt (nÕu bá qua ma s¸t víi kh«ng
khÝ). Nguyªn lý ®o dùa theo hiÖn t−îng trôc truyÒn bÞ xo¾n ®i mét gãc do biÕn
d¹ng ®µn håi khi chÞu t¸c dông cña m« men. Gi¶ thiÕt r»ng biÕn d¹ng tû lÖ thuËn
víi m« men xo¾n trong vïng giíi h¹n ®µn håi cña vËt liÖu. Quan hÖ gi÷a gãc biÕn
d¹ng (gi÷a 2 tiÕt diÖn c¸ch nhau mét kho¶ng l) víi m« men truyÒn qua ®−îc x¸c
®Þnh theo c«ng thøc:
M.l
θ= , [®é] (2.5)
G.I
víi: M – m« men truyÒn qua trôc;
l- kho¶ng c¸ch gi÷a 2 tiÕt diÖn ®o;
G- m«®un ®µn håi cña vËt liÖu lµm trôc truyÒn;
I- m« men qu¸n tÝnh cña trôc.

41
 Trong ®a sè c¸c tr−êng hîp, quan hÖ gi÷a gãc θ vµ m« men truyÒn ®−îc
hiÖu chØnh ®Ó lo¹i trõ ¶nh h−ëng cña m« ®un ®µn håi, ®−êng kÝnh vµ chiÒu dµi
trôc. Gãc lÖch θ cã thÓ ®−îc x¸c ®Þnh theo ph−¬ng ph¸p quang hoÆc ®iÖn.
+Ph−¬ng ph¸p ®iÖn: HiÖn nay, ph−¬ng ph¸p ®iÖn trë (hay cßn gäi lµ tenzo
®iÖn) ®−îc sö dông ngµy cµng phæ biÕn ®Ó ®o biÕn d¹ng cña trôc truyÒn. −u ®iÓm
cña ph−¬ng ph¸p nµy lµ cÇn Ýt kh«ng gian vµ kh«ng cÇn c¸c bé phËn trung gian
(cã thÓ d¸n trùc tiÕp lªn trôc truyÒn). Ph−¬ng ph¸p nµy dùa theo nguyªn lý lµ
®iÖn trë cña d©y dÉn sÏ bÞ thay ®æi khi nã chÞu kÐo hoÆc chÞu nÐn. Sù thay ®æi
®iÖn trë cña d©y lµm tenzo cã thÓ x¸c ®Þnh chÝnh x¸c b»ng mét m¹ch cÇu.
* Dïng c¬ cÊu ®o m« men xo¾n tÝch hîp trong trôc truyÒn :
C¬ cÊu ®o m« men xo¾n cã thÓ ®−îc bè trÝ trong trôc nèi (gi÷a trôc khuûu
cña §C§T vµ trôc phanh) ®Ó x¸c ®Þnh biÕn d¹ng xo¾n cña trôc.

Vµnh ph¸t tÝn

3 hiÖu sãng ng¾n
5

1
4
7

2 6

1-Trôc nèi víi phanh; 2-CÇu ®o;

3-R·nh tr−ît; 4-Vá c¬ cÊu ®o; 5-æ ®ì;
6- VÝt; 7-èng dÉn d©y tÝn hiÖu; CÇu ®o BÝch nèi

a) Dïng vßng tr−ît b) Dïng m¹ch ph¸t sãng ng¾n

H×nh 2-15. C¬ cÊu ®o m« men xo¾n ®−îc bè trÝ trong trôc nèi, [12].

VÒ c¬ b¶n, c¬ cÊu nµy gåm mét bÝch nèi cã l¾p cÇu ®o c¨ng, cã thiÕt kÕ
vßng tr−ît hoÆc m¹ch ph¸t (sãng ng¾n) ®Ó truyÒn tÝn hiÖu cña cÇu ®o ra ngoµi.
KÕt cÊu cña trôc ®o m« men xo¾n dïng vßng tr−ît vµ dïng m¹ch ph¸t sãng ng¾n
®Ó truyÒn tÝn hiÖu ®−îc thÓ hiÖn t−¬ng øng trªn H×nh 2-15 a vµ b. −u ®iÓm chÝnh
cña ph−¬ng ¸n tÝch hîp s½n c¬ cÊu ®o m« men xo¾n trong trôc truyÒn lµ kh«ng
cÇn ph¶i hiÖu chØnh m« men xo¾n khi ®o ë chÕ ®é chuyÓn tiÕp. Tuy nhiªn, nã yªu
cÇu viÖc l¾p ®Æt rÊt thËn träng ®Ó kh«ng lµm cong hoÆc g©y tËp trung øng suÊt lªn
phÇn tö c¶m biÕn. Do vËy, ph−¬ng ¸n nµy phï hîp khi thö §C§T cì lín (th−êng

42
liªn kÕt víi phanh b»ng khíp nèi cøng cã kÝch th−íc lín) h¬n lµ ®èi víi c¸c
§C§T cì nhá (th−êng dïng khíp nèi mÒm cã kÝch th−íc nhá).
c. HiÖu chØnh vµ ®¸nh gi¸ sai sè khi ®o m« men xo¾n
Víi mét phanh thö truyÒn thèng, viÖc c¨n chØnh ®−îc tiÕn hµnh b»ng mét
c¸nh tay ®ßn hiÖu chØnh (®−îc cung cÊp bëi h·ng s¶n xuÊt), ®−îc l¾p b»ng bu
l«ng víi vá phanh vµ ®−îc treo khèi l−îng t¹o t¶i.
ChiÒu dµi hiÖu dông cña c¸nh tay ®ßn hiÖu chØnh th−êng ®−îc x¸c ®Þnh rÊt
râ rµng. C¸c h·ng s¶n xuÊt phanh ®· chøng nhËn kho¶ng c¸ch gi÷a trôc cña gi¸
treo khèi l−îng vµ trôc ®−îc x¸c ®Þnh b»ng ®−êng th¼ng nèi t©m cña 2 æ ®ì ®Çu
trôc phanh (kh«ng ph¶i trôc cña phanh v× trong mét sè tr−êng hîp nã kh«ng trïng
khíp víi trôc ®i qua t©m cña 2 æ ®ì). Víi c¸c lo¹i phanh yªu cÇu ®é chÝnh x¸c
cao (dïng cho qu¸ tr×nh nghiªn cøu vµ ph¸t triÓn), chiÒu dµi hiÖu dông nµy cã thÓ
ph¶i x¸c ®Þnh riªng biÖt cho tõng phanh thö.
Khèi l−îng t¹o t¶i ®óng ra ph¶i ®−îc gäi lµ khèi l−îng chuÈn (nã ph¶i
®−îc kiÓm chuÈn bëi c¸c c¬ quan cã ®ñ thÈm quyÒn). Träng lùc mµ khèi l−îng
chuÈn nµy t¹o ra trªn c¸nh tay ®ßn sÏ lµ tÝch cña khèi l−îng vµ gia tèc träng
tr−êng (g= 9,81 m/s2). Tuy nhiªn, trong thùc tÕ, gi¸ trÞ nµy chØ ®óng ë ®é cao mÆt
n−íc biÓn vµ vÜ ®é kho¶ng 470 (nã t¨ng dÇn vÒ phÝa cùc vµ gi¶m dÇn vÒ phÝa xÝch
®¹o). VÝ dô, nÕu t¹i London g =9,81 m/s2, th× t¹i Sydney nã sÏ cã gi¸ trÞ cao h¬n
0,13% vµ t¹i St. Petersburg nã cã gi¸ trÞ nhá h¬n 0,09 %. Do vËy, nÕu muèn sai
sè cña phÐp ®o m« men xo¾n nhá h¬n 1% th× kh«ng thÓ bá qua sù sai kh¸c nµy.
MÆt kh¸c, c¸c c¶m biÕn ®o lùc phanh kh«ng hoµn toµn tuyÕn tÝnh trªn toµn
d¶i ®o vµ kh«ng cã lo¹i liªn kÕt nµo mµ l¹i kh«ng cã c¶n (ma s¸t). ChÝnh v× vËy,
chóng ta cÇn tiÕn hµnh c¨n chØnh hÖ thèng ®Ó ®¶m b¶o sai sè lµ nhá nhÊt trªn toµn
bé d¶i ®o.
Quy tr×nh c¨n chØnh phanh b»ng khèi l−îng t¹o t¶i ®èi víi phanh thö dïng
c¬ cÊu ®o lùc kiÓu cÇu ®o søc c¨ng (Strain Gauge), nã ®−îc tiÕn hµnh nh− sau:
+ Phanh thö cÇn ®−îc ng¾t khái §C§T
+ VËn hµnh hÖ thèng ®Ó ®¹t ®Õn nhiÖt ®é vËn hµnh th«ng th−êng (n−íc
lµm m¸t vÉn ®−îc cÊp ). TÝn hiÖu ra cña c¬ cÊu ®o t¶i (Load cell) ®−îc ®Æt vÒ
“0” trong khi phanh ®ang vËn hµnh kh«ng t¶i. Khèi l−îng t¹o t¶i ®−îc ®Æt vµo
c¸nh tay ®ßn ®Ó t¹o ra m« men xo¾n (hoÆc lùc phanh) xÊp xØ gi¸ trÞ m« men xo¾n
(hoÆc lùc phanh) lín nhÊt theo thiÕt kÕ cña phanh. M« men xo¾n nµy ®−îc tÝnh
to¸n vµ gi¸ trÞ chØ cña kim (hoÆc gi¸ trÞ hiÖn sè) ®−îc ®Æt theo gi¸ trÞ nµy.
+Sau ®ã, khèi l−îng t¹o t¶i ®−îc nhÊc ra, gi¸ trÞ “0” ®−îc ghi l¹i; tiÕp theo
®Æt vµo c¸nh tay ®ßn lÇn l−ît c¸c khèi l−îng t¹o t¶i (víi sè gia vÒ khèi l−îng tèt

43
nhÊt nªn ≤ 10 kg), c¸c gi¸ trÞ chØ cña kim ®−îc ghi l¹i. C¸c khèi l−îng hiÖu chuÈn
tiÕp tôc ®−îc nhÊc ra (theo trËt tù ng−îc l¹i) vµ c¸c gi¸ trÞ cña kim chØ tiÕp tôc
®−îc ghi l¹i.
TiÕp theo, chóng ta cÇn quan t©m ®Õn 2 vÊn ®Ò, ®ã lµ:
+ LiÖu viÖc thiÕt lËp c¸c gi¸ trÞ cña bé chØ thÞ (cña c¬ cÊu ®o t¶i) sÏ gi¶m
thiÓu ®−îc sai sè trong toµn d¶i ®o ? vµ
+ LiÖu c¸c kÕt qu¶ ®o cã n»m trong giíi h¹n ®é chÝnh x¸c ®· ®−îc h·ng
s¶n xuÊt phanh tuyªn bè ?
Gi¶ thiÕt r»ng chóng ta ¸p dông quy tr×nh c¨n chØnh trªn cho mét phanh
thö cã m« men xo¾n danh nghÜa lín nhÊt lµ 600 N.m, vµ ta cã 6 khèi l−îng t¹o t¶i
b»ng nhau (mçi khèi l−îng ®−îc tÝnh to¸n ®Ó t¹o ra m« men 100 N.m trªn c¸nh
tay ®ßn). Trong B¶ng 2-1 lµ sè liÖu thu ®−îc vÒ gi¸ trÞ m« men xo¾n chØ thÞ vµ m«
men xo¾n tÝnh to¸n (khi sö dông khèi l−îng t¹o t¶i), cho c¶ qu¸ tr×nh t¨ng vµ
gi¶m t¶i. C¸c sai sè t−¬ng øng (hoÆc sù kh¸c biÖt gi÷a m« men ®Æt trªn tay ®ßn
hiÖu chØnh víi gi¸ trÞ ®äc trªn ®ång hå cña phanh) ®−îc biÓu diÔn trªn H×nh 2-16.
Phanh nµy ®· ®−îc h·ng s¶n xuÊt c«ng bè lµ cã sai sè trong kho¶ng ± 0,25% m«
men xo¾n danh nghÜa lín nhÊt vµ ®iÒu nµy lµ phï hîp víi kÕt qu¶ cña qu¸ tr×nh
c¨n chØnh (H×nh 2-16).
B¶ng 2-1
VÝ dô vÒ d÷ liÖu cña qu¸ tr×nh c¨n chØnh phanh, [12].

Khèi M« men xo¾n M« men xo¾n

Sai sè Sai sè
l−îng (trªn tay ®ßn ®äc trªn ®ång Sai sè
(% gi¸ trÞ (% toµn
t¹o t¶i hiÖu chØnh), hå cña phanh, (N.m)
®äc) d¶i ®o)
(kg) (N.m) (N.m)
0 0 0,0 0,0 0,0 0,0
10 100 99,5 -0,5 -0,5 -0,083
30 300 299,0 -1,0 -0,33 -0,167
50 500 500,0 0,0 0,0 0,0
60 600 600,0 0,0 0,0 0,0
40 400 400,5 + 0,5 +0,125 + 0,083
20 200 200,0 0,0 0,0 0,0
0 0 0,0 0,0 0,0 0,0

Khi c¨n chØnh phanh, ta th−êng gÆp hiÖn t−îng cã sù chªnh lÖch vÒ m«
men xo¾n quan s¸t ®−îc gi÷a qu¸ tr×nh t¨ng vµ gi¶m t¶i (khi ®ang ë cïng mét

44
møc khèi l−îng t¹o t¶i). HiÖn t−îng nµy cã thÓ kh¾c phôc b»ng c¸ch dïng bóa
(b»ng vËt liÖu mÒm nh− cao su, gç) gâ nhÑ vµo th©n phanh sau mçi lÇn thay ®æi
khèi l−îng t¹o t¶i. Tuy nhiªn, trong qu¸ tr×nh vËn hµnh thùc (phanh ®−îc nèi víi
§C§T), hiÖn t−îng nµy sÏ ®−îc khö do sù dao ®éng cña phanh.

a) Sai sè theo % m« men xo¾n sö dông

1,000

0.800

0.600

0.400
Sai sè (%)

0.200

0.000
0,000 100,000 200,000 300,000 400,000 500,000 600,000 700,000
-0,200

-0,400

-0,600

-0,800
M« men xo¾n sö dông (N.m)
-1,000

b) Sai sè theo % m« men xo¾n danh nghÜa lín nhÊt

1,000

0,800

0,600

0,400
Sai sè (%)

0,200

0,000
0,000 100,000 200,000 300,000 400,000 500,000 600,000 700,000
-0,200

-0,400

-0,600
-0,800

-1,000
M« men xo¾n sö dông (N.m)

H×nh 2-16. Sai sè cña phanh, [12].

§èi víi phanh ®iÖn xo¸y, khi c¨n chØnh cÇn ®¶m b¶o møc n−íc lµm m¸t
trong phanh ph¶i gièng nh− khi vËn hµnh th«ng th−êng (sù thay ®æi ¸p suÊt trong
c¸c èng chuyÓn cã thÓ lµm gia t¨ng m« men xo¾n ký sinh). Víi c¸c lo¹i phanh
®iÖn ®−îc lµm m¸t c−ìng bøc b»ng kh«ng khÝ (th−êng dïng qu¹t l¾p ®ång trôc
víi roto), cã thÓ t¹o ra m« men ký sinh trong phanh (v× khÝ lµm m¸t tho¸t ra
kh«ng ph©n bè to¶ trßn ®èi víi vá phanh).
45
 C¸c lo¹i phanh thö cao cÊp dïng cho nghiªn cøu, sau khi ®−îc c¨n chØnh
cËn thËn, sai sè gi÷a gi¸ trÞ chØ (trªn ®ång hå cña phanh) so víi gi¸ trÞ thùc kh«ng
qu¸ 0,25% gi¸ trÞ m« men xo¾n lín nhÊt danh nghÜa cña phanh. C¸c sai sè hÖ
thèng nh− sai sè vÒ chiÒu dµi c¸nh tay ®ßn hoÆc gi¶ thiÕt sai vÒ gi¸ trÞ cña gia tèc
träng tr−êng tÊt nhiªn sÏ gi¶m khi m« men xo¾n cÇn ®o gi¶m; nh−ng nh÷ng sai sè
kh¸c sÏ bÞ t¸c ®éng Ýt h¬n. SÏ thùc tÕ h¬n khi gi¶ thiÕt mét d¶i kh«ng ch¾c ch¾n
(víi ®é réng lµ kh«ng ®æi) cña m« men xo¾n cÇn ®o. VÝ dô, mét phanh thö cã m«
men xo¾n danh nghÜa lín nhÊt lµ 400 N.m, víi ®é chÝnh x¸c ± 0,25%, sÏ cã d¶i
sai sè vÒ m« men lµ ± 1 N.m. Do vËy, víi gi¸ trÞ hiÓn thÞ b»ng 10% (40 N.m) cña
m« men xo¾n lín nhÊt danh nghÜa, gi¸ trÞ m« men xo¾n thùc cã thÓ n»m gi÷a 39
vµ 41 N.m. Râ rµng, sÏ ®¹t ®−îc ®é chÝnh x¸c cao nÕu m« men xo¾n lín nhÊt cña
phanh gÇn ®Õn møc cã thÓ víi m« men xo¾n lín nhÊt cña §C§T cÇn thö.
Trªn phanh thö cña c¸c h·ng næi tiÕng, c¸c c¬ cÊu ®o t¶i cã kh¶ n¨ng bï sù
thay ®æi do nhiÖt ®é (mÆc dï møc ®é ph¶n øng cña chóng víi mét sù thay ®æi
nhiÖt ®é cã thÓ kh¸c nhau).
§èi víi phanh thö, chóng ta lu«n muèn ®¹t ®−îc ®é chÝnh x¸c cao nhÊt
nh−ng ®iÒu nµy kh«ng dÔ ®¹t ®−îc. MÆc dï vËy, viÖc c¨n chØnh ®èi víi phanh thö
vµ c¸c hÖ thèng liªn quan cña nã cÇn ®−îc tiÕn hµnh ®Þnh kú Ýt nhÊt lµ 1 lÇn/n¨m.
Ngoµi ra, viÖc c¨n chØnh còng cÇn thùc hiÖn mçi khi cã sù thay ®æi mang tÝnh hÖ
thèng hoÆc thay thÕ c¸c bé phËn chÝnh cña phanh.
d. §o m« men xo¾n trong chÕ ®é thö chuyÓn tiÕp
HiÖn nay, kh¸ nhiÒu chu tr×nh thö « nhiÔm c«ng nhËn kiÓu yªu cÇu thö
§C§T ë c¸c chÕ ®é thö chuyÓn tiÕp, víi gi¸ trÞ cña t¶i träng vµ sè vßng quay liªn
tôc thay ®æi (cø mçi gi©y, 1 bé gi¸ trÞ t¶i träng vµ sè vßng quay míi sÏ ®−îc thiÕt
lËp). Do vËy, chóng ta cÇn nghiªn cøu t¸c ®éng cña sù thay ®æi tèc ®é ®Õn m«
men xo¾n biÓu kiÕn ®−îc ®o bëi phanh thö l¾p trªn trôc quay.
Khi thö ë chÕ ®é chuyÓn tiÕp, ta cÇn quan t©m ®Õn c¸c ®¹i l−îng sau:
+ Qu¸n tÝnh cña roto phanh- I tÝnh theo [kg m2]
•
+ Møc gia t¨ng vÒ tèc ®é -ω tÝnh theo [rad/s2] hoÆc n - tÝnh theo [(vg/ph)/s]
+ M« men xo¾n vµo phanh- M1 tÝnh theo [N.m]
+ M« men c¶m nhËn bëi phanh-M2 tÝnh theo [N.m]
Ta cã:
•
2π. n .I •
M 1 − M 2 = I.ω = = 0,1047. n .I [N.m] (2.6)
60

46
 Ta xÐt mét vÝ dô sau ®Ó thÊy r»ng cÇn cã sù hiÖu chØnh khi ®o m« men
xo¾n ë chÕ ®é chuyÓn tiÕp. Gi¶ sö ta cã mét phanh ®iÖn xo¸y cã kh¶ n¨ng hÊp thô
150 kW víi m« men xo¾n lín nhÊt lµ 500 N.m, roto cã qu¸n tÝnh lµ 0,11 kg m2;
vµ mét phanh ®iÖn 1 chiÒu cã c«ng suÊt t−¬ng ®−¬ng, víi roto cã qu¸n tÝnh lµ
0,60 kg m2. NÕu nh÷ng phanh nµy ®−îc nèi víi 1 §C§T cã møc ®é t¨ng tèc
t−¬ng ®èi thÊp (100 vg/ph/s), th× víi phanh ®iÖn xo¸y gi¸ trÞ m« men xo¾n ®äc
®−îc thÊp h¬n (gi¸ trÞ m« men xo¾n vµo phanh) mét l−îng lµ: M1-M2 =0,1047
x100 x 0,11 = 1,15 N.m. Trong khi ®ã, nÕu dïng phanh ®iÖn 1 chiÒu th× gi¸ trÞ
®äc sÏ thÊp h¬n mét l−îng lµ 6,3 N.m. NÕu §C§T ®ang trong qu¸ tr×nh gi¶m tèc
th× c¸c gi¸ trÞ ®äc sÏ cao h¬n mét l−îng t−¬ng øng. Do vËy, nÕu xö lý d÷ liÖu
b»ng m¸y vi tÝnh, ta cã thÓ hiÖu chØnh sè liÖu ®o thu ®−îc b»ng mét phÇn mÒm
phï hîp.
Khi sö dông phanh ®iÖn 1 chiÒu ®èi víi mét sè d¹ng thö chuyÓn tiÕp cã
yªu cÇu vÒ møc ®é thay ®æi vËn tèc lín h¬n th× sÏ gÆp ph¶i trë ng¹i thùc sù (do
phanh ®iÖn 1 chiÒu cã qu¸n tÝnh lín).
2.2.10. VÊn ®Ò quay tr¬n vµ khëi ®éng §C§T
ViÖc quay tr¬n (§C§T kh«ng næ m¸y) vµ khëi ®éng §C§T khi nã ®−îc
nèi víi phanh lµ vÊn ®Ò lín cÇn ®−îc quan t©m khi lùa chän vµ vËn hµnh bÖ thö.
HÖ thèng ®¶m nhiÖm viÖc nµy ph¶i cã kh¶ n¨ng t¨ng tèc trôc khuûu lªn ®Õn sè
vßng quay khëi ®éng th«ng th−êng vµ ng¾t khái §C§T khi nã ®· næ m¸y.
§èi víi c¸c phanh thö vËn hµnh trªn c¶ 4 cung phÇn t− (H×nh 2-17), c«ng
suÊt cã thÓ ph¸t ra cña chóng th−êng lín h¬n c«ng suÊt yªu cÇu ®Ó khëi ®éng kh¸
nhiÒu. Do vËy, cÇn ph¶i tr¸nh sù d− thõa qu¸ møc cña m« men khëi ®éng b»ng
mét hÖ thèng c¶nh b¸o (nã gi¸m s¸t c−êng ®é dßng khi khëi ®éng), nÕu kh«ng cã
thÓ g©y h− háng ®èi víi §C§T vµ trôc truyÒn ®éng.
Mét ph−¬ng ph¸p ®−îc −a dïng víi c¸c kiÓu phanh kh¸c (kh«ng cã kh¶
n¨ng quay tr¬n vµ khëi ®éng) lµ l¾p ®Æt thªm mét ®éng c¬ ®iÖn ë phÝa ®Çu trôc
cßn l¹i cña phanh (®Çu kh«ng nèi víi §C§T). §éng c¬ ®iÖn nµy cã thÓ dÉn ®éng
trôc phanh thö th«ng qua bé ly hîp hoÆc ®ai gi¶m tèc vµ cã thÓ bè trÝ nã bªn trªn
hoÆc bªn d−íi trôc phanh ®Ó gi¶m chiÒu dµi tæng céng cña bÖ thö. Tuy nhiªn,
ph−¬ng ¸n nµy cã thÓ g©y ¶nh h−ëng ®Õn dao ®éng xo¾n cña trôc phanh. KÝch
th−íc cña ®éng c¬ ®iÖn ph¶i dùa theo m« men xo¾n lín nhÊt yªu cÇu (th−êng −íc
l−îng b»ng kho¶ng 2 lÇn m« men xo¾n trung b×nh khi quay trôc khuûu), vµ tèc ®é
vËn hµnh th«ng th−êng cña ®éng c¬ ®iÖn ph¶i t−¬ng øng víi tèc ®é quay cÇn thiÕt
®Ó cã thÓ khëi ®éng §C§T. Ngoµi ra, còng cÇn quan t©m ®Õn sè lÇn khëi ®éng
trung b×nh trong 1 giê (kÓ c¶ khi thö b×nh th−êng vµ §C§T cÇn thö gÆp trôc trÆc)
còng nh− hÖ thèng lµm m¸t phï hîp cho ®éng c¬ ®iÖn ®−îc l¾p thªm nµy.
47
 §èi víi mét sè ®éng c¬ diesel hiÖn ®¹i, khi míi sö dông lÇn ®Çu (sau khi
xuÊt x−ëng c¸c ®éng c¬ diesel nµy ch−a ®−îc vËn hµnh lÇn nµo, c¸c bÒ mÆt cao su
cã thÓ bÞ kh«, hÖ thèng nhiªn liÖu cÇn ph¶i b¬m måi do vËy, chóng cã thÓ bÞ
trôc trÆc hoÆc kh«ng cã kh¶ n¨ng næ m¸y), cã thÓ yªu cÇu ®−îc quay víi tèc ®é
lín h¬n kh¸ nhiÒu (®«i khi lªn ®Õn 1200 vg/ph) so víi tèc ®é khëi ®éng th«ng
th−êng (®Ó b¬m måi vµ “khëi ®éng” hÖ thèng cung cÊp nhiªn liÖu). Trong tr−êng
hîp nµy cÇn sö dông ®éng c¬ ®iÖn cã 2 chÕ ®é tèc ®é hoÆc tèc ®é cã kh¶ n¨ng
®iÒu chØnh v« cÊp. HÖ thèng nµy ph¶i ®−îc thiÕt kÕ ®Ó t¹o ra m« men xo¾n ký
sinh nhá nhÊt khi nã ®−îc ng¾t ra khái phanh (v× m« men xo¾n nµy sÏ kh«ng
®−îc c¶m nhËn bëi hÖ thèng ®o cña phanh thö).
Trong mét sè tr−êng hîp, ®Ó gi¶m c¸c nguån g©y sai sè, ®éng c¬ khëi
®éng cÇn ®−îc l¾p trùc tiÕp lªn gi¸ khung cña phanh thö vµ liªn kÕt cè ®Þnh víi
trôc phanh qua hÖ thèng ®ai dÉn ®éng. Víi ph−¬ng ¸n nµy sÏ t¹o ra t¶i träng phô
®èi víi æ ®ì cña trôc phanh vµ còng lµm t¨ng m« men qu¸n tÝnh cña phanh. Tuy
nhiªn, nã cã −u ®iÓm lµ m« men xo¾n khi khëi ®éng vµ quay ®éng c¬ cã thÓ ®−îc
®o vµ hiÓn thÞ b»ng hÖ thèng ®o m« men cña phanh thö. Mét biÖn ph¸p thay thÕ
kh¸c lµ sö dông ®éng c¬ ®iÖn khëi ®éng tiªu chuÈn (dïng trªn PTCG§B) ®Ó khëi
®éng §C§T. Tuy nhiªn, ph−¬ng ¸n nµy còng lµm phøc t¹p thªm tr¹ng th¸i dao
®éng xo¾n cña trôc phanh.
Khi §C§T®−îc trang bÞ ®éng c¬ khëi ®éng cña chÝnh nã, cÇn cung cÊp
nguån ®iÖn 12 V hoÆc 24 V cho ®éng c¬ khëi ®éng vµ c¸ch lµm truyÒn thèng lµ
sö dông ¾c quy (víi hÖ thèng n¹p phï hîp vµ ®−îc bè trÝ cµng gÇn ®éng c¬ khëi
®éng cµng tèt). Ph−¬ng ¸n nµy kh«ng ph¶i lµ lý t−ëng v× ¾c quy cÇn ®Æt trong hép
®−îc th«ng giã vµ sÏ chiÕm mÊt kh«ng gian (vèn ®· rÊt chËt hÑp trong khu vùc
bÖ thö). Trªn thùc tÕ, cã thÓ thiÕt kÕ mét bé chØnh l−u ®Æc biÖt ®Ó thay thÕ ¾c quy
(sÏ tiÕt kiÖm ®−îc kh«ng gian, kh«ng ph¶i lo viÖc n¹p vµ b¶o d−ìng ¾c qui ).
Tuy nhiªn, cÇn l−u ý mét thùc tÕ lµ ®éng c¬ khëi ®éng sÏ ph¶i quay c¶ hÖ thèng
(gåm phanh vµ §C§T cÇn thö), thËm chÝ víi c¶ c¸c ®éng c¬ diesel míi sö dông
lÇn ®Çu sau khi xuÊt x−ëng. Do vËy, nã ph¶i t¹o ra ®ùoc m« men xo¾n lín h¬n
trong thêi gian dµi h¬n víi tèc ®é quay lín h¬n cho ®Õn khi §C§T ®−îc khëi
®éng thµnh c«ng.
C¸c ®éng c¬ diesel cì lín th−êng khëi ®éng b»ng khÝ nÐn. KhÝ nÐn ®−îc
ph©n phèi ®Õn c¸c xi lanh th«ng qua c¸c van khëi ®éng. Trong tr−êng hîp nµy,
phßng thö cÇn cã mét hÖ thèng khÝ nÐn cã c«ng suÊt phï hîp.
2.2.11. Lùa chän phanh thö
C©u hái phøc t¹p nhÊt mµ ng−êi c¸n bé kü thuËt ph¶i ®èi mÆt khi thiÕt kÕ
phßng thö §C§T lµ lµm sao lùa chän ®−îc lo¹i phanh thö phï hîp. §Ó gi¶i quyÕt
48
®−îc vÊn ®Ò nµy chóng ta cÇn hiÓu râ vÒ ®Æc tÝnh, −u/nh−îc ®iÓm cña c¸c lo¹i
phanh kh¸c nhau còng nh− nh÷ng ®iÒu cÇn chó ý khi lùa chän phanh.

M« men xo¾n
+
+ Quay ng−îc chiÒu kim + Quay cïng chiÒu kim
®ång hå ®ång hå,
+ HÊp thô m« men xo¾n +HÊp thô m« men xo¾n

+ Quay ng−îc chiÒu kim + Quay cïng chiÒu kim

®ång hå, ®ång hå,
+ T¹o ra m« men xo¾n + T¹o ra m« men xo¾n

-
H×nh 2-17. C¸c chÕ ®é vËn hµnh cña phanh thö, [12].

Trªn H×nh 2-17 biÓu diÔn 4 cung phÇn t−, thÓ hiÖn c¸c chÕ ®é mµ mét
phanh thö cã thÓ ®−îc yªu cÇu vËn hµnh. PhÇn lín viÖc thö ®éng c¬ ®−îc tiÕn
hµnh trong cung phÇn t− thø nhÊt, trôc khuûu §C§T quay ng−îc chiÒu kim ®ång
hå (khi nh×n tõ phÝa b¸nh ®µ). Trong thùc tÕ, t−¬ng ®èi Ýt tr−êng hîp cÇn thö ®éng
c¬ víi chiÒu quay ng−îc l¹i. Tuy nhiªn, nÕu gÆp tr−êng hîp nµy cã thÓ thiÕt kÕ
phanh thö víi hÖ thèng bÝch nèi (ë c¶ 2 ®Çu trôc phanh) vµ phanh ®−îc l¾p ®Æt
trªn mét ®Üa xoay (cã kh¶ n¨ng xoay 3600) ®Ó cã thÓ thö nghiÖm §C§T víi c¶ 2
chiÒu quay. C¸c ®éng c¬ diesel hµng h¶i cì lín th−êng cã thÓ ®¶o chiÒu quay.
TÊt c¶ c¸c lo¹i phanh vèn tù nhiªn cã kh¶ n¨ng vËn hµnh trong cung phÇn
t− thø nhÊt (hoÆc thø 2). Phanh thuû lùc th−êng ®−îc thiÕt kÕ ®Ó quay theo mét
chiÒu x¸c ®Þnh, cho dï chóng cã thÓ quay theo chiÒu ng−îc l¹i mµ kh«ng x¶y ra
h− háng. Khi ®−îc thiÕt kÕ riªng biÖt ®Ó cã thÓ quay c¶ hai chiÒu th× kÝch th−íc
cña chóng cã thÓ lín h¬n so víi phanh quay 1 chiÒu cã c«ng suÊt t−¬ng ®−¬ng.
Trong tr−êng hîp nµy, hÖ thèng ®o m« men c¶n còng ph¶i cã kh¶ n¨ng ho¹t ®éng
theo c¶ 2 chiÒu quay. Phanh ®iÖn xo¸y vèn dÜ ®· cã kh¶ n¨ng ®¶o chiÒu quay.

49
 Khi ®−îc yªu cÇu vËn hµnh trong cung phÇn t− thø 3 vµ thø 4 (nghÜa lµ
phanh thö ph¶i cã kh¶ n¨ng t¹o ra n¨ng l−îng còng nh− hÊp thô nã), sù lùa chän
thùc sù chØ giíi h¹n ®èi víi phanh ®iÖn 1 chiÒu hoÆc xoay chiÒu; hoÆc víi phanh
thuû tÜnh, phanh kÕt hîp (Hybrid). C¸c lo¹i phanh nµy th−êng cã kh¶ n¨ng ®æi
chiÒu vµ do vËy cã thÓ vËn hµnh ë c¶ 4 cung phÇn t−. ViÖc gia t¨ng yªu cÇu vÒ
kh¶ n¨ng vËn hµnh trong c¶ 4 cung phÇn t− chÝnh lµ do sù ph¸t triÓn cña qu¸
tr×nh thö chuyÓn tiÕp (Transient Testing), yªu cÇu sù thay ®æi t¶i rÊt nhanh vµ
thËm chÝ c¶ sù ®¶o chiÒu cña m« men xo¾n. §iÒu nµy béc lé mét vÊn ®Ò lµ phanh
®iÖn 1 chiÒu vµ xoay chiÒu cã qu¸n tÝnh quay cao h¬n c¸c lo¹i kh¸c do vËy sÏ g©y
c¶n trë kh¶ n¨ng thay ®æi nhanh vÒ sè vßng quay cña trôc phanh.
NÕu muèn x¸c ®Þnh tæn thÊt c¬ khÝ trong ®éng c¬ b»ng c¸ch dïng phanh
quay tr¬n §C§T, th× sÏ cÇn dïng phanh cã kh¶ n¨ng ho¹t ®éng ë c¶ 4 cung phÇn
t− (vµ tÊt nhiªn mét tÝnh n¨ng cã Ých kh¸c cña c¸c lo¹i phanh nµy lµ cã thÓ dïng
®Ó khëi ®éng §C§T). B¶ng 2-2 tæng hîp kh¶ n¨ng vËn hµnh cña c¸c lo¹i phanh
kh¸c nhau vÒ khÝa c¹nh nµy.
B¶ng 2-2
Kh¶ n¨ng vËn hµnh cña c¸c lo¹i phanh, [12].

Kh¶ n¨ng vËn hµnh

KiÓu/d¹ng phanh
(Cung phÇn t−)
Phanh thuû lùc ®iÒu chØnh t¶i b»ng b¶n máng 1 hoÆc 2; 1 vµ 2
(Hydraulic Sluice Plate)
Phanh thuû lùc cã l−îng m«i chÊt c«ng t¸c thay ®æi 1 hoÆc 2; 1 vµ 2
(Variable Fill Hydraulic)
Phanh thuû lùc cã l−îng m«i chÊt c«ng t¸c thay ®æi 1 hoÆc 2; 1 vµ 2
d¹ng “Bolt-On” (Bolt-On Variable Fill Hydraulic)
Phanh thuû lùc d¹ng ®Üa (Disc Type Hydraulic ) 1 vµ 2
Phanh thuû tÜnh (Hydrostatic) 1, 2, 3, 4
Phanh ®iÖn 1 chiÒu (DC Electrical) 1, 2, 3, 4
Phanh ®iÖn xoay chiÒu (AC Electrical) 1, 2, 3, 4
Phanh ®iÖn xo¸y (Eddy Current) 1 vµ 2
Phanh ma s¸t (Friction Brake)
Phanh khÝ (Air Brake) 1 vµ 2
Phanh kÕt hîp (Hybrid) Cung phÇn t− 1, 2, 3, 4

50
 Trong B¶ng 2-3, liÖt kª c¸c kiÓu phanh kh¸c nhau, kh¶ n¨ng øng dông
còng nh− møc ®é s½n cã cña chóng trªn thÞ tr−êng. Trong phÇn lín c¸c tr−êng
hîp cã thÓ cã vµi lùa chän kh¸c nhau víi cïng 1 øng dông.
B¶ng 2-3
C¸c lo¹i phanh thö trªn thÞ tr−êng vµ ph¹m vi øng dông, [12].

§C tµu thuû cì lín

(5000÷50 000 kW )
tµu thuû trung tèc
§C tÜnh t¹i vµ §C

(500 ÷5000 kW )
§C «t« m¸y kÐo

§C tua bin khÝ

(50 ÷500 kW)
(tíi 50 kW)
§C cì nhá
KiÓu/d¹ng phanh

Phanh thuû lùc A A A A A

Phanh thuû lùc kiÓu Bolt-On A A NA NA NA
Phanh thuû lùc d¹ng ®Üa NA NA NA NA A
Phanh thuû tÜnh NA B NA NA NA
Phanh ®iÖn 1 chiÒu A A A NA NA
Phanh ®iÖn xoay chiÒu B A NA NA NA
Phanh ®iÖn xo¸y (khe hë A A NA NA B
kh«)
Phanh ®iÖn xo¸y (khe hë −ít) NA B NA NA NA
Phanh khÝ B NA NA NA B
Phanh kÕt hîp NA B NA NA NA
Chó thÝch: A- Lùa chän −u tiªn; B- Ph−¬ng ¸n thay thÕ; NA-Kh«ng ¸p dông ®−îc

Tuy nhiªn, khi lùa chän cÇn c©n nh¾c vÒ −u/nh−îc ®iÓm cña tõng lo¹i
(B¶ng 2-4) vµ môc ®Ých thö nghiÖm ®Ó cã ®−îc sù lùa chän phï hîp. Ngoµi ra,
khi lùa chän phanh còng cÇn quan t©m thªm mét sè vÊn ®Ò sau:
+ TÇn suÊt sö dông phanh: NÕu phanh kh«ng sö dông trong thêi gian dµi
cã thÓ x¶y ra hiÖn t−îng ¨n mßn, nhÊt lµ víi phanh ®iÖn xo¸y (kiÓu khe hë −ít).
CÇn x¶ hÕt n−íc trong phanh hoÆc sö dông phô gia chèng ¨n mßn.
+ Kh¶ n¨ng qu¸ t¶i: vÒ gãc ®é nµy phanh thuû lùc cã lîi thÕ cao h¬n.
Còng cÇn kiÓm tra xem hÖ thèng ®o m« men xo¾n cã d¶i ®o phï hîp hay kh«ng.
+ §Æc ®iÓm thay ®æi t¶i: Sù thay ®æi lín vµ th−êng xuyªn vÒ t¶i cã thÓ g©y
ra nh÷ng trôc trÆc, h− háng ®èi víi phanh ®iÖn xo¸y (do sù co, gi·n v× nhiÖt cã
thÓ lµm cong vªnh ®Üa tæn thÊt).

51
 + Sù thay ®æi lín vÒ kÝch cì §C§T cÇn thö: Mçi phanh thö cã kh¶ n¨ng sö
dông cho 1 d¶i §C§T. Tuy nhiªn, sÏ khã ®¹t ®−îc ®é chÝnh x¸c cao còng nh−
møc ®é thuËn tiÖn (trong ®iÒu khiÓn) khi thö nh÷ng ®éng c¬ cã kÝch th−íc nhá
nhÊt trong d¶i c¸c §C§T cÇn thö. Mét sè lo¹i phanh khã ®¶m b¶o viÖc t¹o ra
®−îc m« men xo¾n nhá vµ æn ®Þnh.
+ C¸c hÖ thèng phô trî trong phßng thö: chÊt l−îng n−íc cung cÊp cho
phanh (®Ó lµm m«i chÊt c«ng t¸c hoÆc lµm m¸t) ph¶i ®¶m b¶o yªu cÇu (viÖc dïng
n−íc cøng sÏ dÉn ®Õn sù ®äng b¸m cÆn trong c¸c r·nh cña hÖ thèng lµm m¸t, mét
sè chÊt xö lý n−íc cã thÓ lµm t¨ng hiÖn t−îng ¨n mßn phanh). VÒ ph−¬ng diÖn
nµy, lîi thÕ thuéc vÒ phanh ®iÖn 1 chiÒu hoÆc xoay chiÒu (mÆc dï chóng cã gi¸
thµnh cao h¬n).
B¶ng 2-4
−u ®iÓm vµ nh−îc ®iÓm cña c¸c lo¹i phanh, [12].
KiÓu/d¹ng phanh −u ®iÓm Nh−îc ®iÓm
Phanh thuû lùc ®iÒu chØnh -Thay ®æi t¶i b»ng tay
- CÊu tróc bÒn v÷ng;
t¶i b»ng b¶n máng (ph¶n øng chËm);
- ChÞu ®−îc qu¸ t¶i.
(Hydraulic Sluice Plate) - Khã tù ®éng ho¸.
- Thay ®æi t¶i nhanh;
-DÔ ®iÒu khiÓn tù ®éng -Yªu cÇu hÖ thèng n−íc
Phanh thuû lùc cã l−îng - CÊu tróc bÒn v÷ng; tuÇn hoµn;
m«i chÊt c«ng t¸c thay ®æi - ChÞu ®−îc qu¸ t¶i; - Cã thÓ bÞ h− háng do sù
(Variable Fill Hydraulic) -Cã s½n trªn thÞ tr−êng, x©m thùc vµ mßn.
c«ng suÊt hÊp thô cã thÓ lªn
®Õn 10.000 kW.
Phanh thuû lùc cã l−îng - §é chÝnh x¸c cña phÐp ®o
- Gi¸ thµnh rÎ, dÔ l¾p ®Æt;
m«i chÊt c«ng t¸c thay ®æi vµ viÖc kiÓm so¸t thÊp h¬n
- C«ng suÊt hÊp thô cã thÓ
kiÓu “Bolt-On ” (Bolt-On so víi ph−¬ng ¸n l¾p cè
lªn ®Õn 1000 kW.
Variable Fill Hydraulic) ®Þnh trªn bÖ thö.
Phanh thuû lùc d¹ng ®Üa - Phï hîp víi c¸c §C§T cã - VËn hµnh kÐm ë chÕ ®é
(Disc Type Hydraulic ) tèc ®é cao. tèc ®é thÊp.
- Phï hîp cho nh÷ng môc
- Møc ån cao;
®Ých thö ®Æc biÖt;
Phanh thuû tÜnh - Gi¸ thµnh ®¾t;
- Cã kh¶ n¨ng kiÓm so¸t tèc
(Hydrostatic) - Ph¶i dïng dÇu thuû lùc ¸p
®é rÊt tèt trong c¶ 4 cung
suÊt cao.
phÇn t−.

52
 - Thay ®æi t¶i nhanh;
- Phï hîp víi viÖc ®iÒu
khiÓn b»ng m¸y tÝnh; - Gi¸ thµnh cao;
Phanh ®iÖn 1 chiÒu
- Lµm viÖc ë c¶ 4 cung - Qu¸n tÝnh quay cao;
(DC Electrical)
phÇn t−; -Giíi h¹n vÒ tèc ®é quay.
- Kh«ng cÇn lµm m¸t b»ng
n−íc.
- Nh− phanh ®iÖn 1 chiÒu
Phanh ®iÖn xoay chiÒu - Gi¸ thµnh cao
nh−ng thªm −u ®iÓm lµ
(AC Electrical) - Giíi h¹n vÒ tèc ®é quay
qu¸n tÝnh nhá h¬n
- Cã kh¶ n¨ng thay ®æi t¶i - Kh«ng cã kh¶ n¨ng quay
nhanh tr¬n vµ khëi ®éng §C§T
Phanh ®iÖn xo¸y -RÊt thÝch hîp víi viÖc ®iÒu - Cã thÓ bÞ h− háng nÕu
(Eddy Current) khiÓn b»ng m¸y tÝnh kh«ng ®−îc lµm m¸t tèt
- CÊu tróc ®¬n gi¶n, bÒn - Kh«ng cã kh¶ n¨ng chÞu
- Qu¸n tÝnh nhá qu¸ t¶i
-Phï hîp víi §C§T cã m«
Phanh ma s¸t
men xo¾n lín vµ sè vßng - Chãng bÞ mßn
(Friction Brake)
quay thÊp
Phanh khÝ - Møc ån cao
- RÎ tiÒn
(Air Brake) - §é chÝnh x¸c thÊp
- Cã thÓ gi¶m gi¸ thµnh (so
víi ph−¬ng ¸n dïng ®éng
Phanh kÕt hîp -Yªu cÇu hÖ thèng ®iÒu
c¬ ®iÖn 1 chiÒu vµ xoay
(Hybrid) khiÓn vµ phô trî phøc t¹p
chiÒu cã c«ng suÊt hÊp thô
t−¬ng ®−¬ng).

+ ¸p suÊt cña hÖ thèng cung cÊp n−íc: víi phanh thuû lùc, nÕu ¸p suÊt
n−íc cung cÊp thay ®æi ®ét ngét sÏ g©y khã kh¨n cho qu¸ tr×nh ®iÒu khiÓn phanh.
Víi phanh ®iÖn xo¸y vµ c¸c lo¹i phanh lµm m¸t gi¸n tiÕp, ¸p suÊt n−íc kh«ng g©y
t¸c ®éng nhiÒu nÕu nh− nã kh«ng gi¶m xuèng d−íi møc cho phÐp.
+ §iÖn ¸p cña m¹ng ®iÖn: CÇn kiÓm tra xem liÖu ®iÖn ¸p cña l−íi ®iÖn cã
thÓ bÞ thay ®æi do t¸c ®éng cña c¸c lo¹i phô t¶i kh¸c trong cïng m¹ng. Ngo¹i trõ
phanh khÝ vµ c¸c lo¹i phanh thuû lùc ®iÒu khiÓn b»ng tay, c¸c lo¹i phanh cßn l¹i
®Òu bÞ ¶nh h−ëng bëi sù giao thoa vµ thay ®æi ®iÖn ¸p.

53
 + Khíp nèi nhanh: víi viÖc thö nghiÖm hµng lo¹t, ®Ó tiÕt kiÖm thêi gian vµ
nh©n c«ng, nªn thiÕt kÕ khíp nèi nhanh ®Ó nèi phanh víi §C§T cÇn thö. Tuy
nhiªn, cÇn chó ý ®Ó kh«ng g©y thªm t¶i träng phô ®èi víi trôc phanh (mét sè lo¹i
phanh kh«ng chÞu ®−îc lùc däc trôc).
TÊt nhiªn, ngoµi nh÷ng nh©n tè trªn, mét viÖc quan träng kh«ng kÐm lµ
cÇn ph¶i xem xÐt ®Õn kinh nghiÖm vµ tr×nh ®é cña kü thuËt viªn sÏ vËn hµnh bÖ
thö. ViÖc chuyÓn tõ phanh thuû lùc truyÒn thèng sang dïng c¸c lo¹i phanh ®iÖn
®−îc ®iÒu khiÓn tù ®éng hoµn toµn b»ng m¸y tÝnh sÏ g©y trë ng¹i cho kh«ng Ýt kü
thuËt viªn. Do vËy, khi ®Çu t− bÖ thö míi, cÇn cã nh÷ng kho¸ ®µo t¹o c¬ b¶n vÒ
nguyªn lý vËn hµnh, c¨n chØnh, quy t¾c an toµn

2.3. HÖ thèng thu thËp, xö lý vµ l−u tr÷ d÷ liÖu

2.3.1. Ghi nhËn d÷ liÖu trong qu¸ tr×nh thö nghiÖm ®éng c¬
Qu¸ tr×nh thö nghiÖm §C§T th−êng yªu cÇu viÖc quan s¸t vµ ghi nhËn sù
thay ®æi rÊt nhanh (theo thêi gian hoÆc GQTK) cña c¸c th«ng sè cÇn quan t©m
(nh−: ¸p suÊt trong xi lanh, ¸p suÊt nhiªn liÖu trªn ®−êng cao ¸p, ®é n©ng kim
phun, ®é n©ng xu p¸p ). §é lín cña c¸c th«ng sè nµy th−êng xuyªn thay ®æi víi
møc ®é rÊt lín trong kho¶ng thêi gian rÊt ng¾n (mét vµi phÇn ngh×n gi©y).
Th«ng th−êng, cÇn cã c¸c thiÕt bÞ chuyªn dông ®Ó gi¸m s¸t sù thay ®æi cña
c¸c biÕn sè nµy. Sù thay ®æi tÝn hiÖu ®iÖn ¸p ®Çu ra tõ c¸c c¶m biÕn cã thÓ quan
s¸t b»ng thiÕt bÞ hiÖn sãng (Oscilloscope) cã 1 hoÆc nhiÒu kªnh ®o.
Tuy nhiªn, víi c¸c phßng thÝ nghiÖm ®éng c¬ hiÖn nay, nh÷ng d÷ liÖu nµy
cÇn ®−îc l−u tr÷ trªn æ cøng m¸y tÝnh nh»m phôc vô cho viÖc quan s¸t, ph©n tÝch,
®¸nh gi¸ hoÆc tÝnh to¸n tiÕp theo. Do vËy, cÇn cã hÖ thèng ®¶m nhiÖm viÖc thu
thËp, xö lý vµ l−u tr÷ d÷ liÖu thu ®−îc trong qu¸ tr×nh ®o. S¬ ®å khèi cña HÖ
thèng thu thËp d÷ liÖu - DAS (Data Acquisition System) dïng m¸y tÝnh c¸ nh©n
(PC) ®−îc tr×nh bµy trªn H×nh 2-18.
Tr−íc tiªn, cÇn chuyÓn c¸c th«ng sè vËt lý thu ®−îc tõ c¶m biÕn thµnh tÝn
hiÖu ®iÖn ¸p. Sau ®ã, tÝn hiÖu ®iÖn ¸p ®−îc bé chuyÓn ®æi A/D cña HÖ thèng DAS
chuyÓn thµnh tÝn hiÖu sè ®Ó l−u tr÷. HÖ thèng DAS th−êng ®−îc thiÕt kÕ duíi
d¹ng mét card ®−îc c¾m vµo khe më réng cña PC vµ ®−îc ®iÒu khiÓn b»ng phÇn
mÒm chuyªn dông. HÖ thèng DAS dïng m¸y tÝnh c¸ nh©n (H×nh 2-18) bao gåm
c¸c bé phËn chñ yÕu lµ: c¶m biÕn vµ bé khuÕch ®¹i tÝn hiÖu; bé chän ®a thµnh
phÇn; bé chuyÓn ®æi tõ tÝn hiÖu t−¬ng tù sang tÝn hiÖu sè (ADC); bé phËn t¹o vµ
gi÷ mÉu; bé phËn t¹o tÝn hiÖu thêi gian; bé phËn t¹o tÝn hiÖu tham chiÕu vÒ chu
tr×nh; thiÕt bÞ m· ho¸ gãc quay cña trôc khuûu.

54
 Card thu nhËn tÝn hiÖu
§ång hå
“thêi gian”
§ång hå “thêi
ngoµi
gian” trong
(Bé t¹o dao
®éng trong)

Bé ®iÒu khiÓn
§−êng truyÒn
card thu nhËn
d÷ liÖu tõ PC
TÝn hiÖu tham tÝn hiÖu
chiÕu chu tr×nh

Bé phËn t¹o Bé chuyÓn ®æi Bé

vµ gi÷ mÉu tÝn hiÖu t−¬ng nhí trong
tù Æ sè
(ADC)

Bé chän
kªnh

C¶m biÕn Bé chuyÓn ®æi vµ

khuÕch ®¹i tÝn hiÖu C¸p d÷ liÖu cña PC

RAM
cña PC
æ cøng cña PC

H×nh 2-18. HÖ thèng thu thËp d÷ liÖu DAS dïng m¸y tÝnh c¸ nh©n, [13].
2.3.2. C¶m biÕn vµ bé khuÕch ®¹i tÝn hiÖu
Víi s¬ ®å trªn H×nh 2-18, c¸c c¶m biÕn sÏ chuyÓn sù thay ®æi cña c¸c biÕn
sè vËt lý thµnh sù thay ®æi vÒ ®iÖn. VÝ dô, c¶m biÕn cÆp nhiÖt sÏ chuyÓn nhiÖt ®é
thµnh mét ®iÖn ¸p thÊp (kho¶ng vµi miliv«n). Tuy nhiªn, ®iÖn ¸p ra cña phÇn lín
c¸c c¶m biÕn kh«ng thÝch hîp ®Ó ®−a trùc tiÕp vµo hÖ thèng DAS. Do vËy, bé
khuÕch ®¹i tÝn hiÖu (Amplifier) th−êng ®−îc sö dông ®Ó chuÈn ho¸ (thay ®æi tÝn
hiÖu cho phï hîp) vµ khuÕch ®¹i tÝn hiÖu ra cña c¶m biÕn. VÝ dô, c¶m biÕn ¸p
suÊt kiÓu ¸p ®iÖn sÏ chuyÓn sù thay ®æi vÒ ¸p suÊt m«i chÊt trong xi lanh thµnh sù
thay ®æi ®iÖn tÝch trªn 2 cùc cña c¶m biÕn. Bé khuÕch ®¹i sÏ chuyÓn tÝn hiÖu ®iÖn
tÝch nµy thµnh tÝn hiÖu ®iÖn ¸p vµ khuÕch ®¹i nã tr−íc khi chuyÓn ®Õn card ®iÒu
khiÓn cña hÖ thèng DAS.

55
 Mét vÊn ®Ò cÇn quan t©m lµ sù thay ®æi vÒ ®iÖn ¸p ra cña 1 c¶m biÕn cã
thÓ kh«ng tuyÕn tÝnh víi thay ®æi cña th«ng sè vËt lý mµ nã c¶m nhËn. VÝ dô víi
c¶m biÕn cÆp nhiÖt (víi ®iÓm l¹nh b¾t ®Çu t¹i 00C): khi nhiÖt ®é t¨ng tõ 0 ®Õn 10
0
C th× ®iÖn ¸p ra cña c¶m biÕn cÆp nhiÖt d¹ng ®ång-constantan (copper-
constantan) sÏ t¨ng ®Õn 3,9 mV; nÕu nhiÖt ®é t¨ng tõ 90 ®Õn 100 0C th× ®iÖn ¸p ra
sÏ t¨ng tíi møc 0,47 mV. Ta thÊy, ®iÖn ¸p ra cña c¶m biÕn kh«ng thay ®æi tuyÕn
tÝnh so víi nhiÖt ®é mµ nã c¶m nhËn. Do vËy, bé phËn chuÈn vµ khuyÕch ®¹i tÝn
hiÖu sÏ khuÕch ®¹i vµ tuyÕn tÝnh ho¸ ®iÖn ¸p ra cña c¶m biÕn cÆp nhiÖt. Khi ®ã,
tÝn hiÖu sau bé khuÕch ®¹i sÏ lu«n t¨ng 1 V khi nhiÖt ®é t¨ng 100C, bÊt chÊp nhiÖt
®é thùc tÕ t¨ng trong d¶i tõ 0 ®Õn 10 0C hay tõ 90 ®Õn 100 0C.
2.3.3. Bé chän ®a kªnh
Trong qu¸ tr×nh thö nghiÖm ®éng c¬, hÖ thèng DAS cÇn ghi nhËn ®ång
thêi, víi sè l−îng lín sù thay ®æi cña c¸c biÕn sè (¸p suÊt trong xi lanh, ®é n©ng
kim phun, ¸p suÊt phun, ®é më b−ím ga/hµnh tr×nh thanh r¨ng b¬m cao ¸p, l−u
l−îng khÝ n¹p tøc thêi ). Theo lý thuyÕt, cã thÓ ®¹t ®−îc ®iÒu tèt nhÊt lµ ghi nhËn
®ång thêi tÊt c¶ c¸c tÝn hiÖu ra cña tÊt c¶ c¸c c¶m biÕn. §Ó ®¹t ®−îc môc tiªu nµy,
mçi c¶m biÕn cÇn sö dông mét hÖ thèng con ®Ó sè ho¸ vµ ghi nhËn d÷ liÖu. MÆt
kh¸c, c¸c hÖ thèng con nµy ph¶i lµm viÖc ®ång bé vµ tøc thêi. Trªn thùc tÕ, c¸ch
tiÕp cËn nµy hiÕm khi ®−îc sö dông mµ thay vµo ®ã lµ bé chän ®a kªnh
(Multiplexer) nh− trªn H×nh 2-18, nã ®−îc sö dông réng r·i do cã gi¸ thµnh thÊp
vµ ®¬n gi¶n.
Víi hÖ thèng nh− trªn H×nh 2-18, tÝn hiÖu ®iÖn ¸p tõ c¸c c¶m biÕn riªng
biÖt ®−îc xö lý lÇn l−ît. Bé chän ®a kªnh sÏ lùa chän ®iÖn ¸p tõ bé chuyÓn ®æi vµ
khuÕch ®¹i thø nhÊt vµ chuyÓn tÝn hiÖu nµy ®Õn bé phËn sè ho¸. Khi qu¸ tr×nh sè
ho¸ vµ l−u tr÷ d÷ liÖu ®· hoµn thµnh, bé chän ®a kªnh sÏ tiÕp tôc lùa chän tÝn hiÖu
®iÖn ¸p tõ c¶m biÕn thø 2 ®Ó sè ho¸ vµ l−u tr÷. Qu¸ tr×nh nµy sÏ liªn tôc lÆp l¹i
cho ®Õn khi tÊt c¶ c¸c tÝn hiÖu ®· ®−îc sè ho¸ vµ l−u tr÷.
Tuy nhiªn, víi bé chän ®a kªnh nh− trªn H×nh 2-18, sÏ kh«ng cã kh¶ n¨ng
l−u tr÷ tÊt c¶ c¸c tÝn hiÖu ®ång thêi. ViÖc ghi nhËn tõng tÝn hiÖu ®−îc tiÕn hµnh
riªng biÖt víi ®é trÔ kho¶ng vµi phÇn triÖu cña gi©y (microsecond). VÝ dô, nÕu bé
chän mÊt 1µs ®Ó chuyÓn tõ tÝn hiÖu vµo ®Çu tiªn ®Õn tÝn hiÖu kÕ tiÕp vµ nÕu qu¸
tr×nh sè ho¸ vµ l−u tr÷ yªu cÇu 4 µs, th× qu¸ tr×nh xö lý c¸c tÝn hiÖu lÇn l−ît sÏ cã
®é trÔ kho¶ng 5 µs. H¬n n÷a, gi¶ sö tæng sè tÝn hiÖu cÇn xö lý lµ 8, th× ®é trÔ luü
tÝch tõ tÝn hiÖu ®Çu tiªn ®Õn tÝn hiÖu thø 8 sÏ lµ kho¶ng 40 µs. VÒ mÆt lý thuyÕt,
®é trÔ trªn cã kh¶ n¨ng thùc hiÖn ®−îc khi sö dông phÇn mÒm ®iÒu khiÓn phï
hîp.

56
2.3.4. Bé chuyÓn ®æi tõ tÝn hiÖu t−¬ng tù sang tÝn hiÖu sè
Trªn H×nh 2-18, tÝn hiÖu ®iÖn ¸p ®−îc lùa chän bëi bé chän ®a kªnh sÏ ®i
vµo bé phËn t¹o vµ gi÷ mÉu (Sample-and-Hold).
NhiÖm vô cña bé chuyÓn ®æi ADC (Analog to Digital Converter) lµ
chuyÓn tÝn hiÖu ®iÖn ¸p thµnh tÝn hiÖu sè ®Ó sau ®ã l−u tr÷ trong bé nhí. Nh×n
chung, tÝn hiÖu vµo bé ADC lµ ®iÖn ¸p (vÝ dô 2 V) vµ tÝn hiÖu ra lµ 1 gi¸ trÞ sè
nguyªn (vÝ dô 51). Bé ADC cã thÓ nhËn tÝn hiÖu ®iÖn ¸p ®Çu vµo vµ chuyÓn thµnh
gi¸ trÞ sè ë ®Çu ra trong mét d¶i nµo ®ã (vÝ dô: tõ 0 ®Õn 10 V víi tÝn hiÖu vµo, tõ 1
®Õn 256 víi tÝn hiÖu ra). Do vËy, tÝn hiÖu vµo lµ 10 V sÏ t−¬ng øng víi tÝn hiÖu ra
lµ 256; tÝn hiÖu vµo 5 V sÏ t−¬ng øng víi tÝn hiÖu ra lµ 128. Gi¸ trÞ sè nguyªn ®Çu
ra cña bé ADC sÏ ®−îc l−u tr÷ trong bé nhí t¹m thêi vµ sau ®ã ®−îc ghi lªn æ
cøng cña m¸y tÝnh (n¬i nã cã thÓ l−u tr÷ l©u dµi). Mét tÝn hiÖu 10 V ®i vµo bé
ADC sÏ ®−îc chuyÓn vµo file m¸y tÝnh d−íi d¹ng [10V x(256/256)=10 V], trong
khi tÝn hiÖu vµo 1,25 V sÏ sinh ra mét sè nguyªn ë ®Çu ra cña ADC lµ 32 vµ ®−îc
l−u tr÷ trong file m¸y tÝnh d−íi d¹ng [10 V x 32/256 = 1,25 V].
B¶ng 2-5
Møc ®é kh«ng ch¾c ch¾n do ®é ph©n gi¶i cña ADC, [13].
Gi¸ trÞ
Gi¸ trÞ sè
®iÖn ¸p Gi¸ trÞ kh«ng
®Çu ra Gi¸ trÞ trong file Møc ®é kh«ng ch¾c
®Çu vµo ch¾c ch¾n,
ADC, m¸y tÝnh, [V] ch¾n, [%]
ADC, [V]
[N]
[V]
Vi V0= 10x(n/256) E= V0-Vi e=[(V0-Vi)/Vi]x100
10 256 10 0 0
9,999 255 9,961 -0,038 -0,38
5,038 128 5 -0,038 -0,75
5 128 5 0 0
2,538 64 2,5 0 0
1,290 33 1,289 -0,001 -0,08
1,288 32 1,25 -0,038 -2,95
1,25 32 1,25 0 0
0,663 16 0,625 -0,038 -5,73
0,625 16 0,625 0 0

Trong tr−êng hîp ®ang xem xÐt nµy, tÝn hiÖu ®Çu vµo ph¶i t¨ng 0,039 V
(do 10/256=0,039) th× tÝn hiÖu sè nguyªn ®Çu ra míi ®−îc t¨ng thªm 1 (nÕu tÝn

57
hiÖu ®iÖn ¸p ®Çu vµo t¨ng thªm 1 l−îng nhá h¬n 0,0039 th× tÝn hiÖu sè nguyªn
®Çu ra sÏ kh«ng ®−îc céng thªm 1). §ã chÝnh lµ nguyªn nh©n dÉn ®Õn gi¸ trÞ ®é
kh«ng ch¾c ch¾n lín nhÊt lµ 0,039 (B¶ng 2-5). Nã cã thÓ ®−îc gi¶i thÝch nh− sau:
khi kh¶o s¸t tÝn hiÖu ra cña bé ADC, chóng ta sÏ cã ®é kh«ng ch¾c ch¾n lµ 0,039
V (so víi gi¸ trÞ tÝn hiÖu ®iÖn ¸p thùc tÕ ®i vµo bé ADC). Gi¸ trÞ ®é kh«ng ch¾c
ch¾n lín nhÊt nµy cã vai trß kh«ng qu¸ quan träng nÕu tÝn hiÖu ®iÖn ¸p vµo xung
quanh gi¸ trÞ 10 V (v× ®é kh«ng ch¾c ch¾n chØ chiÕm kho¶ng 0,4% cña 10V). Tuy
nhiªn, nÕu gi¸ trÞ ®iÖn ¸p vµo lµ kho¶ng 0,6 V th× ®é kh«ng ch¾c ch¾n chiÕm tíi
6% cña gi¸ trÞ tÝn hiÖu ®Çu vµo thùc tÕ.
Møc ®é ph©n gi¶i cña qu¸ tr×nh chuyÓn ®æi A/D lµ 0,039 V th−êng kh«ng
®¸p øng ®−îc yªu cÇu cña qu¸ tr×nh nghiªn cøu chuyªn s©u vÒ ®éng c¬. V× nã tuy
nhá nh−ng cã thÓ lµm cho sù thay ®æi ®¸ng kÓ vÒ gi¸ trÞ cña th«ng sè ®−îc sè ho¸
(vÝ dô nh− ¸p suÊt trong xi lanh) cã thÓ bÞ bá qua. VÝ dô, gi¶ thiÕt r»ng 10 V
t−¬ng øng víi ¸p suÊt lín nhÊt trong xi lanh lµ 120 bar. §iÒu nµy cã nghÜa lµ sù
dao ®éng ¸p suÊt nhá h¬n 0,47 bar sÏ bÞ qu¸ tr×nh chuyÓn ®æi A/D bá qua. §iÒu
nµy hiÓn nhiªn lµ kh«ng chÊp nhËn ®−îc.
Víi kÕt qu¶ trong B¶ng 2-5 ta thÊy, møc phÇn tr¨m kh«ng ch¾c ch¾n lµ
nhá khi gi¸ trÞ tÝn hiÖu ®iÖn ¸p vµo gÇn víi gi¸ trÞ 10 V. Do vËy, ®iÒu quan träng
lµ cÇn ®¶m b¶o kho¶ng gi¸ trÞ tÝn hiÖu ra cña bé chuyÓn ®æi vµ khuÕch ®¹i tÝn
hiÖu ph¶i gièng d¶i ®Çu vµo cña hÖ thèng DAS (vÝ dô: tõ 0 ®Õn 10 V; tõ 0 ®Õn 5
V, tõ -5 ®Õn + 5 V). Trong thùc tÕ, phÇn lín c¸c bé chuyÓn ®æi vµ khuÕch ®¹i tÝn
hiÖu ®Òu cã bé phËn cho phÐp ®iÒu chØnh kho¶ng tÝn hiÖu ®iÖn ¸p ®Çu ra xÊp xØ
víi kho¶ng nhËn tÝn hiÖu ®Çu vµo cña hÖ thèng DAS.
Tuy nhiªn, mét sè bé chuyÓn ®æi vµ khuÕch ®¹i tÝn hiÖu chØ cho phÐp ®iÒu
chØnh trong giíi h¹n (hoÆc thËm chÝ kh«ng cho phÐp ®iÒu chØnh) kho¶ng tÝn hiÖu
®iÖn ¸p ®Çu ra. Nh−ng rÊt may lµ c¸c hÖ thèng DAS trªn thÞ tr−êng cho phÐp ®iÒu
chØnh kho¶ng tÝn hiÖu ®iÖn ¸p ®Çu vµo cña nã sao cho xÊp xØ víi kho¶ng tÝn hiÖu
®iÖn ¸p ra khái bé chuyÓn ®æi vµ khuÕch ®¹i tÝn hiÖu cña c¶m biÕn. §iÒu nµy cho
phÐp cïng sö dông mét vµi bé chuyÓn ®æi vµ khuÕch ®¹i (víi kho¶ng tÝn hiÖu ®Çu
ra kh¸c nhau) mµ kh«ng lµm thay ®æi ®é chÝnh x¸c cña qu¸ tr×nh sè ho¸.
HiÖn nay, trªn thÞ tr−êng, ®· xuÊt hiÖn c¸c hÖ thèng ADC cã nhiÒu h¬n
256 b−íc nh¶y cña tÝn hiÖu sè ®Çu ra. Qu¸ tr×nh nghiªn cøu vµ ph¸t triÓn (R&D)
§C§T th−êng cÇn dïng bé ADC víi Ýt nhÊt 4096 b−íc nh¶y cña tÝn hiÖu sè ®Çu
ra. Tuy nhiªn, c¸c h·ng s¶n xuÊt bé ADC th−êng kh«ng th«ng b¸o vÒ sè b−íc
nh¶y mµ thay vµo ®ã hä th«ng b¸o sè bit cña bé ADC. Tõ sè bit cã thÓ tÝnh to¸n
®−îc sè b−íc nh¶y (vÝ dô: víi bé ADC 8 bit sÏ cã kh¶ n¨ng t¹o 28=256 b−íc

58
nh¶y, bé ADC 10 bit cã kh¶ n¨ng t¹o 210= 1024 b−íc nh¶y vµ bé ADC 12 bit sÏ
cã kh¶ n¨ng t¹o 212= 4096 b−íc nh¶y).
2.3.5. Bé phËn t¹o vµ gi÷ mÉu
HÖ thèng DAS sö dông bé T¹o vµ Gi÷ mÉu (Sample-and-Hold) ®−îc bè trÝ
ngay phÝa tr−íc bé ADC (H×nh 2-18). Tr−íc khi thùc hiÖn qu¸ tr×nh chuyÓn ®æi
tÝn hiÖu ®iÖn ¸p vµo, bé phËn t¹o vµ gi÷ mÉu sÏ t¹o møc ®iÖn ¸p vµo vµ gi÷ nã ë
møc kh«ng ®æi trong qu¸ tr×nh bé ADC lµm viÖc. Môc ®Ých cña c«ng viÖc nµy lµ
®¶m b¶o r»ng tÝn hiÖu ®iÖn ¸p vµo kh«ng bÞ thay ®æi trong qu¸ tr×nh chuyÓn ®æi
(nÕu tÝn hiÖu ®iÖn ¸p bÞ thay ®æi sÏ dÉn ®Õn sai sè ë møc ®¸ng kÓ).
2.3.6. Bé phËn t¹o tÝn hiÖu thêi gian
HÖ thèng DAS tiÕn hµnh viÖc sè ho¸ vµ l−u tr÷ tÝn hiÖu ®iÖn ¸p vµo tõ c¸c
c¶m biÕn kh¸c nhau. C«ng viÖc nµy ®−îc tiÕn hµnh ®èi víi toµn bé c¸c c¶m biÕn
vµ ®−îc ®iÒu khiÓn bëi mét ®ång hå ”thêi gian”. TÝn hiÖu ra cña ®ång hå nµy lµ
mét lo¹t c¸c xung. Mçi xung sÏ ra lÖnh cho hÖ thèng DAS thùc hiÖn viÖc sè ho¸
vµ ghi toµn bé tÝn hiÖu tõ c¸c c¶m biÕn (c«ng viÖc nµy ph¶i ®−îc hoµn thµnh gi÷a
c¸c xung kÕ tiÕp nhau tõ bé ph¸t tÝn hiÖu thêi gian).
Cã thÓ dïng thay thÕ 2 hÖ thèng ®ång hå thêi gian (H×nh 2-18) kh¸c nhau:
+ §ång hå thêi gian trong (Internal Ocillator Clock) ®−îc tÝch hîp s½n
trong card cña hÖ thèng DAS. §ång hå nµy cã thÓ ph¸t chuçi tÝn hiÖu xung ®Çu ra
®Òu nhau sau thêi gian 1 µs.
+ §ång hå thêi gian ngoµi (th−êng tÝnh theo GQTK), ®−îc bè trÝ bªn
ngoµi hÖ thèng DAS. Bé phËn nµy cã thÓ ph¸t chuçi tÝn hiÖu xung ®Çu ra ®Òu
nhau sau mçi 1 0GQTK.
ViÖc sö dông ®ång hå ”thêi gian” theo GQTK thÝch hîp h¬n so víi ®ång
hå thêi gian tÝch hîp s½n trong hÖ thèng DAS, do c¸c nguyªn nh©n sau:
+ C¸c sù kiÖn xuÊt hiÖn trong §C§T (nh− chuyÓn ®éng cña pÝt t«ng,
chuyÓn ®éng cña xu p¸p, viÖc cung cÊp nhiªn liÖu, ®¸nh löa ) phô thuéc vµo
GQTK chø kh«ng ph¶i thêi gian thùc.
+ NÕu ®ång hå thêi gian thùc ®−îc sö dông th× cã thÓ ph¸t sinh c¸c vÊn ®Ò
khi hÖ thèng DAS biªn dÞch d÷ liÖu (sau khi thö nghiÖm ®· hoµn thµnh). §iÒu nµy
lµ do tèc ®é quay cña trôc khuûu cã sù thay ®æi nhá (nh−ng ®¸ng kÓ) trong c¸c
qu¸ tr×nh cña 1 chu tr×nh c«ng t¸c vµ gi÷a c¸c chu tr×nh c«ng t¸c kÕ tiÕp nhau.
2.3.7. Bé phËn t¹o tÝn hiÖu tham chiÕu vÒ chu tr×nh
Trªn H×nh 2-18, hÖ thèng DAS ph¶i lu«n lu«n ghi mét tÝn hiÖu tham chiÕu
vÒ chu tr×nh (Cycle reference) cïng víi tÝn hiÖu ®iÖn ¸p vµo tõ c¸c c¶m biÕn kh¸c
nhau cña ®éng c¬. TÝn hiÖu nµy nh»m t¹o sù liªn hÖ gi÷a tÝn hiÖu ®iÖn ¸p ®Çu vµo

59
víi vÞ trÝ cña c¸c bé phËn c¬ khÝ trong ®éng c¬ (vÝ dô nh− vÞ trÝ pÝt t«ng, vÞ trÝ trôc
cam cña c¬ cÊu phèi khÝ ).

a) TÝn hiÖu ra
thay thÕ

TÝn hiÖu tõ 1
c¶m biÕn GQTK 00 3600 7200 CA

M¹ch lËt
(d¹ng bËt t¾t)

00 3600 7200 CA 2
r
00 3600 7200 CA

Ng−ìng
TÝn hiÖu ¸p suÊt ®iÖn ¸p
trong xi lanh
00 3600 7200 CA TÝn hiÖu ra
Bé
®Þnh ng−ìng
00 3600 7200 CA AND
00 3600 7200 CA

00 3600 7200 CA
c b)

TÝn hiÖu tõ c¶m biÕn

gãc quay trôc cam
Tû sè truyÒn 1:2

TÝn hiÖu ra
00 3600 7200 CA
AND

00 3600 7200 CA Trôc khuyñ

0 0 0
C¶m biÕn lÊy tÝn
0 360 720 CA hiÖu tham chiÕu
TÝn hiÖu tõ c) chu tr×nh
c¶m biÕn GQTK

H×nh 2-19. C¸c ph−¬ng ph¸p kh¸c nhau

®Ó t¹o ra tÝn hiÖu tham chiÕu chu tr×nh, [13].

TÝn hiÖu tham chiÕu chu tr×nh th−êng ®−îc cung cÊp tõ mét c¶m biÕn
GQTK. Th«ng th−êng c¶m biÕn nµy cung cÊp 1 tÝn hiÖu ra øng víi mçi chu tr×nh,
vÝ dô t¹i vÞ trÝ ®iÓm chÕt trªn (§CT). Víi ®éng c¬ 4 kú, sÏ thu ®−îc 2 tÝn hiÖu ®Çu
ra sau mçi chu tr×nh c«ng t¸c (hoÆc 1 tÝn hiÖu sau 1 vßng quay trôc khuûu). Tuy
60
nhiªn, cÇn ph¶i x¸c ®Þnh râ lµ tÝn hiÖu nµy xuÊt hiÖn ®Çu qu¸ tr×nh ch¸y gi·n në
hay cuèi qu¸ tr×nh th¶i cña chu tr×nh c«ng t¸c. §iÒu nµy lµ cÇn thiÕt khi sö dông
tÝn hiÖu tham chiÕu chu tr×nh ®Ó tù ®éng viÖc sè ho¸ d÷ liÖu b»ng phÇn mÒm.
Trªn H×nh 2-19 lµ mét sè c¸ch ®Ó x¸c ®Þnh tÝn hiÖu ®Çu ra xuÊt hiÖn trong
qu¸ tr×nh ch¸y hay qu¸ tr×nh th¶i cña ®éng c¬. Gi¶ thiÕt r»ng tÝn hiÖu tham chiÕu
cã d¹ng phï hîp ®Ó xö lý b»ng bé ADC. C¸ch thø nhÊt (H×nh 2-19 a) lµ bá qua 1
trong 2 tÝn hiÖu tham chiÕu (b»ng c¸ch sö dông bé phËn chuyÓn m¹ch ®¬n gi¶n
kiÓu bËt/t¾t) Tuy nhiªn, cÇn chó ý r»ng sau khi qua bé chuyÓn m¹ch cã thÓ cã 2
tÝn hiÖu ra thay thÕ, phô thuéc vµo tÝn hiÖu nµo ®Õn tr−íc. Bé chuyÓn m¹ch nh−
trªn H×nh 2-19 a cã thÓ sö dông ®Ó lùa chän tÝn hiÖu thuËn tiÖn nhÊt trong 2 tÝn
hiÖu thay thÕ ë ®Çu ra.
Mét ph−¬ng ph¸p phøc t¹p h¬n ®−îc tr×nh bµy trªn H×nh 2-19 b, sö dông
tÝn hiÖu ¸p suÊt trong xi lanh ®−îc cung cÊp tíi mét bé x¸c ®Þnh ng−ìng; bé phËn
nµy cung cÊp tÝn hiÖu ra lµ ”cao” (“high”) nÕu ¸p suÊt khÝ v−ît qu¸ mét ng−ìng
nµo ®ã (vÝ dô 5 bar). TÝn hiÖu tham chiÕu (gi¶ thiÕt t−¬ng øng víi §CT) cïng víi
tÝn hiÖu tõ bé x¸c ®Þnh ng−ìng ®−îc chuyÓn thµnh tÝn hiÖu ®Çu vµo cho cæng
AND. Cæng AND nµy sÏ chØ cung cÊp tÝn hiÖu ra lµ “high” t¹i §CT ®Çu qu¸ tr×nh
ch¸y, cßn tÝn hiÖu §CT cuèi qu¸ tr×nh th¶i sÏ bÞ bá qua.
Mét c¸ch tiÕp cËn kh¸c (H×nh 2-19 c) lµ sö dông tÝn hiÖu tõ trôc cam cña
®éng c¬. TÝn hiÖu tõ trôc cam cã thÓ lµ tÝn hiÖu sè ë møc cao (”high”) trong qu¸
tr×nh ch¸y vµ ë møc thÊp (“low”) trong qu¸ tr×nh th¶i. TiÕp theo, tÝn hiÖu tõ trôc
cam vµ trôc khuûu sÏ ®−îc chuyÓn ®Õn lµm tÝn hiÖu ®Çu vµo cho cæng AND.
Cæng AND sÏ chØ cung cÊp tÝn hiÖu ra lµ “high” khi pÝt t«ng t¹i vÞ trÝ §CT ®Çu
qu¸ tr×nh ch¸y.
Ngoµi ra, cã thÓ x¸c ®Þnh tÝn hiÖu tham chiÕu chu tr×nh b»ng c¸ch sö dông
b¸nh r¨ng thø cÊp (H×nh 2-19 d). Trªn c¸c ®éng c¬ dïng c¬ cÊu dÉn ®éng c¬ khÝ
b»ng b¸nh r¨ng, do b¸nh r¨ng thø cÊp quay víi vËn tèc b»ng 1/2 vËn tèc trôc
khuûu, nªn tÝn hiÖu tõ b¸nh r¨ng thø cÊp sÏ chØ xuÊt hiÖn 1 lÇn trong 1 chu tr×nh
c«ng t¸c. Víi ph−¬ng ¸n nµy, cÇn sö dông 1 cÆp b¸nh r¨ng cã chÊt l−îng tèt ®Ó
®¶m b¶o sù ®Þnh pha chÝnh x¸c.
Víi ®éng c¬ 4 kú, rÊt thuËn tiÖn v× trôc cam quay víi tèc ®é b»ng 1/2 tèc
®é trôc khuûu. Tuy nhiªn, ph−¬ng ¸n nµy cã thÓ kh«ng ®¹t ®−îc ®é chÝnh x¸c yªu
cÇu do trôc cam trªn phÇn lín c¸c ®éng c¬ «t«-m¸y kÐo (vµ c¶ c¸c ®éng c¬
nghiªn cøu dïng trong phßng thÝ nghiÖm) ®−îc dÉn ®éng tõ trôc khuûu b»ng bé
truyÒn ®ai r¨ng mÒm (do vËy, sù ®Þnh pha gi÷a trôc khuûu vµ trôc cam sÏ thay ®æi
trong chu tr×nh do ®é mÒm cña d©y ®ai dÉn ®éng).

61
 TÝn hiÖu tham chiÕu chu tr×nh th−êng ®−îc thiÕt lËp chÝnh x¸c theo vÞ trÝ
cña pÝt t«ng. ViÖc lùa chän ph−¬ng ph¸p ®Ó thiÕt lËp nã phô thuéc vµo lo¹i c¶m
biÕn lÊy tÝn hiÖu tham chiÕu ®−îc sö dông. VÝ dô, cã thÓ tiÕn hµnh ë tr¹ng th¸i
“tÜnh” (®éng c¬ kh«ng næ m¸y) b»ng c¸ch th¸o bugi (hoÆc vßi phun) ®Ó cã thÓ
tiÕp cËn vµo trong buång ch¸y. VÞ trÝ cña pÝt t«ng cã thÓ ®−îc kiÓm tra trong khi
quay trôc khuûu b»ng tay víi tèc ®é thÊp. TÝn hiÖu tham chiÕu chu tr×nh cã thÓ
®−îc thiÕt lËp khi pÝt t«ng ®¹t ®Õn vÞ trÝ thÝch hîp (vÝ dô lµ §CT). Ngoµi ra, tÝn
hiÖu nµy còng cã thÓ thiÕt lËp ë tr¹ng th¸i “®éng” b»ng mét c¶m biÕn ®o ®é gÇn
(Proximity Sensor) ®−îc bè trÝ trong n¾p m¸y (cã thÓ sö dông lç bugi hoÆc vßi
phun). Khi §C§T ®−îc quay, c¶m biÕn sÏ x¸c ®Þnh thêi ®iÓm pÝt t«ng ë §CT vµ
tÝn hiÖu tham chiÕu chu tr×nh sÏ ®−îc thiÕt lËp t−¬ng øng.
CÇn chó ý thªm r»ng, khi quay tr¬n trôc khuûu ®Ó thiÕt lËp tÝn hiÖu tham
chiÕu chu tr×nh trïng th× tÝn hiÖu tham chiÕu cã thÓ kh«ng trïng víi thêi ®iÓm ¸p
suÊt khÝ trong xi lanh ®¹t cùc ®¹i. Nguyªn nh©n lµ do ®iÓm cùc ®¹i vÒ ¸p suÊt
trong xi lanh cã thÓ kh«ng trïng víi §CT (do ®é lÖch t©m cña c¬ cÊu KTTT, do
tæn thÊt nhiÖt cña m«i chÊt trong qu¸ tr×nh nÐn vµ ch¸y-gi·n në lµ kh¸c nhau).
2.3.8. Tèc ®é lÊy mÉu
Gi¶ thiÕt r»ng tÝn hiÖu ®iÖn ¸p tõ 8 c¶m biÕn ®−îc ghi nhËn 1 lÇn sau 1 ®é
GQTK khi ®éng c¬ vËn hµnh ë tèc ®é 2000 vg/ph. Sau ®ã, mçi bé gåm 8 tÝn hiÖu
®iÖn ¸p nµy ph¶i ®−îc sè ho¸ vµ l−u tr÷ víi tèc ®é t−¬ng øng lµ 12000 lÇn/gi©y
2000.360 0
( = 12000 ) Tuy nhiªn, ®iÒu quan träng lµ øng víi tèc ®é lÊy mÉu
60.10
12000 lÇn/gi©y, ph¶i ®¶m toµn bé 8 tÝn hiÖu ®−îc ghi nhËn. Cã nghÜa lµ, bé chän
®a kªnh cña bé chuyÓn ADC ph¶i sè ho¸ víi tèc ®é lµ 8 x12000= 96000 lÇn/gi©y;
vµ tÊt nhiªn, d÷ liÖu sè còng ph¶i ®−îc l−u tr÷ víi tèc ®é 96000 gi¸ trÞ/gi©y.
Tèc ®é sè ho¸ vµ l−u tr÷ d÷ liÖu 96000 gi¸ trÞ/gi©y cã thÓ ®¹t ®−îc kh¸ dÔ
dµng víi bé modem cña hÖ thèng DAS. Tuy nhiªn, trong qu¸ tr×nh nghiªn cøu
®éng c¬ th−êng yªu cÇu tèc ®é lÊy mÉu cao h¬n nhiÒu do c¸c nguyªn nh©n sau:
+ Th«ng th−êng, c¸c sù kiÖn x¶y ra trong qu¸ tr×nh ch¸y nh− qu¸ tr×nh t¹o
hçn hîp trong ®éng c¬ diesel, qu¸ tr×nh h×nh thµnh ®iÓm löa ban ®Çu trong ®éng
c¬ x¨ng chØ kÐo dµi trong vµi ®é GQTK. NÕu cÇn nghiªn cøu chi tiÕt vÒ qu¸ tr×nh
nµy th× cÇn ghi d÷ liÖu ¸p suÊt khÝ trong xi lanh víi ®é ph©n gi¶i Ýt nhÊt lµ 0,5
0
GQTK. Gi¶ sö cÇn ghi tÝn hiÖu tõ 8 c¶m biÕn kh¸c nhau ë sè vßng quay trôc
khuûu lµ 4000 vg/ph. Khi ®ã cã thÓ tÝnh to¸n sè lÇn bé ADC thùc hiÖn viÖc sè

62
 360 4000
ho¸ trong 1 gi©y : N = x x8 = 384000 [mÉu/gi©y], hay nãi c¸ch kh¸c
0,5 60
mçi lÇn sè ho¸ ®−îc tiÕn hµnh sau mét kho¶ng thêi 2,6 µs.
Trong thùc tÕ, kho¶ng thêi gian 2,6 µs cho 1 lÇn sè ho¸ lµ kh«ng dÔ thùc
hiÖn t¹i ®Çu vµo cña bé ADC. Nguyªn nh©n lµ do bé chuyÓn ®a kªnh yªu cÇu thêi
gian nhÊt ®Þnh ®Ó chuyÓn ®Õn kªnh kÕ tiÕp cÇn sè ho¸. Qu¸ tr×nh chuyÓn nµy cã
thÓ mÊt kho¶ng 1 µs vµ nh− vËy chØ cßn kho¶ng 1,6 µs cho viÖc sè ho¸ tÝn hiÖu
vµo. Tuy nhiªn, trªn thÞ tr−êng hiÖn nay cã mét sè bé ADC cã kh¶ n¨ng ®¸p øng
yªu cÇu sè ho¸ víi tèc ®é rÊt cao nµy. MÆc dï vËy, chóng ta th−êng gÆp ph¶i vÊn
®Ò víi viÖc l−u tr÷ d÷ liÖu sè. C¸c hÖ thèng DAS th−êng cã vïng bé nhí ®Öm
(Buffer) vµ tÝn hiÖu tõ bé ADC cã thÓ kÕt xuÊt bé nhí nµy rÊt nhanh. Tuy nhiªn,
bé nhí ®Öm nµy th−êng cã dung l−îng h¹n chÕ vµ rÊt dÔ bÞ ®Çy trong khi bé ADC
vÉn cßn ®ang thùc hiÖn viÖc sè ho¸ vµ chuyÓn d÷ liÖu vµo bé nhí ®Öm. Khi bé
nhí ®Öm bÞ ®Çy, nã ph¶i ®−îc lµm trèng b»ng c¸ch chuyÓn d÷ liÖu sè vµo c¸c
thiÕt bÞ l−u tr÷ kh¸c nh− bé nhí truy cËp ngÉu nhiªn-RAM hoÆc æ cøng (H×nh 2-
18). Ho¹t ®éng nµy mÊt mét thêi gian nhÊt ®Þnh vµ kh«ng thÓ thùc hiÖn nÕu t¹i
cïng thêi gian bé ADC tiÕp tôc chuyÓn d÷ liÖu ®Õn vïng ®Öm. Trªn thùc tÕ, mét
sè hÖ thèng DAS kh«ng cã kh¶ n¨ng phï hîp víi t×nh tr¹ng nµy. Cã mét sè biÖn
ph¸p ®Ó gi¶i quyÕt vÊn ®Ò nµy. C¸ch ®¬n gi¶n nhÊt lµ gi¶m sè l−îng c¶m biÕn
dïng ®Ó ghi nhËn d÷ liÖu (nÕu ®iÒu nµy lµ cã thÓ). Mét biÖn ph¸p kh¸c lµ gi¶m
tÇn sè ghi nhËn d÷ liÖu, vÝ dô tõ 0,5 xuèng cßn 1 0GQTK. ViÖc gi¶m tÇn sè lÊy
mÉu sÏ t¹o ®iÒu kiÖn ®Ó hÖ thèng DAS dÔ lµm viÖc h¬n, do:
+ Thø nhÊt, nã sÏ gi¶m tæng sè d÷ liÖu cÇn ghi nhËn vµ do vËy, tæng d÷
liÖu chuyÓn tõ ADC cã thÓ ®ñ chøa trong bé nhí ®Öm, tr¸nh ®−îc viÖc ph¶i lµm
trèng vïng ®Öm khi ADC ®ang thùc hiÖn viÖc sè ho¸ vµ göi d÷ liÖu.
+ Thø hai, víi tÇn sè lÊy mÉu thÊp, cã kh¶ n¨ng l−u tr÷ trùc tiÕp d÷ liÖu (tõ
ADC chuyÓn ®Õn) trong bé nhí RAM hoÆc thËm chÝ trùc tiÕp trªn æ øng cña PC.
ViÖc l−u tr÷ d÷ liÖu trùc tiÕp ra æ cøng sÏ cho phÐp mét l−îng rÊt lín d÷ liÖu ®−îc
l−u tr÷ liªn tôc.
Tuy nhiªn, viÖc gi¶m tèc ®é lÊy mÉu kh«ng ph¶i lµ mét lùa chän ®−îc −u
tiªn. Bëi v× theo lý thuyÕt lÊy mÉu cña Shannon [13] yªu cÇu tÇn sè ghi nhËn d÷
liÖu Ýt nhÊt ph¶i lín h¬n 2 lÇn tÇn sè xuÊt hiÖn cao nhÊt cña tÝn hiÖu. VÝ dô ®¬n
gi¶n sau sÏ lµm râ lý thuyÕt cña Shannon. Gi¶ thiÕt r»ng ¸p suÊt khÝ trong ®éng c¬
x¨ng khi xuÊt hiÖn kÝch næ cã tÇn sè 16 kHz. Khi ®ã, t¹i sè vßng quay 4000
vg/ph, hÖ thèng DAS ph¶i cã kh¶ n¨ng b¾t ®−îc c¶ bé 8 tÝn hiÖu tõ ®éng c¬ (gåm
c¶ tÝn hiÖu ¸p suÊt khÝ trong xi lanh) sau mçi 0,75 0GQTK (tøc lµ tèc ®é lÊy mÉu

63
32000 lÇn/gi©y). Do ®ã, viÖc gi¶m tÇn sè lÊy mÉu d÷ liÖu, vÝ dô tõ 0,5 xuèng cßn
1 0GQTK sÏ kh«ng cho phÐp x¸c ®Þnh chÝnh x¸c tÇn sè kÝch næ tõ d÷ liÖu thö
®−îc sè ho¸ vµ l−u tr÷ b»ng hÖ thèng DAS.

2.3.9. ThiÕt bÞ m· ho¸ gãc quay cña trôc khuûu

Trªn s¬ ®å H×nh 2-18, hÖ thèng DAS cã thÓ nhËn tÝn hiÖu thêi gian tõ bªn
ngoµi. TÝn hiÖu nµy th−êng ph¸t ra tõ thiÕt bÞ m· ho¸ gãc quay ®−îc dÉn ®éng
trùc tiÕp tõ trôc khuûu ®éng c¬. TÝn hiÖu ra cña thiÕt bÞ m· ho¸ gãc lµ mét chuçi
c¸c xung theo thêi gian, vÝ dô 1 xung sau mçi 1 0GQTK. HiÖn nay, cã mét vµi
d¹ng c¶m biÕn m· ho¸ gãc quay kh¸c nhau. Trong ®ã, c¶m biÕn GQTK kiÓu
quang ®iÖn th−êng ®−îc sö dông trong nghiªn cøu vÒ §C§T, mÆc dï nã cã nh−îc
®iÓm lµ dÔ bÞ h− háng do dao ®éng cña trôc khuûu.
C¶m biÕn GQTK sö dông b¸nh r¨ng kim lo¹i cã −u ®iÓm lµ ®é bÒn cao
h¬n. Mét c¶m biÕn sÏ dß t×m r·nh cña r¨ng vµ sinh ra mét chuçi xung thêi gian (1
xung øng víi 1 r¨ng). Mét c¶m biÕn thø 2 sÏ dß t×m r·nh cña 1 r¨ng ®Æc biÖt vµ
cung cÊp tÝn hiÖu hiÖu tham chiÕu chu tr×nh øng víi 1 vßng quay cña trôc khuûu.
Mét c¸ch tiÕp cËn kh¸c ®Ó t¹o ra xung thêi gian lµ sö dông vµnh r¨ng khëi
®éng trªn b¸nh ®µ kÕt hîp víi mét c¶m biÕn phï hîp. Ph−¬ng ph¸p nµy cã nh−îc
®iÓm lµ b¸nh ®µ th−êng kh«ng cã ®óng 360 r¨ng (hoÆc −íc sè cña 360).
NÕu c¸c ph−¬ng ph¸p trªn ®−îc sö dông kÕt hîp víi mét m¹ch chuyªn
dông (Phase-Lock-Loop Circuit) th× cã thÓ chia ®«i (hoÆc nh©n ®«i) sè xung ph¸t
ra bëi b¸nh ®µ (hoÆc c¶m biÕn gãc quay) trong mét vßng quay trôc khuûu. §©y lµ
biÖn ph¸p kh¸ hiÖu qu¶ ®Ó n©ng cao ®é chÝnh x¸c.
Mét sè vÊn ®Ò chi tiÕt h¬n vÒ viÖc x¸c ®Þnh sè vßng quay cña trôc (trôc
khuûu hoÆc c¸c d¹ng trôc kh¸c) sÏ ®−îc ®Ò cËp trong môc 2.4.

2.4. X¸c ®Þnh sè vßng quay cña trôc khuûu

Trong qu¸ tr×nh vËn hµnh còng nh− thö nghiÖm, viÖc ®o ®¹c vµ kiÓm so¸t
sè vßng quay trôc khuûu còng nh− c¸c lo¹i trôc quay kh¸c (trôc cam cña c¬ cÊu
phèi khÝ, trôc cam cña b¬m cao ¸p ) cã vai trß hÕt søc quan träng. Tuy nhiªn,
cÇn chó ý r»ng, tèc ®é gãc cña trôc khuûu kh«ng ®ång ®Òu gi÷a c¸c kú vµ trong
b¶n th©n 1 kú cña chu tr×nh c«ng t¸c. Do vËy, khi tÝnh tèc ®é gãc tõ sè vßng quay
trôc khuûu chØ cho ta gi¸ trÞ trung b×nh.

64
2.4.1. Ph©n lo¹i ph−¬ng ph¸p ®o
Trªn thùc tÕ tån t¹i rÊt nhiÒu d¹ng thiÕt bÞ ®o sè vßng quay cña trôc. Tuy
nhiªn, nÕu dùa vµo nguyªn t¾c l¾p ghÐp bé phËn c¶m biÕn víi trôc quay, ta cã thÓ
ph©n thµnh 2 lo¹i:
+ Bé phËn c¶m biÕn ®−îc nèi (trùc tiÕp hoÆc gi¸n tiÕp) víi trôc quay
+ Bé phËn c¶m biÕn kh«ng trùc tiÕp tiÕp xóc víi trôc quay (khi ®ã, sè vßng
quay ®−îc x¸c ®Þnh th«ng qua tÝn hiÖu xung ®iÖn, dao ®éng, tÇn sè ...)
Víi nhãm thiÕt bÞ thø nhÊt, cÇn trÝch c«ng suÊt ®Ó dÉn ®éng trôc cña thiÕt
bÞ ®o. MÆc dï phÇn c«ng suÊt nµy kh¸ nhá nh−ng trong mét sè tr−êng hîp lµ
®¸ng kÓ vµ ®«i khi kh«ng ®−îc phÐp v× nã g©y ¶nh h−ëng ®Õn sù lµm viÖc cña
thiÕt bÞ cÇn ®o sè vßng quay. C¸c thiÕt bÞ ®iÓn h×nh trong nhãm nµy bao gåm :
m¸y ph¸t tèc; c¶m biÕn gãc quay (cßn gäi lµ Angle Encoder hay Shaft Encoder);
thiÕt bÞ ®o gãc tuyÖt ®èi HiÖn nay, ph−¬ng ph¸p ®o sè vßng quay cña trôc b»ng
m¸y ph¸t tèc gÇn nh− kh«ng cßn sö dông (do ®é chÝnh x¸c thÊp vµ cÇn cã bé
chuyÓn ®æi tÝn hiÖu t−¬ng tù-sè).
Nhãm thiÕt bÞ thø 2 cã nhiÒu −u ®iÓm, do kh«ng cÇn cã mèi liªn kÕt cøng
víi trôc cÇn ®o (nhÊt lµ víi c¸c hÖ trôc truyÒn ®éng cã sè vßng quay cao). Sè
vßng quay cña trôc cã thÓ x¸c ®Þnh gi¸n tiÕp th«ng qua c¸c ®¹i l−îng nh−: dßng
®iÖn vµ ®iÖn ¸p stato; sè lÇn xuÊt hiÖn cña xung ®iÖn ®¸nh löa; sè lÇn biÕn d¹ng
®µn håi cña ®−êng èng cao ¸p; ®Æc tÝnh rung ®éng vµ ån cña ®éng c¬
2.4.2. X¸c ®Þnh trùc tiÕp sè vßng quay cña trôc
a. Sö dông c¶m biÕn gãc quay
S¬ ®å nguyªn lý ho¹t ®éng cña c¶m biÕn gãc quay (Angle encoder) ®−îc
tr×nh bµy trªn H×nh 2-20 a.

§Üa m· ho¸ §Üa m· ho¸ +5V +5V

R2
T©m trôc R1 2,2kΩ
c¬ khÝ 180Ω

§−êng t©m
¸nh s¸ng

LED
Phototranzito

a) S¬ ®å c¶m biÕn quang b) S¬ ®å nguyªn lý

®o sè vßng quay cña phototranzito

H×nh 2-20. Nguyªn lý ho¹t ®éng cña c¶m biÕn gãc quay cña trôc, [2].

65
 §Üa m· ho¸ (®· gia c«ng 8 lç) ®−îc g¾n trªn trôc cÇn ®o sè vßng quay. §Üa
nµy ®−îc ®Æt gi÷a nguån tia hång ngo¹i (do ®ièt ph¸t quang LED cung cÊp) vµ
®Çu thu (lµ tranzito quang) nh− trªn H×nh 2-20 b. Khi ®Üa quay, tranzito quang sÏ
chØ chuyÓn m¹ch khi vÞ trÝ cña ®Ìn LED, lç vµ tranzito quang th¼ng hµng. Khi ®ã,
tranzito quang ®−a ®iÖn ¸p trªn ®iÖn trë R2 vÒ møc thÊp. Khi ®Üa ng¨n ¸nh s¸ng
th× tranzito quang kho¸, kÕt qu¶ lµ ®iÖn ¸p trªn ®iÖn trë R2 vÒ møc cao. KÕt qu¶ lµ
khi ®Üa m· ho¸ quay, trªn ®Çu ra cña ®iÖn trë R2 ta ®−îc t¸m xung h×nh ch÷ nhËt
(víi tÇn sè cña xung phô thuéc vµo tèc ®é quay cña ®Üa).
§Ó x¸c ®Þnh chiÒu quay (cïng hoÆc ng−îc chiÒu kim ®ång hå) cÇn sö dông
bé c¶m biÕn kÐp gåm 2 ®Ìn LED, 2 tranzito quang vµ 2 ®Üa m· ho¸ nh− trªn H×nh
2-21 a). Khi ®Üa quay, ta nhËn ®−îc 2 xung ch÷ nhËt lÖch nhau 900. ChiÒu quay
®−îc x¸c ®Þnh b»ng vÞ trÝ t−¬ng ®èi cña 2 tÝn hiÖu ra (H×nh 2-21 b). Tèc ®é b»ng
kh«ng nghÜa lµ xung tiÕp theo kh«ng bao giê tíi.

A
B
900(1) 3600(1)

a) Bé c¶m biÕn quang b) X¸c ®Þnh chiÒu quay b»ng c¸ch

2 chiÒu quay so s¸nh pha 2 tÝn hiÖu)

H×nh 2-21 . C¶m biÕn quang cã kh¶ n¨ng ®o c¶ 2 chiÒu quay, [2].

Th«ng th−êng c¸c bé c¶m biÕn quang cßn cã kh¶ n¨ng xö lý s−ên cña c¸c
xung tÝn hiÖu vµ do ®ã cho phÐp t¨ng bèn lÇn sè l−îng v¹ch ®−îc ®Õm trong mét
vßng quay cña ®Üa m· ho¸. NÕu biÕt ®−îc sè xung trong mét chu kú, ta cã thÓ
tÝnh ®−îc tèc ®é quay cña trôc theo c«ng thøc:
60 N
n= , [vg/ph] (2.7)
4 N 0 Tn
trong ®ã:
Tn- chu kú ®iÒu chØnh tèc ®é (ë ®©y chÝnh lµ chu kú ®Õm xung tÝnh b»ng
gi©y);
N0- sè xung trong mét vßng quay (cßn gäi lµ ®é ph©n gi¶i cña bé c¶m biÕn
tèc ®é); N- sè xung trong thêi gian Tn.
66
 §Ó n©ng cao ®é ph©n gi¶i cña phÐp ®o tèc ®é ta cã 2 gi¶i ph¸p:
+ T¨ng sè lç trong mét r·nh: sö dông ®Üa m· ho¸ gåm nhiÒu r·nh, mçi r·nh
cã sè lç t¨ng dÉn theo quan hÖ 2n (víi n lµ sè r·nh). VÝ dô, ®Üa m· ho¸ trªn H×nh
2-22 a gåm cã ba r·nh. R·nh trong cïng gåm mét nöa vßng trßn mµu trong suèt,
mét nöa mê. Khi ®äc r·nh nµy ta x¸c ®Þnh ®−îc vÞ trÝ cña trôc ®ang ë nöa vßng
trßn nµo (øng víi bit träng lín nhÊt -MSB). R·nh gi÷a ®−îc chia thµnh 4 phÇn, cã
mµu trong suèt vµ mê liªn tiÕp nhau. Khi ®äc r·nh nµy ta x¸c ®Þnh ®−îc vÞ trÝ trôc
®ang ë cung 1/4 nµo. T−¬ng tù nh− vËy, c¸c r·nh tiÕp theo sÏ cho phÐp ta x¸c
®Þnh ®−îc vÞ trÝ 1/8, 1/16.... cña vßng trßn. R·nh ngoµi cïng cho ta bit träng nhá
nhÊt (LSB). Trªn H×nh 2-22 b lµ ®Üa m· ho¸ tuyÖt ®èi gåm 12 r·nh.
MSB

LSB

a) Tr−êng hîp 3 r·nh b) Tr−êng hîp 12 r·nh

H×nh 2-22. §Üa m· ho¸ tuyÖt ®èi, [2].

+ Ph©n phèi ®iÓm xung vµ ®o thêi gian: Bªn c¹nh viÖc ®Õm xung ë trªn ta
®o kho¶ng thêi gian (vÝ dô t®o nh− trªn H×nh 2-23) gi÷a hai s−ên xung l©n cËn
(thêi ®iÓm b¾t ®Çu vµ kÕt thóc chu kú T), ®ång thêi ®Õm mét chuçi xung phô cã
tÇn sè cè ®Þnh. Khi ®ã, c«ng thøc (2.7) sÏ trë thµnh:
60 N
n= = f ( N 0 , ∆t ) (2.8)
4 N 0 ∆t
LÊy ®¹o hµm riªng cña n (gi¶ thiÕt sè xung trong 1 vßng quay No lµ kh«ng
®æi ), víi ∆t = t®o ≈ Tn , ta cã:
n
dn ≈ − d(∆t ) (2.9)
∆t

67
 t®o

A
B

Xung
®Õm phô

tn

H×nh 2-23. Sö dông xung ®Õm phô ®Ó t¨ng ®é ph©n gi¶i, [2].

NÕu xung ®Õm phô cã ®é ph©n gi¶i thêi gian d(∆t) = 50 ns, sè vßng quay n
= 3000 vg/ph; th× theo c«ng thøc (2.9) ta x¸c ®Þnh ®−îc ®é ph©n gi¶i dn = 0,15
vg/ph. Do vËy, ta cã thÓ x¸c ®Þnh ®−îc tèc ®é n víi ®é chÝnh x¸c rÊt cao.

A
A
TÝn hiÖu A TÝn hiÖu B D

ThuËt to¸n xö lý
B A
D
α TÝn hiÖu B
TÝn hiÖu B

§Õm xung
B
α = arctg
A

a) TÝn hiÖu A, B cã d¹ng h×nh sin b) S¬ ®å nguyªn lý cña m¹ch ®o

H×nh 2-24. C¶m biÕn quang ®o tèc ®é

víi 2 kªnh tÝn hiÖu A, B cã d¹ng h×nh sin, [2].

NhiÒu bé c¶m biÕn quang dïng ®Ó ®o tèc ®é kh«ng cÊp tÝn hiÖu ra (A, B)
d¹ng ch÷ nhËt mµ cã d¹ng sin nh− H×nh 2-24 a. Hai tÝn hiÖu A, B sÏ ®i qua m¹ch
trig¬ (H×nh 2-24 b) ®Ó t¸i t¹o l¹i d¹ng ch÷ nhËt, sau ®ã ®−îc sö dông nh− tÝn hiÖu
®o tèc ®é th«ng th−êng (cã kÌm theo kh¶ n¨ng nh©n 4). øng víi mçi xung, ta cã
kh¶ n¨ng ®äc ®−îc c¸c gi¸ trÞ sin, cos. Ngoµi ra, ta cã thÓ thùc hiÖn viÖc néi suy
vÞ trÝ trong b¶n th©n 1 xung ch÷ nhËt b»ng c¸ch x¸c ®Þnh gãc α= arctg (B/A). Do
vËy, víi lo¹i c¶m biÕn nµy cã kh¶ n¨ng n©ng ®é ph©n gi¶i cña phÐp ®o lªn 18-20
bit / 1 vßng quay. Trªn c¸c bé c¶m biÕn quang ®o sè vßng quay th«ng dông,
ngoµi 2 kªnh tÝn hiÖu A vµ B, cßn cã kh¶ n¨ng cÊp thªm xung “O” lµ tÝn hiÖu vÒ 1
gãc cè ®Þnh cña trôc quay.

68
b. Sö dông thiÕt bÞ ®o gãc tuyÖt ®èi
ThiÕt bÞ ®o gãc tuyÖt ®èi gåm hai phÇn: phÇn ®éng g¾n liÒn víi trôc quay cã
chøa cuén s¬ cÊp (®−îc kÝch thÝch b»ng sãng mang tÇn sè 2-10 kHz qua m¸y biÕn
¸p quay- H×nh 2-25 a); phÇn tÜnh cã hai d©y quÊn thø cÊp (cuén sin vµ cuén cos)
®Æt lÖch nhau 900. T¹i ®Çu ra cña 2 d©y quÊn thø cÊp ta thu ®−îc 2 tÝn hiÖu ®iÒu
biªn UU0 sinωtsinθ vµ UU0 sinωtcosθ (H×nh 2-25 b). §−êng bao cña biªn ®é kªnh
tÝn hiÖu ra (H×nh 2-25 c) sÏ chøa th«ng tin vÒ vÞ trÝ tuyÖt ®èi (gãc V) cña trôc thiÕt
bÞ ®o (còng lµ vÞ trÝ tuyÖt ®èi cña trôc quay).

KÝch thÝch Sin

2-10 kHz
Sin

Trôc Trôc

BiÕn ¸p
cos
a)
A sin θ
V = arctg
Cos
A cos θ
KÝch thÝch
b) U0sinωt
Sin

UU0sinωtsinθ

cos

UU0sinωtcosθ
c)
a) CÊu t¹o; b) S¬ ®å nguyªn lý; c) Hai kªnh tÝn hiÖu ra
H×nh 2-25. ThiÕt bÞ ®o gãc tuyÖt ®èi, [2].

Cã hai c¸ch thu thËp th«ng tin vÒ gãc V. C¸ch thø nhÊt hiÖu chØnh söa sai
gãc thu ®−îc trªn c¬ së so s¸nh gãc vµ ®· ®−îc cµi ®Æt (s½n cã trong mét sè vi
m¹ch). C¸c vi m¹ch nµy cã kh¶ n¨ng cho tÝn hiÖu gãc d¹ng sè víi ®é ph©n gi¶i
10-16bit/1vßng quay vµ mét tÝn hiÖu tèc ®é quay (d¹ng tÝn hiÖu t−¬ng tù). C¸ch
thø hai cã chÊt l−îng cao h¬n lµ dïng hai bé ®æi t−¬ng tù-sè ®Ó lÊy mÉu trùc tiÕp
tõ ®Ønh tÝn hiÖu ®iÒu chÕ. Trong tr−êng hîp nµy cÇn ®ång bé chÆt chÏ gi÷a thêi
®iÓm lÊy mÉu vµ kh©u t¹o tÝn hiÖu kÝch thÝch (2-10 kHz); sau ®ã dïng bé läc ®Ó
chuyÓn xung ch÷ nhËt thµnh tÝn hiÖu kÝch thÝch d¹ng h×nh sin. Ngoµi ra ph¶i cã

69
biÖn ph¸p gi¶m sai sè truyÒn dÉn tÝn hiÖu tõ bé c¶m biÕn ®Æt ë trôc quay ®Õn bé
vi xö lý ®Æt ë bµn ®iÒu khiÓn.
§é ph©n gi¶i cña phÐp ®o sè vßng quay b»ng thiÕt bÞ ®o gãc tuyÖt ®èi phô
thuéc hoµn toµn vµo ®é ph©n gi¶i cña bé chuyÓn ®æi tÝn hiÖu t−¬ng tù-sè. VÝ dô,
khi sö dông bé chuyÓn ®æi t−¬ng tù-sè cã ®é ph©n gi¶i 12 bit, gãc V ®o ®−îc víi
®é ph©n gi¶i kho¶ng 12800 xung / 1vßng quay. Khi ®¹o hµm gãc quay θ ta thu
®−îc tèc ®é ω cña trôc quay. ThiÕt bÞ ®o gãc tuyÖt ®èi sö dông thuËn lîi cho c¶
hai lo¹i ®éng c¬ ®iÖn xoay chiÒu. Nã Ýt nh¹y víi nhiÖt ®é vµ Ýt bÞ nhiÔu ®iÖn tõ,
nh−ng kh«ng ®¹t ®−îc ®é ph©n gi¶i cao nh− bé c¶m biÕn quang víi tÝn hiÖu h×nh
sin.
2.4.3. X¸c ®Þnh gi¸n tiÕp sè vßng quay cña trôc
Ph−¬ng ph¸p ®o tèc ®é b»ng c¶m biÕn ®−îc nèi (trùc tiÕp hoÆc gi¸n tiÕp)
víi trôc quay cã mét sè nh−îc ®iÓm. Nã lµm cho hÖ thèng truyÒn ®éng kh«ng
®ång nhÊt do ph¶i l¾p thªm vµo trôc c¸c c¶m biÕn. Ngoµi ra, trong mét sè tr−êng
hîp, viÖc liªn kÕt c¶m biÕn víi trôc quay lµ kh«ng thÓ thùc hiÖn ®−îc (vÝ dô trong
c¸c hÖ trôc truyÒn ®éng cao tèc). H¬n n÷a, nhiÔu do truyÒn dÉn tÝn hiÖu tõ c¸c bé
c¶m biÕn ®Õn bé phËn ®iÒu khiÓn cã thÓ ¶nh h−ëng tíi phÐp ®o. C¸c thiÕt bÞ x¸c
®Þnh gi¸n tiÕp sè vßng quay cã kh¶ n¨ng kh¾c phôc c¸c nh−îc ®iÓm trªn.
a. X¸c ®Þnh sè vßng quay th«ng qua ®iÖn ¸p vµ dßng ®iÖn stato
HÖ thèng ®o sè vßng quay kh«ng sö dông bé c¶m biÕn tèc ®é cã kh¶ n¨ng
kh¾c phôc ®−îc c¸c nh−îc ®iÓm trªn. ý t−ëng cña hÖ thèng nµy lµ tèc ®é quay
cña trôc roto cã thÓ x¸c ®Þnh tõ ®iÖn ¸p vµ dßng ®iÖn cña stato. §Ó x¸c ®Þnh ®−îc
tèc ®é cña trôc roto ta ph¶i gi¶i quyÕt hai vÊn ®Ò:
ωr
TÝnh tèc ®é roto ωr
(ph−¬ng tr×nh ®éng häc)

US ψr
TÝnh tõ th«ng roto ψr
iS (m« h×nh quan s¸t)

H×nh 2-26. S¬ ®å cña khèi tÝnh to¸n tèc ®é roto, [2].

- TÝnh to¸n tèc ®é trôc roto tõ hÖ ph−¬ng tr×nh ®éng häc cña ®éng c¬ biÓu
thÞ quan hÖ gi÷a ®iÖn ¸p, dßng ®iÖn stato vµ tõ th«ng roto.
-X©y dùng m« h×nh quan s¸t, trong ®ã tèc ®é trôc roto lµ mét tham sè ®Ó
tÝnh to¸n tõ th«ng roto. CÊu tróc vµ tham sè cña m« h×nh quan s¸t ®−îc lùa chän

70
theo tiªu chuÈn æn ®Þnh vµ héi tô. S¬ ®å khèi cña bé tÝnh to¸n tèc ®é roto ®−îc
tr×nh bµy trªn H×nh 2-26.
b. X¸c ®Þnh sè vßng quay trôc khuûu th«ng qua tÝn hiÖu ®iÖn ¸p ®¸nh löa
hoÆc biÕn d¹ng cña ®−êng èng cao ¸p
Sè vßng quay trôc khuûu ®éng c¬ x¨ng (khi ®· biÕt sè kú vµ sè xi lanh) cã
thÓ x¸c ®Þnh gi¸n tiÕp th«ng qua tÇn sè xuÊt hiÖn cña tÝn hiÖu ®iÖn ¸p ®¸nh löa
trªn ®−êng cao ¸p nèi tõ bé chia ®iÖn ®Õn buji, b»ng mét c¶m biÕn tõ kiÓu vßng
kÑp nh− trªn H×nh 2-27 a.

a)

20 mm
(®−êng
èng
th¼ng)

b)
H×nh 2-27. X¸c ®Þnh sè vßng quay trôc khuûu th«ng qua tÝn hiÖu ®¸nh löa (a)
hoÆc biÕn d¹ng cña ®−êng èng cao ¸p (b) [8].

Còng t−¬ng tù nh− vËy, sè vßng quay trôc khuûu cña ®éng c¬ diesel cã thÓ
x¸c ®Þnh gi¸n tiÕp b»ng mét c¶m biÕn tiÕp xóc kiÓu vßng kÑp, ®−îc l¾p (ë vÞ trÝ
phï hîp) trªn ®−êng èng cao ¸p (nèi tõ b¬m cao ¸p ®Õn vßi phun), nh»m x¸c ®Þnh

71
tÇn sè xuÊt hiÖn biÕn d¹ng ®µn håi (d¹ng m¹ch ®Ëp) cña ®−êng èng cao ¸p, xuÊt
hiÖn tr−íc mçi lÇn vßi phun lµm viÖc. Khi dïng lo¹i c¶m biÕn nµy, cÇn hÕt søc
chó ý ®¶m b¶o sù phï hîp gi÷a ®−êng kÝnh ngoµi cña ®−êng èng cao ¸p víi
®uêng kÝnh trong cña c¶m biÕn, còng nh− tr¸nh xoay c¶m biÕn (khi ®· l¾p chÆt)
xung quanh ®−êng èng cao ¸p (H×nh 2-27 b). C¶m biÕn vßng kÑp tiÕp xóc cña
h·ng AVL cã 2 lo¹i KG 45 (dïng cho ®−êng èng cao ¸p cã ®−êng kÝnh ngoµi tõ
4,4 ÷ 4,7 mm) vµ KG 60 (dïng cho ®−êng èng cao ¸p cã ®−êng kÝnh ngoµi tõ 6,9
÷ 6,35 mm); ¸p suÊt vËn hµnh trong kho¶ng tõ 0÷3000 bar; nhiÖt ®é vËn hµnh
trong kho¶ng tõ 20 ÷70 C.
C¸c lo¹i c¶m biÕn sö dông tÝn hiÖu ®iÖn ¸p ®¸nh löa hoÆc biÕn d¹ng cña
®−êng èng cao ¸p hay ®−îc tÝch hîp trªn c¸c thiÕt bÞ chÈn ®o¸n nhanh vµ c¸c thiÕt
bÞ ph©n tÝch khÝ th¶i d¹ng x¸ch tay. Chóng cã −u ®iÓm lµ rÊt dÔ l¾p ®Æt vµ thuËn
tiÖn trong sö dông. Ngoµi ra, c¸c lo¹i c¶m biÕn nµy cã kho¶ng ®o tèc ®é kh¸ réng
víi ®é ph©n gi¶i cña phÐp ®o tèc ®é còng kh¸ tèt (víi c¶m biÕn cña h·ng AVL cã
d¶i ®o tõ 250 ÷8000 vg/ph, ®é ph©n gi¶i 10 vg/ph).
Víi ®éng c¬ ®¸nh löa c−ìng bøc, ngoµi d¹ng thiÕt bÞ x¸c ®Þnh sè vßng
quay b»ng c¶m biÕn tõ kiÓu vßng kÑp nh− trªn H×nh 2-27 a, c¸c h·ng cßn ph¸t
triÓn d¹ng ®ång hå ®o tèc ®é cÇm tay (rÊt nhá gän, dïng pin), kÕt qu¶ ®o hiÖn sè
trùc tiÕp trªn mµn h×nh cña thiÕt bÞ. ThiÕt bÞ nµy còng ho¹t ®éng theo nguyªn lý
gi¸m s¸t sù thay ®æi tõ tr−êng mçi khi xuÊt hiÖn dßng cao ¸p ®¸nh löa. Tuy
nhiªn, nã kh«ng cÇn kÑp hoÆc tiÕp xóc víi d©y cao ¸p, nªn rÊt thuËn tiÖn cho viÖc
®o tèc ®é (nhÊt lµ víi xe m¸y).

c. X¸c ®Þnh sè vßng quay trôc khuûu th«ng qua dao ®éng vµ tiÕng ån
Khi §C§T lµm viÖc sÏ sinh ra dao ®éng vµ tiÕng ån víi c¸c phæ tÇn sè
kh¸c nhau. TiÕng ån cña §C§T gåm 2 nguån chÝnh lµ do dao ®éng cÊu tróc vµ do
dao ®éng cña kh«ng khÝ g©y ra (H×nh 2-28). Th«ng qua viÖc läc vµ xö lý tÝn hiÖu
ån vµ dao ®éng, cã thÓ x¸c ®Þnh ®−îc sè vßng quay cña trôc khuûu ®éng c¬.
ThiÕt bÞ ®o sè vßng quay trôc khuûu th«ng qua tÝn hiÖu tiÒng ån vµ dao
®éng (DiSpeed) cña H·ng AVL gåm 2 bé phËn chÝnh: c¶m biÕn (H×nh 2-29 a) vµ
khèi xö lý tÝn hiÖu (H×nh 2-29 b).

72
 TÝn hiÖu ån (do dao ®éng cÊu tróc vµ kh«ng khÝ)

TÝn hiÖu sè vßng quay trôc khuûu

H×nh 2-28. TÝn hiÖu ån vµ tÝn hiÖu sè vßng quay trôc khuûu, [8].

a) b)
H×nh 2-29. C¶m biÕn (a) vµ khèi xö lý tÝn hiÖu (b) cña AVL DiSpeed, [8].

§Çu ®o tèc ®é cña DiSpeed cã kÝch th−íc nhá gän víi d©y nèi ®−îc thiÕt kÕ
®ñ dµi, dïng nguån nu«i trùc tiÕp tõ thiÕt bÞ chÝnh nªn rÊt thuËn tiÖn cho qu¸ tr×nh
l¾p ®Æt vµ tiÕn hµnh ®o. Ngoµi ra, do ®Çu c¶m biÕn cña Dispeed cã bè trÝ nam

73
ch©m vÜnh cöu, nªn khi tiÕn hµnh ®o chØ cÇn ®Æt c¶m biÕn vµo vÞ trÝ bÒ mÆt kim
lo¹i bÊt kú trªn ®éng c¬ (H×nh 2-30 a), hoÆc thËm chÝ lµ c¸c bÒ mÆt kim lo¹i bÊt
kú cã liªn kÕt cøng víi th©n ®éng c¬ (vÝ dô nh− ch©n chèng c¹nh cña xe m¸y)
nh− trªn H×nh 2-30 b.

C¶m biÕn tèc ®é cña DiSpeed

a) Trªn « t« b) Trªn xe m¸y

H×nh 2-30. L¾p ®Æt c¶m biÕn cña thiÕt bÞ AVL DiSpeed, [8].

ThiÕt bÞ Dispeed cña h·ng AVL cã 2 lo¹i: Dispeed 492 dïng cho ®éng c¬
4 kú l¾p trªn « t« m¸y kÐo, ®éng c¬ 4 kú tÜnh t¹i; vµ Dispeed 492+Bike cã thÓ ®o
thªm cho c¶ xe m¸y (2 kú hoÆc 4 kú) víi c¸c th«ng sè kü thuËt chÝnh ®−îc tr×nh
bµy trong B¶ng 2-6.
B¶ng 2-6
C¸c th«ng sè kü thuËt chÝnh cña AVL Dispeed 492 vµ 492+Bike, [8].

Th«ng sè Dispeed 492 Dispeed 492+Bike

+ §éng c¬ 4 kú (l¾p trªn xe
Ph¹m vi + §éng c¬ 4 kú
con, xe kh¸ch, xe t¶i)
øng dông + §éng c¬ xe m¸y (2 kú; 4 kú)
+ §éng c¬ 4 kú tÜnh t¹i
+ D¹ng c¶m biÕn kÕt hîp (®o D¹ng c¶m biÕn kÕt hîp (®o ©m do
D¹ng
©m do dao ®éng cÊu tróc vµ dao ®éng cÊu tróc vµ dao ®éng
tÝn hiÖu vµo
dao ®éng kh«ng khÝ g©y ra) kh«ng khÝ g©y ra)
D¹ng +TÝn hiÖu ®iÖn tÝch; xung sè; -TÝn hiÖu ®iÖn tÝch; xung sè; xung
tÝn hiÖu ra xung c¶m øng c¶m øng

74
 + §C «t«-m¸y kÐo: tõ 400÷8000
vg/ph; ®é ph©n gi¶i 10 vg/ph.
D¶i ®o vµ + Tõ 400÷8000 vg/ph; + §C xe m¸y 2 kú: tõ 900÷8000
®é ph©n gi¶i + §é ph©n gi¶i 10 vg/ph vg/ph; ®é ph©n gi¶i 10 vg/ph.
+ §C xe m¸y 4 kú: tõ 600÷8000
vg/ph; ®é ph©n gi¶i 10 vg/ph.
NhiÖt ®é
5-45 C 5-45 C
vËn hµnh
KÝch th−íc
230 x 50 x 190 mm 230 x 50 x 190 mm
(WxHxD)

2.5. X¸c ®Þnh møc tiªu thô nhiªn liÖu

2.5.1. C¸c vÊn ®Ò chung
§èi víi §C§T, viÖc x¸c ®Þnh chÝnh x¸c møc tiªu thô nhiªn liÖu lu«n cã ý
nghÜa rÊt lín, v× ®©y lµ mét th«ng sè rÊt quan träng ®¸nh gi¸ tÝnh kinh tÕ cña ®éng
c¬ (nhÊt lµ khi nguån nhiªn liÖu ho¸ th¹ch ngµy cµng c¹n kiÖt vµ gi¸ nhiªn liÖu
truyÒn thèng ngµy cµng cao). HiÖn nay, do sù ph¸t triÓn cña kü thuËt ®o l−êng
nªn c¸c thiÕt bÞ ®o møc tiªu thô nhiªn liÖu kh¸ ®a d¹ng. Møc tiªu thô nhiªn liÖu
®−îc ®o dùa vµo viÖc x¸c ®Þnh khèi l−îng (hoÆc thÓ tÝch) nhiªn liÖu mµ §C§T
tiªu thô trong mét ®¬n vÞ thêi gian, vµ th−êng ®−îc biÓu diÔn d−íi d¹ng kg/h, g/s.
Sau khi cã møc tiªu thô nhiªn liÖu, ®Ó x¸c ®Þnh suÊt tiªu thô nhiªn liÖu ge
cã Ých (tÝnh theo g/kW.h hoÆc g/ml.h) chóng ta cÇn biÕt thªm 2 th«ng sè lµ c«ng
suÊt vµ sè vßng quay cña ®éng c¬ ë chÕ ®é ®ang kh¶o s¸t (c¸c th«ng sè nµy ®−îc
x¸c ®Þnh nhê phanh thö nh− ®· tr×nh bµy trong môc 2.2).
Tuú theo ph−¬ng ph¸p x¸c ®Þnh l−îng nhiªn liÖu tiªu thô, ta cã thÓ ph©n
thiÕt bÞ ®o møc tiªu thô nhiªn liÖu thµnh 2 d¹ng:
+ X¸c ®Þnh gi¸n tiÕp khèi l−îng nhiªn liÖu tiªu thô: c¸c thiÕt bÞ nµy x¸c
®Þnh thÓ tÝch nhiªn liÖu tiªu thô; sau ®ã kÕt qu¶ ®o ®−îc tÝnh to¸n ®Ó chuyÓn
thµnh gi¸ trÞ khèi l−îng (th«ng qua tû träng cña nhiªn liÖu). Víi ph−¬ng ph¸p nµy
cÇn chó ý cã sù kh¸c biÖt vÒ tû träng víi cïng mét lo¹i nhiªn liÖu truyÒn thèng
(x¨ng hoÆc diesel) vµ tû träng cña nhiªn liÖu láng thay ®æi theo nhiÖt ®é.
+ X¸c ®Þnh trùc tiÕp khèi l−îng nhiªn liÖu tiªu thô: khèi l−îng nhiªn liÖu
tiªu thô ®−îc x¸c ®Þnh trùc tiÕp b»ng c©n, c¬ cÊu ®o lùc (Force transducer), c¬
cÊu ®o t¶i träng (Load cell) . §©y lµ ph−¬ng ph¸p th−êng ®−îc −a dïng h¬n
trong qu¸ tr×nh thö nghiÖm §C§T.
75
2.5.2. Tû träng cña nhiªn liÖu dïng cho §C§T
a. Nhiªn liÖu x¨ng
Tû träng cña x¨ng th−êng ®−îc ®o t¹i 150C b»ng tû träng kÕ
(Hydrometer–tiªu chuÈn ISO 3675) vµ ®−îc biÓu diÔn b»ng kg/dm3. Tû träng
cña x¨ng phô thuéc vµo nhiÖt ®é theo c«ng thøc sau, [5]:
ρt = ρ15 -k (t-15) (2.36)
0
trong ®ã: t - nhiÖt ®é [ C] ;
ρt , ρ15 tû träng t¹i t 0C vµ t¹i 150C, [kg/dm3].
k - lµ hÖ sè, víi x¨ng k ≈ 0,00085.
Theo c«ng thøc (2.36), khi nhiÖt ®é t¨ng tõ 15 ®Õn 25 0C th× tû träng ρ cña
x¨ng sÏ gi¶m 0,008 kg/dm3 (kho¶ng 1%). Sù thay ®æi nµy mÆc dï rÊt nhá vÒ gi¸
trÞ tuyÖt ®èi nh−ng nã vÉn ®−îc tÝnh ®Õn trong c¸c giao dÞch th−¬ng m¹i cã liªn
quan ®Õn viÖc l−u tr÷ vµ ph©n phèi nhiªn liÖu x¨ng. Ngoµi ra, còng cÇn ph¶i xem
xÐt ®Õn sù thay ®æi tû träng nµy khi x¸c ®Þnh møc tiªu thô nhiªn liÖu theo ph−¬ng
ph¸p gi¸n tiÕp.
§Æc tÝnh vÒ tû träng cña x¨ng kh¸ ®ång ®Òu t¹i c¸c khu vùc trªn thÕ giíi.
T¹i Ch©u ¢u, x¨ng kh«ng ch× truyÒn thèng (Eurosuper) ph¶i cã tû träng trong
kho¶ng 0,725 ®Õn 0,780 kg/dm3. T¹i Liªn bang Mü, gi¸ trÞ nhá nhÊt vµ lín nhÊt
t−¬ng øng lµ 0,745 vµ 0,765 kg/dm3. T¹i NhËt B¶n, chØ cã gi¸ trÞ giíi h¹n trªn lµ
0,783 kg/dm3 cho tÊt c¶ c¸c lo¹i x¨ng kh«ng ch×.
Trªn ph¹m vi toµn cÇu, kho¶ng 80% l−îng x¨ng ®−îc tiªu thô cã tû träng
n»m trong kho¶ng 0,735 ®Õn 0,765 kg/dm3. Nãi chung, tû träng cña x¨ng t¨ng
theo hµm l−îng HC th¬m vµ do vËy x¨ng cã tû träng cao th−êng cã chØ sè èctan
cao h¬n.
ViÖc duy tr× mét d¶i tû träng nµo ®ã lµ cÇn thiÕt ®Ó ®¶m b¶o cho ph−¬ng
tiÖn vËn hµnh æn ®Þnh. C¸c h·ng chÕ t¹o « t« lÊy kho¶ng gi¸ trÞ nµy ®Ó tÝnh to¸n
thiÕt kÕ vµ lùa chän l−u l−îng dßng ch¶y thÝch hîp cho c¸c bé phËn kh¸c nhau
cña thèng nhiªn liÖu nh− vßi phun, gÝc-l¬...Trong thùc tÕ sö dông, chñ ph−¬ng
tiÖn mong muèn tû träng cña x¨ng ë møc cao nhÊt cã thÓ (mµ vÉn phï hîp víi
tiªu chuÈn) v× ®iÒu nµy cung cÊp nhiÖt trÞ thÓ tÝch NHVv cao nhÊt vµ suÊt tiªu hao
nhiªn liÖu thÊp nhÊt (tÝnh theo lÝt/100 km). −íc tÝnh r»ng nÕu t¨ng tû träng cña
nhiªn liÖu x¨ng lªn 1% sÏ gi¶m ®−îc tiªu thô nhiªn liÖu xuèng 1% [5].
b. Nhiªn liÖu diesel
Tû träng cña nhiªn liÖu diesel lµ mét thuéc tÝnh quan träng, v× hÖ thèng
phun nhiªn liÖu ®−îc thiÕt kÕ ®Ó cung cÊp mét thÓ tÝch nhiªn liÖu x¸c ®Þnh vµo

76
trong buång ch¸y. Tû träng cña c¸c lo¹i nhiªn liÖu diesel t¹i c¸c khu vùc kh¸c
nhau trªn thÕ giíi n»m trong kho¶ng tõ 0,811÷0,857 kg/dm3.
Nhiªn liÖu diesel cña Ch©u ¢u dïng cho giao th«ng ®−êng bé ph¶i cã tû
träng n»m trong kho¶ng 0,820 ÷ 0,860 kg/dm3 (tiªu chuÈn EN 590). T¹i Mü (hiÖn
kh«ng cã tiªu chuÈn chÝnh thøc vÒ ®Æc tÝnh tû träng cña nhiªn liÖu diesel), tû
träng trung b×nh vµo kho¶ng 0,835 kg/dm3 (gÇn t−¬ng tù víi tû träng trung b×nh
cña nhiªn liÖu diesel t¹i Ch©u ¢u vµ NhËt B¶n). Nhiªn liÖu diesel ®−îc b¸n t¹i
c¸c n−íc B¾c ¢u (®iÒu kiÖn khÝ hËu rÊt l¹nh vµo mïa ®«ng) cã thuéc tÝnh gÇn víi
dÇu löa (Kerosene), cã tû träng thÊp h¬n so víi nhiªn liÖu b¸n ë c¸c n−íc kh¸c, tû
träng trung b×nh lµ 0,823 kg/dm3.
ViÖc thiÕt lËp gi¸ trÞ thÊp nhÊt cña tû träng lµ yªu cÇu hîp lý nh»m ®¶m
b¶o thu ®−îc c«ng suÊt ®ñ lín víi c¸c ®éng c¬ diesel sö dông b¬m cao ¸p ®Þnh
l−îng l−îng nhiªn liÖu phun kiÓu thÓ tÝch. ViÖc x¸c ®Þnh gi¸ trÞ lín nhÊt cña tû
träng nh»m môc ®Ých tr¸nh sù t¹o khãi ®en ë chÕ ®é toµn t¶i cña ®éng c¬.

2.5.3. X¸c ®Þnh thÓ tÝch nhiªn liÖu tiªu thô

a. §o møc tiªu thô nhiªn liÖu b»ng b×nh th«ng nhau
C¸c thiÕt bÞ ®o tiªu thô nhiªn liÖu ho¹t ®éng dùa trªn nguyªn lý cña b×nh
th«ng nhau ®· tõng ®−îc sö dông kh¸ réng r·i do cã cÊu t¹o ®¬n gi¶n vµ thao t¸c
kh¸ thuËn tiÖn.
B×nh ®o th−êng ®−îc lµm b»ng thuû tinh, gåm nhiÒu b×nh nhá cã thÓ tÝch
kh¸c nhau ®−îc nèi th«ng b»ng r·nh nèi hÑp (H×nh 2-31 a). Nhê viÖc bè trÝ c¸c
b×nh thÓ tÝch lín n»m phÝa d−íi, nªn cã thÓ lùa chän dung tÝch ®o phï hîp víi chÕ
®é lµm viÖc, c«ng suÊt cña ®éng c¬ (nh»m b¶o ®¶m sai sè n»m trong giíi h¹n cho
phÐp). Tr−íc khi tiÕn hµnh ®o, cÇn ®Ó ®éng c¬ lµm viÖc æn ®Þnh ë mét chÕ ®é tèc
®é vµ phô t¶i nµo ®ã (khi ®ã, van ba ng¶ 2 ®ang nèi th«ng ®−êng dÉn nhiªn liÖu tõ
thïng tíi ®éng c¬). ChuyÓn van ba ng¶ vÒ vÞ trÝ ®Ó nhiªn liÖu ®−îc n¹p vµo c¸c
thÓ tÝch cña b×nh ®o (cÇn v−ît qua v¹ch trªn cña thÓ tÝch sö dông), råi chuyÓn
nhanh van ba ng¶ 2 vÒ vÞ trÝ ng¾t nhiªn liÖu cÊp tõ thïng chøa ®Õn b×nh ®o vµ nèi
th«ng b×nh ®o víi ®−êng nhiªn liÖu dÉn tíi ®éng c¬. Khi ®ã, møc nhiªn liÖu trong
thÓ tÝch ®o ®· chän sÏ gi¶m dÇn. Sö dông ®ång hå bÊm gi©y ®Ó x¸c ®Þnh kho¶ng
thêi gian møc nhiªn liÖu ®i qua v¹ch trªn vµ v¹ch d−íi cña thÓ tÝch ®o. Qu¸ tr×nh
®o kÕt thóc vµ ta chuyÓn van ba ng¶ 2 vÒ vÞ trÝ cho ®éng c¬ hót nhiªn liÖu tõ
thïng chøa. CÇn tiÕn hµnh ®o ë mçi chÕ ®é vµi lÇn ®Ó lÊy kÕt qu¶ trung b×nh vµ sö
dông c«ng thøc ®Ó x¸c ®Þnh møc tiªu thô nhiªn liÖu cña §C§T.

77
 b)
Th«ng h¬i
a)
V1
A
1
V2

V3 ThÓ tÝch
4 ®· hiÖu chuÈn

3
I
V¹ch møc
2
II B
III

§−êng cÊp Tíi

nhiªn liÖu ®éng c¬
1. Thïng nhiªn liÖu; 2. Van ba ng¶;
3. B×nh ®o (®· ®Þnh chuÈn);
4. §ång hå bÊm gi©y
H×nh 2-31. ThiÕt bÞ ®o nhiªn liÖu kiÓu b×nh th«ng nhau, [13].
Mét d¹ng kh¸c cña thiÕt bÞ ®o møc tiªu thô nhiªn liÖu theo ph−¬ng ph¸p
b×nh th«ng nhau ®−îc tr×nh bµy trªn H×nh 2-31 b. Khi kh«ng ®o, van A ®ãng
trong khi van B ®−îc më. Khi tiÕn hµnh ®o, van A ®−îc më nhanh vµ nhiªn liÖu
sÏ ®iÒn ®Çy èng Buret. Khi èng ®o ®· ®Çy nhiªn liÖu, van B ®−îc ®ãng kÝn trong
khi van A vÉn ®−îc më. Khi ®ã, ®éng c¬ sÏ tiªu thô nhiªn liÖu chøa trong èng ®o.
Thêi gian tiªu thô hÕt mét thÓ tÝch nhiªn liÖu ®· ®Þnh (®−îc ®¸nh dÊu b»ng c¸c
v¹ch møc trªn th©n èng ®o) còng ®−îc x¸c ®Þnh b»ng ®ång hå bÊm gi©y. ThiÕt bÞ
nµy cã −u ®iÓm lµ ®¬n gi¶n vµ nÕu vËn hµnh ®óng kü thuËt th× sai sè ®o cã thÓ vµo
kho¶ng 1%. Ngoµi ra, thiÕt bÞ ®o dïng èng buret cã thÓ tù ®éng ho¸ b»ng c¸ch
dïng c¸c c¶m biÕn møc nhiªn liÖu (d¹ng tÕ bµo quang ®iÖn) kÕt hîp víi hÖ thèng
®iÒu khiÓn ®iÖn tö (®Ó ®ãng më c¸c van vµ cung cÊp tÝn hiÖu b¾t ®Çu, kÕt thóc cho
bé ®Õm thêi gian).
b. §o møc tiªu hao nhiªn liÖu b»ng l−u l−îng kÕ
Khi ®é chÝnh x¸c yªu cÇu kh«ng qu¸ cao, cã thÓ sö dông thiÕt bÞ ®o møc
tiªu thô nhiªn liÖu d¹ng l−u l−îng kÕ. C¸c thiÕt bÞ d¹ng nµy ®−îc sö dông réng r·i
trªn thÞ tr−êng do chóng cã −u ®iÓm lµ l¾p ®Æt kh¸ ®¬n gi¶n vµ cho phÐp ®o møc
tiªu thô nhiªn liÖu khi xe ®ang chuyÓn ®éng (khi ®ã, møc tiªu thô nhiªn liÖu
th−êng ®−îc biÓu diÔn theo lÝt/km hoÆc lÝt/100 km). Cã kh¸ nhiÒu d¹ng l−u l−îng
kÕ kh¸c nhau phô thuéc vµo c¬ cÊu ®o l−u l−îng (dïng b¸nh r¨ng, dïng trôc vÝt
v« tËn, dïng pÝt t«ng quay, dïng trèng quay, dïng c¸nh quay...)

78
 Trªn H×nh 2-32 lµ nguyªn lý ho¹t ®éng cña l−u l−îng kÕ kiÓu phao. ThiÕt
bÞ nµy gåm mét phao h×nh nãn ng¾n (th−êng lµm b»ng kim lo¹i) cã thÓ di chuyÓn
lªn xuèng tù do trong mét khoang ®o lµm b»ng vËt liÖu trong suèt cã d¹ng h×nh
nãn. Nhiªn liÖu ®i vµo tõ phÝa d−íi cña khoang ®o sÏ ®Èy phao dÞch chuyÓn lªn
phÝa trªn do t¸c dông cña ®é nhít vµ lùc ®Èy. Møc ®é di chuyÓn ®i lªn cña phao
sÏ cung cÊp th«ng tin vÒ møc tiªu thô nhiªn liÖu (víi sai sè kho¶ng vµi %).
Tíi ®éng
c¬

§−êng cÊp
nhiªn liÖu

H×nh 2-32. ThiÕt bÞ ®o nhiªn liÖu kiÓu l−u l−îng kÕ, [13].
L−u l−îng kÕ kiÓu nµy ®−îc c¨n chØnh bëi nhµ s¶n xuÊt dùa theo c¸c thiÕt
bÞ ®o l−u l−îng tham chiÕu tiªu chuÈn, víi 1 lo¹i chÊt láng ®· cho. Do vËy, trong
qu¸ tr×nh sö dông, sù thay ®æi vÒ tû träng vµ ®é nhít cña nhiªn liÖu cã thÓ g©y
¶nh h−ëng ®Õn ®é chÝnh x¸c cña phÐp ®o. Tuy nhiªn, cã thÓ ®−a vµo hÖ sè hiÖu
chØnh ®èi víi tû träng vµ ®é nhít. VÝ dô, hÖ sè hiÖu chØnh vÒ tû träng cã thÓ x¸c
®Þnh theo c«ng thøc sau:

+ Víi nhiªn liÖu láng:

m1
=
(w − ρ1 ).ρ1 (2.10)
m2 (w − ρ 2 ).ρ 2
m1 ρ1
+ Víi nhiªn liÖu khÝ: = (2.11)
m2 ρ2
Víi sù thay ®æi vÒ ®é nhít, cã thÓ sö dông hÖ sè hiÖu chØnh nh− sau:
m1 (w − ρ1 ).ρ1 .µ1
+ Víi nhiªn liÖu láng: = (2.12)
m 2 (w − ρ 2 ).ρ1 .µ1
m1 ρ1 .µ1
+ Víi nhiªn liÖu khÝ : = (2.13)
m 2 ρ1 .µ1

79
 trong ®ã:
m- tèc ®é tiªu thô nhiªn liÖu theo khèi l−îng;
w- tû träng cña vËt liÖu lµm phao næi;
ρ- tû träng cña nhiªn liÖu;
µ - lµ ®é nhít cña chÊt láng.
C¸c chØ sè 1 t−¬ng øng víi tû träng cña chÊt láng ®· dïng ®Ó c¨n chØnh thiÕt
bÞ. ChØ sè 2 t−¬ng øng víi tû träng cña lo¹i nhiªn liÖu ®ang sö dông.
Trªn H×nh 2-33 lµ s¬ ®å nguyªn lý lµm viÖc cña bé c¶m biÕn ®o møc
tiªu thô nhiªn liÖu kiÓu pÝt t«ng quay cña h·ng CORRSYS-DATRON (§øc).
§©y lµ thiÕt bÞ ®−îc thiÕt kÕ ®Ó dïng cho c¸c PTCG§B (rÊt dÔ dµng g¸ l¾p vµo
hÖ thèng nhiªn liÖu, tÝn hiÖu cña c¶m biÕn ®−îc kÕt nèi víi m¸y tÝnh vµ sö
dông phÇn mÒm ®iÒu khiÓn).

Nhiªn liÖu
Nhiªn liÖu 1
tíi ®éng c¬
tõ thïng chøa

4
Nhiªn liÖu tíi pÝt
t«ng tiÕp theo

H×nh 2-33. Nguyªn lý lµm viÖc cña l−u l−îng kÕ d¹ng pÝt t«ng quay.

C¶m biÕn l−u l−îng gåm 4 pÝt t«ng (H×nh 2-33) ®−îc gia c«ng víi ®é chÝnh
x¸c cao, cã cïng trôc quay. Møc nhiªn liÖu tiªu thô ®−îc x¸c ®Þnh trªn c¬ së
kho¶ng dÞch chuyÓn cña c¸c pÝt t«ng trong xi lanh. Nhiªn liÖu ®−îc b¬m chuyÓn

80
cung cÊp tíi tíi khoang ®o trung t©m. Nhiªn liÖu sÏ ®iÒn ®Çy vµo trong xi lanh vµ
lµm pÝt t«ng còng nh− trôc khuûu cña bé phËn ®o di chuyÓn. §ång thêi pÝt t«ng (®·
®−îc ®iÒn ®Çy nhiªn liÖu) sÏ di chuyÓn tíi ®iÓm chÕt trªn vµ ®Èy nhiªn liÖu tíi
§C§T. T¹i mét thêi ®iÓm, bé ®iÒu khiÓn chØ cho phÐp mét pÝt t«ng cung cÊp nhiªn
liÖu cho §C§T; vµ pÝt t«ng ®èi diÖn sÏ cung cÊp nhiªn liÖu cho pÝt t«ng tiÕp theo
theo chiÒu quay kim ®ång hå. §èi víi hÖ thèng nhiªn liÖu cã ®−êng nhiªn liÖu håi
th× l−îng nhiªn liÖu håi sÏ ®−îc ®−a tíi b×nh ®o trung t©m. C¸c c¶m biÕn Hall ®−îc
l¾p ®Æt xung quanh trôc thiÕt bÞ ®o ®Ó chuyÓn ®æi tÝn hiÖu di chuyÓn cña pÝt t«ng
sang tÝn hiÖu xung t−¬ng øng víi l−îng nhiªn liÖu tiªu thô.
L−u l−îng kÕ kiÓu tuabin cã thÓ ®o møc tiªu thô nhiªn liÖu tøc thêi theo
thÓ tÝch víi sai sè th−êng lín h¬n 1%. L−u l−îng kÕ kiÓu nµy bÞ t¸c ®éng bëi sù
thay ®æi vÒ ®é nhít cña nhiªn liÖu cÇn ®o (nhÊt lµ víi c¸c l−u l−îng kÕ kiÓu
tuabin cã kÝch th−íc nhá). Lo¹i l−u l−îng kÕ nµy cã thÓ ph¶n øng rÊt nhanh víi sù
thay ®æi l−u l−îng, thêi gian ph¶n øng chñ yÕu phô thuéc vµo qu¸n tÝnh cña roto.
L−u l−îng kÕ thÓ tÝch kiÓu vÞ trÝ tuyÖt ®èi cã ®é chÝnh x¸c cao h¬n so víi
l−u l−îng kÕ kiÓu tuabin. Tuy nhiªn, l−u l−îng kÕ kiÓu vÞ trÝ tuyÖt ®èi g©y ra sù
suy gi¶m ¸p suÊt trong m¹ch cung cÊp nhiªn liÖu.

2.5.4. X¸c ®Þnh l−îng nhiªn liÖu tiªu thô

a. §o l−îng nhiªn liÖu tiªu thô b»ng ph−¬ng ph¸p c©n
Trªn H×nh 2-34 lµ s¬ ®å nguyªn lý ho¹t ®éng cña thiÕt bÞ x¸c ®Þnh l−îng tiªu
thô nhiªn liÖu b»ng ph−¬ng ph¸p c©n. B×nh nhiªn liÖu trªn ®Üa c©n ®−îc nèi víi
thïng nhiªn liÖu qua van ba ng¶.
Tr−íc khi tiÕn hµnh ®o tiªu thô nhiªn liÖu cÇn ®iÒu chØnh ®Ó ®éng c¬ lµm
viÖc ë chÕ ®é æn ®Þnh. N¹p nhiªn liÖu vµo b×nh chøa 3 trªn ®Üa c©n sao cho l−îng
nhiªn liÖu chøa trong b×nh lín h¬n khèi l−îng tæng cña c¸c qu¶ c©n trªn ®Üa thø
hai. Khi ®ã, kim chØ trªn mÆt sè cña c©n sÏ lÖch khái vÞ trÝ sè 0. ChuyÓn van ba
ng¶ 4 vÒ vÞ trÝ ®Ó ®éng c¬ chØ hót nhiªn liÖu tõ b×nh ®o trªn ®Üa. Nhiªn liÖu trong
b×nh ®o bÞ tiªu hao dÇn lµm cho c©n dÇn trë l¹i vÞ trÝ c©n b»ng gi÷a hai ®Üa c©n.
Khi kim trªn mÆt sè cña c©n chØ v¹ch sè 0 ta bÊm ®ång hå ®o gi©y ®ång thêi rót
nhanh mét (hoÆc hai) qu¶ c©n thÝch hîp ë bªn ®Üa ®Æt qu¶ c©n. Khi ®ã c©n l¹i bÞ
mÊt th¨ng b»ng, ®éng c¬ vÉn tiÕp tôc hót nhiªn liÖu tõ b×nh ®o nªn c©n dÇn trë l¹i
vÞ trÝ c©n b»ng. Khi kim chØ trïng víi v¹ch sè 0, ta bÊm ®ång hå ®o gi©y lÇn thø 2
vµ kÕt thóc qu¸ tr×nh ®o.
Kho¶ng thêi gian gi÷a 2 lÇn bÊm ®ång hå chÝnh lµ thêi gian ®éng c¬ tiªu
thô hÕt l−îng nhiªn liÖu ®· ®Þnh (cã trÞ sè b»ng khèi l−îng cña c¸c qu¶ c©n ®· rót
ra khái ®Üa c©n khi ®o). CÇn tiÕn hµnh ®o mét vµi lÇn vµ lÊy kÕt qu¶ trung b×nh.

81
 4
1

Nhiªn liÖu tíi ®éng c¬

2

H×nh 2-34. §o møc tiªu thô nhiªn liÖu b»ng ph−¬ng ph¸p c©n, [3].
1- Thïng nhiªn liÖu; 2- C©n; 3- B×nh chøa nhiªn liÖu ®o; 4- Van ba ng¶.

Khi sö dông hÖ thèng nµy cÇn ph¶i gi¶m tíi møc tèi thiÓu ¶nh h−ëng cña
c¸c èng nèi ®Õn qu¸ tr×nh lµm viÖc cña c©n. Do vËy, c¸c èng nèi ph¶i lµm b»ng
vËt liÖu mÒm (chÊt dÎo hoÆc cao su). ThiÕt bÞ nµy kh¸ ®¬n gi¶n nh−ng cã nh−îc
®iÓm lµ nhiªn liÖu láng lu«n tiÕp xóc víi m«i tr−êng (« nhiÔm m«i tr−êng, trong
mét sè tr−êng hîp cã thÓ g©y ho¶ ho¹n ). MÆt kh¸c, ng−êi sö dông lu«n ph¶i
theo dâi ho¹t ®éng cña thiÕt bÞ (thêi gian ®o còng nh− thêi gian ®iÒn ®Çy trë l¹i).
Cã thÓ thay thÕ c©n b»ng c¬ cÊu ®o lùc (Force Transducer) nh− trªn H×nh
2-35 a hoÆc c¬ cÊu ®o t¶i träng (Load Cell) nh− trªn H×nh 2-35 b.
Víi s¬ ®å trªn H×nh 2-35 a, mét chiÕc phao h×nh trô ®−îc ®Æt trong b×nh
®o. Khi nhiªn liÖu trong b×nh ®o bÞ tiªu thô bëi ®éng c¬, sù thay ®æi cña lùc næi
sÏ tû lÖ trùc tiÕp víi khèi l−îng nhiªn liÖu ®−îc tiªu thô. ThiÕt bÞ nµy cho phÐp ®o
trùc tiÕp møc tiªu thô nhiªn liÖu trung b×nh theo khèi l−îng vµ cã thÓ dÔ dµng tù
®éng ho¸ phÐp ®o (b»ng hÖ thèng ®iÒu khiÓn ®iÖn tö).
Víi s¬ ®å nh− trªn H×nh 2-35 b, khèi l−îng nhiªn liÖu trong b×nh ®o ë thêi
®iÓm bÊt kú ®−îc ®o b»ng mét c¶m biÕn ®o t¶i träng. Khi kh«ng ®o, van A ®−îc
më ®Þnh kú ®Ó ®¶m b¶o b×nh ®o lu«n ®ñ nhiªn liÖu. Khi tiÕn hµnh ®o, van A ®−îc
®ãng vµ ®éng c¬ sÏ hót nhiªn liÖu tõ b×nh ®o. Møc tiªu thô nhiªn liÖu theo khèi
l−îng trong mét kho¶ng thêi gian sÏ ®−îc ®o b»ng Load cell. ThiÕt bÞ nµy còng

82
dÔ dµng ®−îc tù ®éng ho¸ b»ng 1 hÖ thèng ®iÒu khiÓn ®iÖn tö (nh»m gi¸m s¸t
khèi l−îng cña b×nh ®o, bé ®Õm thêi gian; ®ãng më van A... ).

Th«ng h¬i Tíi ®éng c¬

A A
§−êng cÊp
nhiªn liÖu §−êng nhiªn
C¶m biÕn lùc liÖu håi

VËt næi

§−êng cÊp
C¬ cÊu ®o t¶i träng
nhiªn liÖu B Tíi ®éng c¬ (Load cell)

a) b)
H×nh 2-35. §o l−îng nhiªn liÖu tiªu thô b»ng c¶m biÕn lùc
vµ c¬ cÊu ®o träng l−îng, [13].
b. §o l−îng nhiªn liÖu tiªu hao th«ng qua ®é dÞch chuyÓn cña b×nh ®o
Cã thÓ x¸c ®Þnh trùc tiÕp møc tiªu thô nhiªn liÖu th«ng qua sù thay ®æi vÞ trÝ
cña b×nh ®o. §©y lµ nguyªn lý ho¹t ®éng cña thiÕt bÞ ®o møc tiªu thô nhiªn liÖu
Fuel Balance 733S (H×nh 2-36), do h·ng AVL List GmbH (¸o) chÕ t¹o.
Trong suèt qu¸ tr×nh thö nghiÖm, nhiªn liÖu ®−îc cung cÊp cho §C§T
th«ng qua mét b×nh ®o (H×nh 2-36). Sù thay ®æi vÒ khèi l−îng cña nhiªn liÖu
trong b×nh ®o sÏ lµm cho b×nh dÞch chuyÓn (nguyªn lý ®o träng l−îng). Sù dÞch
chuyÓn th¼ng ®øng cña b×nh ®o sÏ ®−îc ghi nhËn bëi mét c¶m biÕn kiÓu tô ®iÖn
cã tèc ®é ph¶n øng nhanh vµ ®é nh¹y cao. ThiÕt bÞ nµy cã ®é chÝnh x¸c rÊt cao
(sai sè ®o ± 0,12 %), kho¶ng ®o kh¸ réng (tõ 0 ÷150 kg/h), víi tÇn sè lÊy mÉu lín
nhÊt lµ 10 Hz (0,1 s). ThiÕt bÞ cã kh¶ n¨ng ®iÒu khiÓn qu¸ tr×nh ®o hoµn toµn tù
®éng tõ m¸y tÝnh th«ng qua phÇn mÒm ®iÒu khiÓn 733S Dynamic Fuel Meter.
Víi thiÕt bÞ AVL Fuel Balance 733S, cho phÐp qu¸ tr×nh c¨n chØnh vµ kiÓm
tra ®−îc thùc hiÖn hoµn toµn tù ®éng, t¹i mäi thêi ®iÓm, víi ®é chÝnh x¸c rÊt
cao. V× vËy cã thÓ tiÕt kiÖm nhiÒu kinh phÝ trong qu¸ tr×nh thö nghiÖm. Do ®−îc
®iÒu khiÓn vµ kiÓm so¸t ®iÖn tö nªn thiÕt bÞ cã kh¶ n¨ng th«ng b¸o lçi trong qu¸
tr×nh vËn hµnh. KÕt qu¶ ®o sÏ ®−îc hiÓn thÞ d−íi d¹ng gi¸ trÞ møc tiªu thô nhiªn
liÖu trung b×nh (theo kho¶ng thêi gian ®Þnh tr−íc hoÆc theo l−îng nhiªn liÖu
chän tr−íc). B×nh ®o ®−îc nèi víi ®−êng nhiªn liÖu håi tõ ®éng c¬ vµ ®−êng

83
th«ng h¬i, do vËy lo¹i bá ®−îc ¶nh h−ëng cña bät khÝ ®Õn kÕt qu¶ ®o. Thêi gian
n¹p nhiªn liÖu vµo b×nh chøa cho lÇn ®o míi t−¬ng ®èi ng¾n.

Lß xo l¸
§èi träng ®Ó c©n
b»ng khèi l−îng b× Trôc c©n

C¶m biÕn
®iÖn dung

B×nh chøa
nhiªn liÖu ®o

Khung ®ì èng nèi mÒm

ThiÕt bÞ
gi¶m chÊn

Van ®iÖn tõ 1 - §−êng nhiªn liÖu cÊp cho b×nh ®o

(®Ó n¹p nhiªn liÖu) 2 - §−êng nhiªn liÖu ®Õn ®éng c¬
3 - §−êng nhiªn liÖu håi tõ ®éng c¬
4 – §−êng èng th«ng h¬i

H×nh 2-36. S¬ ®å nguyªn lý cña thiÕt bÞ AVL Fuel Balance 733S, [8].

Víi khèi l−îng nhiªn liÖu tèi ®a trong b×nh ®o lµ 1800 g, céng víi kh¶
n¨ng dÔ dµng kÕt nèi víi m¸y tÝnh ®iÒu khiÓn vµ c¸c thiÕt bÞ phô trî kh¸c,
AVL FuelBalance 733S cã thÓ ®o møc tiªu thô nhiªn liÖu cña ph−¬ng tiÖn theo
c¸c chu tr×nh thö ®iÓn h×nh cña Mü, Ch©u ¢u, NhËt B¶n...

c. §o l−îng nhiªn liÖu tiªu hao theo nguyªn lý Coriolis

Cã thÓ sö dông hiÖu øng Coriolis ®Ó ®o møc tiªu thô nhiªn liÖu theo khèi
l−îng. Trong qu¸ tr×nh ®o, nhiªn liÖu cã ¸p sÏ ®i qua èng ®o cã d¹ng h×nh ch÷ U
nh− trªn H×nh 2-37 a.
Khi cã ¸p suÊt nh−ng kh«ng cã chuyÓn ®éng cña dßng chÊt láng th× 2
nh¸nh cña èng sÏ dao ®éng lªn xuèng theo ph−¬ng th¼ng ®øng vµ dao ®éng cña 2
nh¸nh èng lµ cïng pha (H×nh 2-37 a).

84
 Nam ch©m

b)
a)

Cuén d©y

c)
d)
C1
C1

C2 C2

B B
Lùc Coriolis
C2 trÔ h¬n so víi C1

e) f)
C1 C1
0
0

C2 C2
0
0

Khi kh«ng cã dßng ch¶y Khi cã dßng ch¶y

H×nh 2-37. HiÖu øng coriolis, [8].

Khi cã dßng ch¶y qua èng, d−íi t¸c dông cña lùc coriolis, sÏ lµm cho 2
nh¸nh cña èng dao ®éng (d¹ng h×nh sin) quanh trôc ®èi xøng B cña èng ®o (H×nh
2-37 b); víi chiÒu dßng ch¶y nh− trªn H×nh 2-37 b th× dao ®éng cña nh¸nh èng
bªn ph¶i sÏ trÔ h¬n so víi nh¸nh èng bªn tr¸i (H×nh 2-37 c). §é trÔ nµy tû lÖ trùc
tiÕp víi l−u l−îng khèi l−îng cña chÊt láng chuyÓn ®éng qua èng. Sù dao ®éng
cña c¸c nh¸nh èng cã thÓ x¸c ®Þnh chÝnh x¸c b»ng c¶m biÕn vÞ trÝ (theo nguyªn lý
tõ) nh− trªn H×nh 2-37 d.
C¸c thiÕt bÞ ho¹t ®éng hiÖu øng Coriolis (H×nh 2-38) phï hîp víi c¸c ®éng
c¬ cì lín. Nã cho phÐp ®o dßng ch¶y liªn tôc, cã ®é nh¹y vµ ®é chÝnh x¸c cao, ¸p
suÊt ®Çu ra æn ®Þnh trong qu¸ tr×nh ®o, thêi gian lÊy mÉu kh¸ ng¾n (kho¶ng 100

85
ms/1 lÇn). Tuy nhiªn, khi l¾p ®Æt cÇn chó ý tr¸nh kh«ng ®Ó t¸c ®éng cña dao ®éng
bªn ngoµi cã thÓ ¶nh h−ëng ®Õn sù lµm viÖc cña thiÕt bÞ ®o.

Dßng nhiªn
liÖu ra èng song song
h×nh ch÷ U

Dßng nhiªn
liÖu vµo

Nam ch©m

C¶m biÕn vÞ trÝ

bªn ph¶i
Cuén ®iÒu khiÓn

H×nh 2-38. C¶m biÕn ®o møc tiªu thô nhiªn liÖu theo hiÖu øng coriolis, [13].

ThiÕt bÞ ®o møc tiªu thô nhiªn liÖu theo nguyªn lý coriolis cña h·ng AVL
víi tªn gäi Fuel Mass Flow Meter 735 cã d¶i ®o réng (tõ 0 ÷110 kg/h), víi ®é
chÝnh x¸c rÊt cao (sai sè ®o < 0,12%).
d. §o l−îng nhiªn liÖu tiªu hao b»ng m¹ch thuû lùc d¹ng cÇu Wheatstone
Cã thÓ sö dông hÖ thèng m¹ch thuû lùc (cßn gäi lµ hÖ thèng Flo-Tron) cã
d¹ng gièng mét cÇu Wheatstone nh− trªn H×nh 2-39 ®Ó ®o møc tiªu thô nhiªn
liÖu. HÖ thèng nµy cã ®é nh¹y cao, cã kh¶ n¨ng ®o møc tiªu thô nhiªn liÖu tøc
thêi (cho phÐp ®o møc tiªu thô nhiªn liÖu ë chÕ ®é chuyÓn tiÕp cña ®éng c¬).

GÝc-l¬

B¬m
§−êng cÊp Tíi ®éng
nhiªn liÖu c¬

∆p

H×nh 2-39. ThiÕt bÞ ®o l−îng tiªu thô nhiªn liÖu

dïng m¹ch thuû lùc (d¹ng cÇu Wheatstone), [13].

86
 CÇu ®o ®−îc t¹o thµnh tõ 4 gÝc l¬ vµ b¬m (H×nh 2-39) sÏ thiÕt lËp mét
dßng nhiªn liÖu tham chiÕu víi m¹ch ®o trong cÇu. Khi kh«ng cã dßng nhiªn liÖu
®i vµo hoÆc ®i ra khái cÇu ®o, dßng nhiªn liÖu tham chiÕu ®i qua cÇu ®o lµ c©n
b»ng. Khi nhiªn liÖu qua cÇu ®o ®Õn ®éng c¬, cÇu ®o trë nªn kh«ng c©n b»ng vµ
nã t¹o ra tÝn hiÖu chªnh lÖch vÒ ¸p suÊt (∆p) tû lÖ trùc tiÕp víi l−u l−îng khèi
l−îng nhiªn liÖu qua cÇu ®o. L−u l−îng khèi l−îng ®o ®−îc kh«ng bÞ t¸c ®éng bëi
sù thay ®æi vÒ tèc ®é hoÆc ®é nhít cña nhiªn liÖu. Theo h·ng s¶n xuÊt, c¸c thiÕt bÞ
d¹ng nµy cã sai sè ®o nhá h¬n 0,5%; ®é trÔ cña hÖ thèng nhá h¬n 0,5 gi©y ®èi víi
sù thay ®æi vÒ møc tiªu thô nhiªn liÖu.
2.5.5. X¸c ®Þnh l−îng nhiªn liÖu håi trong qu¸ tr×nh ®o
Víi c¸c ®éng c¬ cã ®−êng nhiªn liÖu håi, nhiªn liÖu do b¬m chuyÓn cung
cÊp ®Õn ®éng c¬ kh«ng ®−îc tiªu thô hÕt mµ mét l−îng ®¸ng kÓ ®−îc dÉn quay vÒ
thïng chøa (hoÆc ®−êng cÊp nhiªn liÖu). Do vËy, ®Ó x¸c ®Þnh l−îng nhiªn liÖu
tiªu thô thùc cña ®éng c¬ cÇn ph¶i ®o l−u l−îng cña c¶ hai dßng nhiªn liÖu (cÊp
cho ®éng c¬ vµ håi vÒ b×nh ®o/thïng chøa).

N−íc lµm m¸t

Th«ng h¬i
Vµo Ra
Nhiªn liÖu håi
a)

§−êng cÊp §éng

nhiªn liÖu c¬

Nhiªn liÖu håi

b)

§−êng cÊp
nhiªn liÖu §éng
c¬

H×nh 2-40. Xö lý l−îng nhiªn liÖu håi tõ ®éng c¬ trong qu¸ tr×nh ®o, [13].

87
 L−îng nhiªn liÖu håi vÒ tõ ®éng c¬ th−êng cã nhiÖt ®é kh¸ cao vµ cã thÓ
lÉn bät khÝ (hoÆc h¬i nhiªn liÖu). Do vËy, trªn thùc tÕ th−êng dïng biÖn ph¸p lµm
m¸t ®−êng nhiªn liÖu håi vµ dÉn nã quay vÒ ®−êng cÊp nhiªn liÖu cho §C§T
(phÝa sau vÞ trÝ l¾p thiÕt bÞ ®o møc tiªu thô nhiªn liÖu) nh− trªn H×nh 2-40 a hoÆc
dÉn th¼ng vµo b×nh ®o nh− trªn H×nh 2-40 b.
Víi c¸c lo¹i ®éng c¬ cã ®−êng nhiªn liÖu håi, khi sö dông c¶m biÕn l−u
l−îng ®Ó x¸c ®Þnh møc tiªu thô nhiªn liÖu (th−êng gÆp trong thùc tÕ sö dông
§C§T), cÇn lùa chän vÞ trÝ l¾p c¶m biÕn cho phï hîp víi tõng d¹ng hÖ thèng
cung cÊp nhiªn liÖu ®Ó tr¸nh sai sè.
a. Víi ®éng c¬ x¨ng dïng bé chÕ hoµ khÝ
Víi ®éng c¬ x¨ng dïng bé chÕ hoµ khÝ, nÕu cã ®−êng x¨ng håi vÒ thïng
chøa th× cÇn sö dông 2 bé c¶m biÕn l−u l−îng, 1 bé l¾p trªn ®−êng cÊp (gi÷a bÇu
läc x¨ng vµ b¬m x¨ng), 1 bé l¾p trªn ®−êng håi (gi÷a b¬m x¨ng vµ thïng chøa)
nh− trªn H×nh 2-41 b. NÕu ®éng c¬ kh«ng cã ®−êng x¨ng håi th× chØ cÇn l¾p 1
c¶m biÕn l−u l−îng (gi÷a bÇu läc x¨ng vµ bé chÕ hoµ khÝ) lµ ®ñ (H×nh 2-41 b).
b. Víi ®éng c¬ phun x¨ng
§èi víi ®éng c¬ phun x¨ng ®a ®iÓm ®iÒu khiÓn ®iÖn tö, cÇn dïng 2 bé c¶m
biÕn l−u l−îng, l¾p phÝa tr−íc vµ phÝa sau ®−êng èng ph©n phèi x¨ng chung cña
®éng c¬ (H×nh 2-42). CÇn chó ý vÞ trÝ l¾p nÕu nh− cã sù kh¸c biÖt gi÷a c¶m biÕn
l−u l−îng cÊp vµ håi.

88
 a) Khi kh«ng cã ®−êng x¨ng håi

b) Khi cã ®−êng x¨ng håi

H×nh 2-41. L¾p c¶m biÕn l−u l−îng trªn ®éng c¬ x¨ng dïng bé chÕ hoµ khÝ
1-Bé chÕ hoµ khÝ; 2-B¬m x¨ng; 3,7- èng dÉn x¨ng (cña thiÕt bÞ ®o);
4-C¶m biÕn l−u l−îng (cÊp); 5,9-èng dÉn x¨ng (cña ®éng c¬);
6-BÇu läc x¨ng; 8-C¶m biÕn l−u l−îng (håi); 10-Thïng x¨ng.

H×nh 2-42. L¾p c¶m biÕn l−u l−îng trªn ®éng c¬ phun x¨ng ®a ®iÓm.
1-C¶m biÕn l−u l−îng (cÊp); 2,4-èng dÉn x¨ng (cña thiÕt bÞ ®o); 3-èng ph©n
phèi x¨ng; 5-C¶m biÕn l−u l−îng (håi); 6,13-èng dÉn x¨ng (cña ®éng c¬);
7-Bé æn ¸p; 8-Thïng x¨ng; 9-C¸c vßi phun x¨ng; 10-BÇu läc s¬ cÊp (¸p suÊt
thÊp); 11-B¬m x¨ng; 12-BÇu läc thø cÊp (¸p suÊt cao).

89
c. Víi ®éng c¬ diesel
§Ó ®¶m b¶o lµm m¸t vµ triÖt tiªu bät khÝ trong khoang n¹p nhiªn liÖu cña
b¬m cao ¸p, m¹ch cung cÊp nhiªn liÖu thÊp ¸p trªn ®éng c¬ diesel th−êng t¹o
dßng tuÇn hoµn liªn tôc tõ thïng nhiªn liÖu qua b¬m thÊp ¸p, bÇu läc tinh råi tíi
b¬m cao ¸p sau ®ã ®−a nhiªn liÖu håi vÒ thïng chøa. Liªn kÕt gi÷a c¸c bé phËn
trong m¹ch nhiªn liÖu thÊp ¸p lµ c¸c ®−êng èng nèi b»ng kim lo¹i hoÆc cao su.
CÇn lùa chän vÞ trÝ l¾p c¶m biÕn (cÊp vµ håi) tuú theo kÕt cÊu cô thÓ cña m¹ch
nhiªn liÖu thÊp ¸p:
+ Tr−êng hîp ®−a nhiªn liÖu håi vÒ thïng chøa nhiªn liÖu: cÇn l¾p c¶m
biÕn l−u l−îng theo s¬ ®å trªn H×nh 2-43 a.
+ Tr−êng hîp ®−a nhiªn liÖu håi vÒ b¬m thÊp ¸p: cÇn l¾p c¶m biÕn l−u
l−îng theo s¬ ®å trªn H×nh 2-43 b.
+ Tr−êng hîp bÇu läc tinh l¾p liÒn víi b¬m cao ¸p: cÇn l¾p c¶m biÕn l−u
l−îng theo s¬ ®å trªn H×nh 2-44 a.
+ Tr−êng hîp kh«ng cã ®−êng dÇu håi: cÇn l¾p c¶m biÕn l−u l−îng theo s¬
®å trªn H×nh 2-44 b. Víi tr−êng hîp nµy, kh«ng nªn l¾p bé c¶m biÕn trªn ®−êng
ra cña b¬m thÊp ¸p (trªn ®−êng nhiªn liÖu vµo hoÆc ra cña bÇu läc tinh 5) v× sù
dao ®éng cña ¸p suÊt nhiªn liÖu cã thÓ lµm sai lÖch gi¸ trÞ ®o. Trong qu¸ tr×nh ®o,
nÕu thÊy hiÖn t−îng kh«ng æn ®Þnh cña dßng ch¶y, cÇn l¾p thªm van mét chiÒu ®Ó
chÆn dßng ch¶y ng−îc (tõ b¬m cao ¸p vÒ b¬m thÊp ¸p).

2.5.6. Mét sè l−u ý khi lùa chän thiÕt bÞ ®o møc tiªu thô nhiªn liÖu
Do sù ®a d¹ng vÒ chñng lo¹i vµ nguyªn lý ho¹t ®éng, khi lùa chän thiÕt bÞ
®o tiªu thô nhiªn liÖu, cÇn quan t©m ®Õn c¸c vÊn ®Ò sau:
+ ThiÕt bÞ ®o theo ph−¬ng ph¸p thÓ tÝch hay träng l−îng;
+ §é chÝnh x¸c vµ d¶i ®o cña thiÕt bÞ;
+ Møc ®é nh¹y c¶m cña thiÕt bÞ ®èi víi nhiÖt ®é vµ ®é nhít cña nhiªn liÖu;
+ §é chªnh ¸p suÊt yªu cÇu ®Ó thiÕt bÞ cã thÓ vËn hµnh;
+ Kh¶ n¨ng chèng mßn vµ chÞu ®ùng bôi cña thiÕt bÞ;
+ §Æc ®iÓm cña tÝn hiÖu ra (d¹ng t−¬ng tù, d¹ng sè, hoÆc c¶ hai);
+ Kh¶ n¨ng ®o (®o tÜnh t¹i, trªn ph−¬ng tiÖn ®ang vËn hµnh);
+ Møc ®é tù ®éng ho¸ cña thiÕt bÞ (®èi víi qu¸ tr×nh ®o, qu¸ tr×nh c¨n
chØnh vµ kiÓm tra ®é chÝnh x¸c, qu¸ tr×nh n¹p nhiªn liÖu vµo b×nh ®o );
+ Kh¶ n¨ng th«ng b¸o lçi; kh¶ n¨ng kÕt nèi víi m¸y tÝnh ®iÒu khiÓn vµ c¸c
thiÕt bÞ kh¸c cña bÖ thö.

90
 a) Tr−êng hîp ®−a nhiªn liÖu håi vÒ thïng nhiªn liÖu

1-Thïng nhiªn liÖu; 2-Bé ®iÒu tèc; 3-B¬m cao ¸p; 4- B¬m thÊp ¸p; 5-BÇu läc tinh; 6-
Vßi phun; 7-C¶m biÕn l−u l−îng (cÊp); 8,9- èc dÇu vµo vµ ra khái b¬m cao ¸p; 10-
§−êng èng cao ¸p; 11-C¶m biÕn l−u l−îng (håi)

b) Tr−êng hîp ®−a nhiªn liÖu håi vÒ b¬m thÊp ¸p

1-Thïng nhiªn liÖu; 2-Bé ®iÒu tèc; 3-B¬m cao ¸p; 4- B¬m thÊp ¸p; 5-BÇu läc tinh;
6-Vßi phun; 7-C¶m biÕn l−u l−îng (cÊp); 8,9- èc dÇu vµo vµ ra khái b¬m cao ¸p;
10-C¶m biÕn l−u l−îng (håi).

H×nh 2-43. L¾p c¶m biÕn l−u l−îng trªn ®éng c¬ diesel.

91
 a) Tr−êng hîp bÇu läc tinh l¾p liÒn víi b¬m cao ¸p

1-Thïng nhiªn liÖu; 2-Bé ®iÒu tèc; 3-B¬m cao ¸p; 4-B¬m thÊp ¸p; 5-BÇu läc tinh;
6-Vßi phun; 7-èc dÇu ra khái b¬m cao ¸p; 8- §−êng dÇu vµo b¬m thÊp ¸p;
9-C¶m biÕn l−u l−îng (håi); 10-C¶m biÕn l−u l−îng (cÊp)

b) Tr−êng hîp kh«ng cã ®−êng dÇu håi

1-Thïng nhiªn liÖu; 2-Bé ®iÒu tèc; 3-B¬m cao ¸p; 4- B¬m thÊp ¸p;
5-BÇu läc tinh; 6-Vßi phun; 7-èc dÇu vµo b¬m thÊp ¸p;
8-C¶m biÕn l−u l−îng (cÊp)

H×nh 2-44. L¾p c¶m biÕn l−u l−îng trªn ®éng c¬ diesel (tiÕp theo).

92
2.6. X¸c ®Þnh møc tiªu thô khÝ n¹p
2.6.1. C¸c vÊn ®Ò chung
Trong qu¸ tr×nh nghiªn cøu vÒ ®éng c¬, viÖc x¸c ®Þnh chÝnh x¸c l−u l−îng
khèi l−îng cña khÝ n¹p ®i vµo trong xi lanh cã vai trß kh¸ quan träng (dïng ®Ó
tÝnh to¸n hÖ sè n¹p, tû sè A/F, x¸c ®Þnh l−îng khÝ th¶i tuÇn hoµn ). L−u l−îng
khÝ n¹p tiªu thô cña ®éng c¬ (khi kh«ng cã sù tuÇn hoµn khÝ th¶i- EGR) cã thÓ
−íc l−îng theo c«ng thøc sau:
• n
m = η v .ρ i .Vh . , [kg/s] (2.14)
k.60
víi: ρi- tû träng cña khÝ n¹p ®o trong ®−êng èng n¹p, [kg/m3], ρi= pi/(R.Ti);
pi – ¸p suÊt tuyÖt ®èi trong ®−êng n¹p, [Pa];
Ti – NhiÖt ®é kh«ng khÝ trong ®−êng n¹p, [0K];
R – h»ng sè riªng cña chÊt khÝ, [J/kg. 0K];
ηv – hÖ sè n¹p øng víi ®iÒu kiÖn trong ®−êng n¹p;
k- h»ng sè (k=1 víi ®éng c¬ 2 kú, k=2 víi ®éng c¬ 4 kú);
Vh- thÓ tÝch c«ng t¸c cña ®éng c¬, [m3];
n- sè vßng quay trôc khuûu, [vg/ph].
Tuy nhiªn, c«ng thøc (2.14) cã ®é chÝnh x¸c kh«ng cao vµ chØ dïng ®Ó −íc
l−îng møc tiªu thô khÝ n¹p.
Cã 2 d¹ng thiÕt bÞ ®o l−u l−îng khèi l−îng khÝ n¹p th−êng dïng trong
phßng thÝ nghiÖm lµ ®o tøc thêi (Instantaneous) vµ ®o tùa tÜnh (Quasi-steady).
Chóng ta biÕt r»ng, dßng l−u l−îng khÝ n¹p ®i vµo trong xi lanh trong qu¸
tr×nh n¹p lµ rÊt kh«ng æn ®Þnh. ViÖc ®o dßng l−u l−îng tøc thêi ®ßi hái ph¶i cã
thiÕt bÞ chuyªn dông cã kh¶ n¨ng ph¶n øng rÊt nhanh víi sù thay ®æi lín vÒ tèc
®é dßng l−u l−îng chØ trong vßng vµi phÇn ngh×n gi©y (millisecond). Th«ng
th−êng, c¸c nhµ chuyªn m«n kh«ng quan t©m ®Æc biÖt ®Õn dßng l−u l−îng tøc
thêi mµ th−êng quan t©m ®Õn gi¸ trÞ trung b×nh cña nã. HiÖn nay, cã kh¸ nhiÒu
d¹ng thiÕt bÞ cho phÐp ®o ®−îc ®¹i l−îng nµy (chóng ho¹t ®éng theo nguyªn lý ®o
tæng l−îng khÝ n¹p cung cÊp cho ®éng c¬ trong mét kho¶ng thêi gian nhÊt ®Þnh).
VÝ dô, nÕu 3 m3 khÝ ®−îc hót vµo ®éng c¬ trong thêi gian 5 phót th× gi¸ trÞ trung
b×nh cña dßng l−u l−îng lµ 10 lÝt/gi©y. Mét c¸ch lµm kh¸c lµ san b»ng sù thay
®æi vÒ gi¸ trÞ dßng l−u l−îng vµ do vËy l−u l−îng khÝ ®i qua thiÕt bÞ sÏ ®−îc coi lµ
æn ®Þnh.
S¬ ®å nguyªn lý ho¹t ®éng cña c¸c lo¹i thiÕt bÞ th−êng dïng ®Ó ®o møc
tiªu thô khÝ n¹p ®−îc tr×nh bµy trªn H×nh 2-45.

93
 1.0 1.0
GÝc l¬
•
m

∆p (kPa)
a)
Hép ®o

m (g/s)
0.5 0.5
Kh«ng khÝ ∆p
vµo

0 0
0 5 10 15
¸p kÕ t (ms)
(Manometer) h b)
Tíit®éng c¬

∆p

Kh«ng Tíi Kh«ng Tíi

khÝ ®éng c¬ khÝ ®éng
vµo vµo c¬

Nhít kÕ (Viscous Flow Meter) d)

c)

(if -ir) ∼ m

Gi¸ ®ì d©y
D©y Corona
ir if

Kh«ng Tíi Kh«ng Tíi

khÝ m ®éng khÝ ®éng
vµo c¬ vµo c¬

e) Cùc gãp
f)

H×nh 2-45. C¸c d¹ng thiÕt bÞ ®o møc tiªu thô khÝ n¹p, [13].

2.6.2. ThiÕt bÞ ®o l−u l−îng khÝ n¹p dïng gÝc l¬ d¹ng b¶n máng
S¬ ®å thiÕt bÞ ®¬n gi¶n nhÊt ®Ó ®o l−u l−îng khÝ n¹p b»ng c¸ch dïng hép
®o cã bè trÝ gÝc l¬ d¹ng b¶n máng vµ s¾c ®−îc tr×nh bµy trªn H×nh 2-45 a. §−êng
n¹p cña ®éng c¬ ®−îc nèi víi mét hép chøa khÝ cã thÓ tÝch ®ñ lín. L−îng kh«ng
khÝ bÞ hót tõ hép chøa vµo xi lanh sÏ ®−îc lµm ®Çy l¹i b»ng kh«ng khÝ m«i tr−êng
(l−îng khÝ bæ sung vµo hép ®o b¾t buéc ph¶i ®i qua lç gÝc l¬). ThÓ tÝch cña hép
94
chøa khÝ ph¶i ®ñ lín ®Ó cã thÓ dËp sù dao ®éng cña kh«ng khÝ trong khoang chøa
vµ do vËy cã thÓ coi dßng kh«ng khÝ ®i qua gÝc l¬ lµ æn ®Þnh. L−u l−îng khÝ qua
gÝc l¬ cã thÓ tÝnh to¸n theo c«ng thøc sau, [13]:
•
m = C d .A. 2.ρ.∆p , [kg/s] (2.15)
víi : Cd- hÖ sè tiÕt l−u cña lç gÝc l¬; A-diÖn tÝch lç gÝc l¬, [m2];
∆p- møc suy gi¶m ¸p suÊt qua lç gÝc l¬, [Pa]; ∆p=ρi. g.h
h – ®é chªnh vÒ møc chÊt láng gi÷a 2 cét ¸p cña ¸p kÕ (H×nh 2-45), [m];
g- gia tèc träng tr−êng, g = 9,81 [m/s2];
ρi – tû träng cña chÊt láng trong èng cña ¸p kÕ, [kg/m3];
ρ- tû träng kh«ng khÝ, [kg/m3].
Khi thiÕt kÕ hép ®o l−u l−îng khÝ n¹p, cã thÓ sö dông gÝc l¬ ®· ®−îc tiªu
chuÈn ho¸ (gi¸ trÞ hÖ sè tiÕt l−u ®· biÕt tr−íc). Khi dßng khÝ ®i qua gÝc l¬, nã sÏ
dao ®éng chø kh«ng æn ®Þnh (do sù gi¶m ¸p suÊt däc theo lç gÝc l¬ lµ kh«ng æn
®Þnh). §iÒu nµy lµm xuÊt hiÖn mét sè vÊn ®Ò trong qu¸ tr×nh ®o. Thø nhÊt, gi¸ trÞ
cña hÖ sè tiÕt l−u Cd (cho trong c¸c tiªu chuÈn) chØ thùc sù phï hîp øng víi
tr−êng hîp dßng ch¶y qua gÝc l¬ lµ æn ®Þnh.
VÊn ®Ò thø 2 phøc t¹p h¬n. Ph−¬ng tr×nh (2.15) cho thÊy l−u l−îng khèi
l−îng tû lÖ víi (∆p)0.5. §iÒu nµy cã nghÜa lµ sù suy gi¶m ¸p suÊt qua lç gÝc l¬
kh«ng tû lÖ trùc tiÕp víi sù thay ®æi vÒ l−u l−îng khèi l−îng. Do vËy, chóng ta
kh«ng thÓ −íc l−îng mét c¸ch ®¬n gi¶n gi¸ trÞ trung b×nh (theo thêi gian) cña sù
suy gi¶m ¸p suÊt vµ sö dông nã trong ph−¬ng tr×nh (2.15). VÝ dô minh chøng
®−îc thÓ hiÖn trªn H×nh 2-45 b, biÓu diÔn sù thay ®æi ¸p suÊt vµ l−u l−îng khèi
l−îng øng víi mét giai ®o¹n cña qu¸ tr×nh n¹p (kho¶ng 16 ms).
Trong c¸c tr−êng hîp kh¶o s¸t sau ®©y, l−u l−îng khèi l−îng ®−îc tÝnh
to¸n tõ sù suy gi¶m ¸p suÊt (sö dông ph−¬ng tr×nh 2.15), víi Cd= 0,6; A=0,00049
m2 vµ ρ =1,2 kg/m3. Sö dông d÷ liÖu trªn H×nh 2-45 b, ta cã thÓ tÝnh to¸n ®−îc 3
lo¹i gi¸ trÞ trung b×nh (theo thêi gian) cña l−u l−îng khèi l−îng, trong thêi gian
16 ms cña qu¸ tr×nh n¹p nh− sau:
+ L−u l−îng khèi l−îng trung b×nh theo thêi gian:
t2 •
−−
• ∫ m(t ).dt
m1 = t1
= 6,37 , [g/s] (2.16)
t 2 − t1
• •
trong ®ã: m (t)- l−u l−îng khèi l−îng tøc thêi, m(t ) = C d .A. 2.ρ.∆p( t ) ;
t1, t2- thêi ®iÓm b¾t ®Çu vµ kÕt thóc ®o.

95
 + L−u l−îng khèi l−îng khi tÝnh theo møc suy gi¶m ¸p suÊt trung b×nh
theo thêi gian:
−−
• −
m 2 = Cd .A. 2.ρ. ∆p = 7,14 [g/s] (2.17)
t2

− ∫ ∆p(t ).dt
trong ®ã: ∆p = t1
= 490 [Pa]
t 2 − t1
+ L−u l−îng khèi l−îng khi tÝnh theo møc suy gi¶m ¸p suÊt trung b×nh
trong c¶ kho¶ng thêi gian ®o:
−−
• =
m3 = Cd .A. 2.ρ. ∆p = 7,21 [g/s] (2.18)
= ∆p max − ∆p min
trong ®ã: ∆p = = 500 [Pa]
2
Gi¸ trÞ ®Çu tiªn thu ®−îc (6,37 g/s) lµ gi¸ trÞ trung b×nh thùc cña l−u l−îng
khèi l−îng trong giai ®o¹n n¹p (t2-t1). Gi¸ trÞ thø 2 thu ®−îc (7,14 g/s) cã sai sè +
12%, do sù kh«ng tuyÕn tÝnh gi÷a l−u l−îng khèi l−îng vµ sù suy gi¶m ¸p suÊt.
Gi¸ trÞ thø 3 (7,21 g/s) lµ gi¸ trÞ ng−êi vËn hµnh cã thÓ dïng ®Ó tÝnh to¸n nhanh
(b»ng c¸ch sö dông møc suy gi¶m ¸p suÊt trung b×nh, dùa theo viÖc ghi nhËn gi¸
trÞ trung b×nh cña sù thay ®æi gi÷a møc cao vµ møc thÊp cña cét n−íc). Gi¸ trÞ
trung b×nh nµy cã møc sai sè kho¶ng 13%.
Qua vÝ dô trªn cho thÊy, c¸c gi¸ trÞ trung b×nh thu ®−îc cã thÓ cã sai sè
kh¸ lín do sù dao ®éng cña dßng khÝ n¹p. §iÒu quan träng lµ hép ®o cã g¾n gÝc
l¬ cÇn cã thÓ tÝch ®ñ lín ®Ó gi¶m thiÓu sù dao ®éng nãi trªn. ThÓ tÝch yªu cÇu cña
hép ®o, øng víi dßng ch¶y æn ®Þnh qua gÝc l¬, cã thÓ tÝnh to¸n theo c«ng thøc cña
Flint vµ Martyr [13]:
417.10 6.k.d 4
Vb = [m3] (2.19)
i.Vh .n
víi: k- h»ng sè (k=1 víi ®éng c¬ 2 kú; k=2 víi ®éng c¬ 4 kú);
d- ®−êng kÝnh lç gÝc l¬, [m]; i- sè xi lanh ®éng c¬;
Vh- tæng thÓ tÝch c«ng t¸c cña ®éng c¬, [m3];
n- sè vßng quay nhá nhÊt cña ®éng c¬ mµ t¹i ®ã cÇn ®o møc tiªu thô khÝ
n¹p, [vg/ph].
C«ng thøc trªn cho thÊy, khi ®o l−u l−îng tiªu thô khÝ n¹p cho ®éng c¬ 4
kú, mét xi lanh cã thÓ tÝch c«ng t¸c nhá vµ vËn hµnh ë tèc ®é thÊp sÏ cÇn mét hép
®o cã thÓ tÝch lín. VÝ dô, khi ®o l−u l−îng khÝ n¹p tiªu thô cho ®éng c¬ 1 xi lanh,
4 kú, Vh = 0,5 lÝt, dïng gÝc l¬ cã ®−êng kÝnh lç lµ 0,0025 m, sÏ cÇn hép ®o cã thÓ

96
tÝch kho¶ng 600 lÝt (lín gÊp 1200 lÇn thÓ tÝch Vh). Ph−¬ng tr×nh trªn còng cho
thÊy, thÓ tÝch yªu cÇu cña hép ®o rÊt nh¹y c¶m ®èi víi ®−êng kÝnh lç gÝc l¬. VÝ
dô, sù gia t¨ng 20% ®−êng kÝnh lç gÝc l¬ sÏ dÉn ®Õn thÓ tÝch yªu cÇu cña hép ®o
t¨ng gÊp ®«i.
Mét nh−îc ®iÓm ®¸ng kÓ cña viÖc sö dông hép ®o ®Ó x¸c ®Þnh l−u l−îng
khÝ n¹p tiªu thô lµ ph¶i dïng mét ®o¹n èng kh¸ dµi ®Ó nèi ®Õn ®éng c¬. §o¹n èng
nµy cã thÓ t¸c ®éng ®¸ng kÓ ®Õn ®Æc tÝnh n¹p vµ qu¸ tr×nh lµm viÖc cña ®éng c¬.
Mét biÖn ph¸p kh¾c phôc lµ sö dông ®−êng èng mÒm (lµm b»ng vËt liÖu mÒm
®−îc bäc b»ng d©y kim lo¹i xo¾n), cã kÝch th−íc lín. KiÓu èng nµy t¸c ®éng Ýt
h¬n ®Õn sù lµm viÖc cña ®éng c¬ vµ nã cßn cã t¸c dông gi¶m sù dao ®éng cña
dßng khi qua lç gÝc l¬.
Trong ®éng c¬ x¨ng, l−u l−îng khÝ n¹p lµ nhá nhÊt khi ®éng c¬ vËn hµnh ë
chÕ ®é kh«ng t¶i (b−ím ga gÇn nh− ®ãng kÝn), lín nhÊt ë chÕ ®é t¶i cao vµ tèc ®é
cao. Tû sè suy gi¶m vÒ l−u l−îng khèi l−îng khÝ n¹p cã thÓ rÊt lín (kho¶ng 30:1
hoÆc lín h¬n). HÖ qu¶ kÐo theo cña hiÖn t−îng nµy lµ mét gÝc l¬ ®¬n cã thÓ
kh«ng ®¸p øng ®−îc yªu cÇu ®o l−u l−îng khÝ n¹p trong toµn bé d¶i vËn hµnh cña
®éng c¬ (v× tõ quan hÖ gi÷a l−u l−îng khÝ n¹p tiªu thô vµ sù suy gi¶m ¸p suÊt qua
lç gÝc l¬ cho thÊy, nÕu l−u l−îng khÝ n¹p tiªu thô gi¶m 10 lÇn th× ¸p suÊt qua lç
gÝc l¬ sÏ gi¶m 100 lÇn). §iÒu nµy lµm cho viÖc ®o chÝnh x¸c sù suy gi¶m ¸p suÊt
vµ tiÕp theo lµ l−u l−îng khÝ n¹p tiªu thô sÏ gÆp nhiÒu khã kh¨n ë chÕ ®é cã tèc
®é tiªu thô khÝ n¹p thÊp. Trªn thùc tÕ, cã thÓ thu ®−îc ®é chÝnh x¸c cao h¬n b»ng
c¸ch sö dông hép ®o cã bè trÝ nhiÒu gÝc l¬ (cã tiÕt diÖn nhá dÇn). B»ng c¸ch nµy,
sù suy gi¶m ¸p suÊt qua gÝc l¬ cã thÓ duy tr× ë møc cao h¬n vµ do vËy kÕt qu¶ ®o
cã ®é chÝnh x¸c cao h¬n.
2.6.3. ThiÕt bÞ ®o l−u l−îng khÝ n¹p kiÓu nhít kÕ
Trªn H×nh 2-45 c lµ gi¶n ®å cña thiÕt bÞ ®o l−u l−îng khÝ n¹p kiÓu nhít
(Viscous Flow Meter), cã thÓ dïng ®Ó ®o l−u l−îng tiªu thô khÝ n¹p ë chÕ ®é tùa
tÜnh. ThiÕt bÞ nµy gåm mét lo¹t r·nh bè trÝ song song. §Ó ®¶m b¶o dßng ch¶y qua
c¸c r·nh nµy lµ ch¶y tÇng, mçi r·nh cã tiÕt diÖn l−u th«ng ®ñ nhá (th−êng cã diÖn
tÝch kho¶ng 0,1 mm2 vµ chiÒu dµi kho¶ng 70 mm). Theo lý thuyÕt, ®iÒu nµy ®¶m
b¶o sù suy gi¶m ¸p suÊt qua r·nh ®o tû lÖ víi vËn tèc kh«ng khÝ hoÆc l−u l−îng
thÓ tÝch qua r·nh. Ta cã:
•
m = k.ρ.∆p (2.20)
víi : ∆p- sù suy gi¶m ¸p suÊt qua r·nh ®o;
ρ- tû träng cña kh«ng khÝ;
k – hÖ sè hiÖu chØnh.

97
 ThiÕt bÞ ®o l−u l−îng kiÓu nhít th−êng yªu cÇu c¨n chØnh t¹i chÕ ®é dßng
ch¶y æn ®Þnh dùa vµo mét thiÕt bÞ ®o tiªu chuÈn ®· biÕt (vÝ dô hép ®o møc tiªu
thô khÝ n¹p dïng gÝc l¬ ¸p suÊt).
Nh×n chung, víi viÖc ®o dßng ch¶y cã dao ®éng, c¶m biÕn ®o l−u l−îng
kiÓu nhít thÝch hîp h¬n so víi hép ®o dïng gÝc l¬. MÆc dï vËy, ®é chÝnh x¸c cña
c¶m biÕn l−u l−îng kiÓu nhít còng bÞ suy gi¶m khi ®o dßng ch¶y cã dao ®éng
(khi tèc ®é dßng ch¶y kh«ng tû lÖ chÝnh x¸c víi sù suy gi¶m ¸p suÊt qua c¶m
biÕn). Do cã sù tû lÖ trùc tiÕp gi÷a l−u l−îng vµ sù suy gi¶m ¸p suÊt, nªn c¶m
biÕn l−u l−îng khÝ n¹p kiÓu nhít cã thÓ sö dông víi dßng ch¶y cã sù thay ®æi lín
h¬n vÒ tû sè suy gi¶m, khi so s¸nh víi hép ®o dïng gÝc l¬.
Mét nh−îc ®iÓm ®¸ng kÓ cña c¶m biÕn l−u l−îng kiÓu nhít lµ ®é nh¹y cña
nã bÞ t¸c ®éng bëi sù t¾c nghÏn cã thÓ x¶y ra ®èi víi c¸c r·nh ®o. Do vËy, dßng
khÝ n¹p ®i qua c¶m biÕn cÇn ®¶m b¶o ®· ®−îc läc s¹ch. Tuy nhiªn, viÖc läc nµy
kh«ng ng¨n c¶n ®−îc hiÖn t−îng ®äng b¸m trªn bÒ mÆt cña r·nh vµ ®©y chÝnh lµ
nguyªn nh©n lµm sai lÖch gi¸ trÞ ®· c¨n chØnh cña thiÕt bÞ ®o l−u l−îng kiÓu nhít.
2.6.4. L−u l−îng kÕ kiÓu vÞ trÝ tuyÖt ®èi
Ph−¬ng ph¸p chÝnh x¸c nhÊt ®Ó ®o l−u l−îng kh«ng khÝ víi dßng ch¶y tùa
tÜnh lµ dïng c¶m biÕn vÞ trÝ tuyÖt ®èi. ThiÕt bÞ kiÓu nµy cã cÊu tróc nh− trªn H×nh
2-45 d. L−u l−îng khÝ n¹p qua c¶m biÕn vÞ trÝ tuyÖt ®èi cã thÓ tÝnh to¸n theo c«ng
thøc sau:
•
m =ρ.Vd. n [kg/s] (2.21)
víi: ρi- tû träng kh«ng khÝ t¹i cöa vµo c¶m biÕn, [kg/m ];3

ρi= pi/(R.Ti);
pi- ¸p suÊt tuyÖt ®èi t¹i cöa vµo c¶m biÕn, [Pa];
R-h»ng sè riªng cña chÊt khÝ, [J/kg.0K];
Ti- nhiÖt ®é t¹i cöa vµo c¶m biÕn, [0K];
Vd- thÓ tÝch khÝ ®Èy ra øng víi 1 vßng quay cña trôc c¶m biÕn, [m3];
n- sè vßng quay cña trôc c¶m biÕn, [vg/ph].
§é chÝnh x¸c cña c¶m biÕn l−u l−îng kiÓu vÞ trÝ tuyÖt ®èi dÔ bÞ ¶nh h−ëng
khi ®o víi dßng ch¶y dao ®éng. Ngoµi ra, c¶m biÕn kiÓu nµy cã tû sè suy gi¶m
lín h¬n khi so s¸nh víi hép ®o dïng gÝc l¬ vµ c¶m biÕn l−u l−îng kiÓu nhít. H¬n
n÷a, c¶m biÕn kiÓu vÞ trÝ tuyÖt ®èi còng g©y ra sù suy gi¶m nhá vÒ ¸p suÊt cña
dßng ch¶y (kho¶ng 1 hoÆc 2 kPa). MÆt kh¸c, do qu¸n tÝnh cña roto nªn g©y c¶n
trë ®èi víi sù thay ®æi nhanh vÒ l−u l−îng khÝ n¹p vµo xi lanh vµ do vËy sÏ lµm
gi¶m kh¶ n¨ng vËn hµnh cña ®éng c¬ ë c¸c chÕ ®é chuyÓn tiÕp.

98
2.6.5. C¶m biÕn l−u l−îng khÝ n¹p kiÓu Corona
Trªn H×nh 2-45 e lµ h×nh d¹ng c¶m biÕn l−u l−îng khÝ n¹p kiÓu Corona
(Corona Discharge Flow Meter) cña h·ng Lucas-Dawe. C¶m biÕn nµy cho phÐp
®o l−u l−îng khÝ n¹p tøc thêi chuyÓn ®éng qua nã. C¸c d©y kim lo¹i cña c¶m biÕn
(H×nh 2-45 e) ®−îc duy tr× mét ®iÖn ¸p cao (kho¶ng 10 kV). Do vËy, nã g©y ra sù
i-«n ho¸ kh«ng khÝ trong kh«ng gian khoang ®o cña c¶m biÕn. V× vËy, sÏ cã mét
dßng i-«n ®−îc thiÕt lËp gi÷a d©y kim lo¹i vµ 2 ®iÖn cùc gãp. Khi kh«ng cã dßng
khÝ n¹p qua c¶m biÕn, dßng ®iÖn ®i qua c¸c cùc gãp lµ nh− nhau vµ If = Ir. Khi cã
dßng khÝ n¹p ®i qua, luång i-«n ®i vÒ 2 ®iÖn cùc sÏ kh¸c nhau. §iÒu nµy g©y ra sù
kh«ng c©n b»ng vÒ dßng ®iÖn ®i qua 2 cùc gãp. Sù chªnh lÖch vÒ dßng ®iÖn nµy
sÏ tû lÖ víi l−u l−îng khÝ n¹p ®i qua c¶m biÕn. Nãi c¸ch kh¸c, l−u l−îng khèi
l−îng cña khÝ n¹p tû lÖ víi hiÖu sè (If - Ir).
C¶m biÕn l−u l−îng khÝ n¹p kiÓu Corona cã kh¶ n¨ng ph¶n øng rÊt nhanh
(trong vßng 1 ms) víi sù thay ®æi vÒ l−u l−îng khÝ n¹p ®i vµo xi lanh. C¶m biÕn
nµy còng cã kh¶ n¨ng ph©n biÖt vµ ®o l−îng khÝ n¹p ®i qua nã theo c¶ 2 chiÒu
chuyÓn ®éng. Do cã ®é nh¹y cao vµ ®o ®−îc theo c¶ 2 chiÒu khiÕn cho c¶m biÕn
kiÓu nµy rÊt phï hîp víi viÖc ®o dßng khÝ n¹p cã møc ®é dao ®éng cao trong
§C§T (n¬i dßng ng−îc cã thÓ xuÊt hiÖn ë thêi ®iÓm b¾t ®Çu vµ kÕt thóc cña qu¸
tr×nh n¹p). Víi ®éng c¬ nhiÒu xi lanh, nÕu c¶m biÕn kiÓu nµy ®−îc l¾p ë ®o¹n èng
nèi chung cña ®−êng n¹p, th× ta cã thÓ x¸c ®Þnh ®−îc sù sai kh¸c vÒ l−îng tiªu
thô khÝ n¹p gi÷a c¸c xi lanh. C¶m biÕn nµy g©y c¶n trë rÊt nhá ®èi víi dßng khÝ
n¹p, víi tû sè suy gi¶m kho¶ng 100:1 vµ sai sè cña nã vµo kho¶ng 1%. Nh−îc
®iÓm cña c¶m biÕn kiÓu nµy lµ nã kh¸ nh¹y c¶m víi nhiÖt ®é vµ ®é Èm cña khÝ
n¹p. Ngoµi ra, c¶m biÕn kiÓu nµy còng cÇn ®−îc c¨n chØnh ®Þnh kú ë chÕ ®é dßng
ch¶y æn ®Þnh dùa vµo c¸c thiÕt bÞ ®o tiªu chuÈn ®· biÕt.
2.6.6. ThiÕt bÞ ®o l−u l−îng khÝ n¹p kiÓu sîi ®èt
Trªn H×nh 2-45 f lµ gi¶n ®å cña thiÕt bÞ ®o l−u l−îng khÝ n¹p kiÓu sîi ®èt.
KiÓu l−u l−îng kÕ nµy dùa theo nguyªn lý lµ sù thay ®æi l−u l−îng khÝ qua sîi ®èt
sÏ g©y ra sù thay ®æi l−îng nhiÖt mÊt m¸t tõ sîi ®èt. VÒ mÆt nguyªn lý, nã cã kh¶
n¨ng ®o tèc ®é tiªu thô khÝ n¹p tøc thêi. Sîi ®èt (H×nh 2-45 f) ®−îc duy tr× ë møc
nhiÖt ®é cao h¬n so víi nhiÖt ®é dßng khÝ n¹p. L−îng nhiÖt tæn thÊt cña sîi ®èt
(khi cã dßng khÝ n¹p ®i qua) cã thÓ tÝnh to¸n dùa vµo n¨ng l−îng ®iÖn cÇn ph¶i
cung cÊp cho sîi ®èt. Trong tr−êng hîp sîi ®èt h×nh trô, tèc ®é tæn thÊt nhiÖt cã
thÓ tÝnh theo c«ng thøc cña King, [13]:
q= I2.R ≈ a+ b.(ρ.V)n (2.22)
trong ®ã: q- tèc ®é tæn thÊt nhiÖt tõ sîi ®èt;

99
 I- c−êng ®é dßng ®iÖn qua sîi ®èt;
R- ®iÖn trë cña sîi ®èt;
ρ- tû träng cña kh«ng khÝ;
V-vËn tèc dßng khÝ ®i qua sîi ®èt;
a,b,c – lµ c¸c h»ng sè x¸c ®Þnh qua qu¸ tr×nh hiÖu chØnh.
Sö dông ph−¬ng tr×nh liªn tôc vÒ khèi l−îng, ta cã:
• •
m = ρ.V.A vµ I2.R = A+B.( m )N (2.23)
víi A, B, N lµ c¸c h»ng sè cña l−u l−îng kÕ kiÓu sîi ®èt (x¸c ®Þnh b»ng
viÖc c¨n chØnh dùa vµo thiÕt bÞ ®o l−u l−îng khÝ n¹p tiªu chuÈn ®· biÕt).
ViÖc c¨n chØnh c¶m biÕn lo¹i nµy cã thÓ chØ ®¹t ®−îc kÕt qu¶ tèt trong mét
kho¶ng giíi h¹n vÒ nhiÖt ®é vµ ¸p suÊt. Tõ ph−¬ng tr×nh (2.23) ta thÊy, quan hÖ
gi÷a l−u l−îng khÝ n¹p vµ n¨ng l−îng ®iÖn bÞ tiªu t¸n bëi sîi ®èt lµ kh«ng tuyÕn
tÝnh. Sau khi c¨n chØnh, cã thÓ −íc l−îng l−u l−îng khèi l−îng khÝ n¹p qua thiÕt
bÞ ®o th«ng qua viÖc gi¸m s¸t n¨ng l−îng ®iÖn do sîi ®èt tiªu hao. §Ó thùc hiÖn
viÖc gi¸m s¸t dßng ®iÖn cung cÊp cho sîi ®èt, cã thÓ sö dông mét m¹ch ®iÒu
khiÓn ®iÖn tö, ®Ó gi÷ ®iÖn trë cña sîi ®èt (vµ v× thÕ lµ nhiÖt ®é cña sîi ®èt) lµ h»ng
sè. Sù thay ®æi vÒ c−êng ®é dßng ®iÖn cung cÊp cho sîi ®èt sÏ tû lÖ víi l−u l−îng
khèi l−îng khÝ n¹p qua thiÕt bÞ ®o.
Theo nguyªn lý, sîi ®èt cã thÓ ph¶n øng gÇn nh− tøc th× víi sù thay ®æi l−u
l−îng khÝ n¹p. §Ó cã ®é nh¹y cao, qu¸n tÝnh nhiÖt cña sîi ®èt ph¶i rÊt nhá, cã
nghÜa lµ ®−êng kÝnh cña sîi ®èt còng ph¶i rÊt nhá (th−êng < 100 µm). §iÒu nµy
lµm cho sîi ®èt rÊt dÔ ®øt. Trong thùc tÕ, ng−êi ta th−êng sö dông sîi ®èt cã
®−êng kÝnh lín h¬n ®Ó t¨ng ®é bÒn vµ chÊp nhËn ®é nh¹y thÊp h¬n ®èi víi sù thay
®æi l−u l−îng khÝ n¹p. Còng cÇn chó ý r»ng, l−u l−îng kÕ kiÓu sîi ®èt cã thÓ ®o
l−u l−îng khÝ n¹p theo c¶ 2 chiÒu. Tuy nhiªn, nã kh«ng cã kh¶ n¨ng ph¸t hiÖn
chiÒu cña dßng khÝ n¹p nh− l−u l−îng kÕ kiÓu Corona.
2.6.7. X¸c ®Þnh l−u l−îng khÝ n¹p dùa vµo viÖc ph©n tÝch khÝ th¶i
C¸c phÇn trªn ®· ®Ò cËp nguyªn lý ho¹t ®éng cña mét sè thiÕt bÞ l¾p trªn
®−êng n¹p cho phÐp ®o trùc tiÕp l−îng khÝ n¹p tiªu thô cña ®éng c¬. Tuy nhiªn,
cã thÓ −íc l−îng gi¸n tiÕp l−îng khÝ n¹p tiªu thô (víi møc ®é chÝnh x¸c t−¬ng tù
c¸c ph−¬ng ph¸p ®o trùc tiÕp) b»ng c¸ch ®o møc tiªu thô nhiªn liÖu cña ®éng c¬
vµ tÝnh to¸n tû sè A/F th«ng qua viÖc ph©n tÝch khÝ th¶i. T¸c gi¶ Heywood [13] ®·
gi¶i quyÕt kh¸ tèt bµi to¸n nµy. Nãi chung, trong phßng thÝ nghiÖm, viÖc ®o chÝnh
x¸c møc tiªu thô nhiªn liÖu th−êng dÔ dµng h¬n so víi viÖc ®o l−u l−îng khÝ n¹p.

100
2.7. X¸c ®Þnh nhiÖt ®é m«i chÊt c«ng t¸c
2.7.1. C¸c vÊn ®Ò chung
NhiÖt ®é cã thÓ ®o ®−îc do cã hiÖn t−îng trao ®æi nhiÖt (truyÒn nhiÖt, bøc x¹
nhiÖt ) gi÷a c¸c vËt thÓ cã tr¹ng th¸i nhiÖt kh¸c nhau; vµ do sù thay ®æi tÝnh chÊt
vËt lý cña vËt thÓ khi nhiÖt ®é thay ®æi. Cã kh¸ nhiÒu ph−¬ng ph¸p ®o nhiÖt ®é
víi ®é chÝnh x¸c vµ d¶i ®o kh¸c nhau. Dùa vµo ph−¬ng thøc truyÒn nhiÖt tõ vËt
cÇn ®o ®Õn ®Çu c¶m biÕn cña thiÕt bÞ ®o, cã thÓ chia thiÕt bÞ ®o nhiÖt ®é lµm 2
lo¹i: dùa vµo truyÒn nhiÖt tiÕp xóc vµ dùa vµo truyÒn nhiÖt bøc x¹ (H×nh 2-46).

Ph−¬ng ph¸p ®o nhiÖt ®é

TruyÒn nhiÖt nhê tiÕp xóc TruyÒn nhiÖt nhê bøc x¹

Ph−¬ng ph¸p Ph−¬ng ph¸p C¸c ph−¬ng Bøc x¹

c¬ häc ®iÖn ph¸p kh¸c toµn phÇn

Thay ®æi Thay ®æi Thay ®æi NhiÖt kÕ NhiÖt nãng NhiÖt biÓu Bøc x¹
thÓ tÝch lùc c¨ng ®iÖn trë sinh ®iÖn ch¶y thÞ mµu mét phÇn

Bøc x¹ mµu

H×nh 2-46. S¬ ®å ph©n lo¹i ph−¬ng ph¸p ®o nhiÖt ®é, [3].

Ph¹m vi sö dông cña c¸c thiÕt bÞ ®o nhiÖt ®é trong lÜnh vùc kü thuËt:
NhiÖt kÕ thuû tinh chÊt láng : tõ -200 ®Õn +700 0C
NhiÖt kÕ ®µn håi chÊt láng : tõ -35 ®Õn + 600 0C
NhiÖt kÕ ®iÖn trë : tõ -250 ®Õn +600 0C
CÆp nhiÖt ngÉu : tõ -250 ®Õn +1800 0C (cã thÓ ®Õn +3000 0C)
Bøc x¹ kÕ : tõ 0 ®Õn +6000C; vµ ®Õn +30000C
Trong lÜnh vùc §C§T, chóng ta th−êng ph¶i ®o vµ kiÓm so¸t nhiÖt ®é cña
m«i chÊt chÊt c«ng t¸c (khÝ n¹p, khÝ t¨ng ¸p sau tua bin, khÝ th¶i, nhiªn liÖu, n−íc
lµm m¸t, dÇu b«i tr¬n ). Do xu h−íng ®iÖn tö ho¸ hÖ thèng ®iÒu khiÓn vµ cung
cÊp nhiªn liÖu nªn trªn §C§T chñ yÕu ®o nhiÖt ®é theo ph−¬ng ph¸p ®iÖn (dïng
nhiÖt kÕ kiÓu cÆp nhiÖt ngÉu, nhiÖt kÕ kiÓu ®iÖn trë). C¸c ph−¬ng ph¸p kh¸c Ýt
®−îc sö dông do c¸c nguyªn nh©n kh¸c nhau (®o nhiÖt c¬ häc cã ®é chÝnh x¸c
thÊp, ®o nhiÖt ®é theo mÇu vµ nãng ch¶y cã tÝnh kh«ng liªn tôc ).
101
2.7.2. ThiÕt bÞ ®o nhiÖt ®é
a. CÆp nhiÖt ngÉu
CÆp nhiÖt ngÉu bao gåm hai sîi d©y kim lo¹i kh¸c nhau mét ®Çu ®−îc nèi l¹i
víi nhau b»ng ph−¬ng ph¸p hµn vµ ®−îc t¹o thµnh m¹ch kÝn. NÕu cã sù chªnh
lÖch nhiÖt ®é gi÷a chç nèi cña 2 kim lo¹i vµ ®Çu cßn l¹i th× trong m¹ch sÏ xuÊt
hiÖn dßng ®iÖn (do sè ®iÖn tö tù do cña hai kim lo¹i kh¸c nhau khuÕch t¸n vµo
nhau). Sù chªnh lÖch nhiÖt ®é sÏ quyÕt ®Þnh suÊt ®iÖn ®éng xuÊt hiÖn trong m¹ch
vµ ®−îc lîi dông ®Ó ®o nhiÖt ®é (H×nh 2-47).

t0
a) mV b) 2 C
B
C C
3
A t1 mV
2 3
t0
4

B
A B 1 C

1 t
t
H×nh 2-47. Nguyªn lý ®o nhiÖt ®é b»ng cÆp nhiÖt ngÉu, [7].
1-Mèi hµn nhóng; 2,3- Mèi hµn tù do
A,B-d©y kim lo¹i lµm cÆp nhiÖt ngÉu (vËt liÖu kh¸c nhau); C-D©y dÉn tíi thiÕt bÞ
®o; t0- NhiÖt ®é m«i tr−êng bªn ngoµi; t- NhiÖt ®é m«i tr−êng cÇn ®o.

Nh÷ng sîi d©y kim lo¹i dïng lµm cÆp nhiÖt ngÉu ®−îc hµn b»ng c¸c ph−¬ng
ph¸p kh¸c nhau (hµn thiÕc, h n ®ång, hµn hå quang) phô thuéc vµo nhiÖt ®é cÇn
®o. Kim lo¹i dïng ®Ó hµn kh«ng cã ¶nh h−ëng ®Õn ®iÖn thÕ nhiÖt sinh ra trong
m¹ch ®o. V× cÆp nhiÖt ngÉu chØ hiÖu sè nhiÖt ®é nªn nhiÖt ®é cña ®Çu cßn l¹i ph¶i
®−îc biÕt tr−íc. NhiÖt ®é cña ®Çu biÕt tr−íc gäi lµ nhiÖt ®é so s¸nh (lu«n lu«n
kh«ng ®æi) vµ ®Çu nèi cã nhiÖt ®é so s¸nh gäi lµ vÞ trÝ so s¸nh. Th«ng th−êng, sö
dông nhiÖt ®é cña n−íc ®¸ ®ang tan lµm nhiÖt ®é so s¸nh (H×nh 2-48). Trong
tr−êng hîp nhiÖt ®é cÇn ®o gÇn víi nhiÖt ®é tan cña n−íc ®¸ th× nhiÖt ®é so s¸nh
cÇn ®−îc chän cao h¬n ®Ó ®¶m b¶o cã sù chªnh lÖch lín gi÷a nhiÖt ®é cña ®iÓm
®o vµ cña vÞ trÝ so s¸nh.
NÕu vÞ trÝ ®Æt thiÕt bÞ chØ thÞ vµ vÞ trÝ ®o c¸ch xa nhau, nhÊt lµ khi sö dông c¸c
cÆp nhiÖt ngÉu b»ng kim lo¹i quý, cÇn cã c¸ch l¾p ghÐp hîp lý ®Ó ®¶m b¶o ®é
chÝnh x¸c cña phÐp ®o. Cã thÓ nèi dông cô chØ thÞ vµ cÆp nhiÖt ngÉu b»ng d©y dÉn
102
kim lo¹i nguyªn chÊt (th−êng dïng d©y ®ång). D©y dÉn nµy cÇn cã ®iÖn trë nhá
nªn ph¶i cã tiÕt diÖn lín.

mV

VÞ trÝ ®o VÞ trÝ so s¸nh

H×nh 2-48. CÆp nhiÖt ngÉu vµ vÞ trÝ so s¸nh cã nhiÖt ®é cè ®Þnh, [3].

3 4 5 6

t0
mV
2 7

H×nh 2-49. S¬ ®å m¾c cÆp nhiÖt ngÉu vµo thiÕt bÞ ®o, [7].
1- Vá b¶o vÖ; 2- CÆp nhiÖt ngÉu; 3- §Çu nhiÖt kÕ ; 4- D©y c©n b»ng;
5- ThiÕt bÞ æn ®Þnh nhiÖt; 6- D©y nèi ngoµi (tíi thiÕt bÞ ®o); 7- ThiÕt bÞ ®o.

Trong mét sè tr−êng hîp vÞ trÝ nèi cña cÆp nhiÖt ngÉu víi d©y dÉn kh«ng thÓ
thùc hiÖn ®−îc ë vÞ trÝ so s¸nh (vÝ dô khi vËt liÖu cÆp nhiÖt ngÉu lµ kim lo¹i rÊt
quý vµ ®¾t, nªn cµng ng¾n cµng tèt). CÆp nhiÖt ngÉu sÏ ®−îc nèi dµi thªm ®Õn vÞ
trÝ so s¸nh b»ng mét d©y dÉn kh¸c gäi lµ d©y c©n b»ng (H×nh 2-49). D©y c©n b»ng
th−êng ®−îc lµm tõ hîp kim ®Æc biÖt. Nã b¶o ®¶m cho ®iÖn thÕ nhiÖt b»ng ®iÖn
thÕ nhiÖt cña cÆp nhiÖt ngÉu kim lo¹i quý khi nhiÖt ®é lªn ®Õn 200 0C. Lo¹i d©y
nµy th−êng ®−îc tiªu chuÈn ho¸, rÎ tiÒn vµ cã ®iÖn trë nhá.

103
 Khi chªnh lÖch nhiÖt ®é gi÷a vÞ trÝ ®o vµ vÞ trÝ so s¸nh qu¸ nhá, cã thÓ t¨ng
®é nh¹y b»ng c¸ch l¾p nèi tiÕp nhiÒu cÆp nhiÖt ngÉu víi nhau (H×nh 2-50). Khi
®ã, muèn x¸c ®Þnh nhiÖt ®é ph¶i chia ®iÖn thÕ nhiÖt sinh ra cho sè cÆp nhiÖt ngÉu
sö dông. KÕt qu¶ ®o lµ chÝnh x¸c nÕu trong kho¶ng nhiÖt ®é cÇn ®o, sù phô thuéc
gi÷a nhiÖt ®é vµ ®iÖn thÕ cña cÆp nhiÖt ngÉu lµ hµm bËc nhÊt. Ph−¬ng ph¸p nµy
phï hîp cho viÖc ®o nhiÖt ®é trung b×nh.

CÆp nhiÖt ngÉu

VÞ trÝ
so s¸nh
t0

mV

H×nh 2-50. CÆp nhiÖt ngÉu m¾c nèi tiÕp, [3].

4 5 6 7

mV

H×nh 2-51. §o nhiÖt ®é nhiÒu ®iÓm b»ng c¸c cÆp nhiÖt ngÉu, [7].
1- ThiÕt bÞ æn ®Þnh nhiÖt; 2- C¸c cÆp ngÉu nhiÖt; 3- D©y c©n b»ng;
4- Hép ghÐp nèi; 5- D©y dÉn ngoµi; 6- Bé chuyÓn m¹ch; 7- ThiÕt bÞ ®o.

104
 Trong tr−êng hîp cÇn ®o nhiÖt ®é t¹i nhiÒu ®iÓm b»ng nhiÒu cÆp nhiÖt ngÉu,
®Ó ®¬n gi¶n ho¸ kÕt cÊu vµ gi¶m thêi gian ®o, cã thÓ sö dông bé chuyÓn m¹ch vµ
chØ cÇn mét dông cô chØ nh− trªn H×nh 2-51.
VËt liÖu lµm cÆp nhiÖt ngÉu ph¶i ®¸p øng nh÷ng yªu cÇu chñ yÕu sau:
- §iÖn thÕ nhiÖt ph¶i lín;
-§iÖn thÕ nhiÖt t¨ng liªn tôc theo nhiÖt ®é (tèt nhÊt lµ quan hÖ gi÷a ®iÖn thÕ
nhiÖt víi nhiÖt ®é lµ quan hÖ bËc nhÊt);
- DÔ kÐo thµnh sîi nhá vµ cã kh¶ n¨ng biÕn d¹ng tèt;
- Cã ®é bÒn nhiÖt cao (kh«ng bÞ ch¸y, bay h¬i).
§iÖn thÕ nhiÖt sinh ra cña cÆp nhiÖt ngÉu phô thuéc vµo tõng cÆp vËt liÖu.
B¶ng 2-7 liÖt kª ®iÖn thÕ nhiÖt cña mét sè vËt liÖu th−êng dïng lµm nhiÖt ngÉu
khi lÊy platin lµm chuÈn vµ chªnh lÖch nhiÖt ®é 1000C.
B¶ng 2-7
§iÖn thÕ nhiÖt cña c¸c vËt liÖu kh¸c nhau, [3]
(khi lÊy chuÈn lµ platin vµ chªnh lÖch nhiÖt ®é lµ 100 0C).
VËt liÖu §iÖn thÕ (mV)
Constantan (55%Cu + 45% Ni) tõ -3,47 ®Õn -3,04
Niken tõ -1,94 ®Õn -1,20
Platin 0
GraphÝt + 0,22
Platin Rhodium (Pl-Rh) + 0,65
B¹c tõ + 0,67®Õn + 0,79
§ång tõ + 0,72 ®Õn + 0,77
Vµng tõ + 0,56 ®Õn + 0,80
S¾t tõ + 1,87 ®Õn + 1,89
Niken Cr«m + 0,20
Si lÝc + 44,80
Telu Kho¶ng + 50,0

CÇn ph¶i l−u ý lµ ®iÖn thÕ nhiÖt phô thuéc rÊt nhiÒu vµo ®é tinh khiÕt vµ ®ång
nhÊt cña vËt liÖu sö dông nªn khi sö dông cÇn ph¶i kiÓm tra hoÆc hiÖu chØnh l¹i.
Víi c¸c cÆp nhiÖt ngÉu tiªu chuÈn, ®iÖn thÕ nhiÖt th−êng ®−îc cho tr−íc d−íi
d¹ng ®å thÞ hoÆc b¶ng cho tõng cÆp vËt liÖu. Do vËy, cã thÓ sö dông d÷ liÖu nµy
®Ó kiÓm tra vµ hiÖu chØnh. Trong B¶ng 2-8 tr×nh bµy c¸c cÆp nhiÖt ngÉu ®−îc sö
dông nhiÒu trong thùc tÕ vµ ph¹m vi sö dông cña chóng.
Ngoµi c¸c cÆp nhiÖt ngÉu nªu trªn, trong mét sè tr−êng hîp ®Æc biÖt ng−êi ta
cßn sö dông mét sè cÆp nhiÖt ngÉu kh¸c nh− vµng-b¹c (hoÆc ®ång-constantan) ®Ó

105
®o nhiÖt ®é thÊp. §Ó ®o nhiÖt ®é cao cã thÓ sö dông cÆp nhiÖt ngÉu Wolfram-
Molipden nh−ng ph¶i cã biÖn ph¸p b¶o vÖ cÆp nhiÖt ngÉu. Th«ng th−êng, cÆp
nhiÖt ngÉu nµy cã thÓ dïng ®Ó ®o nhiÖt ®é nhá h¬n 2000 0C, nÕu cã biÖn ph¸p b¶o
vÖ cã thÓ ®o trªn 2000 0C (nh−ng sai sè lín).
B¶ng 2-8
C¸c cÆp nhiÖt ngÉu tiªu chuÈn th−êng sö dông, [3].

Giíi h¹n
CÆp nhiÖt ngÉu nhiÖt ®é §Æc ®iÓm vµ chó ý
[0C]
- Trªn 600 0C ch¸y nh¸nh s¾t; víi ®−êng kÝnh
d=3mm cã thÓ ®o tíi 7000C;
S¾t-Constantan 600
- DÔ bÞ « xy ho¸ ;
- Cã thÓ dïng ®o nhiÖt ®é thÊp.
- DÔ bÞ ph¸ huû trong m«i tr−êng « xy ho¸ ;
§ång-Constantan 400
- Cã kh¶ n¨ng ®o nhiÖt ®é thÊp ®Õn -200 0C .
- §iÖn thÕ nhiÖt cao, ®iÖn trë lín.
NikenCr«m-Constantan 700
-BÞ ph¸ huû trong m«i tr−êng khö, l−u huúnh
-Khã biÕn d¹ng ;
-Trªn 500 0C bÞ ph¸ ho¹i do m«i tr−êng khö,
Niken Cr«m-Niken 900
l−u huúnh;
- RÊt bÒn víi khÝ « xy ho¸.
- Cho ®Õn 150 0C kh«ng cã ®iÖn thÕ nhiÖt;
Niken S¾t-Niken 1000 - Trªn 800 0C ph¶i cã biÖn ph¸p b¶o vÖ trong
m«i tr−êng « xy ho¸.
- ChÞu ®−îc m«i tr−êng « xy ho¸ ®Õn nhiÖt ®é
1200 0C. Giíi h¹n sö dông ®Õn 1600 0C ;
Platin R«®i-Platin 1300
- CÇn cã èng b¶o vÖ khi dïng trong m«i
tr−êng ho¸ häc.

§−êng kÝnh d©y lµm nhiÖt ngÉu cµng nhá cµng tèt (v× khi ®ã kh¶ n¨ng dÉn
nhiÖt cña d©y dÉn nhiÖt ngÉu sÏ nhá vµ do vËy sÏ lµm gi¶m sai sè do dÉn nhiÖt).
Tuy vËy, trong nhiÒu tr−êng hîp muèn ®o nhiÖt ®é cao, ®Ó tr¸nh hiÖn t−îng ch¸y
d©y nhiÖt ngÉu (nhÊt lµ cÆp nhiÖt ngÉu Fe-Constantan), cÇn ph¶i dïng d©y cã
®−êng kÝnh lín. Tuæi thä cña cÆp nhiÖt dïng ®Ó ®o nhiÖt ®é cao phô thuéc chñ
yÕu vµo ®−êng kÝnh cña d©y lµm nhiÖt ngÉu. Trong mét sè tr−êng hîp, tuy ®o ë
nhiÖt ®é cao nh−ng buéc ng−êi ta ph¶i dïng d©y nhiÖt ngÉu cã ®−êng kÝnh nhá
(nhÊt lµ khi ph¶i ®o nhiÖt ®é cã sù thay ®æi nhanh) ®Ó ®¶m b¶o qu¸n tÝnh nhiÖt
cña thiÕt bÞ ®o nhá. §−êng kÝnh cña d©y nhiÖt ngÉu th−êng ®−îc tiªu chuÈn ho¸.
106
 Khi ®o nhiÖt ®é ®Õn 1500 0C, ®Ó ®¶m b¶o c¸ch ®iÖn gi÷a hai d©y nhiÖt ngÉu
víi nhau còng nh− víi xung quanh th−êng dïng c¸c èng sø nhá rçng (cã khoan 2
hoÆc 4 lç däc theo chiÒu dµi). ¦u ®iÓm cña lo¹i èng c¸ch ®iÖn b»ng sø lµ cã thÓ
b¶o vÖ cÆp nhiÖt ngÉu chèng t¸c ®éng cña t¶i träng c¬ häc vµ ng¨n ngõa ¶nh
h−ëng lÉn nhau cña c¸c d©y nhiÖt ngÉu (do ch¸y hoÆc bay h¬i ë nhiÖt ®é cao).
Khi nhiÖt ®é ®o d−íi 80 0C, cã thÓ dïng c¸c èng chÊt dÎo chÞu nhiÖt. Trong mét
sè tr−êng hîp kh«ng cã èng sø hoÆc vËt liÖu c¸ch ®iÖn nh− mong muèn, cã thÓ
dïng sîi ami¨ng m¶nh quÊn vµo c¸c nh¸nh cña cÆp nhiÖt ngÉu ®Ó c¸ch ®iÖn. Khi
dïng nhiÒu cÆp nhiÖt ngÉu, nÕu cã thÓ nªn ®¸nh dÊu c¸c nh¸nh cña cÆp nhiÖt
ngÉu b»ng c¸c mµu kh¸c nhau. Mét sè d¹ng kÕt cÊu ®Çu c¶m biÕn nhiÖt ®é dïng
cÆp nhiÖt ngÉu ®−îc tr×nh bµy trªn H×nh 2-52.

a) b) c)
H×nh 2-52. C¸c kiÓu ®Çu lµm viÖc cña cÆp nhiÖt ngÉu, [7].

V× ®iÖn thÕ nhiÖt do cÆp nhiÖt ngÉu sinh ra rÊt nhá nªn dông cô vµ ph−¬ng
ph¸p ®o ®iÖn thÕ nµy ph¶i cã ®é nh¹y, ®é chÝnh x¸c cao. C¸c cÆp nhiÖt ngÉu
th«ng th−êng cã ®iÖn thÕ nhiÖt vµo kho¶ng 0,04 mV cho mçi 0C. Do vËy, muèn
cã ®é chÝnh x¸c cao ph¶i dïng dông cô cã kh¶ n¨ng ®o ®−îc ®iÖn thÕ nhá (vÝ dô:
nÕu muèn cã ®é chÝnh x¸c lµ 0,5 0C th× dông cô ®o ®iÖn thÕ ph¶i ®o ®−îc 20 µV).
§Ó ®¸p øng yªu cÇu vÒ ®é chÝnh x¸c ph¶i chän thiÕt bÞ ®o vµ ph−¬ng ph¸p ®o ®iÖn
thÕ thÝch hîp. HiÖn nay, ph−¬ng ph¸p ®o trùc tiÕp (H×nh 2-53) hay ®−îc sö dông
do cã −u ®iÓm lµ ®¬n gi¶n, rÎ tiÒn vµ cã thÓ ®äc trùc tiÕp kÕt qu¶ ®o. Khi yªu cÇu
®é chÝnh x¸c cao h¬n, ng−êi ta th−êng dïng ph−¬ng ph¸p c©n b»ng.
Nh©n tè cã ¶nh h−ëng lín nhÊt ®Õn sai sè cña cÆp nhiÖt ngÉu lµ quy tr×nh
hiÖu chØnh. Ngoµi ra, cßn ph¶i chó ý ®Õn c¸c yÕu tè kh¸c bao gåm: ¶nh h−ëng
cña nhiÖt ®é t¹i vÞ trÝ so s¸nh; sù thay ®æi m«i tr−êng ®o; c¸c sai sè do vËt liÖu
107
lµm cÆp nhiÖt ngÉu sinh ra (tÝnh kh«ng liªn tôc, sù l·o ho¸, thay ®æi cÊu tróc do
t¶i träng c¬ vµ nhiÖt); sai sè do ph−¬ng ph¸p l¾p ghÐp c¶m biÕn; sai sè do qu¸n
tÝnh nhiÖt cña thiÕt bÞ chØ khi cã sù thay ®æi nhanh vÒ nhiÖt ®é.
Rkn Rcn
RT
a

t
R2
t0 R1
Rm
b

H×nh 2-53. Ph−¬ng ph¸p ®o ®iÖn thÕ nhiÖt trùc tiÕp b»ng miliv«n kÕ, [7].
RT- ®iÖn trë cña cÆp nhiÖt ngÉu; Rkn- ®iÖn trë d©y c©n b»ng;
Rcn-®iÖn trë d©y nèi ngoµi; R1, R2- ®iÖn trë phô; Rm -®iÖn trë cña miliv«n kÕ.

b. NhiÖt kÕ ®iÖn trë

Sù gia t¨ng ®iÖn trë cña d©y kim lo¹i khi cã dßng ®iÖn ch¹y qua lóc bÞ nung
nãng cã thÓ ®−îc sö dông ®Ó ®o nhiÖt ®é. Sù phô thuéc cña ®iÖn trë vµo nhiÖt ®é
®−îc x¸c ®Þnh trong qu¸ tr×nh hiÖu chØnh vµ th−êng ®−îc biÓu diÔn d−íi d¹ng ®å
thÞ hoÆc hµm sè. NhiÖt kÕ ®iÖn trë bao gåm sîi d©y ®iÖn trë thÝch hîp lµm ®Çu
c¶m biÕn nhiÖt ®é, thiÕt bÞ ®o (m¹ch ®o, dông cô chØ) vµ nguån ®iÖn (H×nh 2-54).

D©y dÉn trong D©y dÉn ngoµi

§iÖn trë c©n b»ng

§iÖn trë ®o
ThiÕt bÞ ®o

Nguån ®iÖn
VÞ trÝ nèi

H×nh 2-54. S¬ ®å nguyªn lý cña nhiÖt kÕ ®iÖn trë, [3].

NhiÖt kÕ ®iÖn trë ®−îc sö dông réng r·i víi nh÷ng phÐp ®o ®ßi hái ®é chÝnh
x¸c cao vµ ë c¸c vÞ trÝ ®o kh«ng thÓ ®äc trùc tiÕp kÕt qu¶ hoÆc sè ®iÓm ®o rÊt
nhiÒu mµ yªu cÇu mét thiÕt bÞ chØ. Nã th−êng ®−îc sö dông ®Ó ®o nhiÖt ®é trong
kho¶ng tõ -220 ®Õn + 600 0C (trong c¸c tr−êng hîp ®Æc biÖt cã thÓ ®o ë nhiÖt ®é
cao h¬n). NhiÖt kÕ ®iÖn trë rÊt thÝch hîp cho viÖc x¸c ®Þnh nhiÖt ®é trung b×nh
cña mét tr−êng nhiÖt ®é réng (b»ng c¸ch c¨ng d©y ®iÖn trë trong diÖn tÝch muèn
®o). §Ó ®o nhiÖt ®é trung b×nh cña mét tr−êng nhiÖt ®é, cã thÓ dïng kÕt cÊu ®¬n
gi¶n bao gåm c¸c d©y ®iÖn trë ®−îc c¨ng tù do trong m«i tr−êng cÇn ®o. Tuy
108
nhiªn, cÇn cã biÖn ph¸p ®Ó h¹n chÕ t¸c ®éng cña m«i tr−êng ®o (kh«ng ph¸ háng
hoÆc ¨n mßn d©y ®iÖn trë; kh«ng g©y biÕn d¹ng d©y ®iÖn trë do tèc ®é cao cña
dßng m«i chÊt cÇn ®o nhiÖt ®é...). NhiÖt kÕ ®iÖn trë cã hai nh−îc ®iÓm chñ yÕu lµ
kh«ng ®o ®−îc nhiÖt ®é cña mét ®iÓm vµ ph¶i cã nguån ®iÖn nu«i.

3
5

4
4
1
3
3
4

2 2
1 3

a) b) c)
H×nh 2-55. KÕt cÊu c¶m biÕn nhiÖt kÕ kiÓu ®iÖn trë, [7].
1- §iÖn trë; 2- §iÖn cùc; 3- D©y dÉn trong; 4- Vá b¶o vÖ; 5-§Çu nèi
a- §iÖn trë b»ng b¹ch kim; b-§iÖn trë kiÓu thanh; c- §iÖn trë kiÓu h¹t c−êm.

H×nh d¹ng kÕt cÊu cña nhiÖt kÕ ®iÖn trë (H×nh 2-55) phô thuéc rÊt nhiÒu vµo
môc ®Ých sö dông cña nã. NÕu nh− t¹i vÞ trÝ ®o, m«i tr−êng ®o g©y h¹i hoÆc t¸c
dông lªn d©y ®iÖn trë th× nã cã thÓ ®−îc c¨ng tù do trong m«i tr−êng ®o. Tuy
nhiªn, cÇn ph¶i ®¶m b¶o sù c¸ch ®iÖn tuyÖt ®èi. Th«ng th−êng, d©y ®iÖn trë ®−îc
quÊn lªn c¸c th©n c¸ch ®iÖn (cã thÓ ph¼ng, trßn hoÆc ch÷ thËp). VËt liÖu cña th©n
c¸ch ®iÖn phô thuéc nhiÖt ®é m«i tr−êng ®o (khi nhiÖt ®é cÇn ®o lªn ®Õn 200 0C
cã thÓ dïng vËt liÖu nh©n t¹o; ®Õn 300 0C cã thÓ dïng mica; ë nhiÖt ®é cao h¬n
dïng thuû tinh hoÆc sø c¸ch ®iÖn). Víi c¸c lo¹i nhiÖt kÕ ®iÖn trë b¸n trªn thÞ
tr−êng, d©y ®iÖn trë th−êng ®−îc quÊn trªn èng th¹ch anh hoÆc thuû tinh; bªn
ngoµi ®−îc bäc b»ng thuû tinh máng vµ th−êng ®−îc ®Æt trong èng b¶o vÖ ®Ó
chèng l¹i t¶i träng c¬ häc. §Ó ®¶m b¶o truyÒn nhiÖt tèt tõ m«i chÊt cÇn ®o ®Õn

109
d©y ®iÖn trë, khe hë gi÷a c¸c bé phËn cÇn ph¶i ®¶m b¶o lµ nhá nhÊt. §«i khi, c¸c
khe hë nµy ®−îc ®iÒn ®Çy b»ng bét kim lo¹i ®Ó c¶i thiÖn sù truyÒn nhiÖt.
§o¹n d©y dÉn trong (dÉn tõ d©y ®iÖn trë ra phÝa ngoµi) cÇn ph¶i ®−îc c¸ch
®iÖn rÊt tèt vµ th−êng lµm b»ng c¸c lo¹i vËt liÖu nh− ®ång, niken, constantan vµ
b¹c (trong tr−êng hîp ®Æc biÖt, cã thÓ lµm b»ng vµng). D©y dÉn trong th−êng cã
®iÖn trë 3 Ω, d©y dÉn ngoµi cã ®iÖn trë 7÷10 Ω. §iÖn trë cña d©y ®o (®Çu c¶m
biÕn nhiÖt ®é) ë nhiÖt ®é 0 0C th−êng lµ 100 Ω (trong mét sè tr−êng hîp lµ 50 Ω).
HiÖn nay ng−êi ta cã hai ph−¬ng ph¸p ®o ®iÖn trë, ®ã lµ ph−¬ng ph¸p chØ
trùc tiÕp vµ ph−¬ng ph¸p c©n b»ng. Ph−¬ng ph¸p chØ trùc tiÕp cho phÐp ®äc trùc
tiÕp nhiÖt ®é hoÆc ®iÖn trë trong dông cô ®o mµ kh«ng ph¶i qua sù ®iÒu chØnh nªn
®−îc øng dông rÊt réng r·i trong s¶n xuÊt vµ mét sè phßng thÝ nghiÖm (khi phÐp
®o kh«ng ®ßi hái ®é chÝnh x¸c cao l¾m). Trong c¸c phÐp ®o ®ßi hái ®é chÝnh x¸c
cao ng−êi ta th−êng sö dông ph−¬ng ph¸p c©n b»ng.
VËt liÖu lµm nhiÖt kÕ ®iÖn trë cÇn ph¶i ®¶m b¶o c¸c yªu cÇu sau :
- §iÖn trë ph¶i thay ®æi mét c¸ch ®Òu ®Æn vµ liªn tôc.
- H»ng sè nhiÖt ®é lín.
-VËt liÖu dÔ ®¹t ®−îc ®é ®ång ®Òu (®Ó cã kh¶ n¨ng thay thÕ khi sö dông).
- Cã thÓ gia c«ng thµnh c¸c sîi m¶nh (®−êng kÝnh kho¶ng 0,05 ÷0,2 mm).
Ngoµi ra ph¶i cã ®é bÒn tèt ë nhiÖt ®é cao (chèng « xy ho¸, nãng ch¶y).
VËt liÖu dïng ®Ó chÕ t¹o nhiÖt kÕ ®iÖn trë phæ biÕn nhÊt platin vµ niken.
Platin lµ lo¹i vËt liÖu tèt nhÊt b¶o ®¶m c¸c yªu cÇu trªn vµ do nhiÖt ®é nãng ch¶y
cao còng nh− tÝnh chèng ¨n mßn tèt nªn cã thÓ dïng ®Ó ®o nhiÖt ®é ®Õn 1100 0C.
Tuy nhiªn, platin cã nh−îc ®iÓm lµ gi¸ thµnh cao. Trong kho¶ng nhiÖt ®é tõ -65
®Õn +15 0C nhiÖt kÕ ®iÖn trë niken cã tÝnh chÊt tèt h¬n nhiÖt kÕ ®iÖn trë platin.
Tuy vËy, nã kh«ng chÞu ®−îc m«i tr−êng h¬i vµ khÝ ¨n mßn (ë m«i tr−êng nµy
ph¶i dïng hîp kim vµng-b¹c ®Ó ®o nhiÖt ®é trong kho¶ng tõ -30 vµ 120 0C).
Trong kho¶ng nhiÖt ®é ®Õn 400 0C, vµng (Au) rÊt bÒn ®èi víi m«i tr−êng ¨n mßn
(ngay c¶ víi l−u huúnh vµ khÝ am«niac). Tuy nhiªn, vµng cã ®iÖn trë rÊt nhá, so
víi platin ®iÖn trë cña vµng b»ng kho¶ng 1/5. V× vËy, ®Ó cã trÞ sè ®iÖn trë gièng
nh− platin (khi cã ®−êng kÝnh b»ng nhau) cÇn cã khèi l−îng vµng gÊp 5 lÇn
platin. Do vËy, nÕu sö dông vµng lµm nhiÖt kÕ ®iÖn trë sÏ rÊt tèn kÐm.
S¾t rÊt nh¹y c¶m víi m«i tr−êng « xy ho¸ nªn nÕu ®−îc sö dông còng chØ ®o
®−îc ®Õn 1000C. Ngoµi ra, ®iÖn trë cña nã bÞ ¶nh h−ëng rÊt lín cña t¹p chÊt (vÝ dô
nh− thµnh phÇn c¸cbon) nªn Ýt ®−îc dïng trong thùc tÕ. §ång (Cu) còng cã tÝnh
chÊt t−¬ng tù, ngoµi ra ®ång cã ®iÖn trë rÊt nhá. V× vËy, nhiÖt kÕ ®iÖn trë b»ng

110
®ång chØ dïng trong mét sè Ýt tr−êng hîp (vÝ dô nh− m¸y ph¸t hoÆc biÕn ¸p ®Ó ®o
sù thay ®æi nhiÖt ®é trong qu¸ tr×nh lµm viÖc).
T¹i Mü, trong c¸c thiÕt bÞ ®iÒu chØnh nhiÖt ®é, sö dông kh¸ phæ biÕn nhiÖt kÕ
®iÖn trë b»ng b¸n dÉn (gäi lµ Thermistor). VËt liÖu b¸n dÉn (th−êng cã ®Æc ®iÓm
lµ ®iÖn trë cµng gi¶m khi nhiÖt ®é cµng t¨ng) ®−îc dïng ®o nhiÖt ®é trong kho¶ng
tõ -50 ®Õn + 450 0C. §Æc ®iÓm cña lo¹i vËt liÖu nµy lµ cã thÓ dïng ®Ó s¶n xuÊt
®−îc nhiÖt kÕ ®iÖn trë cã kÝch th−íc rÊt nhá nªn cã thÓ ®o nhiÖt ®é gÇn nh− cña
mét ®iÓm.
§Ó phÐp ®o nhiÖt ®é b»ng nhiÖt kÕ ®iÖn trë ®¹t ®−îc ®é chÝnh x¸c cÇn thiÕt,
cÇn b¶o ®¶m sù c¸ch ®iÖn tèt (víi ®Êt vµ gi÷a c¸c thµnh phÇn) cña tÊt c¶ c¸c chi
tiÕt dÉn ®iÖn. Ngoµi ra, ph¶i chó ý ®Õn hiÖn t−îng nung nãng d©y lµm ®iÖn trë do
dßng ®iÖn ®o ch¹y qua. §Ó lo¹i trõ sai sè nµy, dßng ®iÖn ®o kh«ng ®−îc v−ît qu¸
10 mA. Nh×n chung, ®é chÝnh x¸c phÐp ®o nhiÖt ®é b»ng nhiÖt kÕ ®iÖn trë n»m
trong ph¹m vi ®é chÝnh x¸c cña dông cô chØ.
2.7.3. L¾p ®Æt thiÕt bÞ ®o nhiÖt ®é
a. Yªu cÇu
§é chÝnh x¸c cña phÐp ®o nhiÖt ®é kh«ng chØ phô thuéc vµo ph−¬ng ph¸p,
thiÕt bÞ ®o mµ cßn phô thuéc rÊt lín vµo sù l¾p ®Æt thiÕt bÞ ®o. NÕu l¾p thiÕt bÞ ®o
kh«ng ®óng (hoÆc kh«ng thuËn tiÖn) sÏ lµm cho kÕt qu¶ ®o sai lÖch so víi nhiÖt
®é cÇn ®o. Sai sè nµy cã thÓ gÊp nhiÒu lÇn sai sè cña thiÕt bÞ ®o. Nh÷ng sai sãt
th−êng gÆp ph¶i (vÝ dô nh− khi sö dông èng b¶o vÖ hoÆc khi l¾p ®Æt thiÕt bÞ ®o) sÏ
lµm ¶nh h−ëng ®Õn tr−êng nhiÖt ®é vµ do ®ã ®Õn kÕt qu¶ ®o cuèi cïng.
Khi l¾p ®Æt thiÕt bÞ ®o nhiÖt ®é, cÇn chó ý c¸c vÊn ®Ò sau:
+ L¾p ghÐp ®óng ®Çu c¶m biÕn cña thiÕt bÞ ®o vµo tr−êng nhiÖt ®é, chó ý
®óng vÞ trÝ cÇn ®o vµ kh«ng g©y ¶nh h−ëng ®Õn tr−êng nhiÖt ®é cÇn ®o (do sù dÉn
nhiÖt qua thiÕt bÞ ë ®iÓm ®Æt ®Çu c¶m biÕn).
+ B¶o ®¶m sù truyÒn nhiÖt tèt gi÷a m«i chÊt cÇn ®o vµ ®Çu c¶m biÕn nhiÖt
®é. CÇn ph¶i lo¹i trõ hoÆc gi¶m ®Õn møc tèi thiÓu sù trao ®æi nhiÖt (do dÉn nhiÖt
hoÆc bøc x¹ nhiÖt) víi m«i tr−êng xung quanh.
+ B¶o vÖ thiÕt bÞ ®o khái sù t¸c dông cña t¶i träng c¬ häc vµ ho¸ häc.
+ Chó ®Õn søc ú cña thiÕt bÞ ®o nhiÖt ®é.
Víi c¸c phÐp ®o ®ßi hái ®é chÝnh x¸c cao, cã thÓ sö dông hai nhiÖt kÕ kh¸c
lo¹i ®−îc l¾p ghÐp ë nh÷ng ®iÓm cã nhiÖt ®é b»ng nhau (vÒ lý thuyÕt). B»ng biÖn
ph¸p nµy cã thÓ kiÓm tra chÐo kÕt qu¶ ®o. §ång thêi, nÕu cã hiÖn t−îng h− háng
mét thiÕt bÞ ®o nhiÖt ®é th× kÕt qu¶ thÝ nghiÖm vÉn kh«ng bÞ mÊt gi¸ trÞ.

111
b. B¶o vÖ nhiÖt kÕ
Trong qu¸ tr×nh thùc nghiÖm, rÊt Ýt m«i tr−êng ®o cã kh¶ n¨ng l¾p trùc tiÕp
®Çu c¶m biÕn nhiÖt. Do vËy, cÇn b¶o vÖ nhiÖt kÕ ®Ó chèng l¹i t¶i träng c¬ häc (¸p
suÊt, uèn cong, va ®Ëp, rung ®éng) vµ ¨n mßn ho¸ häc. BiÖn ph¸p th−êng dïng lµ
l¾p nhiÖt kÕ vµo trong èng b¶o vÖ (vËt liÖu lµm èng ®−îc lùa chän t−¬ng øng víi
t¶i träng). VÒ mÆt c¬ häc, cÇn ph¶i ®Æc biÖt chó ý ®Õn ¸p suÊt tÜnh vµ ¸p suÊt ®éng
(khi dßng ch¶y th¼ng gãc víi nhiÖt kÕ, do hiÖn t−îng dao ®éng céng h−ëng g©y
ra, do rung ®éng cña vÞ trÝ l¾p, hoÆc do sù xo¸y lèc cã chu kú sau èng b¶o vÖ).
Nh÷ng d¹ng t¶i träng c¬ häc nµy cã thÓ ®−îc lo¹i trõ qua viÖc lùa chän ®óng kÝch
th−íc cña èng b¶o vÖ (chiÒu dµi, chiÒu dÇy thµnh èng; ®−êng kÝnh cña èng; vËt
liÖu). Muèn chèng ®−îc t¸c dông ho¸ häc cña m«i tr−êng ®Õn thiÕt bÞ ®o, èng b¶o
vÖ kh«ng ®−îc lät khÝ ë nhiÖt ®é vµ ¸p suÊt ®o. Nh÷ng tÝnh chÊt s¬ bé vÒ vËt liÖu
lµm èng b¶o vÖ ®−îc tr×nh bµy trong B¶ng 2-9.
B¶ng 2-9
TÝnh chÊt cña vËt liÖu lµm èng b¶o vÖ nhiÖt kÕ, [3].
Giíi
h¹n
Phï hîp cho
VËt liÖu nhiÖt Ghi chó
m«i tr−êng ®o
®é,
[0C]
§ång thau -N−íc, h¬i n−íc 350 èng b¶o vÖ m¹ niken (hay
-DÇu cr«m) sÏ chèng ®−îc « xy
ho¸
§ång monen -N−íc biÓn 150 ChÞu nhiÖt, h¬i n−íc
(hîp kim gåm -H¬i n−íc 300 Víi m«i tr−êng Èm bÞ ¨n
28% Cu; 68% mßn
Ni; 2,5% Fe;
1,5% Mn)
Niken -H¬i n−íc 500 Trªn 400 0C kh«ng thÝch
-KhÝ « xy ho¸ 1100 hîp cho m«i tr−êng cã l−u
huúnh vµ HC
Cr«m niken -KhÝ «xy ho¸ 1200 Nh¹y c¶m víi m«i tr−êng
-Lß ®óc kim lo¹i 1000 l−u huúnh
ThÐp Cr-Mo -H¬i nãng 600 BÒn víi ®èt ch¸y
ThÐp ®óc -H¬i n−íc 400 Cã ®é bÒn v÷ng cao;
-KhÝ th¶i ®éng c¬ 700 Tõ trªn 500 0C bÞ ch¸y

112
 Ngoµi c¸c vËt liÖu lµm èng b¶o vÖ nh− trong B¶ng 2-9, khi nhiÖt ®é m«i
tr−êng ®o rÊt cao, cã thÓ dïng c¸c lo¹i vËt liÖu sau :
- Th¹ch anh, sø cã tr¸ng men : giíi h¹n nhiÖt ®é ®Õn 1100 0C
- Silic, cacborundum : giíi h¹n nhiÖt ®é ®Õn 1200 0C
- Bét ®¸ mµi nung kÕt : giíi h¹n nhiÖt ®é ®Õn 1700 0C
Khi dïng èng b¶o vÖ b»ng sø, cÇn chó ý ®Õn sù nh¹y c¶m cña nã khi nhiÖt
®é thay ®æi vµ ph¶i thËn träng khi th¸o/l¾p. Khi dïng èng b¶o vÖ b»ng sø th−êng
dïng thªm mét èng kim lo¹i lång ngoµi ®Ó g¾n chÆt vµ b¶o vÖ phÇn èng sø ë
ngoµi m«i tr−êng ®o kh«ng bÞ t¸c dông cña c¸c lùc kh¸c.
c. Nh÷ng chó ý khi ®o nhiÖt ®é trong m«i tr−êng láng, khÝ vµ h¬i
Khi ®o nhiÖt ®é cña m«i tr−êng láng, khÝ vµ h¬i ph¶i chó ý l¾p èng b¶o vÖ
®Çu c¶m biÕn nhiÖt ®é (tr−íc t¸c dông ho¸ häc còng nh− t¶i träng c¬ häc). Tr−íc
tiªn ph¶i chän kÝch th−íc cña èng b¶o vÖ hîp lý. §Ó tr¸nh sai sè do truyÒn nhiÖt
ph¶i b¶o ®¶m khe hë gi÷a èng b¶o vÖ vµ ®Çu c¶m biÕn nhiÖt ®é, còng nh− chiÒu
dµy thµnh èng b¶o vÖ lµ nhá nhÊt cã thÓ (th−êng chiÒu dµy cña èng b¶o vÖ
kho¶ng 1 mm). Trªn H×nh 2-56 biÓu diÔn c¸ch l¾p ghÐp c¶m biÕn nhiÖt ®é vµo
èng b¶o vÖ øng víi 2 tr−êng hîp ®óng (H×nh 2-56 b) vµ sai (H×nh 2-56 a).

a) Sai b) §óng

Kh«ng lµm kÝn Lµm kÝn tèt

Khe hë
qu¸ lín L¾p ®óng t©m
vµ khe hë nhá

èng b¶o vÖ Cã bæ sung

qu¸ to mét Ýt chÊt láng

H×nh 2-56. KÕt cÊu èng b¶o vÖ vµ

ph−¬ng ph¸p l¾p ghÐp nhiÖt kÕ vµo èng b¶o vÖ, [3].

Trªn H×nh 2-57 lµ mét sè l−u ý vÒ h×nh d¹ng kÕt cÊu vµ ph−¬ng ph¸p l¾p
ghÐp èng b¶o vÖ vµo m«i tr−êng ®o, víi 2 tr−êng hîp t−¬ng øng lµ ®óng (H×nh 2-
57 b) vµ sai (H×nh 2-57 a). Víi tr−êng hîp trªn H×nh 2-57 b, ta cã thÓ bæ sung vµo
trong èng b¶o vÖ mét Ýt chÊt láng (th−êng lµ dÇu, thñy ng©n...) ®Ó t¨ng sù truyÒn
113
nhiÖt ®Õn ®Çu c¶m cña nhiÖt kÕ. ChiÒu s©u cña èng b¶o vÖ ®−a vµo m«i tr−êng ®o
th−êng vµo kho¶ng 6 ®Õn 8 lÇn ®−êng kÝnh cña èng b¶o vÖ.
Mét sè chó ý khi l¾p èng b¶o vÖ nhiÖt kÕ vµo trong dßng ch¶y ®−îc thÓ hiÖn
trªn H×nh 2-58. NÕu èng b¶o vÖ nhiÖt kÕ nhá th× cã thÓ l¾p nghiªng ®Ó t¨ng ®é
s©u (H×nh 2-58 a). Víi ph−¬ng ph¸p l¾p ghÐp nh− trªn H×nh 2-58 b sÏ lµm cho
®Çu c¶m cña nhiÖt kÕ vu«ng gãc víi tr−êng nhiÖt ®é vµ kÐo dµi theo ph−¬ng ®¼ng
nhiÖt cña tr−êng nhiÖt ®é nªn gi¶m ®−îc sai sè do dÉn nhiÖt t¹i ®iÓm ®o.

L¾p ®øng

èng b¶o vÖ låi ra

§−êng kÝnh èng qu¸ nhiÒu VËt liÖu
b¶o vÖ qu¸ lín c¸ch nhiÖt
Kh«ng ®−îc C¸ch nhiÖt
c¸ch nhiÖt cho èng

Kh«ng
ChÊt láng Thµnh èng ®−îc låi ra
trong èng b¶o qu¸ dµy qu¸ nhiÒu
vÖ qu¸ nhiÒu

Thµnh èng
Tèc ®é dßng máng
ch¶y cao
Tèc ®é dßng
ch¶y thÊp §−a vµo §−êng t©m
dßng ch¶y Ýt dßng ch¶y
§−êng t©m
dßng ch¶y
§é ngËp s©u lín Mét Ýt
chÊt láng
.

H×nh 2-57. Ph−¬ng ph¸p l¾p èng b¶o vÖ nhiÖt kÕ vµo dßng ch¶y, [3]

a) b) c)

H×nh 2-58. Mét sè chó ý khi l¾p èng b¶o vÖ nhiÖt kÕ, [3].
a. L¾p nghiªng ®Ó t¨ng ®é s©u;
b. L¾p ®Çu c¶m nhiÖt kÕ ë ®óng t©m dßng ch¶y
c. L¾p èng b¶o vÖ cã g©n

114
 Trªn H×nh 2-58 c lµ lo¹i èng b¶o vÖ cã c¸nh (g©n) ®−îc dïng ®Ó ®o nhiÖt ®é
chÊt khÝ hoÆc h¬i. Nhê cã kÕt cÊu c¸nh hoÆc g©n, qu¸ tr×nh truyÒn nhiÖt qua m«i
chÊt ®o vµ èng b¶o vÖ tèt h¬n (do diÖn tÝch truyÒn nhiÖt t¨ng). KÕt cÊu nµy rÊt cÇn
thiÕt khi ®o nhiÖt ®é cña khÝ vµ h¬i, ®Æc biÖt khi tèc ®é chuyÓn ®éng cña m«i chÊt
lµ nhá (v× lóc ®ã hÖ sè truyÒn nhiÖt rÊt nhá). Trong tr−êng hîp nµy, èng b¶o vÖ
®−îc l¾p ë chç cong cña ®−êng èng t¹o ®iÒu kiÖn tèt cho qu¸ tr×nh truyÒn nhiÖt
(do cã xo¸y lèc m¹nh cña dßng ch¶y). CÇn ph¶i l−u ý ®Õn sù ph©n bè nhiÖt ®é
cña dßng ch¶y ®Ó l¾p ®Çu c¶m cña nhiÖt kÕ ®óng vÞ trÝ cÇn ®o. C¸c vÞ trÝ cã xo¸y
lèc m¹nh t¹o ®iÒu kiÖn trao ®æi nhiÖt tèt trong néi bé dßng ch¶y nªn nhiÖt ®é ë
mäi ®iÓm cña dßng ch¶y lµ gièng nhau. NÕu dïng nhiÖt kÕ ®o ë c¸c vÞ trÝ nµy ta
®−îc nhiÖt ®é trung b×nh cña dßng ch¶y.
Khi ®o nhiÖt ®é cña chÊt khÝ cã nhiÖt ®é cao nh−ng kh«ng chuyÓn ®éng
(hoÆc cã tèc ®é ch¶y rÊt nhá) cã thÓ ph¶i dïng thiÕt bÞ ®Ó hót khÝ qua c¶m biÕn.

a) Däc theo b) Vu«ng gãc

dßng khÝ víi dßng khÝ 3

1 2
2

4
1

H×nh 2-59. KÕt cÊu c¶m biÕn dïng ®o nhiÖt ®é dßng khÝ chuyÓn ®éng, [7].
1- èng t¹o khoang dõng; 2- Mèi hµn cña cÆp nhiÖt ngÉu;
3-Líp c¸ch nhiÖt; 4-Lç hót khÝ

§Ó gi¶m sai sè do tÝnh dõng cña dßng m«i chÊt cÇn ph¶i gi¶m vËn tèc dßng
khÝ qua phÇn tö c¶m biÕn (b»ng c¸ch t¹o ra khoang dõng vµ ®Æt phÇn tö c¶m biÕn
ë trong ®ã). KÕt qu¶ nghiªn cøu cho thÊy, kÕt cÊu tèt nhÊt cña c¶m biÕn cã d¹ng
nh− trªn H×nh 2-59 (c¶m biÕn nhiÖt ®é bè trÝ däc hoÆc vu«ng gãc víi dßng khÝ).
Víi ph−¬ng ¸n bè trÝ däc (H×nh 2-59 a), chuyÓn ®éng cña khÝ trong khoang dõng
®−îc t¹o ra bëi c¸c lç hót khÝ 4. VËn tèc dßng khÝ trong khoang dõng sÏ gi¶m
xuèng 1 gi¸ trÞ hîp lý, do vËy gi¶m ®−îc ®é trÔ vµ sù mÊt nhiÖt t¹i vÝ trÝ mèi hµn

115
hµn 2 (do dÉn nhiÖt cña d©y nhiÖt ngÉu). Víi ph−¬ng ¸n bè trÝ vu«ng gãc (H×nh
2-59 b), c¸c lç dÉn khÝ vµo vµ ra khái khoang dõng ®−îc khoan trªn th©n èng.

A-A
1 2 3

A A

B B
10

9,5
10

2
900
51

B-B
10

φ 2,8

5
10

7,5
5

H×nh 2-60. KÕt cÊu c¶m biÕn nhiÖt ngÉu kiÓu r¨ng l−îc, [7].
1- Khoang dõng; 2- CÆp nhiÖt ngÉu; 3-Lç hót khÝ.

116
 §Ó x¸c ®Þnh chÝnh x¸c tr−êng nhiÖt ®é, cã thÓ sö dông c¶m biÕn nhiÖt
ngÉu kiÓu r¨ng l−îc nh− trªn H×nh 2-60. C¸c cÆp nhiÖt ngÉu (®−êng kÝnh 0,2 mm)
®−îc ®Æt trong ®−êng èng b»ng sø (cã ®−êng kÝnh 1,2 mm). èng sø ®−îc g¾n vµo
khoang dõng b»ng keo chÞu nhiÖt. MiÖng vµo cña khoang dõng ®−îc v¸t h×nh c«n
vµ cã bè trÝ c¸c lç tho¸t khÝ cã ®−êng kÝnh 0,5 mm .
2.7.4. Qu¸n tÝnh cña thiÕt bÞ ®o nhiÖt ®é
§Ó ®o nhiÖt ®é cña m«i chÊt, ta ®−a thiÕt bÞ ®o nhiÖt ®é vµo m«i chÊt ®ã vµ
cÇn mét thêi gian nhÊt ®Þnh ®Ó cã thÓ ®äc ®−îc nhiÖt ®é cÇn ®o (®ã chÝnh lµ qu¸n
tÝnh cña thiÕt bÞ ®o nhiÖt ®é). NÕu thêi gian nµy cµng dµi, th× qu¸n tÝnh cña thiÕt
bÞ ®o cµng lín. TÝnh chÊt trªn cña thiÕt bÞ ®o cã ¶nh h−ëng rÊt lín ®Õn kÕt qu¶ ®o,
®Æc biÖt khi cÇn ®o sù thay ®æi nhiÖt ®é theo thêi gian.
Qu¸n tÝnh cña thiÕt bÞ ®o nhiÖt ®é lµ thêi gian cÇn thiÕt ®Ó n©ng nhiÖt ®é cña
thiÕt bÞ ®o ®Õn nhiÖt ®é cña vËt cÇn ®o hoÆc ng−îc l¹i (tøc lµ h¹ nhiÖt ®é cña thiÕt
bÞ ®o ®Õn nhiÖt ®é cña m«i chÊt cÇn ®o). NÕu cÇn ®o nhiÖt ®é thay ®æi nhanh cÇn
ph¶i sö dông thiÕt bÞ ®o nhiÖt ®é cã dung l−îng nhiÖt cña ®Çu c¶m nhá. Trong
tr−êng hîp nµy, viÖc dïng cÆp nhiÖt ngÉu (cã ®−êng kÝnh sîi nhá) lµ t−¬ng ®èi
thÝch hîp. Khi sö dông èng b¶o vÖ, qu¸n tÝnh cña thiÕt bÞ ®o nhiÖt ®é t¨ng lªn mét
c¸ch ®¸ng kÓ. Tuy nhiªn, nÕu m«i chÊt ®o cã hÖ sè truyÒn nhiÖt lín ®èi víi èng
b¶o vÖ (vÝ dô n−íc hay khÝ bay h¬i cã tèc ®é cao) th× cã thÓ gi¶m ®−îc qu¸n tÝnh.
Ngoµi ra, c¸c lo¹i èng b¶o vÖ lµm tõ vËt liÖu cã hÖ sè dÉn nhiÖt lín (®ång, ®ång
thau) tuy cã kh¶ n¨ng gi¶m qu¸n tÝnh nhiÖt nh−ng sÏ g©y ra sai sè lín (do dÉn
nhiÖt) nªn Ýt ®−îc sö dông.
2.7.5. HiÖu chØnh vµ kiÓm tra thiÕt bÞ ®o nhiÖt ®é
ThiÕt bÞ ®o nhiÖt ®é cÇn ®−îc hiÖu chØnh, kiÓm tra tr−íc khi sö dông. HiÖu
chØnh thiÕt bÞ ®o lµ sù s¾p xÕp c¸c gi¸ trÞ chØ cña thiÕt bÞ cho phï hîp víi gi¸ trÞ
cÇn ph¶i cã. ViÖc kiÓm tra thiÕt bÞ ®o lµ sù xem xÐt l¹i c¸c gi¸ trÞ cña nã so víi
c¸c gi¸ trÞ ®· ®−îc x¸c ®Þnh trong khi hiÖu chØnh. Trong qu¸ tr×nh sö dông, tÊt c¶
c¸c thiÕt bÞ ®o cÇn ph¶i ®−îc hiÖu chØnh vµ kiÓm tra ®Þnh kú. ViÖc kiÓm tra hay
hiÖu chØnh thiÕt bÞ ®o nhiÖt ®é th−êng ®−îc tiÕn hµnh b»ng c¸ch so s¸nh víi nhiÖt
kÕ chuÈn (cña c¬ quan ®o l−êng Nhµ n−íc) hoÆc víi nhiÖt ®é t¹i c¸c ®iÓm chuÈn.
+ HiÖu chØnh cÆp nhiÖt ngÉu: ViÖc hiÖu chØnh cÆp nhiÖt ngÉu trong d¶i
nhiÖt ®é thÊp (tõ 0 ®Õn 3000C) cã thÓ tiÕn hµnh rÊt ®¬n gi¶n b»ng b×nh gia nhiÖt,
víi m«i chÊt trong b×nh gia nhiÖt lµ n−íc (nÕu kho¶ng nhiÖt ®é tõ 0 ®Õn 1000C)
hoÆc dÇu (nÕu kho¶ng nhiÖt ®é tõ 0 ®Õn 300 0C). Tuy nhiªn, nÕu nhiÖt ®é lín h¬n
300 0C th× dÇu sÏ bay h¬i do vËy cÇn tiÕn hµnh hiÖu chØnh trong khèi kim lo¹i

117
®−îc nung nãng b»ng ®iÖn (cã thÓ hiÖu chØnh ®Õn 750 0C). Trong kho¶ng nhiÖt ®é
tõ 750 ®Õn 1300 0C, viÖc hiÖu chØnh th−êng ®−îc tiÕn hµnh bëi c¸c c¬ quan ®o
l−êng cã ®ñ thÈm quyÒn vµ dïng lß ®iÖn h×nh èng.
Trong c¸c tr−êng hîp cÇn ®é chÝnh x¸c cao, ng−êi ta kiÓm tra hoÆc hiÖu
chØnh cÆp nhiÖt ngÉu theo c¸c ®iÓm nhiÖt ®é cè ®Þnh (lµ c¸c ®iÓm nãng ch¶y/®«ng
®Æc cña c¸c kim lo¹i nguyªn chÊt). Ng−êi ta cho mét l−îng nhá kim lo¹i nguyªn
chÊt vµo lß nÊu kim lo¹i trong phßng thÝ nghiÖm vµ nÊu ch¶y nã. Sau ®ã nhóng
®Çu c¶m cña cÆp nhiÖt ngÉu cÇn hiÖu chØnh vµo kim lo¹i nãng ch¶y ®ã vµ theo dâi
®iÖn thÕ cña cÆp nhiÖt ngÉu trong mét kho¶ng thêi gian nhÊt ®Þnh. ë ®iÓm ®«ng
®Æc (hoÆc nãng ch¶y) th× nhiÖt ®é cña chÊt nãng ch¶y kh«ng ®æi cho ®Õn khi
nhiÖt nãng ch¶y ®−îc gi¶i phãng hoµn toµn. Do ®ã, ta cã thÓ nhËn biÕt ®−îc nhiÖt
®é cña ®iÓm cè ®Þnh mét c¸ch dÔ dµng.
+ HiÖu chØnh nhiÖt kÕ ®iÖn trë: ViÖc hiÖu chØnh nhiÖt kÕ ®iÖn trë th−êng
®−îc tiÕn hµnh theo c¸c nhiÖt ®é t¹i c¸c ®iÓm cè ®Þnh. Trong khi hiÖu chØnh, ®iÖn
trë cña d©y dÉn th−êng chän cè ®Þnh R=10 Ω. Sau khi ®· cã thiÕt bÞ ®o, ph¶i ®−a
®iÖn trë cña d©y dÉn hiÖn cã vÒ trÞ sè ®iÖn trë lóc hiÖu chØnh nhê ®iÖn trë c©n
b»ng. §Ó c¸c phÐp ®o ®¹t ®−îc ®é chÝnh x¸c cao, cÇn ph¶i l−u ý ®Õn sù t¨ng nhiÖt
®é do dßng ®iÖn ®o g©y ra.

2.8. X¸c ®Þnh tæn thÊt c¬ khÝ cña ®éng c¬

2.8.1. Nguyªn t¾c x¸c ®Þnh tæn thÊt c¬ khÝ
ViÖc x¸c ®Þnh hiÖu suÊt c¬ khÝ chÝnh lµ ®o tæn thÊt do ma s¸t trong ®éng c¬
vµ ®©y lµ vÊn ®Ò kh¸ quan träng ®èi víi sù ph¸t triÓn cña §C§T. HiÖu suÊt c¬ khÝ
cña §C§T cã thÓ lín h¬n 80% ë chÕ ®é c«ng suÊt cao vµ sÏ b»ng 0 % khi ®éng
c¬ vËn hµnh ë chÕ ®é kh«ng t¶i. §èi víi mét PTCG§B, kho¶ng tõ 1/3 ®Õn 1/2
c«ng suÊt ph¸t ra cña ®éng c¬ bÞ tiªu hao bëi: ma s¸t c¬ khÝ trong ®éng c¬, viÖc
vËn hµnh c¸c thiÕt bÞ phô trî (m¸y ph¸t ®iÖn, qu¹t giã ...), tæn thÊt b¬m (trong qu¸
tr×nh n¹p vµ th¶i)... Do vËy, viÖc c¶i thiÖn hiÖu suÊt c¬ khÝ lu«n lµ môc tiªu quan
träng ®èi víi c¸c h·ng s¶n xuÊt ®éng c¬ vµ dÇu nhên. Chóng ta lu«n mong muèn
x¸c ®Þnh chÝnh x¸c tæn thÊt c¬ khÝ nh−ng trªn thùc tÕ ®©y lµ vÊn ®Ò rÊt khã kh¨n.
§å thÞ c«ng chØ thÞ cña §C§T 4 kú kh«ng t¨ng ¸p ®−îc biÓu diÔn trªn
H×nh 2-61. ViÖc tÝnh to¸n c«ng chØ thÞ ph¶i ®−îc thùc hiÖn cho c¶ vïng c«ng
d−¬ng A1 (thÓ hiÖn c«ng thùc hiÖn cña pÝt t«ng trong c¸c hµnh tr×nh gi·n në vµ
nÐn), vµ vïng c«ng ©m A2 (thÓ hiÖn tæn thÊt “b¬m”, lµ c«ng ®−îc thùc hiÖn bëi
pÝt t«ng trong qu¸ tr×nh ®Èy khÝ th¶i vµ hót khÝ n¹p míi vµo trong xy-lanh).

118
 C«ng chØ thÞ th−êng ®−îc ®¸nh gi¸ th«ng qua ¸p suÊt chØ thÞ trung b×nh pi,
thÓ hiÖn ¸p suÊt d−¬ng trung b×nh t¸c dông lªn ®Ønh pÝt t«ng trong suèt hµnh tr×nh
sinh c«ng. Mèi quan hÖ gi÷a pi vµ c«ng suÊt chØ thÞ cña ®éng c¬ Ni ®−îc thÓ hiÖn
bëi ph−¬ng tr×nh quen thuéc sau:
p i .Vh .n.i
Ni = , [kW] (2.24)
30τ
C«ng suÊt cã Ých cña ®éng c¬ Ne cã thÓ x¸c ®Þnh theo ¸p suÊt cã Ých trung
b×nh pe, theo c«ng thøc:
p e .Vh .n.i
Ne = , [kW] (2.25)
30τ
C«ng suÊt tæn thÊt c¬ khÝ Nm trong ®éng c¬ chÝnh lµ sù chªnh lÖch gi÷a
c«ng suÊt chØ thÞ Ni vµ c«ng suÊt cã Ých Ne (Nm=Ni-Ne) vµ nã cã thÓ ®−îc biÓu
diÔn theo ¸p suÊt tæn hao c¬ khÝ trung b×nh pm (pm=pi-pe).

A1
3

4
p0 A2

VC Vh V
.
H×nh 2-61. §å thÞ c«ng chØ thÞ cña ®éng c¬ 4 kú kh«ng t¨ng ¸p, [12]

2.8.2. X¸c ®Þnh tæn thÊt c¬ khÝ tõ ®å thÞ c«ng chØ thÞ vµ c«ng suÊt cã Ých
§©y cã thÓ lµ ph−¬ng ph¸p hîp lý nhÊt trªn thùc tÕ ®Ó x¸c ®Þnh tæn thÊt c¬
khÝ. Tuy nhiªn, nã gÆp ph¶i mét sè khã kh¨n sau:
+ Trong c¸c ®éng c¬ nhiÒu xy lanh, ®å thÞ c«ng chØ thÞ ph¶i ghi ®ång thêi
cho tÊt c¶ c¸c xy lanh. SÏ kh«ng chÝnh x¸c khi gi¶ thiÕt r»ng c«ng chØ thÞ sinh ra
trong tÊt c¶ c¸c xy lanh lµ b»ng nhau;
+ ViÖc ghi chÝnh x¸c diÔn biÕn ¸p suÊt trong xy lanh lµ vÊn ®Ò kh¸ phøc
t¹p (xem thªm Ch−¬ng 5);

119
 + Khã x¸c ®Þnh chÝnh x¸c vÞ trÝ §CT.
VÊn ®Ò thø ba chÝnh lµ khã kh¨n lín nhÊt. §Ó ghi ®å thÞ c«ng chØ thÞ ng−êi
ta th−êng sö dông thiÕt bÞ ghi ¸p suÊt trong xi lanh (theo GQTK) víi ®é ph©n gi¶i
kho¶ng 0,5÷1 0GQTK. Tuy nhiªn, ®Ó tÝnh ®−îc c«ng suÊt chØ thÞ, cÇn ph¶i chuyÓn
d÷ liÖu ®o tõ d¹ng ¸p suÊt xi lanh-GQTK thµnh d¹ng ¸p suÊt xi lanh-hµnh tr×nh
pÝt t«ng. §iÒu nµy ®ßi hái ph¶i x¸c ®Þnh rÊt chÝnh x¸c gi¸ trÞ GQTK khi pÝt t«ng
t¹i §CT.
NÕu gi¸ trÞ GQTK nµy (x¸c ®Þnh b»ng thiÕt bÞ ghi ¸p suÊt) sím h¬n 1 ®é
tr−íc gi¸ trÞ thùc cña nã, th× gi¸ trÞ ¸p suÊt chØ thÞ trung b×nh pi tÝnh ®−îc sÏ lín
h¬n (gi¸ trÞ thùc cña nã) lªn ®Õn 5%. Ng−îc l¹i, nÕu gi¸ trÞ QGTK øng víi §CT
muén h¬n gi¸ trÞ thùc 1 ®é th× gi¸ trÞ cña pi tÝnh ®−îc sÏ nhá h¬n (gi¸ trÞ thùc cña
nã) lªn ®Õn 5%. Do vËy, rÊt cÇn t¹o ra mét tÝn hiÖu tham chiÕu chÝnh x¸c t¹i vÞ trÝ
§CT. Tuy nhiªn, viÖc x¸c ®Þnh chÝnh x¸c vÞ trÝ §CT vÒ mÆt h×nh häc lµ kh«ng dÔ
dµng (xem thªm môc 2.3).
2.8.3. X¸c ®Þnh tæn thÊt c¬ khÝ b»ng ph−¬ng ph¸p quay tr¬n
Ph−¬ng ph¸p thø hai ®Ó −íc tÝnh sù tæn thÊt c¬ khÝ lµ vËn hµnh cña ®éng c¬
®Õn nhiÖt ®é lµm viÖc æn ®Þnh th«ng th−êng vµ sö dông phanh thö cã kh¶ n¨ng
vËn hµnh ë c¶ 4 cung phÇn t− (xem thªm môc 2.2). Sau ®ã, ng¾t phun nhiªn liÖu
(®éng c¬ diesel) hoÆc ng¾t ®¸nh löa (®éng c¬ x¨ng) vµ tiÕn hµnh ®o (nhanh nhÊt
cã thÓ) c«ng suÊt cÇn thiÕt (do phanh ph¸t ra) ®Ó quay tr¬n ®éng c¬ (kh«ng næ
m¸y) t¹i cïng sè vßng quay trôc khuûu. Víi ph−¬ng ¸n ®¸nh chÕt toµn bé sè xi
lanh nµy cã thÓ gÆp ph¶i mét sè nguån sai sè sau:
+ Khi kh«ng x¶y ra qu¸ tr×nh ch¸y, ¸p suÊt m«i chÊt c«ng t¸c trong xy
lanh bÞ gi¶m ®¸ng kÓ, do vËy sÏ lµm gi¶m ®¸ng kÓ tæn thÊt ma s¸t (gi÷a xÐc m¨ng
víi thµnh xi lanh; gi÷a th©n vµ ®u«i pÝt t«ng víi thµnh xy-lanh; gi÷a c¸c cÆp b¸nh
r¨ng truyÒn ®éng...);
+ NhiÖt ®é thµnh xi lanh gi¶m xuèng rÊt nhanh khi kh«ng x¶y ra qu¸ tr×nh
ch¸y, sÏ lµm t¨ng ®é nhít cña mµng dÇu b«i tr¬n. Do vËy, tr¹ng th¸i ma s¸t sÏ
kh«ng gièng nh− khi ®éng c¬ vËn hµnh thùc;
+ Tæn thÊt “b¬m” cã sù thay ®æi lín do kh«ng cã qu¸ tr×nh ch¸y.
C¸c h·ng s¶n xuÊt §C§T ®· tiÕn hµnh kh¸ nhiÒu nghiªn cøu kh¸c nhau vÒ
vÊn ®Ò tæn thÊt c¬ khÝ khi quay tr¬n ®éng c¬. Hä x¸c ®Þnh phÇn ®ãng gãp cña c¸c
bé phËn riªng biÖt (vÝ dô nh− trôc cam vµ c¬ cÊu phèi khÝ, b¬m nhiªn liÖu vµ dÇu
b«i tr¬n, b¬m n−íc, qu¹t giã, m¸y ph¸t ®iÖn ...) ®Õn tæn thÊt c¬ khÝ b»ng c¸ch lÇn
l−ît th¸o rêi chóng khái ®éng c¬ vµ tiÕn hµnh c¸c phÐp thö ë chÕ ®é quay tr¬n
t−¬ng øng.

120
2.8.4.X¸c ®Þnh tæn thÊt c¬ khÝ b»ng ph−¬ng ph¸p Morse
Ph−¬ng ph¸p nµy th−êng ¸p dông cho ®éng c¬ nhiÒu xi lanh. §éng c¬
®−îc vËn hµnh trªn bÖ thö ë chÕ ®é æn ®Þnh, sau ®ã lÇn l−ît ng¾t phun nhiªn liÖu
(hoÆc ®¸nh löa) ®èi víi tõng xi lanh.
Gi¶ thiÕt r»ng c«ng suÊt chØ thÞ ph¸t ra cña c¸c xi lanh lµ b»ng nhau. Khi
“®¸nh chÕt” mét xi lanh, tèc ®é cña trôc khuûu sÏ gi¶m xuèng, tiÕp theo cÇn gi¶m
phô t¶i ®Ó trôc khuûu phôc håi sè vßng quay ban ®Çu vµ tiÕn hµnh x¸c ®Þnh sù suy
gi¶m vÒ c«ng suÊt ph¸t ra cña ®éng c¬ (th«ng qua phanh thö). Qu¸ tr×nh ®−îc lÆp
l¹i ®èi víi tÊt c¶ c¸c xi lanh vµ tæng sù suy gi¶m c«ng suÊt cña c¸c xi lanh sÏ biÓu
thÞ c«ng suÊt chØ thÞ cña ®éng c¬. Sau khi x¸c ®Þnh ®−îc c«ng suÊt chØ thÞ Ni b»ng
ph−¬ng ph¸p Morse, viÖc tiÕp theo lµ x¸c ®Þnh c«ng suÊt cã Ých Ne (khi tÊt c¶ c¸c
xi lanh ®Òu lµm viÖc b×nh th−êng) b»ng phanh thö.
HiÖn nay, ph−¬ng ph¸p thö Morse cã thÓ c¶i tiÕn b»ng c¸ch sö dông ®éng
c¬ l¾p hÖ thèng nhiªn liÖu ®iÒu khiÓn ®iÖn tö (sÏ cho phÐp c¸c xi lanh ®−îc ng¾t
theo c¸c c¸ch kh¸c nhau, víi tÇn sè kh¸c nhau). Do vËy, cã thÓ gi÷ cho nhiÖt ®é
vµ ®iÒu kiÖn vËn hµnh (khi thö x¸c ®Þnh tæn thÊt c¬ khÝ) gÇn gièng nh− khi ®éng
c¬ vËn hµnh thùc tÕ. Tuy nhiªn, ph−¬ng ph¸p Morse còng gÆp ph¶i nh÷ng vÊn ®Ò
nh− khi x¸c ®Þnh tæn thÊt c¬ khÝ b»ng ph−¬ng ph¸p quay tr¬n.

Møc tiªu thô

nhiªn liÖu (lÝt/giê)
3

pm pe (bar)

-3 -2 -1 0 1 2 3 4 5 6 7

H×nh 2-62. X¸c ®Þnh tæn thÊt c¬ khÝ b»ng ph−¬ng ph¸p Willian, [12].

121
2.8.5. X¸c ®Þnh tæn thÊt c¬ khÝ b»ng ph−¬ng ph¸p Willian
Víi c¸c lo¹i ®éng c¬ ch¸y do nÐn, thùc tÕ cho thÊy ®−êng cong quan hÖ
gi÷a møc tiªu thô nhiªn liÖu víi m« men xo¾n (hoÆc ¸p suÊt chØ thÞ trung b×nh) t¹i
sè vßng quay kh«ng ®æi gÇn nh− lµ mét ®−êng th¼ng cho ®Õn tËn vÞ trÝ øng víi
kho¶ng 75% c«ng suÊt ®Þnh møc (H×nh 2-62).
§iÒu nµy cho thÊy, víi phÇn ®−êng th¼ng cña ®Æc tÝnh, sù gia t¨ng b»ng
nhau cña nhiªn liÖu sÏ t¹o ra sù gia t¨ng b»ng nhau vÒ c«ng suÊt (coi hiÖu suÊt
ch¸y lµ nh− nhau). T¹i thêi ®iÓm c«ng suÊt cã Ých ph¸t ra cña ®éng c¬ b»ng 0, th×
tÊt c¶ n¨ng l−îng do nhiªn liÖu bÞ ®èt ch¸y sÏ ®−îc dïng hÕt ®Ó kh¾c phôc c¸c tæn
thÊt c¬ khÝ trong ®éng c¬. Do ®ã, cã c¬ së ®Ó cho r»ng mét sù ngo¹i suy cña
®−êng ®Æc tÝnh Willian tíi ®iÓm cã møc tiªu thô nhiªn liÖu b»ng 0 sÏ cho chóng
ta gi¸ trÞ cña tæn thÊt c¬ khÝ trong ®éng c¬.
Tuy nhiªn, ph−¬ng ph¸p Willian chØ cho phÐp −íc l−îng tæn thÊt c¬ khÝ
cña ®éng c¬ ch¸y do nÐn ë ®iÒu kiÖn kh«ng t¶i. Khi cã t¶i, tæn thÊt c¬ khÝ trong
®éng c¬ sÏ ch¾c ch¾n lín h¬n.

122
 Ch−¬ng 3
Ph−¬ng ph¸p vµ thiÕt bÞ ®o C¸c th«ng sè
®¸nh gi¸ t×nh tr¹ng kü thuËt cña ®éng c¬
3.1. C¸c vÊn ®Ò chung
Nh÷ng h− háng x¶y ra trong ®éng c¬ cã thÓ do sù mµi mßn tù nhiªn; do
qu¸ tr×nh vËn hµnh thùc tÕ kh«ng ®óng kü thuËt; hoÆc do thiÕu sù ch¨m sãc b¶o
d−ìng cÇn thiÕt. Th«ng qua viÖc x¸c ®Þnh mét sè th«ng sè cô thÓ sÏ cho phÐp
chóng ta ®¸nh gi¸ vÒ t×nh tr¹ng kü thuËt cña ®éng c¬. Do c¸c thiÕt bÞ ®o d¹ng nµy
rÊt ®a d¹ng, nªn néi dung cña ch−¬ng 3 chØ tËp trung vµo mét sè vÊn ®Ò sau:
+ Ph−¬ng ph¸p vµ thiÕt bÞ kiÓm tra ¸p suÊt cuèi qu¸ tr×nh nÐn trong xi lanh;
+ Ph−¬ng ph¸p vµ thiÕt bÞ kiÓm tra ®é ch©n kh«ng trªn ®−êng n¹p;
+ Ph−¬ng ph¸p vµ thiÕt bÞ kiÓm tra møc ®é lät khÝ cña xi lanh;
+ Ph−¬ng ph¸p vµ thiÕt bÞ kiÓm tra gãc phun sím, gãc ®¸nh löa sím;
+ Ph−¬ng ph¸p vµ thiÕt bÞ kiÓm tra sù c©n b»ng c«ng suÊt gi÷a c¸c xi lanh.

3.2. Ph−¬ng ph¸p vµ ThiÕt bÞ kiÓm tra ¸p suÊt cuèi qu¸

tr×nh nÐn trong xi lanh
3.2.1. Ph−¬ng ph¸p ®o
¸p suÊt trong xi lanh cuèi qu¸ tr×nh nÐn lµ th«ng sè rÊt tèt ®Ó ®¸nh gi¸
møc ®é kÝn khÝt cña buång ch¸y vµ t×nh tr¹ng c¬ khÝ cña §C§T. Môc ®Ých cña
viÖc kiÓm tra nµy lµ x¸c ®Þnh ¸p suÊt riªng biÖt trong tõng xi lanh ë cuèi kú nÐn
khi §C§T kh«ng næ m¸y.
Ph−¬ng ph¸p kiÓm tra kh¸ ®¬n gi¶n: buång ch¸y ®éng c¬ ®−îc nèi th«ng
víi mét dông cô chØ ¸p suÊt (cã thÓ lµ ®ång hå ¸p suÊt, thiÕt bÞ chØ d¹ng v¹ch...)
th«ng qua lç vßi phun hoÆc buji, sau ®ã §C§T ®−îc quay tr¬n (kh«ng næ m¸y)
bëi mét ®éng c¬ ®iÖn (th−êng dïng ngay ®éng c¬ khëi ®éng). Gi¸ trÞ ¸p suÊt lín
nhÊt ®äc ®−îc trªn thiÕt bÞ ®o sÏ biÓu diÔn ¸p suÊt cuèi qu¸ tr×nh nÐn. Do ¸p suÊt
cuèi nÐn ®−îc ®o riªng biÖt cho tõng xi lanh nªn cã thÓ dïng nã ®Ó so s¸nh vµ
®¸nh gi¸ vÒ møc ®é kÝn khÝt cña c¸c xi lanh.
3.2.2. ThiÕt bÞ ®o
a. Nguyªn lý ho¹t ®éng
Trong kú nÐn, m«i chÊt c«ng t¸c cã thÓ bÞ tho¸t ra khái buång ch¸y b»ng
nhiÒu ®−êng kh¸c nhau (lät khÝ xuèng c¸c-te, lät khÝ qua ®Öm n¾p m¸y, lät khÝ

123
qua ®Õ xu p¸p ...). Ta thÊy, t×nh tr¹ng kü thuËt cña ®éng c¬ cã ¶nh h−ëng m¹nh
®Õn ¸p suÊt cuèi qu¸ tr×nh nÐn (H×nh 3-1).

16
¸p suÊt trong xi
lanh, [bar]
§éng c¬
12 míi Tû sè nÐn
thùc tÕ 10:1
§éng c¬
cò
8 Tû sè nÐn
thùc tÕ 7:1

§CT
0
-120 -80 -40 0 40 80 120

Gãc quay trôc khuûu, [®é]

H×nh 3-1. T¸c ®éng cña t×nh tr¹ng kü thuËt cña ®éng c¬
®Õn ¸p suÊt cuèi qu¸ tr×nh nÐn trong xi lanh, [10].

Nguyªn lý vËn hµnh cña thiÕt bÞ ®o ¸p suÊt cuèi nÐn ®−îc tr×nh bµy trªn
H×nh 3-2. Chøc n¨ng chÝnh cña thiÕt bÞ n»m ë phÇn ¸p kÕ, bao gåm 1 èng cã tiÕt
diÖn « van ®−îc uèn cong thµnh h×nh trßn (H×nh 3-2), cßn gäi lµ èng Bourdon.
Mét ®Çu cña èng ®−îc cè ®Þnh víi èng nèi trªn th©n thiÕt bÞ, ®Çu cßn l¹i cã thÓ
uèn cong tù do vµ nã ®−îc g¾n gi¸n tiÕp víi cung r¨ng cña th−íc ®o th«ng qua
thanh nèi. Khi ¸p suÊt khÝ ®−îc ®−a vµo trong èng Bourdon, nã cã xu h−íng lµm
cho èng bÞ uèn th¼ng ra. Do ®ã, tay nèi sÏ lµm quay vµnh r¨ng vµ qua b¸nh r¨ng
truyÒn ®éng sÏ lµm quay kim chØ cña thiÕt bÞ ®o quanh trôc cña nã. Gãc quay cña
kim chØ (phô thuéc vµo tû sè truyÒn cña cÆp vµnh r¨ng-b¸nh r¨ng) sÏ cho ta biÕt
trùc tiÕp vÒ ®é lín cña ¸p suÊt cÇn ®o (th«ng qua mét thang ®o ®· ®−îc ®Þnh
chuÈn). ThiÕt bÞ cã bè trÝ van x¶ 1 chiÒu ®Ó ®¶m b¶o kh«ng bÞ lät khÝ, trõ khi van
nµy ®−îc ®−îc ng−êi sö dông më b»ng tay (b»ng c¸ch Ên nót). Víi mét sè thiÕt
bÞ, cã thiÕt kÕ 1 van x¶ n»m riªng biÖt ®Ó cã thÓ dÔ dµng x¶ phÇn khÝ bÞ gi÷ trong
khoang ®o cña thiÕt bÞ.
§Ó ®o ¸p suÊt trong xi lanh, ®Çu nèi dÉn khÝ cña thiÕt bÞ ®−îc l¾p víi lç
buji hoÆc vßi phun trong khi trôc khuûu ®−îc quay b»ng ®éng c¬ ®iÖn khëi ®éng.
Do ¸p suÊt ban ®Çu bªn trong cña thiÕt bÞ ®o b»ng víi ¸p suÊt m«i tr−êng nªn van
1 chiÒu sÏ më cho phÐp khÝ nÐn ®i vµo trong èng ®o Bourdon. §iÒu nµy ®−îc biÓu

124
hiÖn b»ng sù chuyÓn ®éng cña kim chØ. Ngay khi ¸p suÊt trong èng ®o b»ng víi
¸p suÊt trong xi lanh, van 1 chiÒu sÏ ®ãng nhanh vµ ¸p suÊt trong èng ®o sÏ cho ta
biÕt ¸p suÊt khÝ nÐn trong xi lanh. Trong chu tr×nh c«ng t¸c tiÕp theo, ¸p suÊt
trong xi lanh ph¶i ®¹t ®−îc gi¸ trÞ lín h¬n th× míi cã thÓ më van 1 chiÒu vµ khi ®ã
sÏ cho phÐp 1 l−îng khÝ bæ sung vµo trong èng ®o. Tr¹ng th¸i nµy sÏ tiÕp tôc cho
®Õn khi c¸c kú nÐn tiÕp theo kh«ng thÓ lµm t¨ng thªm ¸p suÊt trong èng ®o.
L−îng khÝ luü tÝch bÞ gi÷ trong èng ®o sÏ cho chóng ta biÕt ¸p suÊt lín nhÊt ®¹t
®−îc trong xi lanh ®éng c¬ cuèi qu¸ tr×nh nÐn. Khi ®o ¸p suÊt nÐn trong xi lanh
cã thÓ sö dông c¸c d¹ng ®Çu nèi sau: ®Çu nèi d¹ng ren ngoµi (khi l¾p vµo lç buji);
®Çu nèi b»ng cao su (b»ng c¸ch Ên vµo lç l¾p vßi phun, lç l¾p buji) hoÆc sö dông
1 vßi phun ®· c¶i t¹o cho phï hîp (dïng ngay ®−êng dÉn nhiªn liÖu lµm ®−êng
dÉn khÝ nÐn ra èng ®o).
Nóm gi÷ Thang ®o ¸p suÊt B¸nh r¨ng

Bé liªn kÕt
(d¹ng cung 1/4)
8 9 10
7 11
6 12 èng
§Çu nèi 5 13 Bourdon
cao su
4 14
Lät Lät khÝ
khÝ 3 15 Thanh
èng mÒm nèi
2 16
dÉn ¸p suÊt 1
Bar Trôc quay
Kim chØ
èng nèi

KhÝ c¸c-te
Van x¶
§Çu nèi cã
bè trÝ van 1
chiÒu

H×nh 3-3.Nguyªn lý ho¹t ®éng cña thiÕt bÞ ®o ¸p suÊt cuèi nÐn, [10].

b. Quy tr×nh kiÓm tra ¸p suÊt cuèi nÐn

* ChuÈn bÞ ®éng c¬ ®Ó kiÓm tra ¸p suÊt cuèi nÐn: VËn hµnh Êm m¸y
®éng c¬ cho ®Õn khi ®¹t ®−îc tr¹ng th¸i nhiÖt æn ®Þnh, sau ®ã ng¾t hÖ thèng ®¸nh
löa. Rót d©y cao ¸p ®Çu buji, níi láng tÊt c¶ c¸c buji kho¶ng 1 vßng sau ®ã nèi l¹i
d©y cao ¸p (víi ®éng c¬ diesel, níi láng tÊt c¶ c¸c kÑp gi÷ vßi phun). Khëi ®éng
l¹i ®éng c¬ vµ t¨ng tèc ®é lªn kho¶ng 1200 vg/ph sau ®ã gi¶m xuèng tèc ®é

125
kh«ng t¶i vµ t¾t ®éng c¬. C«ng viÖc nµy lµ cÇn thiÕt nh»m lo¹i bá l−îng muéi
than (ë vÞ trÝ l¾p buji, vßi phun) cã thÓ g©y bÞt kÝn ®Çu nèi cña thiÕt bÞ ®o ¸p suÊt
hoÆc lµm sai lÖch gi¸ trÞ ¸p suÊt ®äc ®−îc trªn thiÕt bÞ. Tr−íc khi th¸o buji hoÆc
vßi phun khái ®éng c¬, nªn dïng khÝ nÐn ®Ó vÖ sinh lç l¾p buji, vßi phun.
* KiÓm tra ¸p suÊt nÐn ë tr¹ng th¸i kh« : L¾p ®Çu nèi víi xi lanh thø
nhÊt, sau ®ã quay trôc khuûu b»ng ®éng c¬ khëi ®éng vµ ®Õm sè xung dao ®éng
cña kim chØ tr−íc khi nã ®¹t ®−îc gi¸ trÞ lín nhÊt. Ghi nhËn gi¸ trÞ ®o ®−îc vµ x¶
khÝ ra khái thiÕt bÞ ®o. LÆp l¹i thñ tôc trªn víi c¸c xi lanh cßn l¹i vµ ghi nhËn kÕt
qu¶ ®o. CÇn chó ý vËn hµnh ®éng c¬ khëi ®éng sao cho sè xung dao ®éng cña
kim chØ lµ gièng nhau gi÷a c¸c xi lanh. NÕu ¸p suÊt nÐn ®o ®−îc lµ thÊp, cã thÓ
tiÕn hµnh kiÓm tra ¸p suÊt nÐn ë tr¹ng th¸i “−ít”.
* KiÓm tra ¸p suÊt cuèi nÐn ë tr¹ng th¸i −ít : Sö dông dông cô phï
hîp ®Ó phun mét l−îng dÇu b«i tr¬n vµo xi lanh qua lç vßi phun hoÆc lç buji. Líp
dÇu b«i tr¬n sÏ dµn ra vµ n»m ë c¸c khe hë cña cÆp l¾p ghÐp pÝt t«ng-xÐc m¨ng-
thµnh xi lanh. Do vËy, trong 1 giai ®o¹n ng¾n, líp dÇu b«i tr¬n nµy cã t¸c dông
t¨ng c−êng kh¶ n¨ng bao kÝn. LÆp l¹i quy tr×nh kiÓm tra “kh«” vµ ghi nhËn kÕt
qu¶ ®o cña tõng xi lanh.
NÕu nh− cã sù gia t¨ng vÒ ¸p suÊt nÐn trong xi lanh khi thö −ít” th×
chøng tá ®· cã sù c¶i thiÖn vÒ kh¶ n¨ng bao kÝn cña cÆp l¾p ghÐp pÝt t«ng-xÐc
m¨ng-thµnh xi lanh. Do vËy, cã thÓ nghi ngê vÒ t×nh tr¹ng kü thuËt cña xÐc m¨ng
(mßn, gÉy...), thµnh xi lanh (mßn, x−íc..). NÕu nh− kh«ng cã sù thay ®æi ®¸ng kÓ
vÒ ¸p suÊt ghi nhËn ®−îc, th× cã thÓ cã sù lät khÝ ë kh«ng gian phÝa trªn ®Ønh pÝt
t«ng (qua ®Õ xu p¸p; do xu p¸p bÞ ch¸y-rç; gio¨ng n¾p m¸y bÞ thæi...).
c. §¸nh gi¸ kÕt qu¶ ®o
Gi¸ trÞ ¸p suÊt cuèi nÐn thu ®−îc phô thuéc vµo c¸c yÕu tè sau:
+ Tû sè nÐn: ¸p suÊt cuèi nÐn tû lÖ thuËn víi sè nÐn thùc tÕ (H×nh 3-1)
+ Gi¸ trÞ cña gãc ®ãng muén xu p¸p n¹p (th−êng tõ 40 -70 0GQTK sau
§CT): nÕu gãc ®ãng muén t¨ng lªn th× ¸p suÊt cuèi nÐn hiÖu dông sÏ thÊp ®i.
+ Tèc ®é quay cña trôc khuûu b»ng ®éng c¬ khëi ®éng (th−êng n»m trong
kho¶ng 200-300 vg/ph): nÕu tèc ®é quay t¨ng lªn th× ¸p suÊt cuèi nÐn ®¹t ®−îc
cao h¬n (Ýt lät khÝ h¬n).
+ Tr¹ng th¸i c¬ khÝ cña c¸c bé phËn cã liªn quan (èng lãt xi lanh, pÝt t«ng,
xÐc m¨ng, xu p¸p ), nÕu chóng cã ®é mßn lín th× ¸p suÊt cuèi nÐn sÏ gi¶m.
§èi víi ®éng c¬ x¨ng, kho¶ng thay ®æi cña ¸p suÊt cuèi nÐn theo tû sè nÐn
trong ®iÒu kiÖn kü thuËt b×nh th−êng ®−îc liÖt kª trong B¶ng 3-1.

126
 B¶ng 3-1
Kho¶ng thay ®æi cña ¸p suÊt cuèi nÐn ®èi víi ®éng c¬ x¨ng, [10].
Tû sè nÐn (lý thuyÕt) 6 7 8 9 10 11
¸p suÊt cuèi nÐn, [bar] 6-8 7-10 9-11 10-12 11-13 12-14

Khi kiÓm tra ¸p suÊt cuèi nÐn, cÇn so s¸nh kÕt qu¶ ®o víi c¸c gi¸ trÞ trong
B¶ng 3-1. Gi¸ trÞ ¸p suÊt ghi ®−îc gi÷a xi lanh riªng biÖt kh«ng ®−îc chªnh lÖch
lín h¬n 1 bar. NÕu ¸p suÊt ®o ®−îc gi÷a c¸c xi lanh liÒn kÒ thÊp th× cã thÓ do hë
gio¨ng n¾p m¸y; nÕu trong qu¸ tr×nh ®o chÊt láng trong kÐt m¸t cã hiÖn t−îng sñi
bät th× cã thÓ cã lµ do hë gio¨ng n¾p m¸y ë khu vùc ¸o n−íc cña xi lanh. Cã thÓ
rót ra kÕt luËn chÝnh x¸c vÒ nguyªn nh©n ¸p suÊt cuèi nÐn thÊp hoÆc kh«ng ®Òu
khi tiÕn hµnh kiÓm tra sù lät khÝ trong xi lanh.
§èi víi ®éng c¬ diesel, do cã tû sè nÐn cao h¬n nªn gi¸ trÞ ¸p suÊt cuèi
nÐn còng sÏ cao h¬n. HiÖn nay, d¶i gi¸ trÞ ¸p suÊt cuèi nÐn cho phÐp (khi quay
§C§T b»ng ®éng c¬ khëi ®éng) th−êng ®−îc cho trong tµi liÖu kü thuËt ®i kÌm
®éng c¬. VÝ dô, víi ®éng c¬ diesel Mitsubishi 6D14 (cã tû sè nÐn lý thuyÕt lµ 18),
khi tiÕn hµnh ®o ¸p suÊt cuèi nÐn øng víi tèc ®é trôc khuûu kho¶ng 200 vg/ph th×
giíi h¹n d−íi lµ 2 MPa, giíi h¹n trªn lµ 3 MPa, chªnh lÖch cho phÐp vÒ ¸p suÊt
cuèi nÐn gi÷a c¸c xy lanh < 0,25 MPa.

3.3. Ph−¬ng ph¸p vµ thiÕt bÞ kiÓm tra ®é ch©n kh«ng

trªn ®−êng èng n¹p
3.3.1. S¬ ®å bè trÝ vµ thiÕt bÞ kiÓm tra ®é ch©n kh«ng
Trong hµnh tr×nh n¹p, xu p¸p n¹p më ra vµ xu p¸p th¶i ®ãng trong khi pÝt
t«ng di chuyÓn ®i xuèng. Do vËy, thùc tÕ lµ trong giai ®o¹n nµy ®éng c¬ trë thµnh
mét b¬m ch©n kh«ng.
Khi pÝt t«ng chuyÓn ®éng tõ §CT xuèng §CD, thÓ tÝch trong xi lanh t¨ng
lªn vµ m«i chÊt c«ng t¸c ®−îc dÉn vµo xi lanh sÏ cè g¾ng ®iÒn ®Çy phÇn thÓ tÝch
t¨ng lªn. Do ®ã, mét ®é ch©n kh«ng ®−îc t¹o ra trong xi lanh (v× ¸p suÊt trong xi
lanh d−íi ®iÒu kiÖn nµy sÏ nhá h¬n so víi ¸p suÊt m«i tr−êng nªn nã ®−îc ¸m chØ
lµ sù gi¶m ¸p hoÆc ¸p suÊt ©m). S¬ ®å bè trÝ thiÕt bÞ vµ cÊu t¹o cña ®ång hå ®o kÕt
hîp (®o c¶ ¸p suÊt vµ ®é ch©n kh«ng) dïng cho c¸c qu¸ tr×nh kiÓm tra ®é ch©n
kh«ng trªn ®−êng n¹p ®−îc tr×nh bµy trªn H×nh 3-4.
Chóng ta biÕt r»ng ¸p suÊt kh«ng khÝ ë ®é cao b»ng mÆt n−íc biÓn vµo
kho¶ng 101 kN/m2. Trong thùc tÕ, ®«i khi sÏ thuËn tiÖn h¬n khi biÓu diÔn ¸p suÊt

127
cÇn ®o t−¬ng ®èi so víi ¸p suÊt khÝ quyÓn (khi ®ã ®¬n vÞ ®o ¸p suÊt sÏ lµ bar). Víi
®é ch©n kh«ng nhá, bar ®−îc chia thµnh c¸c phÇn thËp ph©n nh− 0,1; 0,2; 0,3 bar
Ngoµi ra, cã thÓ sö dông ®¬n vÞ ®o ¸p suÊt khÝ quyÓn (®−îc ®Þnh nghÜa lµ ¸p
suÊt t¹o ra cét thñy ng©n cao 760 mm) ®Ó biÓu diÔn sù gi¶m ¸p (101 kN/m2 = 1
bar = 760 mm Hg).
§ång hå ®o ¸p suÊt
vµ ®é ch©n kh«ng
0
100 0.1
0.2
200 0.3
¸p
suÊt
300 0.4
Ch©n
kh«ng 0.5
400

Bar
Thang ®o
500
Thanh nèi
600 Trôc quay
mmHg
Cung r¨ng 1/4
§Çu nèi vµo B¸nh r¨ng truyÒn
®−êng n¹p
Trôc quay

èng Bourdon
§−êng èng n¹p
èng liªn kÕt
§−êng èng th¶i
èng nèi cao su

a) S¬ ®å bè trÝ thiÕt bÞ b) §ång hå ®o ¸p suÊt vµ ®é ch©n kh«ng

H×nh 3-4. S¬ ®å bè trÝ thiÕt bÞ ®Ó kiÓm tra ®é ch©n kh«ng, [10].

3.3.2.T¸c ®éng cña sù ®iÒu chØnh vµ tr×nh tr¹ng c¬ khÝ cña ®éng c¬ ®Õn ®é
ch©n kh«ng trªn ®−êng èng n¹p
ë chÕ ®é kh«ng t¶i, ®éng c¬ chØ t¹o ra c«ng suÊt ®ñ ®Ó th¾ng søc c¶n ma
s¸t, tæn thÊt b¬m vµ mét phÇn nhá c«ng suÊt d− ®Ó duy tr× tèc ®é kh«ng t¶i cña
®éng c¬. Khi nèi thiÕt bÞ ®o ®é ch©n kh«ng vµo ®−êng èng n¹p cña mét ®éng c¬
ch¹y kh«ng t¶i, nÕu ta ®iÒu chØnh t¨ng tèc ®é ®éng c¬ (mµ kh«ng thay ®æi ®é më
b−ím ga) sÏ lµm t¨ng sè l−îng kú n¹p trong cïng mét kho¶ng thêi gian, do vËy
®é ch©n kh«ng trung b×nh trong ®−êng èng n¹p sÏ t¨ng lªn. Ng−îc l¹i, nÕu g¶m
tèc ®é kh«ng t¶i cña ®éng c¬ sÏ lµm gi¶m sè hµnh tr×nh n¹p trong mét ®¬n vÞ thêi
gian vµ dÉn ®Õn gi¶m ®é ch©n kh«ng h×nh thµnh trong ®−êng èng n¹p.
Víi ®éng c¬ 4 kú 1 xi lanh, øng víi 720 0 GQTK sÏ cã mét kú n¹p. T−¬ng
tù nh− vËy, víi c¸c ®éng c¬ 4 kú 4, 6 vµ 8 xi lanh t−¬ng øng sÏ cã kú n¹p sau mçi
180 , 120 vµ 900 GQTK. Do vËy “xung n¹p“ sÏ gi¶m ®Òu ®Æn khi sè xi lanh

128
cña §C§T t¨ng lªn. H×nh d¹ng cña mçi xung n¹p trong ®−êng èng n¹p cã thÓ
gièng nhau (nÕu cã rß rØ khÝ t¹i mét vÞ trÝ nµo ®ã trªn ®−êng n¹p th× d¹ng chám
nhän cña xung n¹p cã thÓ gièng nhau nh−ng ®é ch©n kh«ng trung b×nh ®äc ®−îc
cã thÓ thÊp h¬n).
Tuy nhiªn, nÕu xu p¸p cña mét (hoÆc mét sè) xi lanh bÞ hë, xÐc m¨ng khÝ
bÞ kÑt hoÆc bÞ vì, hoÆc do ®Öm n¾p m¸y bÞ thæi th× râ rµng nh÷ng yÕu tè nµy (cã
thÓ ®−îc ®o ®¹c) chØ biÓu hiÖn trong kú n¹p cña xi lanh ®ã (hoÆc c¸c xi lanh ®ã).
Do vËy, th«ng qua sù kh«ng ®ång ®Òu cña kÕt qu¶ ®o thu ®−îc, chóng ta cã thÓ
kÕt luËn vÒ møc ®é suy gi¶m ®é ch©n kh«ng t−¬ng øng víi c¸c xi lanh.
3.3.3. KiÓm tra ®é ch©n kh«ng ë chÕ ®é ®éng c¬ quay tr¬n
Nèi cuén ®¸nh löa cña ®éng c¬ víi d©y tiÕp ®Êt ®Ó ng¾t dßng ®iÖn ®Õn
buji, sau ®ã vËn hµnh ®éng c¬ nh− mét b¬m ch©n kh«ng (b»ng c¸ch ®ãng hoµn
toµn b−ím ga vµ dïng ®éng c¬ ®iÖn khëi ®éng ®Ó quay tr¬n §C§T trong kho¶ng
15 gi©y). Møc ®é hót t¹o ra trong xi lanh vµ trªn ®−êng n¹p sÏ cho chóng ta biÕt
vÒ t×nh tr¹ng c¬ khÝ cña ®éng c¬.
Víi mét §C§T cßn tèt, sÏ t¹o ra ®é ch©n kh«ng cao (kho¶ng 350 mm Hg
hoÆc h¬n) bëi v× hiÖu lùc hót t¹o ra do chuyÓn ®éng cña pÝt t«ng vµ sù bao kÝn cña
xu p¸p. NÕu ®é ch©n kh«ng ®äc ®−îc thÊp h¬n cho thÓ do khe hë trªn ®−êng n¹p
(thæi ®Öm gi÷a c¸c vÞ trÝ nèi trªn ®−êng n¹p, xu p¸p ®ãng kh«ng kÝn, èng lãt xi
lanh hoÆc xÐc m¨ng mßn )
3.3.4. KiÓm tra ®é ch©n kh«ng ë tèc ®é kh«ng t¶i cÇm chõng
Cho ®éng c¬ vËn hµnh ë tèc ®é kh«ng t¶i cÇm chõng vµ quan s¸t d÷ liÖu vÒ
®é ch©n kh«ng ®o ®−îc. Víi ®éng c¬ cã t×nh tr¹ng c¬ khÝ tèt sÏ cung cÊp gi¸ trÞ
®Ønh cña ®é ch©n kh«ng æn ®Þnh trong d¶i ®é lín nh− sau:
+ Víi ®éng c¬ 4 xi lanh: tõ 460 – 510 mm Hg
+ Víi ®éng c¬ 6 xi lanh: tõ 480 – 540 mm Hg
+ Víi ®éng c¬ 8 xi lanh: tõ 510 – 560 mm Hg
NÕu gi¸ trÞ ®é ch©n kh«ng ®äc ®−îc suy gi¶m kh«ng liªn tôc trong kho¶ng
tõ 70 ®Õn 100 mm Hg d−íi gi¸ trÞ b×nh th−êng (cña mét ®éng c¬ cã tr¹ng th¸i c¬
khÝ tèt), th× cã thÓ do sù kh«ng kÝn khÝt cña mét (hoÆc nhiÒu h¬n) xu p¸p g©y ra.
3.3.5. KiÓm tra sù ®ång ®Òu vÒ ®é ch©n kh«ng gi÷a c¸c xi lanh
Thö nghiÖm nµy ®−îc thùc hiÖn khi ®éng c¬ ch¹y kh«ng t¶i, nh»m mùc
®Ých kiÓm tra sù c©n b»ng vÒ ®é ch©n kh«ng do mçi xi lanh t¹o ra, b»ng c¸ch th¸o
lÇn l−ît c¸c buji (ra khái xi lanh) vµ quan s¸t cÈn thËn sù suy gi¶m vÒ ®é ch©n
kh«ng ®äc ®−îc. B×nh th−êng, mçi xi lanh sÏ t¹o ra sù suy gi¶m b»ng nhau vÒ ®é
ch©n kh«ng, n»m trong kho¶ng tõ 15 ®Õn 50 mm Hg. Do vËy, nÕu 1 xi lanh nµo

129
®ã t¹o ra sù suy gi¶m nhá h¬n vÒ ®é ch©n kh«ng th× cã thÓ chØ ra r»ng, khi lµm
viÖc xi lanh ®ã sÏ ®ãng gãp Ýt c«ng suÊt h¬n so víi c¸c xi lanh kh¸c. Khi ®ã, nÕu
cÇn thiÕt cã thÓ kh¶o s¸t thªm th«ng qua viÖc kiÓm tra tû sè nÐn cña xi lanh ®ã
®Ó x¸c ®Þnh chi tiÕt h¬n vÒ nguyªn nh©n (do t×nh tr¹ng bé h¬i, do hÖ thèng nhiªn
liÖu hoÆc hÖ thèng ®¸nh löa).
3.3.6. KiÓm tra ®é bao kÝn cña xÐc m¨ng
VËn hµnh ®éng c¬ ë chÕ ®é kh«ng t¶i cÇm chõng vµ sau ®ã nhanh chãng
më hÕt cì b−ím ga, ®Ó ®éng c¬ vËn hµnh cho ®Õn khi ®¹t ®−îc tèc ®é cao nhÊt.
§ãng nhanh b−ím ga vµ quan s¸t ®é ch©n kh«ng ghi nhËn ®−îc. Víi ®éng c¬ cã
t×nh tr¹ng c¬ khÝ tèt, gi¸ trÞ ®é ch©n kh«ng trªn ®−êng n¹p nhanh chãng t¨ng
thªm kho¶ng 125 mm Hg, tr−íc khi h¹ xuèng æn ®Þnh ë gi¸ trÞ ®é ch©n kh«ng ë
chÕ ®é kh«ng t¶i cÇm chõng. NÕu møc t¨ng vÒ ®é ch©n kh«ng quan s¸t ®−îc lµ Ýt
h¬n th× cã thÓ do mÊt nÐn (cã thÓ do sù mßn cña xÐc m¨ng, èng lãt xi lanh, pÝt
t«ng hoÆc kÕt hîp c¶ 3 nguyªn nh©n trªn).
3.3.7. KiÓm tra sù lµm viÖc cña lß xo xu p¸p
VËn hµnh ®éng c¬ ë chÕ ®é kh«ng t¶i cÇm chõng vµ sau ®ã t¨ng tèc ®Òu
cho ®Õn khi ®¹t ®−îc tèc ®é kh«ng t¶i lín nhÊt. Trong cïng thêi gian nµy, quan
s¸t gi¸ trÞ ®é ch©n kh«ng ®o ®−îc. NÕu ®é ch©n kh«ng ®o ®−îc dao ®éng trong
kho¶ng tõ 250 ®Õn 550 mm Hg, víi tÇn sè dao ®éng t¨ng lªn khi t¨ng tèc ®é ®éng
c¬ th× nguyªn nh©n cã thÓ do sù h− háng (yÕu hoÆc gÉy) cña lß xo xu p¸p .

3.4. Ph−¬ng ph¸p vµ thiÕt bÞ KiÓm tra møc ®é lät khÝ cña
xi lanh
S¬ ®å bè trÝ vµ trang thiÕt bÞ phôc vô viÖc kiÓm tra møc ®é lät khÝ cña xi
lanh ®−îc tr×nh bµy trªn H×nh 3-5. Víi qu¸ tr×nh kiÓm tra lät khÝ cña xi lanh, pÝt
t«ng ®−îc ®−a lªn vÞ trÝ §CT, khi ®ã xÐc m¨ng n»m trong khu vùc g−¬ng xi lanh
mßn nhiÒu nhÊt.
KhÝ nÐn (víi ¸p suÊt ®· chän tr−íc) ®−îc ®−a vµo kh«ng gian trªn ®Ønh pÝt
t«ng qua lç buji (hoÆc vßi phun) nh− trªn H×nh 3-5 a. Sù suy gi¶m (®−îc hiÖu
chuÈn theo %) ¸p suÊt trong kh«ng gian nµy lµ do sù lät khÝ qua c¸c vÞ trÝ nh− pÝt
t«ng-thµnh xi lanh, th©n m¸y-n¾p m¸y. Trong qu¸ tr×nh kiÓm tra, cÇn ghi nhËn
c¸c th«ng sè nµy vµ so s¸nh sè liÖu ®o thu ®−îc gi÷a c¸c xi lanh. KÕt hîp víi sù
kiÓm tra b»ng m¾t vµ tai sÏ cho phÐp chóng ta chÈn ®o¸n chÝnh x¸c nguyªn nh©n
vµ vÞ trÝ lät khÝ.

130
 §Çu nèi (l¾p vµo lç buji,
vßi phun)
40 60
20 80 Lät khÝ qua xu p¸p
0 100

Trôc Lät khÝ qua

Tay
nèi ®Öm n¾p m¸y
Cung 1/4
èng
Bourdon
KhÝ c¸c-te

§Çu nèi

§Çu
Nót ®iÒu nèi
KhÝ nÐn khiÓn Cßi hiÖu

èng nèi mÒm

a) S¬ ®å bè trÝ thiÕt bÞ

KhÝ vµo

Van ng¾t
(®ãng) Van ng¾t
(më)
Gi¾c c¸i

èng bäc

Bi kho¸

Gi¾c ®ùc

b) §Çu nèi c) §Çu nèi

(khi kh«ng l¾p (khi ®ang l¾p ghÐp)
ghÐp)
KhÝ ra

H×nh 3-5. ThiÕt bÞ kiÓm tra møc ®é lät khÝ cña xi lanh, [10].

131
3.4.1. ChuÈn bÞ ®éng c¬
Tr−íc khi kiÓm tra lät khÝ, cÇn ch¹y Êm m¸y ®Ó ®éng c¬ ®¹t ®Õn nhiÖt ®é
vËn hµnh th«ng th−êng sau ®ã dõng ®éng c¬. Th¸o tÊt c¶ c¸c bugi cña ®éng c¬ vµ
gi÷ chÆt b−ím ga ë vÞ trÝ cã ®é më lín nhÊt. Ngoµi ra, cÇn th¸o bÇu läc kh«ng
khÝ, n¾p rãt dÇu b«i tr¬n vµo c¸c-te, n¾p kÐt n−íc vµ ng¾t mét ®Çu hÖ thèng th«ng
giã c¸c-te tÝch cùc (nÕu cã).
VÞ trÝ cña pÝt t«ng t¹i §CT trong hµnh tr×nh nÐn cã thÓ x¸c ®Þnh dÔ dµng
b»ng c¸ch l¾p thªm 1 chiÕc cßi hiÖu (cã thÓ ®i kÌm theo thiÕt bÞ) vµo 1 ®Çu èng
dÉn mÒm vµ vÆn ®Çu cßn l¹i vµo lç l¾p bugi. Ngoµi ra, cã thÓ l¾p thªm 1 bãng ®Ìn
kiÓm tra (dïng ®iÖn ¸p 12 V) gi÷a ®Çu bé chia ®iÖn víi d©y tiÕp ®Êt. Sau ®ã, tiÕn
hµnh quay chËm trôc khuûu b»ng ®éng c¬ khëi ®éng. Khi pÝt t«ng ®Õn §CT trong
hµnh tr×nh nÐn, cßi hiÖu sÏ ph¸t ra ©m thanh vµ bãng ®Ìn kiÓm tra sÏ ph¸t s¸ng.
TiÕp theo, cÇn cè ®Þnh trôc khuûu §C§T ë vÞ trÝ nµy (cã thÓ thùc hiÖn b»ng c¸ch
gµi sè truyÒn vµ dïng phanh tay).
3.4.2. Quy tr×nh kiÓm tra møc ®é lät khÝ cña xi lanh
KhÝ nÐn víi ¸p suÊt tõ 5 ®Õn 14 bar ®−îc ®−a vµo thiÕt bÞ kiÓm tra lät khÝ
xi lanh qua ®Çu èng vµo (H×nh 3-5). Khi ®ã, van ng¾t ë ®Çu èng ra cña thiÕt bÞ sÏ
®ãng kÝn. Do vËy, cã thÓ xoay nót ®iÒu khiÓn ®Õn khi kim chØ cña thiÕt bÞ dõng ë
vÞ trÝ 100% (kh«ng lät khÝ). L¾p 1 ®Çu cña èng nèi mÒm vµo lç bugi cña xi lanh
cÇn kiÓm tra, ®Çu cßn l¹i víi ®Çu èng ra cña thiÕt bÞ kiÓm tra. Khi bé gi¾c ®ùc-c¸i
nµy ¨n khíp, van ng¾t sÏ më ra vµ khÝ nÐn sÏ ®i vµo kh«ng gian buång ch¸y. KhÝ
nÐn sÏ t×m c¸ch tho¸t ra khái kh«ng gian nµy b»ng mäi ®−êng cã thÓ (H×nh 3-5
a). Ngay lËp tøc, sù lät khÝ nµy sÏ ®−îc chØ thÞ trªn mÆt ®ång hå cña thiÕt bÞ ®o
(th«ng qua gi¸ trÞ % hiÖu suÊt bao kÝn). Qu¸ tr×nh kiÓm tra lät khÝ ®−îc tiÕn hµnh
t−¬ng tù víi c¸c xi lanh kh¸c.
3.4.3. §¸nh gi¸ kÕt qu¶ ®o vµ chÈn ®o¸n s¬ bé
Møc ®é lät khÝ cña c¸c xi lanh riªng biÖt trong cïng 1 ®éng c¬ kh«ng ®−îc
chªnh lÖch qu¸ 5%.
Víi c¸c xi lanh trong tr¹ng th¸i kü thuËt tèt, kh¶ n¨ng bao kÝn th−êng lín
h¬n 80%. Tr¹ng th¸i kü thuËt cña xi lanh cã thÓ ®¸nh gi¸ th«ng qua hiÖu suÊt bao
kÝn ghi nhËn ®−îc nh− sau: tõ 100 ®Õn 90% Æ rÊt tèt; tõ 90 ®Õn 80 % Æ tèt; tõ
80 ®Õn 70% Æ kh¸ tèt; d−íi 70 % Æ kÐm.
Nguyªn nh©n g©y rß lät khÝ cã thÓ x¸c ®Þnh b»ng c¸ch quan s¸t vµ nghe
c¸c tÝn hiÖu ©m thanh nh− sau:
+ Nghe trªn ®−êng n¹p: nÕu tho¸t khÝ trªn ®−êng n¹p chøng tá r»ng ®Õ xu
p¸p mßn, xu p¸p bÞ kªnh/rç.

132
 + Nghe t¹i vÞ trÝ bæ sung dÇu b«i tr¬n vµo c¸c-te: nÕu tho¸t khÝ ë vÞ trÝ nµy
chøng tá xÐc m¨ng bÞ mßn hoÆc gÉy; thµnh xi lanh bÞ mßn hoÆc x−íc.
+ Quan s¸t bät khÝ trªn n¾p kÐt m¸t (hoÆc b×nh chøa n−íc): khÝ tho¸t ra ë
vÞ trÝ nµy chøng tá gio¨ng n¾p m¸y bÞ hë/thæi; hoÆc th©n m¸y, n¾p m¸y bÞ r¹n nøt.

3.5. Ph−¬ng ph¸p vµ thiÕt bÞ kiÓm tra gãc phun sím, gãc
®¸nh löa sím
3.5.1. C¸c vÊn ®Ò chung
Gãc phun sím vµ gãc ®¸nh löa sím lµ 2 th«ng sè ®iÒu chØnh cã ¶nh h−ëng
rÊt lín ®Õn c¸c chØ tiªu kinh tÕ-n¨ng l−îng còng nh− møc ®é ®éc h¹i khÝ th¶i cña
§C§T. Trong qu¸ tr×nh sö dông, söa ch÷a c¸c th«ng sè nµy cã thÓ bÞ thay ®æi so
víi thiÕt lËp ban ®Çu. Do vËy, viÖc kiÓm tra, hiÖu chØnh chóng lµ rÊt cÇn thiÕt.
§èi víi c¸c ®éng c¬ phun nhiªn liÖu ®iÖn tö, do cã l¾p ®Æt c¶m biÕn gãc
quay trôc khuûu (hoÆc c¶m biÕn lÊy tÝn hiÖu tham chiÕu chu tr×nh) nªn viÖc x¸c
®Þnh chÝnh x¸c vÞ trÝ §CT (trong qu¸ tr×nh nÐn) lµ kh¸ dÔ dµng. Víi c¸c ®éng c¬
phun x¨ng ®iÖn tö, gi¸ trÞ gãc ®¸nh löa sím ®−îc kiÓm so¸t bëi ECU nh»m tèi −u
ho¸ qu¸ tr×nh vËn hµnh vµ tr¸nh kÝch næ. T−¬ng tù nh− vËy, trªn c¸c ®éng c¬
diesel phun nhiªn liÖu ®iÖn tö, thêi ®iÓm phun nhiªn liÖu (gãc phun sím) lµ mét
th«ng sè ®iÒu khiÓn quan träng vµ còng ®−îc kiÓm so¸t bëi ECU.
Tuy nhiªn, ®èi víi c¸c ®éng c¬ thÕ hÖ cò (kh«ng cã c¶m biÕn gãc quay trôc
khuûu) th× viÖc x¸c ®Þnh chÝnh x¸c vÞ trÝ §CT gÆp kh¸ nhiÒu khã kh¨n. §èi víi
c¸c lo¹i ®éng c¬ nµy, trong qu¸ tr×nh khai th¸c th−êng kiÓm tra gãc phun sím,
gãc ®¸nh löa sím b»ng thiÕt bÞ soi d¹ng ®Ìn chíp. Ng−êi ta sö dông tÝn hiÖu ®iÖn
¸p ®¸nh löa (xuÊt hiÖn trªn d©y cao ¸p nèi bé chia ®iÖn víi buji cña ®éng c¬
x¨ng) hoÆc tÝn hiÖu ¸p suÊt phun (xuÊt hiÖn trªn ®−êng èng cao ¸p cña ®éng c¬
diesel) ®Ó x¸c ®Þnh thêi ®iÓm ®¸nh löa hoÆc thêi ®iÓm phun cña xi lanh sè 1. Sau
®ã, so s¸nh chóng víi vÞ trÝ §CT cña xi lanh sè 1 ®Ó x¸c ®Þnh gãc ®¸nh löa sím
hoÆc gãc phun sím. Do vËy, khi sö dông c¸c thiÕt bÞ soi d¹ng ®Ìn chíp, cÇn cã
kh«ng gian tiÕp cËn phï hîp ®Ó cã thÓ soi dÊu §CT trªn b¸nh ®µ cña §C§T.
3.5.2. ThiÕt bÞ x¸c ®Þnh gãc phun sím, gãc ®¸nh löa sím
Cã kh¸ nhiÒu d¹ng thiÕt bÞ soi dïng ®Ìn chíp cho phÐp kiÓm tra gãc phun
sím, gãc ®¸nh löa sím cña ®éng c¬ khi ®ang vËn hµnh. Sau ®©y sÏ giíi thiÖu
nguyªn lý lµm viÖc cña thiÕt bÞ TimingLight cña h·ng TechnoTest (ý)(H×nh 3-6).

133
 H×nh 3-6. ThiÕt bÞ ®o gãc phun sím, gãc ®¸nh löa sím kiÓu ®Ìn chíp
(TimingLight model 231-E), [14].
1, 3,9- C¸c mµn h×nh hiÓn thÞ; 2, 4,5,7– C¸c lo¹i ®Ìn b¸o; 6. Nót lùa chän c¶m
biÕn; 8-Nót lùa chän chÕ ®é ®o (gãc phun sím, gãc ®¸nh löa sím); 10. Nót ®iÒu
chØnh; 11-Nót flash; 12- C¶m biÕn ®iÖn dung (kiÓu vßng kÑp); 13- D©y c¸p ®o ®iÖn
¸p; 14- D©y c¸p nguån; 15, 16, 17- C¸c lo¹i c¸p tÝn hiÖu.

§©y lµ thiÕt bÞ kiÓm tra ®iÖn ®éng c¬ tæng hîp, cã kh¶ n¨ng x¸c ®Þnh c¸c
th«ng sè sau: gãc ®¸nh löa sím, gãc phun sím, tèc ®é ®éng c¬, ®iÖn ¸p ®¸nh löa,
gãc ngÊm ®iÖn m«bin, c−êng ®é dßng khëi ®éng, ®iÖn ¸p m¸y ph¸t ®iÖn, ®é réng

134
xung phun. ThiÕt bÞ nµy cho phÐp l−u d÷ liÖu ®o vµ göi vÒ m¸y tÝnh (hoÆc göi trùc
tiÕp kÕt qu¶ ®o ra m¸y in).
Tr−íc khi tiÕn hµnh ®o gãc phun sím (gãc ®¸nh löa sím) cÇn ®¸nh dÊu trªn
th©n m¸y (hoÆc cã thÓ dïng ngay b−ëng b¸nh ®µ) vÞ trÝ t−¬ng øng víi §CT cña xi
lanh sè 1. C¸ch th−êng lµm lµ th¸o vßi phun (hoÆc buji) vµ quay tõ tõ trôc khuûu
®Ó x¸c ®Þnh thêi ®iÓm pÝt t«ng (cña xi lanh sè 1) ë §CT; gi÷ nguyªn trôc khuûu ë
vÞ trÝ nµy vµ t×m dÊu §CT (cña xi lanh sè 1) trªn b¸nh ®µ (lµ chi tiÕt quay), sau ®ã
(dïng bót d¹ hoÆc phÊn) ®Ó ®¸nh dÊu vÞ trÝ §CT lªn th©n m¸y hoÆc b−ëng b¸nh
®µ (lµ chi tiÕt cè ®Þnh).
* Nguyªn lý ®o gãc phun sím cña thiÕt bÞ TimingLight :
Mét ®Çu c¶m biÕn ®iÖn dung (kiÓu vßng kÑp tiÕp xóc) ®−îc l¾p trªn ®−êng
èng cao ¸p (nèi tõ b¬m cao ¸p tíi vßi phun) cña xi lanh sè 1 (®Ó lÊy th«ng tin vÒ
thêi ®iÓm phun nhiªn liÖu cña xi lanh sè 1). TÝn hiÖu tõ c¶m biÕn nµy sÏ ®−îc
chuyÓn thµnh xung ®iÒu khiÓn. Víi ®éng c¬ 4 kú, kho¶ng thêi gian t gi÷a hai
xung chÝnh lµ thêi gian trôc khuûu cña ®éng c¬ quay ®−îc 2 vßng. Khi ®ã, sè
60.000.000 × 2
vßng quay cña trôc khuûu ®−îc x¸c ®Þnh theo c«ng thøc n = , trong
t
®ã t tÝnh theo µs.
§Ó x¸c ®Þnh gãc phun sím cña ®éng c¬ diesel, thiÕt bÞ TimingLight ®−îc
trang bÞ mét ®Ìn nh¸y Flash. Khi ®éng c¬ næ, ®Ìn Flash sÏ nh¸y theo tÝn hiÖu tõ
c¶m biÕn l¾p trªn ®−êng èng cao ¸p cña xi lanh sè 1. Do hiÖn t−îng l−u ¶nh nªn
chóng ta sÏ quan s¸t ®−îc dÊu §CT trªn chi tiÕt quay. Tuy nhiªn, do tÝn hiÖu ¸p
suÊt tõ c¶m biÕn ®iÖn dung sÏ xuÊt hiÖn tr−íc §CT nªn ta sÏ thÊy dÊu §CT trªn
chi tiÕt quay lÖch víi dÊu §CT trªn chi tiÕt cè ®Þnh mét gãc nhÊt ®Þnh (chÝnh lµ
gãc phun sím nhiªn liÖu cña xi lanh sè 1). Tuy nhiªn, trong khi §C§T ®ang ho¹t
®éng, viÖc x¸c ®Þnh chÝnh x¸c gãc lÖch gi÷a hai dÊu §CT nµy rÊt khã kh¨n vµ
nguy hiÓm. Do vËy, thiÕt bÞ cho phÐp x¸c ®Þnh gãc phun sím chÝnh x¸c b»ng c¸ch
kÐo trÔ thêi ®iÓm nh¸y cña ®Ìn Flash (b»ng mét c«ng t¾c ®iÒu chØnh).
TÝn hiÖu xung ®iÒu khiÓn ®−îc ®−a qua bé gi÷ trÔ xung sau ®ã míi ®−a tíi
®Ìn Flash. Thêi gian gi÷ trÔ ®−îc tÝnh theo thêi gian tõng 0GQTK, trong ®ã thêi
t
gian t1 øng víi 1 0GQTK ®−îc tÝnh theo c«ng thøc t 1 = (µs).
720
Ban ®Çu khi míi khëi ®éng thiÕt bÞ (khi ch−a t¸c ®éng vµo c«ng t¾c ®iÒu
chØnh), thêi gian gi÷ trÔ b»ng 0. Tøc lµ khi ta soi ®Ìn lªn dÊu §CT (cña th©n m¸y
vµ b¸nh ®µ) th× gãc t¹o ra gi÷a hai dÊu §CT chÝnh lµ gãc phun sím thùc cña ®éng
c¬. Sö dông c«ng t¾c ®iÒu chØnh sÏ lµm thay ®æi thêi gian trÔ cña ®Ìn Flash. Khi
Ên c«ng t¾c ®iÒu chØnh, ta sÏ thÊy dÊu §CT trªn b¸nh ®µ sÏ nh¶y dÇn tõng 0GQTK
135
(víi h−íng thay ®æi tuú theo h−íng ®iÒu chØnh cña c«ng t¾c). §iÒu chØnh c«ng t¾c
nµy sao cho dÊu §CT trªn b¸nh ®µ trïng víi dÊu §CT trªn th©n m¸y. HiÖu gi÷a
gi¸ trÞ ®o gãc ®iÒu chØnh hiÖn thêi vµ gi¸ trÞ ban ®Çu khi khëi ®éng thiÕt bÞ chÝnh
lµ gãc phun sím cña ®éng c¬ diesel.
* Nguyªn lý ®o gãc ®¸nh löa sím cña thiÕt bÞ TimingLight:
Khi x¸c ®Þnh gãc ®¸nh löa sím cña ®éng c¬ x¨ng b»ng thiÕt bÞ
TimingLight, nguyªn lý vµ qu¸ tr×nh thùc hiÖn t−¬ng tù nh− khi x¸c ®Þnh gãc
phun sím cña ®éng c¬ diesel, chØ kh¸c lµ xung ®iÒu khiÓn sÏ ®−îc lÊy tõ mét c¶m
biÕn tõ kiÓu vßng kÑp, ®−îc l¾p trªn d©y cao ¸p nèi bé chia ®iÖn víi buji cña xi
lanh sè 1. C¶m biÕn nµy sÏ x¸c ®Þnh thêi ®iÓm xuÊt hiÖn dßng thø cÊp (thêi ®iÓm
®¸nh löa) trªn d©y cao ¸p cña xi lanh sè 1.

3.6. KiÓm tra sù ®ång ®Òu vÒ c«ng suÊt gi÷a c¸c xi lanh
Khi t¨ng tèc (hoÆc gi¶m tèc) 1 ®éng c¬, ®Çu tiªn nã ph¶i ph¸t ra c«ng suÊt
®Ó th¾ng søc c¶n ma s¸t vµ tæn thÊt b¬m, khi c«ng suÊt do §C§T t¹o ra v−ît qu¸
gi¸ trÞ tèi thiÓu nµy th× nã míi ®−îc dïng ®Ó t¨ng tèc PTCG§B. Søc c¶n tæng
céng chèng l¹i chuyÓn ®éng quay cña b¶n th©n ®éng c¬ (kh«ng tÝnh t¶i ngoµi),
bao gåm:
+ M« men c¶n quay ë c¸c trôc quay (trôc khuûu, trôc cam ...)
+ M« men c¶n quay cÇn thiÕt ®Ó dÉn ®éng b¬m dÇu, b¬m n−íc, b¬m nhiªn
liÖu thÊp ¸p, m¸y ph¸t ®iÖn, b¬m thuû lùc cho hÖ thèng l¸i...
+ M« men cÇn thiÕt ®Ó dÉn ®éng c¬ cÊu phèi khÝ (cÇn th¾ng søc c¨ng lß xo
®Ó më xu p¸p vµ chèng l¹i lùc qu¸n tÝnh t¸c ®éng lªn xup¸p).
+ N¨ng l−îng cÇn thiÕt truyÒn cho b¸nh ®µ ®Ó t¨ng tèc ®éng c¬
+ N¨ng l−îng dïng ®Ó hót m«i chÊt c«ng t¸c qua cöa n¹p vµo trong xi lanh
+ N¨ng l−îng tiªu tèn ®Ó nÐn m«i chÊt c«ng t¸c
+ N¨ng l−îng tiªu tèn ®Ó quÐt vµ ®Èy s¶n vËt ch¸y ra khái xi lanh...
3.6.1. Nguyªn lý kiÓm tra sù ®ång ®Òu vÒ c«ng suÊt gi÷a c¸c xi lanh
Tèc ®é kh«ng t¶i æn ®Þnh cña §C§T ®¹t ®−îc b»ng c¸ch ®iÒu chØnh hÖ
thèng kh«ng t¶i sao cho võa ®ñ l−îng hçn hîp c«ng t¸c ®i vµo trong xi lanh (®Ó
chóng ph¸t ra c«ng suÊt ®ñ ®Ó th¾ng c¸c lo¹i c¶n ®· nªu trªn còng nh− cung cÊp
mét l−îng c«ng suÊt d− nhá ®Ó cã thÓ duy tr× tèc ®é kh«ng t¶i ®· lùa chän).
NÕu mét trong c¸c xi lanh cña §C§T bÞ ng¨n kh«ng t¹o ra c«ng suÊt cã
Ých (b»ng c¸ch ng¾t ®iÖn ¸p thø cÊp ®Õn buji), th× c«ng suÊt d− t¹o ra ®Ó gi÷ æn
®Þnh tèc ®é quay cña trôc khuûu sÏ nhá h¬n. Do vËy, §C§T sÏ chuyÓn xuèng
tr¹ng th¸i c©n b»ng míi ®Ó phï hîp víi sù suy gi¶m c«ng suÊt. NÕu mét xi lanh

136
kh«ng lµm viÖc sÏ t¹o ra mét sù suy gi¶m râ rÖt vÒ sè vßng quay cña trôc khuûu.
Do vËy, nÕu mét xi lanh nµo ®ã kh«ng ®ãng gãp toµn bé c«ng suÊt cã Ých cña nã,
th× sù suy gi¶m tèc ®é g©y ra (®èi víi trôc khuûu) khi xi lanh nµy kh«ng lµm viÖc
sÏ nhá h¬n. §iÒu nµy cho thÊy, b»ng c¸ch ng¾t lÇn l−ît tõng xi lanh riªng biÖt vµ
theo dâi sù biÕn ®éng vÒ sè vßng quay trôc khuûu sÏ cho ta biÕt xi lanh nµo t¹o ra
c«ng suÊt nhá h¬n (so víi c¸c xi lanh kh¸c) vµ tõ ®ã cã biÖn ph¸p kiÓm tra, xö lý
phï hîp. Tuy nhiªn, ph−¬ng ph¸p nµy chØ phï hîp ®èi víi ®éng c¬ x¨ng v× viÖc
ng¾t cung cÊp nhiªn liÖu trªn ®éng c¬ diesel phøc t¹p h¬n nhiÒu.

Nót ®iÒu Nót chän D¶i tèc ®é D¶i tèc ®é

khiÓn sè xi lanh cao thÊp

4
2 6

200
0 100
300

§ång hå kiÓm tra c«ng suÊt

ThiÕt bÞ tù ®éng
ng¾t m¹ch buji

Khe hë nhiÖt
kh«ng ®óng
Xu p¸p ®ãng Lät khÝ qua
kh«ng kÝn ®Öm n¾p m¸y

Lät khÝ qua

xÐc m¨ng

H×nh 3-7. ThiÕt bÞ kiÓm tra sù c©n b»ng c«ng suÊt

gi÷a c¸c xi lanh cña ®éng c¬ x¨ng, [10].
137
3.6.2. ThiÕt bÞ tù ®éng ng¾n m¹ch
§©y lµ thiÕt bÞ ®−îc dïng ®Ó ng¾n m¹ch tiÕp ®iÓm khi tiÕn hµnh kiÓm tra
sù c©n b»ng c«ng suÊt gi÷a c¸c xi lanh (H×nh 3-7). Trªn thùc tÕ, phÇn lín c¸c
thiÕt bÞ chÈn ®o¸n (dïng cho ®éng c¬ x¨ng) ®Òu cã kh¶ n¨ng ng¾n m¹ch tiÕp
®iÓm (®Ó ng¨n sù ®¸nh löa kh«ng x¶y ra ë 1 xi lanh ®· chän).
ThiÕt bÞ tù ®éng ng¾n m¹ch sö dông mét transitor c«ng suÊt (T). Khi tiÕp
®iÓm më, ®iÖn ¸p sÏ cung cÊp cho cùc gèc (b), do ®ã sÏ më cùc gãp vµ cùc ph¸t
(e). Ngay lËp tøc, tiÕp ®iÓm bÞ ng¾n m¹ch vµ ®iÖn ¸p thø cÊp kh«ng xuÊt hiÖn t¹i
buji cña xi lanh ®· chän. §Ó sö dông thiÕt bÞ nµy, cÇn chän chÝnh x¸c sè xi lanh
vµ sau ®ã dïng nót ®iÒu khiÓn ®Ó ng¾t lÇn l−ît dßng cao ¸p ®Õn c¸c buji.
3.6.3. §¸nh gi¸ kÕt qu¶ ®o
TiÕn hµnh quan s¸t sù suy gi¶m sè vßng quay cña ®éng c¬ khi ng¾t lÇn
l−ît tõng xi lanh. §èi víi c¸c ®éng c¬ x¨ng dïng trªn PTCG§B, nÕu tÊt c¶ c¸c xi
lanh ®Òu trong t×nh tr¹ng kü thuËt tèt, sù suy gi¶m tèc ®é n»m trong kho¶ng sau:
- Gi¶m tõ 80 ®Õn 100 vg/ph víi ®éng c¬ 4 xi lanh
- Gi¶m tõ 60 ®Õn 80 vg/ph víi ®éng c¬ 6 xi lanh
- Gi¶m tõ 35 ®Õn 45 vg/ph víi ®éng c¬ 8 xi lanh
NÕu sù kh¸c biÖt gi÷a møc suy gi¶m lín nhÊt vµ nhá nhÊt lín h¬n 25%
(cña møc suy gi¶m tèc ®é lín nhÊt) th× cÇn ph¶i kiÓm tra c¸c h− háng sau:
+ C¬ cÊu truyÒn ®éng cã thÓ ®Æt kh«ng ®óng.
+ Cã lät khÝ trªn ®−êng n¹p.
+ Sù kh«ng c©n b»ng vÒ l−îng nhiªn liÖu cung cÊp gi÷a c¸c häng cña bé
chÕ hoµ khÝ (hoÆc mét vßi phun x¨ng nµo ®ã bÞ lçi).
+ KÑt xÐc m¨ng hoÆc ch¸y xu p¸p.
+ §Öm n¾p m¸y bÞ hë hoÆc bÞ thæi.

138
 Ch−¬ng 4
Ph−¬ng ph¸p vµ thiÕt bÞ ®o hµm l−îng
c¸c chÊt « nhiÔm trong khÝ th¶i

4.1. C¸c vÊn ®Ò chung

4.1.1. Môc ®Ých cña viÖc x¸c ®Þnh hµm l−îng c¸c chÊt « nhiÔm trong khÝ th¶i
HiÖn nay, giíi h¹n vÒ hµm l−îng c¸c chÊt « nhiÔm trong khÝ th¶i §C§T
®−îc quy ®Þnh rÊt chÆt chÏ ë nhiÒu quèc gia. Chóng ta ngµy cµng cã nhËn thøc râ
rµng h¬n vÒ t¸c ®éng tiªu cùc cña khÝ th¶i ®èi víi con ng−êi, m«i tr−êng sinh th¸i
vµ ®· cã nh÷ng biÖn ph¸p tÝch cùc nh»m h¹n chÕ t¸c ®éng nµy.
Tuy nhiªn, viÖc x¸c ®Þnh hµm l−îng c¸c chÊt « nhiÔm trong khÝ th¶i kh«ng
chØ nh»m ®¸p øng yªu cÇu cña c¸c ®iÒu luËt mµ cßn nh»m cung cÊp th«ng tin rÊt
h÷u Ých cho viÖc ®¸nh gi¸ vµ ph©n tÝch qu¸ tr×nh ch¸y diÔn ra trong ®éng c¬. Hµm
l−îng HC vµ CO trong khÝ th¶i lµ mét th«ng sè ®¸nh gi¸ hiÖu suÊt cña qu¸ tr×nh
ch¸y. C¸c s¶n phÈm nµy phô thuéc rÊt m¹nh vµo møc ®é chÝnh x¸c cña viÖc ®Þnh
l−îng l−îng nhiªn liÖu cÊp cho 1 chu tr×nh, møc ®é hoµ trén gi÷a kh«ng khÝ vµ
nhiªn liÖu, còng nh− l−îng vµ chÊt cña kh«ng khÝ n¹p míi vµo xi lanh d−íi nh÷ng
®iÒu kiÖn vËn hµnh kh¸c nhau.
Ngoµi ra, trong qu¸ tr×nh ph©n tÝch khÝ th¶i, ng−êi ta cßn quan t©m ®Õn
hµm l−îng O2 vµ CO2 nh»m phôc vô viÖc x¸c ®Þnh tû sè A/F cña hçn hîp ch¸y
tr−íc ®ã ®· x¶y ra trong xi lanh. §©y lµ tÝn hiÖu ®iÒu khiÓn ng−îc quan träng ®èi
víi c¸c ®éng c¬ cã hÖ thèng nhiªn liÖu ®iÒu khiÓn ®iÖn tö dïng vßng lÆp kÝn.
4.1.2. S¶n phÈm cña qu¸ tr×nh ch¸y
VÒ mÆt lý thuyÕt, s¶n phÈm cña qu¸ tr×nh ch¸y hoµn toµn ®èi víi nhiªn
liÖu ho¸ th¹ch lµ CO2 vµ h¬i n−íc (H2O). Tuy nhiªn, ®iÒu nµy rÊt khã x¶y ra ®èi
víi qu¸ tr×nh ch¸y thùc tÕ trong §C§T.
§èi víi qu¸ tr×nh ch¸y kh«ng hoµn toµn, s¶n phÈm ch¸y bao gåm:
+ Hydrocarbon ch−a ch¸y CnHm: Parafin (paraffin), Olefin (olefin),
Hydrocarbon th¬m (Aromatic hydrocarbon).
+ Hydrocarbon ch¸y dë: CnHm.CHO-An®ehyt (aldehyde); CnHm.CO -
Xet«n (ketone); CnHm.COOH (carboxylic acid); CO-¤xÝt cacbon (carbon
monoxide).
+ S¶n phÈm cña qu¸ tr×nh cracking nhiÖt vµ c¸c chÊt dÉn xuÊt: C2H2
(acetylene); C2H4 (ethylene), C (soot), hydrocarbon ®a vßng ...
Ngoµi ra, qu¸ tr×nh ch¸y cßn s¶n sinh c¸c s¶n phÈm phô vµ chÊt « xy ho¸:
139
 + S¶n phÈm phô: ®©y lµ c¸c s¶n phÈm cã nguån gèc tõ nit¬ trong kh«ng
khÝ (NO, NO2, N2O); tõ phô gia nhiªn liÖu («-xÝt ch×, halogen ch×); tõ t¹p chÊt
trong nhiªn liÖu (« xÝt l−u huúnh).
+ChÊt «xy ho¸ (oxidant): c¸c chÊt « xy ho¸ ®−îc t¹o thµnh khi khÝ x¶ th¶i
ra m«i tr−êng cã ¸nh s¸ng mÆt trêi: peroxyt h÷u c¬ (organic peroxide); ¤-z«n
(O3), peroxy-acetyl-nitrate.
Víi §C§T ë ®iÒu kiÖn b×nh th−êng, hµm l−îng mét sè hîp chÊt ®iÓn h×nh
trong khÝ th¶i ®−îc liÖt kª trong B¶ng 4.1. Trong ®ã: c¸c lo¹i hydrocarbon ch−a
ch¸y hoÆc ch¸y dë th−êng ®−îc ký hiÖu chung lµ HC; c¸c lo¹i « xÝt nit¬ ®−îc ký
hiÖu chung lµ NOx; c¸c chÊt d¹ng h¹t trong khÝ th¶i (paticulate matter) ®−îc ký
hiÖu chung lµ PM.
B¶ng 4-1
Hµm l−îng mét sè hîp chÊt ®iÓn h×nh trong khÝ th¶i §C§T, [9].
C¸c hîp chÊt trong khÝ th¶i ChÕ ®é ChÕ ®é
kh«ng t¶i toµn t¶i
¤-xÝt nit¬ (NOx) [ppm] 50 ÷ 250 600 ÷ 2500
Hydrocarbon (HC) [ppm] 50 ÷ 500 150
Carbon monoxide (CO) [ppm] 100 ÷ 450 350 ÷ 2000
Carbon dioxide (CO2) [% thÓ tÝch] ÷ 3,5 12 ÷ 16
H¬i n−íc (H2O) [% thÓ tÝch] 2 ÷ 4 ÷ 11
¤-xy [% thÓ tÝch] 18 2 ÷ 20
Ni t¬, c¸c chÊt kh¸c [% thÓ tÝch] cßn l¹i cßn l¹i
Paticulates Matter (PM) [mg/m3] ≈20 ≈ 200
100 ÷ 200 550 ÷ 750
o
NhiÖt ®é khÝ th¶i [ C]

Ban ®Çu (nh÷ng n¨m 1970), c¸c ®iÒu luËt « nhiÔm liªn quan ®Õn khÝ th¶i
§C§T míi chØ ®Ò cËp ®Õn CO, HC, NOx vµ PM. C¸c chÊt nµy th−êng ®−îc gäi lµ
chÊt « nhiÔm th«ng th−êng.
Tõ nh÷ng n¨m 1990, ®Ó hiÓu biÕt s©u h¬n vÒ hiÖn t−îng vµ nguyªn nh©n «
nhiÔm, c¸c nhµ chuyªn m«n quan t©m rÊt nhiÒu ®Õn c¸c hîp chÊt ®Æc biÖt (do
chóng cã nguy c¬ g©y ung th− vµ biÕn ®æi gen) kh¸c cã trong khÝ x¶ (Benzene,
Formaldehyde; PAHs; Buta-1,3-diene...) vµ chóng th−êng ®−îc gäi lµ chÊt «
nhiÔm ®Æc tr−ng.

140
4.1.3. C¸c ph−¬ng ph¸p ph©n tÝch khÝ th¶i
Nh×n chung, hÖ thèng thiÕt bÞ phôc vô viÖc lÊy mÉu còng nh− ph©n tÝch khÝ
th¶i rÊt ®a d¹ng, phøc t¹p vµ cã gi¸ thµnh cao. HiÖn nay, c¸c ph−¬ng ph¸p ph©n
tÝch khÝ th¶i ®−îc chia thµnh 3 nhãm chÝnh (B¶ng 4-2) lµ: ho¸ häc, lý häc vµ ho¸-
lý. Do sù ®a d¹ng cña ph−¬ng ph¸p ®o, cÇn chó ý ®Õn ®Æc ®iÓm cña chóng ®Ó cã
kÕt qu¶ tèt nhÊt (vÒ ®é chÝnh x¸c, gi¸ thµnh, thêi gian).
B¶ng 4-2
C¸c ph−¬ng ph¸p ph©n tÝch khÝ th¶i, [3]

Ph−¬ng ph¸p ho¸ häc Ph−¬ng ph¸p lý häc Ph−¬ng ph¸p ho¸-lý
- Ph−¬ng ph¸p hÊp thô - DÉn nhiÖt - §iÖn ph©n
- Ph−¬ng ph¸p ch¸y - Ph¸t nhiÖt - HÊp thô nhiÖt
- ... - Tõ tr−êng - ChØ thÞ mÇu
- Quang phæ - §iÖn ho¸
- Phãng x¹ ... ...

Ngoµi ra, ®Ó ®¶m b¶o ®é chÝnh x¸c vµ tin cËy cña kÕt qu¶ ®o, cÇn quan t©m
®Õn mét sè vÊn ®Ò sau:
- Tr¹ng th¸i cña khÝ cÇn ph©n tÝch phô thuéc nhiÒu vµo ¸p suÊt vµ nhiÖt ®é.
- KhÝ mÉu lÊy tõ §C§T cã thÓ chøa c¸c t¹p chÊt (PM, bôi, chÊt kÕt tña...)
do vËy nã cÇn ®−îc läc s¹ch tr−íc khi dÉn vµo khoang ®o cña thiÕt bÞ.
- CÇn chó ý t¸ch biÖt khÝ mÉu ch−a ®o vµ ®· ®o ®Ó tr¸nh g©y lÉn lén vµ ¶nh
h−ëng ®Õn kÕt qu¶ ®o.
4.1.4. C¸c d¹ng thö nghiÖm « nhiÔm ®iÓn h×nh
HiÖn nay, cã sù kh¸c biÖt kh¸ lín gi÷a c¸c quèc gia vÒ c¸c vÊn ®Ò chÝnh
liªn quan ®Õn qu¸ tr×nh thö nghiÖm « nhiÔm nh−: ®iÒu kiÖn vËn hµnh cña ph−¬ng
tiÖn, ph−¬ng ph¸p lÊy vµ ph©n tÝch khÝ mÉu, møc « nhiÔm cho phÐp Tuy nhiªn,
cã thÓ ph©n qu¸ tr×nh thö nghiÖm « nhiÔm thµnh 2 d¹ng chÝnh:
* Thö nghiÖm « nhiÔm khi c«ng nhËn kiÓu: ®−îc tiÕn hµnh tr−íc khi ban
hµnh quyÕt ®Þnh c«ng nhËn kiÓu 1 lo¹i §C§T hoÆc PTCG§B. §©y lµ qu¸ tr×nh
thö nghiÖm phøc t¹p nhÊt vµ yªu cÇu ®é chÝnh x¸c rÊt cao. KÕt qu¶ ®o møc ®é «
nhiÔm th−êng ®−îc biÓu diÔn d−íi d¹ng:
- Víi PTCG§B h¹ng nhÑ, xe con: biÓu diÔn theo khèi l−îng chÊt « nhiÔm
trªn mét ®¬n vÞ hµnh tr×nh tÝch luü g/km (hoÆc g/dÆm).
- Víi c¸c ®éng c¬ (®Æt trªn ph−¬ng tiÖn h¹ng trung, h¹ng nÆng): biÓu diÔn
theo khèi l−îng chÊt « nhiÔm trªn mét ®¬n vÞ c«ng suÊt ®éng c¬ t¹o ra g/kW.h
(hoÆc g/m· lùc.h).

141
 * Thö nghiÖm kiÓm tra møc « nhiÔm cña c¸c ph−¬ng tiÖn ®ang l−u hµnh:
d¹ng thö nµy ®¬n gi¶n h¬n vµ th−êng ®−îc tiÕn hµnh t¹i c¸c c¬ së ®¨ng kiÓm, c¸c
tr¹m söa ch÷a, gara... Víi d¹ng thö nµy, th−êng kh«ng tiÕn hµnh thu gom vµ pha
lo·ng khÝ th¶i mÉu còng nh− kh«ng tÝnh trung b×nh trªn c¶ chu tr×nh thö, nªn kÕt
qu¶ ®o ®−îc biÓu diÔn d−íi d¹ng:
- Víi c¸c chÊt « nhiÔm thÓ khÝ (CO, HC, NOx, CO2...): th−êng biÓu diÔn
theo hµm l−îng chÊt « nhiÔm trong khÝ th¶i ë chÕ ®é ®o t−¬ng øng víi ®¬n vÞ lµ
ppm (parts per million) hoÆc % thÓ tÝch (% Vol).
- Víi chÊt « nhiÔm d¹ng h¹t (PM): th−êng biÓu diÔn gi¸n tiÕp qua c¸c ®¹i
l−îng nh−: §é mê khãi (Opacity) tÝnh theo %; ChØ sè ®é khãi giÊy läc (FSN) tÝnh
theo ®é ®en cña giÊy läc (sau ®ã cã thÓ tÝnh quy ®æi ra l−îng PM tÝnh theo gam
trªn 1 m2 giÊy läc).
4.1.5. Giíi h¹n ph¹m vi cña ch−¬ng 4
§èi víi d¹ng thö nghiÖm « nhiÔm c«ng nhËn kiÓu, chu tr×nh vËn hµnh
ph−¬ng tiÖn (cßn gäi lµ chu tr×nh thö) khi ®o c¸c chØ tiªu « nhiÔm phô thuéc vµo
kiÓu, lo¹i ph−¬ng tiÖn, lo¹i nhiªn liÖu sö dông §Ó m« pháng nh÷ng chu tr×nh
nµy, qu¸ tr×nh thö PTCG§B h¹ng nhÑ th−êng ®−îc thùc hiÖn trªn bÖ thö khung
gÇm (Chassis Dynamometer) víi ®iÒu kiÖn m«i tr−êng phßng thö (nhiÖt ®é, ®é
Èm t−¬ng ®èi ) ®−îc kiÓm so¸t trong giíi h¹n ®Þnh tr−íc. BÖ thö khung gÇm cã
nhiÖm vô m« pháng l¹i t¶i träng vµ qu¸n tÝnh cña ph−¬ng tiÖn khi vËn hµnh trªn
®−êng. Víi c¸c xe t¶i, xe buýt cì lín viÖc vËn hµnh trªn bÖ thö khung gÇm sÏ gÆp
nhiÒu khã kh¨n. Do vËy, viÖc thö nghiÖm « nhiÔm th−êng chØ tiÕn hµnh riªng víi
®éng c¬ cña xe vµ ®−îc thùc hiÖn trªn bÖ thö ®éng c¬ (Engine Testbed). Do ®©y
lµ mét lÜnh vùc kh¸ réng vµ phøc t¹p nªn sÏ ®−îc tr×nh bµy trong mét Chuyªn ®Ò
riªng (Quy tr×nh thö nghiÖm « nhiÔm cña ®éng c¬ ®èt trong vµ ph−¬ng tiÖn c¬
giíi ®−êng bé theo tiªu chuÈn Ch©u ¢u).
Do vËy, néi dung Ch−¬ng 4 chØ tËp trung giíi thiÖu ph−¬ng ph¸p ®o vµ
nguyªn lý ho¹t ®éng cña mét sè thiÕt bÞ ®o hµm l−îng c¸c chÊt « nhiÔm trong khÝ
th¶i ®ang ®−îc sö dông réng r·i hiÖn nay, th«ng qua c¸c vÊn ®Ò cô thÓ sau:
+ Ph−¬ng ph¸p vµ thiÕt bÞ lÊy mÉu khÝ
+ Ph−¬ng ph¸p vµ thiÕt bÞ ®o hµm l−îng CO, CO2
+ Ph−¬ng ph¸p vµ thiÕt bÞ ®o hµm l−îng HC
+ Ph−¬ng ph¸p vµ thiÕt bÞ ®o hµm l−îng NOx
+ Ph−¬ng ph¸p vµ thiÕt bÞ ®o hµm l−îng PM, ®é khãi, ®é mê khãi
+ Ph−¬ng ph¸p vµ thiÕt bÞ x¸c ®Þnh hµm l−îng « xy

142
4.2. Ph−¬ng ph¸p lÊy mÉu khÝ th¶i
4.2.1. Khi thö nghiÖm « nhiÔm c«ng nhËn kiÓu
Khi thö nghiÖm « nhiÔm c«ng nhËn kiÓu §C§T vµ PTCG§B th−êng sö
dông ph−¬ng ph¸p LÊy mÉu thÓ tÝch kh«ng ®æi-CVS (Constant Volume Sampling)
(H×nh 4-1).
Ph−¬ng ph¸p CVS ®· ®−îc th«ng qua t¹i Ch©u ¢u vµo n¨m 1982. Víi
ph−¬ng ph¸p nµy, khÝ th¶i ®−îc lµm lo·ng víi kh«ng khÝ m«i tr−êng (®· ®−îc läc
s¹ch) nh»m duy tr× møc l−u l−îng tæng (khÝ th¶i + kh«ng khÝ pha lo·ng) lµ kh«ng
®æi trong mäi ®iÒu kiÖn vËn hµnh. C«ng viÖc nµy nh»m m« pháng ®iÒu kiÖn pha
lo·ng cña khÝ th¶i trong kh«ng khÝ bao quanh t¹i ®Çu èng th¶i. Mét hÖ thèng b¬m
®Æc biÖt ®−îc sö dông ®Ó duy tr× l−u l−îng khÝ th¶i vµ kh«ng khÝ pha lo·ng theo
mét tû lÖ nhÊt ®Þnh (l−îng kh«ng khÝ pha lo·ng ®−îc ®iÒu chØnh tuú theo thÓ tÝch
khÝ th¶i nhÊt thêi cña ph−¬ng tiÖn) .
Trong qu¸ tr×nh thö, mét phÇn kh«ng ®æi cña hçn hîp khÝ (khÝ th¶i ®· ®−îc
pha lo·ng) sÏ ®−îc trÝch vµ thu thËp trong c¸c tói chøa. ë cuèi qu¸ tr×nh thö, hµm
l−îng c¸c chÊt « nhiÔm trong tói chøa khÝ mÉu sÏ t−¬ng øng víi hµm l−îng trung
b×nh cña tæng l−îng hçn hîp (khÝ th¶i + kh«ng khÝ pha lo·ng) ®· ®−îc trÝch. Do
thÓ tÝch tæng cña hçn hîp ®−îc gi¸m s¸t nªn chóng ta cã thÓ dïng hµm l−îng c¸c
chÊt « nhiÔm (trong khÝ mÉu) lµm c¬ së tÝnh to¸n khèi l−îng cña c¸c chÊt «
nhiÔm ph¸t th¶i tõ ph−¬ng tiÖn (hoÆc §C§T) trong qu¸ tr×nh thö. ¦u ®iÓm cña
ph−¬ng ph¸p nµy lµ tr¸nh ®−îc sù ng−ng tô cña h¬i n−íc cã trong khÝ th¶i (do vËy
tr¸nh ®−îc hiÖn t−îng gi¶m ®¸ng kÓ l−îng NOx trong khÝ mÉu). Ngoµi ra, sù pha
lo·ng cßn ng¨n chÆn cã hiÖu qu¶ hiÖn t−îng c¸c hîp chÊt (nhÊt lµ c¸c lo¹i
hydrocarbon) trong khÝ th¶i ph¶n øng víi nhau. Tuy nhiªn, qu¸ tr×nh pha lo·ng
còng sÏ lµm cho hµm l−îng c¸c chÊt « nhiÔm trong khÝ mÉu gi¶m víi tû lÖ t−¬ng
øng (so víi khÝ th¶i cña ph−¬ng tiÖn thö). Do vËy, cÇn ph¶i sö dông c¸c thiÕt bÞ
ph©n tÝch cã ®é nh¹y cao h¬n.
Víi ®éng c¬ diesel, ®Ó tr¸nh nguy c¬ ng−ng tô cña c¸c s¶n phÈm
hydrocarbon nÆng, trong tói chøa khÝ th¶i cÇn bè trÝ mét ®−êng èng sÊy nãng (víi
nhiÖt kho¶ng 190oC), ®Ó ph©n tÝch liªn tôc l−îng th¶i HC. KhÝ mÉu cÇn chuyÓn
®éng trong ®−êng èng pha lo·ng cã chiÒu dµi ®ñ lín tr−íc khi ®−îc lÊy mÉu ®Ó
ph©n tÝch hµm l−îng PM.
S¬ ®å hÖ thèng lÊy mÉu khÝ kiÎu CVS cña h·ng AVL List GmbH ®−îc
tr×nh bµy trªn H×nh 4-2.

143
 KhÝ quyÓn V C

144
BA
KhÝ pha lo·ng

F PS F F PS F BE
FD
RF
S1 RD
S3 S4
A HE SC
T S2

RT M
TV
KhÝ th¶i §o PM PV
KhÝ th¶i pha
T M lo·ng tho¸t ra
FHC PS m«i tr−êng
RF
KhÝ quyÓn
FT
FID

Ph©n tÝch khÝ RF KhÝ ®Þnh chuÈn HC

C
HC ch−a ch¸y
RF
ThiÕt bÞ yªu cÇu khi
ph©n tÝch khÝ x¶ diesel KhÝ tham chiÕu kh«ng
BA

H×nh 4-1. HÖ thèng lÊy mÉu khÝ kiÓu CVS dïng cho qu¸ tr×nh thö nghiÖm « nhiÔm c«ng nhËn kiÓu.
A -ThiÕt bÞ hÊp thô c«ng suÊt ; F - ThiÕt bÞ ®o l−u l−îng; FT- ThiÕt bÞ ®o l−u l−îng gép; HE - Bé trao ®æi nhiÖt; F - Bé läc; FD - Bé läc khÝ pha lo·ng;
FHC - Bé läc (®−îc sÊy nãng) cho m¹ch ph©n tÝch HC; FP - Bé läc ®Ó ®o khèi l−îng PM; M - ¸p kÕ; PV - B¬m ch©n kh«ng ®Ó lµm lo·ng khÝ th¶i;
PS B¬m lÊy mÉu; PF -B¬m l−u l−îng; C - §Çu nèi kÝn, ®ãng nhanh; RF - Bé ®iÒu chØnh l−u l−îng; RT - Bé ®iÒu chØnh nhiÖt ®é; S1,S2, S3, S4- §iÓm lÊy
mÉu; BA - Tói chøa khÝ pha lo·ng; BE -Tói chøa khÝ th¶i ®· pha lo·ng; SC- Bé chia t¸ch kiÓu xo¸y lèc; TV- èng venturi; V-Van t¸c ®éng nhanh
 Bé läc khÝ
pha lo·ng §−êng èng ®−îc sÊy nãng
KhÝ th¶i
®éng c¬ diesel
§−êng èng pha lo·ng
HÖ thèng PTS
Bé läc khÝ
pha lo·ng Bé läc
PM

KhÝ th¶i Bé trén

®éng c¬ x¨ng kiÓu ch÷ T
Qu¹t hót

Khèi
thiÕt
bÞ ®o

Tói chøa
khÝ mÉu

M¸y tÝnh
®iÒu khiÓn

H×nh 4-2. HÖ thèng lÊy mÉu khÝ kiÓu CVS cña h·ng AVL List GmbH, [8].

145
 §èi víi tr−êng hîp thö nghiÖm c«ng nhËn kiÓu PTCG§B h¹ng nÆng
(Heavy-duty Engine) vµ c¸c ®éng c¬ phi ®−êng bé (Off-road Application
Engine), viÖc x¸c ®Þnh hµm l−îng c¸c chÊt « nhiÔm trong khÝ th¶i th−êng ®−îc
tiÕn hµnh trªn bÖ thö ®éng c¬. Khi ®ã, khÝ th¶i cã thÓ ®−îc lÊy mÉu trùc tiÕp (tõ
hÖ thèng th¶i cña ®éng c¬) vµ ph©n tÝch ngay mµ kh«ng qua qu¸ tr×nh pha lo·ng
(H×nh 4-3).

4
3
5
1 2

8 7

H×nh 4-3. S¬ ®å bè trÝ thiÕt bÞ vµ hÖ thèng lÊy mÉu khÝ th¶i khi thö nghiÖm
« nhiÔm c«ng nhËn kiÓu §C§T trªn PTCG§B h¹ng nÆng, [8].
1- Phanh thö; 2- ThiÕt bÞ ®o l−u l−îng khÝ n¹p tiªu thô;
3-ThiÕt bÞ ®o møc tiªu thô nhiªn liÖu; 4- Tñ ph©n tÝch hµm l−îng c¸c chÊt « nhiÔm;
5- HÖ thèng thiÕt bÞ phôc vô viÖc pha lo·ng vµ lÊy mÉu khÝ ®Ó x¸c ®Þnh hµm l−îng PM;
6-ThiÕt bÞ ®o ®é mê khÝ th¶i diesel; 7-§−êng èng th¶i; 8-§éng c¬ thö nghiÖm.

4.2.2. Khi kiÓm tra møc « nhiÔm cña PTCG§B, §C§T ®ang sö dông
§èi víi c¸c PTCG§B vµ §C§T ®ang sö dông, ph−¬ng ph¸p lÊy mÉu khÝ
vµ quy tr×nh kiÓm tra ®Ó x¸c ®Þnh møc « nhiÔm ®¬n gi¶n h¬n kh¸ nhiÒu. Víi c¸c
tr−êng hîp nµy, khÝ mÉu th−êng ®−îc lÊy trùc tiÕp trªn ®−êng èng th¶i cña ®éng
c¬ (nhê b¬m hót ®· ®−îc tÝch hîp s½n trong thiÕt bÞ), sau ®ã qua mét sè bÇu läc
(®Ó lo¹i trõ n−íc vµ c¸c t¹p chÊt) tr−íc khi ®−îc dÉn vµo khoang ®o cña thiÕt bÞ.
KhÝ mÉu sau khi ph©n tÝch cã thÓ ®−îc th¶i trùc tiÕp ra m«i tr−êng (do l−îng khÝ
lÊy mÉu lµ kh¸ nhá) hoÆc ®−îc dÉn quay vÒ ®−êng th¶i cña ®éng c¬.
CÇn chó ý ®¶m b¶o ®é kÝn cña ®−êng èng dÉn khÝ mÉu (tõ ®Çu lÊy mÉu
®Õn thiÕt bÞ ®o) còng nh− ®¶m b¶o ®é c¾m s©u cña ®Çu lÊy mÉu trong ®−êng èng
146
th¶i cña ®éng c¬ (th−êng yªu cÇu ≥ 30 cm) ®Ó tr¸nh lµm pha lo·ng khÝ mÉu (do
sù lät khÝ tõ m«i tr−êng vµ sù dao ®éng d¹ng m¹ch ®Ëp trªn ®−êng th¶i) cã thÓ
g©y sai lÖch nhiÒu kÕt qu¶ ®o.

4.3. Ph−¬ng ph¸p vµ thiÕt bÞ ®o hµm l−îng CO, CO2

4.3.1. Ph−¬ng ph¸p ®o
§Ó ®o hµm l−îng CO, CO2 (vµ c¶ HC) th−êng sö dông ph−¬ng ph¸p hÊp
thô tia hång ngo¹i. Nguyªn lý ®o dùa trªn sù hÊp thô bøc x¹ hång ngo¹i cña c¸c
lo¹i khÝ nµy. VÝ dô, CO hÊp thô tia hång ngo¹i víi b−íc sãng kho¶ng 4,6 µm;
CO2 víi b−íc sãng 4,2 µm vµ HC víi b−íc sãng kho¶ng 3,3 µm (H×nh 4-4). CO
vµ CO2 ®−îc tÝnh theo % thÓ tÝch cßn HC ®−îc tÝnh theo ppm.

PhÇn tr¨m
truyÒn qua , 100
[%]
75

50

25

0
2.5
3.0
3
4.0
4
5
5.5
6.0 B−íc sãng, [µm]

H×nh 4-4. BiÓu ®å hÊp thô tia hång ngo¹i cña CO, CO2 vµ HC, [8].

Tæng sè bøc x¹ bÞ hÊp thô ®−îc x¸c ®Þnh bëi c«ng thøc Beer, [8]:
aλ =1- exp(-Ci. Qλ . L) (4.1)
trong ®ã : Ci lµ hµm l−îng cña lo¹i khÝ thø i
Qλ lµ hÖ sè hÊp thô
L lµ ®é dµi ®−êng dÉn quang häc
147
 Ngoµi ph−¬ng ph¸p hÊp thô tia hång ngo¹i, cã thÓ dïng ph−¬ng ph¸p ®èt
ch¸y ®Ó ph©n tÝch hµm l−îng CO trong khÝ th¶i §C§T.
4.3.2. ThiÕt bÞ ®o
a. Theoph−¬ng ph¸p hÊp thô tia hång ngo¹i
Trªn H×nh 4-5 lµ s¬ ®å nguyªn lý cña thiÕt bÞ ph©n tÝch khÝ hång ngo¹i
kh«ng ph©n t¸n-NDIR (Nondispersive Infrared Gas Aanalyzer), sö dông bé t¸ch
sãng vi sai. Do thiÕt bÞ NDIR x¸c ®Þnh hÊp thô tæng trªn mét b−íc sãng ®· cho,
nªn kh«ng cÇn sö dông phÇn tö t¸n s¾c (l¨ng kÝnh hoÆc l−íi) ®Ó ph©n tÝch chi tiÕt
v¹ch quang phæ, chÝnh v× vËy mµ h×nh th¸i kh¸i niÖm "kh«ng ph©n t¸n" (Non
dispersive).

Bé läc §Çu dß
Khoang
a) khÝ mÉu

Nguån
hång ngo¹i

Khoang khÝ
tham chiÕu

b)

KhÝ tham
chiÕu KhÝ mÉu

§Çu dß

H×nh 4-5. S¬ ®å nguyªn lý ho¹t ®éng cña

thiÕt bÞ ph©n tÝch khÝ hång ngo¹i kh«ng ph©n t¸n (NDIR), [13].

148
 Nguèn tia hång ngo¹i th−êng lµ mét sîi d©y ®èt nhá, nã ph¸t ra tia hång
ngo¹i trªn mét kho¶ng b−íc sãng réng. Trong H×nh 4-5 a, ®Çu dß ®−îc n¹p ®Çy
khÝ mÉu cÇn ®o, vµ chóng sÏ hÊp thô bøc x¹ (trong d¶i b−íc sãng t−¬ng øng). Hai
khèi cña ®Çu dß lµ gièng nhau vµ ®−îc ph©n t¸ch rêi b»ng mét mµng ng¨n. Mµng
ng¨n nµy cã thÓ di chuyÓn gi÷a c¸c b¶n kim lo¹i cña tô ®iÖn. N¨ng l−îng do khÝ
trong mçi khèi hÊp thô sÏ lµm cho ¸p suÊt trong khèi t¨ng t−¬ng øng. ThiÕt bÞ
ph¸t ra 2 chïm tia hång ngo¹i cã c−êng ®é gièng nhau. Mét chïm tia chiÕu qua
khèi chøa khÝ mÉu (Sample Cell) cÇn ph©n tÝch, mét chïm tia kh¸c chiÕu qua
khèi tham chiÕu (Reference Cell) chøa khÝ kh«ng hÊp thô ¸nh s¸ng (th−êng dïng
khÝ nit¬). Do ®ã, khoang phÝa trªn cña ®Çu dß sÏ hÊp thô ®−îc Ýt n¨ng l−îng h¬n
(do khÝ mÉu ®· hÊp thô bít n¨ng l−îng cña chïm tia ë b−íc sãng t−¬ng øng) so
víi khoang phÝa d−íi. Sù chªnh lÖch vÒ ¸p suÊt (do sù chªnh lÖch vÒ n¨ng l−îng
hÊp thô) sÏ lµm cho mµng ph©n t¸ch lÖch xuèng phÝa d−íi víi ®é di chuyÓn tû lÖ
víi sù chªnh lÖch møc n¨ng l−îng hÊp thô. Do ®ã, ®é di chuyÓn cña mµng sÏ phô
thuéc vµo hµm l−îng khÝ cÇn ®o trong khoang chøa khÝ mÉu. §é di chuyÓn nµy sÏ
®−îc ®Çu dß c¶m nhËn th«ng qua sù thay ®æi ®iÖn dung vµ ®−îc hiÖu chØnh ®Ó cã
thÓ ®äc theo ®¬n vÞ hµm l−îng khÝ cÇn ®o.
V× cã sù chång lÊp vÒ d¶i hÊp thô cña CO vµ CO2, nªn sù hiÖn diÖn cña
mét trong chóng (trong hçn hîp khÝ mÉu) sÏ ¶nh h−ëng ®Õn kÕt qu¶ ph©n tÝch thu
®−îc víi khÝ cßn l¹i. VÊn ®Ò nµy cã thÓ kh¾c phôc b»ng c¸ch sö dông mét bé läc
®Æt gi÷a nguån hång ngo¹i víi bé chøa khÝ mÉu vµ bé chøa khÝ tham chiÕu (H×nh
4-5 a). VÝ dô, bé läc cã thÓ sÏ ®iÒn ®Çy CO nÕu cÇn ®o hµm l−îng CO2 vµ ng−îc
l¹i. Khi ®ã, l−îng CO (hoÆc CO2) trong khÝ mÉu cÇn ph©n tÝch sÏ kh«ng hÊp thô
thªm tia hång ngo¹i vµ do vËy kh«ng g©y ¶nh h−ëng ®Õn kÕt qu¶ ®o cuèi cïng.
§Ó gi¶m thiÓu ®é sai lÖch g©y ra do sù l·o ho¸ (khi sö dông hai nguån
hång ngo¹i ®éc lËp) hoÆc mäi sù sai kh¸c cã thÓ gi÷a bé phËn ph¸t vµ thu, cã thÓ
sö dông mét bé ph¸t tia ®¬n. Bé ph¸t tia hång ngo¹i nµy sÏ ph¸t ra chïm tia s¸ng
lÇn l−ît ®i qua bé chøa khÝ tham chiÕu vµ bé chøa khÝ mÉu cÇn ph©n tÝch. S¬ ®å
bè trÝ thiÕt bÞ cña ph−¬ng ¸n nµy ®−îc tr×nh bµy trªn H×nh 4-5 b. Bé dß ®−îc bè
trÝ th¼ng hµng (theo ph−¬ng th¼ng ®øng) víi mét cöa sæ hång ngo¹i trong suèt
gi÷a chóng. Khi chïm tia chiÕu qua khoang chøa khÝ tham chiÕu, c−êng ®é bøc
x¹ ®ñ m¹nh ®Ó nung nãng c¶ hai khèi tíi nhiÖt ®é nh− nhau. Khi tia hång ngo¹i
chiÕu qua khèi chøa khÝ mÉu cÇn ®o, chóng sÏ bÞ hÊp thô trong khèi trªn nhiÒu
h¬n so víi khèi d−íi. Sù chªnh lÖch vÒ ¸p suÊt gi÷a 2 khèi nµy cã thÓ hiÖu chØnh
®Ó cung cÊp th«ng tin vÒ hµm l−îng khÝ cÇn ®o trong khoang chøa khÝ mÉu.
Trªn H×nh 4-6 lµ thiÕt bÞ ph©n tÝch hµm l−îng CO, CO2 dïng bé dß hång
ngo¹i thÓ r¾n (quang ®iÖn). Chïm tia hång ngo¹i ®−îc chiÕu qua mét ®Üa ng¾t
149
gåm hai khèi cã d¹ng h×nh viªn ph©n, mét chøa khÝ nit¬ vµ mét chøa khÝ mÉu cÇn
®o ®¹c. Hµm l−îng khÝ cÇn ®o trong ng¨n chøa khÝ mÉu sÏ ®−îc x¸c ®Þnh tõ tû sè
gi÷a ®iÖn ¸p ®Çu ra cña ®Çu dß (d¹ng tÕ bµo quang ®iÖn), t−¬ng øng víi tr−êng
hîp tia hång ngo¹i chiÕu qua ng¨n chøa khÝ nit¬ vµ khÝ mÉu.
§Ó gi¶m sai sè cña qu¸ tr×nh ®o, khÝ mÉu cÇn ®−îc läc s¹ch ®Ó lo¹i bá c¸c
h¹t t¹p chÊt (t¹o thµnh tõ h¬i n−íc vµ c¸c HC cã khèi l−îng ph©n tö cao). Th«ng
th−êng, khÝ mÉu ®−îc lµm m¸t vµ läc chÊt th¶i d¹ng h¹t (PM) t¹i nhiÖt ®é thÊp,
sau ®ã míi ®−îc lµm Êm ®Õn nhiÖt ®é m«i tr−êng ®Ó tiÕn hµnh ph©n tÝch.
Nguån hång
ngo¹i
CO

N
§Üa ng¾t

KhÝ mÉu

KhÝ quyÓn
§Çu dß

H×nh 4-6. ThiÕt bÞ ®o hµm l−îng CO, CO2

dïng bé dß hång ngo¹i thÓ r¾n, [13].

Bé nguån ph¸t hång ngo¹i th−êng dïng sîi ®èt, khi dßng ®iÖn ch¹y qua sÏ
t¹o ra nhiÖt ®é kho¶ng 1100-1800 0C vµ ph¸t ra bøc x¹ víi c−êng ®é yªu cÇu
trong toµn bé d¶i phæ hång ngo¹i. Nguån tia hång ngo¹i th−êng ®−îc ®iÒu chØnh
ë tÇn sè kho¶ng 10 Hz.
b. Ph©n tÝch hµm l−îng CO theo nguyªn lý ®èt ch¸y
Cã thÓ ®o hµm l−îng CO trong khÝ th¶i theo nguyªn lý ®èt ch¸y b»ng c¸ch
liªn tôc cung cÊp mét l−îng nhá khÝ th¶i mÉu (®· ®−îc ®Þnh l−îng) vµo mét
buång ®èt ®−îc ®Æt bªn trong thiÕt bÞ ®o (H×nh 4-7). Sau ®ã, mét sîi d©y ®èt sÏ
®èt ch¸y hoµn toµn c¸c thµnh phÇn cã thÓ ch¸y trong dßng khÝ mÉu (trong buång

150
ch¸y ®éng c¬ c¸c thµnh phÇn nµy ch−a ®−îc « xy ho¸ hoµn toµn). Sù gia t¨ng
l−îng nhiÖt do ®èt ch¸y c¸c thµnh phÇn nµy sÏ tû lÖ víi hµm l−îng CO trong khÝ
th¶i §C§T.

R Kh«ng khÝ
Bé æn ¸p

DZ
Sîi ®èt 2

R1 Khoang
tham chiÕu

Nguån ®iÖn
12V RC

CO meter

KhÝ mÉu
Khoang ®· ®o
khÝ mÉu
R2
Sîi ®èt 1

B¬m
hót

GÝc l¬ ®Þnh l−îng

Bé läc n−íc
§Çu lÊy vµ t¹p chÊt
mÉu

H×nh 4-7. ThiÕt bÞ ph©n tÝch CO dùa theo nguyªn lý ®èt ch¸y, [10]

Mét b¬m ®iÖn (®−îc tÝch hîp s½n trong thiÕt bÞ) sÏ hót khÝ mÉu tõ ®−êng
èng th¶i cña ®éng c¬, th«ng qua mét èng xi ph«ng (®Ó läc n−íc), bé läc (®Ó läc
c¸c t¹p chÊt) vµ gÝc-l¬ ®Þnh l−îng vµ ®−a vµo buång ®èt cña thiÕt bÞ. NhiÖt l−îng
cña qu¸ tr×nh ch¸y ®−îc ®o ®¹c b»ng cÇu ®iÖn Wheatstone, gåm 2 ®−êng dÉn
song song: mét nh¸nh ®i qua ®iÖn trë R1 vµ R2; nh¸nh cßn l¹i ®i qua sîi d©y ®èt 1
(®Æt trong khoang chøa khÝ mÉu) vµ sîi d©y ®èt 2 (®Æt trong khoang chøa kh«ng
khÝ). Khi ®iÖn trë trong nh¸nh chøa c¸c ®iÖn trë (R1 vµ R2) vµ nh¸nh chøa khoang
151
®èt khÝ mÉu lµ b»ng nhau th× dßng ®iÖn sÏ chia ®Òu theo 2 ®−êng dÉn vµ do vËy
kh«ng cã dßng diÖn qua cÇu ®o (H×nh 4-7).
NÕu ®iÖn trë trong nh¸nh chøa khoang ®èt t¨ng lªn hoÆc gi¶m ®i bëi nhiÖt
l−îng t¹o ra cña qu¸ tr×nh ch¸y (phô thuéc vµo hµm l−îng CO cã trong dßng khÝ
th¶i mÉu) sÏ lµm cho nhiÖt ®é cña sîi ®èt t¨ng hoÆc gi¶m (lµm thay ®æi ®iÖn trë
cña sîi ®èt) vµ sÏ lµm cho dßng ®iÖn trong nh¸nh chøa R1 vµ R2 thay ®æi t−¬ng
øng. §iÒu nµy sÏ t¹o ra sù thay ®æi vÒ ®iÖn ¸p gi÷a 2 ®Çu cña cÇu ®o vµ sÏ lµm
cho kim chØ cña cÇu ®o CO dÞch chuyÓn t−¬ng øng. Do khoang chøa kh«ng khÝ
®−îc thiÕt kÕ gièng hÖt khoang ®èt khÝ mÉu nªn thiÕt bÞ ®o sÏ so s¸nh ®Ó x¸c ®Þnh
®−îc nhiÖt ®é vµ ®iÖn trë ban dÇu cña khoang ®èt khÝ mÉu. Bé æn ®Þnh ®iÖn ¸p
®−îc thiÕt kÕ ®Ó bï mäi sù thay ®æi ®iÖn ¸p cã thÓ lµm x¸o trén qu¸ tr×nh c¨n
chØnh (calibration) thiÕt bÞ. §iÖn trë Rc ®−îc dïng ®Ó hiÖu chØnh “0” trong qu¸
tr×nh thiÕt lËp ban ®Çu cña thiÕt bÞ ®o.

4.4. Ph−¬ng ph¸p vµ thiÕt bÞ ®o hµm l−îng HC

4.4.1. Ph−¬ng ph¸p ®o
Hµm l−îng HC trong khÝ th¶i cã thÓ ®o b»ng ph−¬ng ph¸p hÊp thô tia hång
ngo¹i nh− ®· tr×nh bµy trong môc 4.3. Tuy nhiªn, viÖc ®o hµm l−îng HC theo
nguyªn lý hÊp thô tia hång ngo¹i gÆp ph¶i mét trë ng¹i lín lµ rÊt khã ph©n t¸ch
tÝn hiÖu ®Çu ra (v× trong khÝ mÉu chøa nhiÒu lo¹i HC cã d¶i hÊp thô hång ngo¹i
kh¸c nhau).
Do vËy, hiÖn nay th−êng sö dông ph−¬ng ph¸p i-«n ho¸ ngän löa ®Ó x¸c
®Þnh hµm l−îng HC trong khÝ th¶i. Víi ph−¬ng ph¸p nµy, khÝ th¶i mÉu ®−îc phun
vµo ngän löa hy®r«, c¸c phÇn tö HC sÏ ch¸y vµ bÞ i-on ho¸. C−êng ®é dßng i-«n
®o ®−îc sÏ tû lÖ víi hµm l−îng HC ch−a ch¸y trong mÉu thö.
4.4.2. ThiÕt bÞ ®o
a. ThiÕt bÞ ®o tæng l−îng hydrocacbon ch−a ch¸y
Thùc tÕ cho thÊy, cã sù kh¸c biÖt kh¸ lín vÒ kh¶ n¨ng nhËn diÖn c¸c lo¹i
HC gi÷a 2 ph−¬ng ph¸p ®o lµ hÊp thô hång ngo¹i kh«ng ph©n t¸n (NDIR) vµ i«n
ho¸ ngän löa (B¶ng 4-3). Do vËy, ph−¬ng ph¸p NDIR chØ ®−îc dïng kÕt hîp
trong c¸c thiÕt bÞ ph©n tÝch nhanh kiÓu x¸ch tay (dïng cho nh÷ng ®o ®¹c ®Þnh tÝnh
víi møc ®é chÝnh x¸c kh«ng cao).
Mét kü thuËt hoµn thiÖn h¬n lµ ®Ó ®o tæng l−îng HC ch−a ch¸y lµ sö dông
bé dß i«n ho¸ ngän löa-FID (Flame Ionization Detector). ViÖc ®−a HC vµo mét
ngän löa hy®ro sÏ t¹o ra c¸c ®iÖn tö vµ i«n d−¬ng. Sè i«n t¹o ra cã thÓ x¸c ®Þnh
®−îc th«ng qua c−êng ®é dßng ®iÖn t¹o thµnh gi÷a 2 ®iÖn cùc (H×nh 4-8). Khi ®ã,
dßng ®iÖn sÏ tû lÖ víi sè l−îng nguyªn tö cacbon ®ang cã mÆt trong ngän löa. D÷
152
liÖu trong B¶ng 4-3 cho thÊy, møc ®é ph¶n øng phô thuéc vµo cÊu tróc ph©n tö
cña HC. Sù cã mÆt cña mét vµi lo¹i nguyªn tö (nhÊt lµ nguyªn tö «xy) trong ph©n
tö cã thÓ sÏ ng¨n c¶n dßng i«n ho¸ tõ c¸c nguyªn tö cacbon. Do vËy, kÕt qu¶ cña
phÐp ®o cã thÓ bÞ ¶nh h−ëng nÕu trong khÝ th¶i cã chøa c¸c hîp chÊt «xy ho¸
(alcohol, aldehyde...).
B¶ng 4-3
So s¸nh møc ®é ph¶n øng cña HC víi thiÕt bÞ ph©n tÝch
dïng tia hång ngo¹i tËp trung (NDIR) vµ i-«n ho¸ ngän löa (FID), [13]
Lo¹i Hydrocacbon Møc ph¶n øng t−¬ng ®èi
NDIR FID
Paraffin:
• methane 30 110
• ethane 100 102
• propane 103 100
• i-butane 101 -
• n-butane 106 100
• i-pentane 99 100
• n-pentane 104 102
• n-hexane 100 100
• n-heptane 97 101
Olefin:
• ethylene 9 100
• propylene 31 100
• 1-butene 53 -
• 1-pentene 57 -
• 1-hexane 61 -
Aromatic:
• benzene 2 98
• toluene 13 96
Acetylenics:
• acetylene 1 99
• methyl acetylene 16 99
• ethylacetylene 32 99

Trªn H×nh 4-8 biÓu diÔn s¬ ®å nguyªn lý cña thiÕt bÞ ph©n tÝch HC kiÓu
FID còng nh− chi tiÕt vÒ ®Çu ®èt cña nã. KhÝ mÉu cÇn ®o ®−îc trén víi hy®ro vµ

153
®−îc ®èt ch¸y trong kh«ng khÝ. Kh«ng khÝ dïng ®Ó ®èt cÇn ®−îc läc s¹ch ®Ó
tr¸nh ®−a thªm HC hoÆc c¸c chÊt kh¸c vµo ngän löa.

a)

Bé gãp i-«n
TÝn hiÖu
®Çu ra

§Çu ®èt

Kh«ng khÝ
H2 vµ khÝ mÉu cÇn
ph©n tÝch

b)
TÝn hiÖu ®Çu ra
Kh«ng khÝ
Buång ®èt
H2 nhiÖt ®é cao

èng mao dÉn

KhÝ mÉu
L−u l−îng kÕ

N2
Van ®iÒu khiÓn
KhÝ pha
lo·ng B¬m

H×nh 4-8. S¬ ®å nguyªn lý cña thiÕt bÞ ph©n tÝch HC

kiÓu i-«n ho¸ ngän löa (H×nh a) vµ ®Çu ®èt cña nã (H×nh b), [13].
L−u l−îng khÝ mÉu cÇn ph©n tÝch vµ l−u l−îng hy®ro cÇn ®−îc ®iÒu chØnh
rÊt cÈn thËn (v× kh¶ n¨ng ph¶n øng cña thiÕt bÞ liªn quan trùc tiÕp ®Õn møc l−u
l−îng cña dßng khÝ mÉu). L−u l−îng ®−îc ®iÒu chØnh b»ng c¸ch duy tr× ®é chªnh
154
lÖch ¸p suÊt qua khoang ®o lµ kh«ng ®æi (dïng èng mao dÉn, hoÆc c¸c gÝc-l¬ h¹n
chÕ l−u l−îng) nh− trªn H×nh 4-8 b.
Trªn s¬ ®å nguyªn lý cña thiÕt bÞ (H×nh 4-8 a), mét ®iÖn thÕ kho¶ng 100 V
®−îc ®Æt gi÷a hai ®iÖn cùc cña ®Çu dß. Tuy nhiªn, tÝn hiÖu ®Çu ra lµ kh¸ nhá vµ
cÇn ®−îc khuyÕch ®¹i. §Çu dß FID ®−îc chuÈn kh«ng b»ng khÝ nit¬ vµ kiÓm tra
®é chÝnh x¸c b»ng khÝ hiÖu chØnh, lµ mét lo¹i HC ®· biÕt chÝnh x¸c hµm l−îng
(khÝ pr«pan trong hçn hîp víi nit¬)
V× thiÕt bÞ i«n ho¸ ngän löa kh«ng cung cÊp ®−îc th«ng tin chi tiÕt vÒ
kiÓu/lo¹i HC trong khÝ th¶i hoÆc tû sè H/C trung b×nh, nªn sÏ thÝch hîp h¬n khi
biÓu diÔn kÕt qu¶ ®o ë d¹ng ppm C; thay v× lµ ppm CH4, C3H8
§Ó tr¸nh hiÖn t−îng c¸c lo¹i HC nÆng cã thÓ bÞ ng−ng tô, ®−êng cÊp khÝ
mÉu th−êng ®−îc sÊy nãng, nhÊt lµ víi khÝ th¶i diesel (cã nhiÖt ®é thÊp h¬n so víi
khÝ th¶i ®éng c¬ x¨ng).
b. ThiÕt bÞ ph©n tÝch chi tiÕt l−îng HC ch−a ch¸y
B¶n th©n thiÕt bÞ FID kh«ng thÓ nhËn diÖn c¸c lo¹i HC kh¸c nhau trong
khÝ mÉu. Do vËy, cã thÓ sö dông ph−¬ng ph¸p ghi s¾c ký (Chromatographic) ®Ó
x¸c ®Þnh chi tiÕt c¸c lo¹i HC kh¸c nhau cã trong khÝ th¶i. PhÐp ghi s¾c ký b¶n
th©n nã kh«ng ph¶i lµ mét ph−¬ng ph¸p ph©n tÝch, nh−ng lµ ph−¬ng ph¸p ®Ó t¸ch
riªng c¸c phÇn hîp thµnh cña hçn hîp mµ kh«ng ph¸ huû phÇn tö cña hçn hîp.
Ngoµi viÖc lµ kü thuËt kh«ng ph¸ huû, mét −u ®iÓm kh¸c cña ph−¬ng ph¸p nµy lµ
l−îng mÉu yªu cÇu ®Ó ph©n tÝch ë møc tèi thiÓu.
Ph−¬ng ph¸p ghi s¾c ký ®−îc dùa trªn sù kh¸c nhau vÒ vÞ trÝ di tró cña c¸c
phÇn hîp thµnh cña hçn hîp, khi hçn hîp nµy ch¶y däc theo mét ®o¹n èng (cét)
®−îc phñ mét líp chÊt hót (Absorbent) nµo ®ã. Cã hai ph−¬ng ph¸p chÝnh ®−îc
sö dông ®Ó ph©n tÝch chi tiÕt l−îng HC trong khÝ th¶i: ghi s¾c ký khÝ GC (Gas
Chromatography) vµ ghi s¾c ký láng LC (Liquid-phase Chromatography). Víi
ph−¬ng ph¸p ghi s¾c ký khÝ, khÝ mÉu vµ khÝ mang ®−îc ®−a vµo cét mao dÉn, dµi
kho¶ng vµi chôc mÐt, ®· ®−îc phñ chÊt hót. Do khÝ mÉu cÇn ph©n tÝch cã chøa
c¸c phÇn tö HC kh¸c nhau nªn chóng sÏ chuyÓn ®éng qua èng víi tèc ®é kh¸c
nhau. T¹i mét thêi ®iÓm, khi khÝ mang chuyÓn ®éng qua èng, nã sÏ chøa c¸c phÇn
tö kh¸c nhau theo c¸c nhãm riªng rÏ vµ do ®ã c¸c ph©n tö HC kh¸c nhau cã thÓ
®−îc nhËn diÖn theo sù c− tró t−¬ng øng cña chóng.
Khi sö dông thiÕt bÞ ghi s¾c ký pha láng cao cÊp – HPLC (High-
performance Liquid-phase Chromatography) sÏ ®¹t ®−îc ®é ph©n gi¶i cao h¬n so
víi thiÕt bÞ GC dïng èng mao dÉn. Do vËy, nã th−êng ®−îc sö dông nh− lµ mét kü
thuËt ph©n ®o¹n cã ®é ph©n gi¶i cao ®èi víi c¸c hîp chÊt phøc t¹p tr−íc khi ph©n

155
tÝch b»ng kü thuËt GC. Ngoµi ra, thiÕt bÞ HPLC ®¹t ®−îc hiÖu qu¶ tèt h¬n khi
ph©n tÝch c¸c hîp chÊt HC th¬m nhiÒu nh©n cã khèi l−îng ph©n tö lín (th−êng cã
mÆt trong khÝ th¶i diesel).
T¹i ®Çu ra cña thiÕt bÞ ghi s¾c ký, c¸c chÊt hîp thµnh cña hçn hîp ph¶i
®−îc nhËn diÖn vµ x¸c ®Þnh khèi l−îng (theo ®Æc ®iÓm vËt lý hoÆc thuéc tÝnh ho¸
häc cña chóng). Mét sè thiÕt bÞ cã thÓ sö dông ®Ó nhËn diÖn c¸c nhãm hîp chÊt
riªng biÖt (sau khi ®· ph©n ®o¹n b»ng thiÕt bÞ GC), bao gåm: thiÕt bÞ dß i-«n ho¸
ngän löa FID; ®Çu dß nit¬-phèt pho NPD (Nitrogen Phosphorus Detector) (cã ®é
nh¹y cao khi ®o ®¹c c¸c hîp chÊt cã dÉn xuÊt tõ nit¬ vµ ph«t-pho); ®Çu dß tr¾c
quang ngän löa – FPD (Flame Photometry Detector) (th−êng sö dông ®Ó nhËn
diÖn c¸c hîp chÊt chøa l−u huúnh).

4.5. Ph−¬ng ph¸p vµ thiÕt bÞ ®o hµm l−îng NOx

4.5.1. Ph−¬ng ph¸p ®o
Hµm l−îng NOx trong khÝ mÉu ®−îc ®o dùa theo nguyªn lý ph¸t quang do
ph¶n øng ho¸ häc (mét sè lo¹i nguyªn tö/ph©n tö sÏ ph¸t ra ¸nh s¸ng khi bÞ kÝch
thÝch ®iÖn bëi ph¶n øng ho¸ häc). Ph¶n øng ®−îc dïng ®Ó ®o hµm l−îng NOx lµ:
NO + O3 Æ NO2* + O2 ==> NO2 + O2 + hν (4.2)
Theo ph¶n øng (4.2), NO2 (Nitrogen Dioxide) ®−îc t¹o thµnh ë tr¹ng th¸i
bÞ kÝch thÝch vµ sÏ ph¸t ra ¸nh s¸ng (hν) khi trë vÒ tr¹ng th¸i ®iÖn tö c©n b»ng cña
nã. L−îng ¸nh s¸ng ®−îc ph¸t ra sÏ tû lÖ víi hµm l−îng NO (tÝnh theo ppm) nÕu
ph¶n øng x¶y ra ë mét nhiÖt ®é cè ®Þnh.
4.5.2. ThiÕt bÞ ®o
Trªn H×nh 4-9 lµ s¬ ®å bè trÝ cña thiÕt bÞ ph©n tÝch NOx theo nguyªn lý
quang ho¸. ¤ z«n (O3) ®−îc sinh ra nhê sù phãng ®iÖn cao ¸p vµo khÝ O2 ë nhiÖt
®é thÊp. ¸nh s¸ng ph¸t ra trong ph¶n øng (4.2) ®−îc ®o b»ng mét b« nh©n quang
(Photomultiplier), vµ sau ®ã ®−îc khuyÕch ®¹i tr−íc khi nã ®−îc chuyÓn ®æi
thµnh sè liÖu chØ thÞ hµm l−îng NOx. §Ó tr¸nh sù thay ®æi cã kh¶ n¨ng x¶y ra
trong bé nh©n quang hoÆc c¸c tham sè kh¸c cã thÓ t¸c ®éng ®Õn tÝn hiÖu ®Çu ra,
cÇn ®Þnh kú hiÖu chØnh thiÕt bÞ trong qu¸ tr×nh thùc nghiÖm. Víi c¸c thiÕt bÞ ph©n
tÝch NOx th«ng dông hiÖn nay (vÝ dô: AVL DiCom 4000, DiGas 4000 ), cÇn
®Þnh kú hiÖu chuÈn sau 12 th¸ng vËn hµnh. KhÝ hiÖu chØnh (Calibration gas) ®−îc
sö dông ®Ó chuÈn kh«ng (dïng khÝ Nit¬) vµ kiÓm tra ®é chÝnh x¸c cña d¶i ®o
(dïng khÝ mÉu cã hµm l−îng NO x¸c ®Þnh).
Ngoµi NO, trong khÝ th¶i ®éng c¬ cßn chøa NO2 (Nitrogen dioxide).
Nitrogen dioxide ®−îc ph©n tÝch b»ng c¸ch cho khÝ mÉu cÇn ®o qua bé xóc t¸c ®Ó
156
chuyÓn ®æi NO2 thµnh NO. Sau ®ã, b»ng c¸ch ®ãng hoÆc ng¾t m¹ch bé chuyÓn
®æi vµo ®−êng chøa khÝ mÉu cÇn ph©n tÝch (H×nh 4-9), ta cã thÓ x¸c ®Þnh ®−îc
hµm l−îng t−¬ng øng cña NO vµ NOx (NO + NO2).

B¬m ch©n
kh«ng
ChÕ ®é ®o
NO Van

Buång
ph¶n øng
O3 B¬m lÊy
mÉu
§Çu dß Bé chuyÓn
quang NO2pNO

ChÕ ®é ®o NOx
KhÝ mÉu
O2
Bé
khuyÕch ®¹i Nguån nu«i

H×nh 4-9. S¬ ®å nguyªn lý thiÕt bÞ ®o hµm l−îng NOx

b»ng kü thuËt ph¸t quang do ph¶n øng ho¸ häc, [13].

H·ng Combustion Ltd ®· ph¸t triÓn mét thiÕt bÞ ph©n tÝch NOx cã ®é trÔ
kh¸ thÊp (chØ vµo kho¶ng 4 ms), khoang ph¶n øng nhá vµ sù ph¸t quang (do ph¶n
øng ho¸ häc) sÏ ®−îc ph¸t hiÖn dï ë møc ®é rÊt nhá b»ng bé nh©n quang vµ sîi
c¸p quang.

4.6. Ph−¬ng ph¸p vµ thiÕt bÞ ®o hµm l−îng PM, §é khãi

4.6.1. C¸c vÊn ®Ò chung
Do ®Æc ®iÓm qu¸ tr×nh t¹o hçn hîp vµ ch¸y nªn khÝ th¶i ®éng c¬ diesel
chøa nhiÒu PM vµ cã mÇu kh¸ ®Æc tr−ng. Cã kh¸ nhiÒu ph−¬ng ph¸p kh¸c nhau
®· ®−îc ph¸t triÓn ®Ó ®¸nh gi¸ møc ®é khãi cña ®éng c¬ diesel.
BiÖn ph¸p chÝnh x¸c nhÊt (th−êng dïng trong nghiªn cøu vµ qu¸ tr×nh thö
nghiÖm « nhiÔm c«ng nhËn kiÓu ph−¬ng tiÖn) ®Ó ®¸nh gi¸ ®é khãi khÝ th¶i diesel
lµ x¸c ®Þnh hµm l−îng PM trong khÝ th¶i (tÝnh theo mg/m3 hoÆc g/km). §Ó x¸c

157
®Þnh trùc tiÕp khèi l−îng PM trong khÝ th¶i diesel th−êng dïng ph−¬ng ph¸p läc.
KhÝ th¶i sau khi ®−îc lµm lo·ng sÏ ®i qua phÇn tö läc (t¹i ®ã PM sÏ bÞ gi÷ l¹i).
Møc ®é t¨ng khèi l−îng cña phÇn tö läc (®−îc c©n rÊt chÝnh x¸c trong ®iÒu kiÖn
m«i tr−êng x¸c ®Þnh) sÏ cho biÕt hµm l−îng PM trong khÝ th¶i mÉu. Tuy nhiªn,
c«ng viÖc nµy kh¸ phøc t¹p vµ cã yªu cÇu kh¸ cao vÒ trang thiÕt bÞ. HÖ thèng thiÕt
bÞ lÊy mÉu khÝ vµ läc ®Ó x¸c ®Þnh hµm l−îng PM cña h·ng AVL ®−îc giíi thiÖu
trªn H×nh 4-10.

H×nh 4-10. HÖ thèng lÊy mÉu PM cña H·ng AVL LIST GmbH, [8].

§èi víi c¸c ph−¬ng tiÖn ®ang l−u hµnh (In-used Vehicle), cã thÓ ®¸nh gi¸
khÝ th¶i diesel mét c¸ch gi¸n tiÕp th«ng qua viÖc x¸c ®Þnh ®é mê khãi (Opacity)
hoÆc ®é khãi (Smoke) cña khÝ th¶i::
+ X¸c ®Þnh ®é mê khãi (Opacity): th−êng ký hiÖu lµ N, tÝnh theo %HSU
(hoÆc cã thÓ x¸c ®Þnh th«ng qua hÖ sè hÊp thô ¸nh s¸ng cña khÝ th¶i, ký hiÖu lµ k,
tÝnh theo m-1). Víi ph−¬ng ph¸p nµy, ng−êi ta so s¸nh c−êng ®é ¸nh s¸ng thu
®−îc cña cïng mét nguån s¸ng khi nã ®i qua kh«ng khÝ tinh khiÕt vµ ®i qua khÝ
th¶i mÉu. §é suy gi¶m ¸nh s¸ng khi ®i qua khÝ mÉu so víi khi ®i qua kh«ng khÝ
tinh khiÕt sÏ ph¶n ¸nh hµm l−îng c¸c h¹t c¶n quang trong khÝ mÉu (chñ yÕu lµ
PM). Tuy nhiªn, ph−¬ng ph¸p nµy cã sai sè do kh«ng t¸ch riªng ®−îc ¶nh h−ëng
cña h¬i n−íc vµ dÇu b«i tr¬n (d¹ng s−¬ng mï) trong khÝ th¶i mÉu.

158
 + X¸c ®Þnh ®é khãi (Smoke) (cßn gäi lµ ph−¬ng ph¸p Bosch): cho mét
l−îng khÝ th¶i nhÊt ®Þnh ®i qua mµng giÊy läc tiªu chuÈn, ®é ®en cña giÊy läc sÏ
ph¶n ¸nh ®é khãi cña khÝ x¶ diesel.
Cã thÓ −íc l−îng hµm l−îng PM trong khÝ th¶i (khi biÕt tr−íc ®é khãi)
theo c«ng thøc cña Greeves & Wang, [13]:
PM (g/m3)= 1,024 x §é khãi (g/m3) + 0,505 x µHC (g/m3) (4.3)
trong ®ã:
- µHC x¸c ®Þnh b»ng c¸ch chuyÓn hµm l−îng HC ch−a ch¸y (thu ®−îc
b»ng ph−¬ng ph¸p FID) thµnh [g/m3]. §é khãi thu ®−îc gi¸n tiÕp th«ng qua ChØ
sè §é khãi läc-FSN (Filter Smoke Number) dùa trªn c«ng thøc kinh nghiÖm cña
MIRA, [13]:
§é khãi (g/m3) = A0 + A1 x FSN + A2 x (FSN)2 + A3 x (FSN)3 (4.4)
víi: A0=-0,0019827868; A1 = 0,033537412;
A2 = -0,0031243902; A3 = 0.0031122530.
Trong c«ng thøc (4.3), coi thµnh phÇn cña PM gåm bå hãng vµ HC ch−a
ch¸y víi mét tû lÖ nhÊt ®Þnh. Tuy nhiªn, trong thùc tÕ, tû lÖ gi÷a l−îng bå hãng vµ
HC ch−a ch¸y thay ®æi theo ®iÒu kiÖn vËn hµnh. Do ®ã, c«ng thøc (4.3) chØ dïng
®Ó −íc l−îng l−îng PM trong khÝ th¶i.
4.6.2. Ph−¬ng ph¸p ph©n tÝch thµnh phÇn h¹t PM
ChÊt th¶i d¹ng h¹t (PM) trong khÝ th¶i chñ yÕu bao gåm c¸c s¶n phÈm sinh
ra tõ qu¸ tr×nh ch¸y cacbon. Do cÊu tróc xèp cña c¸c h¹t PM nªn chóng cßn hÊp
thô mét sè hîp chÊt h÷u c¬ kh¸c t¹o thµnh trong qu¸ tr×nh ch¸y. Th«ng th−êng,
kho¶ng 15-30% khèi l−îng PM cã thÓ chiÕt b»ng dung m«i. PM cã thÓ ph©n chia
theo kh¶ n¨ng hoµ tan thµnh:
+ PhÇn bå hãng kh« (Dry Fraction)
+ PhÇn h÷u c¬ hoµ tan - SOF (Soluble Organic Fraction)
+ PhÇn h÷u c¬ dÔ bay h¬i –VOF (Volatile Organic Fraction).
Cã 3 ph−¬ng ph¸p chÝnh ®Ó x¸c ®Þnh phÇn h÷u c¬ (phÇn cã thÓ hoµ tan) cã
trong l−îng th¶i PM, ®ã lµ: ph−¬ng ph¸p chiÕt Soxhlet, ph©n tÝch träng l−îng
nhiÖt-TGA (Thermogravimetric Analysis) vµ th¨ng hoa trong lß ch©n kh«ng-
VOS (Vacuum-oven Sublimation).
Víi ph−¬ng ph¸p chiÕt (Extraction), mÉu PM ®−îc ®un s«i liªn tôc trong
dung m«i, trong thêi gian nµy l−îng dung m«i ®−îc phôc håi tù ®éng b»ng mét
hÖ thèng èng xi-ph«ng. Khèi l−îng chÊt c« ®Æc vµ vËt liÖu hót b¸m ®−îc ®o b»ng
c¸ch x¸c ®Þnh sù suy gi¶m khèi l−îng cña mÉu sau khi chiÕt (hoÆc x¸c ®Þnh khèi
l−îng cña chÊt chiÕt sau khi lµm bay h¬i dung m«i). Cã nhiÒu lo¹i dung m«i kh¸c

159
nhau cã thÓ sö dông ®Ó chiÕt phÇn hîp chÊt h÷u c¬ trong PM. Côc B¶o vÖ M«i
tr−êng Mü-EPA ®Ò xuÊt dïng DCM (Dichloromethane) lµm dung m«i. Thµnh
phÇn chi tiÕt cña phÇn h÷u c¬ ®· ®−îc chiÕt tõ l−îng th¶i PM cã thÓ ph©n tÝch tiÕp
b»ng c¸c ph−¬ng ph¸p kh¸c (s¾c ký khÝ, s¾c ký láng, phæ khèi l−îng...).
Theo ph−¬ng ph¸p th¨ng hoa trong lß ch©n kh«ng vµ ph©n tÝch nhiÖt träng,
phÇn HC trong l−îng th¶i PM ®−îc x¸c ®Þnh th«ng qua khèi l−îng hôt ®i khi
nung nãng mÉu (trong dßng khÝ tr¬ hoÆc trong m«i tr−êng ch©n kh«ng). Ph−¬ng
ph¸p chiÕt cã −u ®iÓm lµ cho phÐp chóng ta xem xÐt chi tiÕt thµnh phÇn ho¸ häc
cña phÇn hydrocacbon hót b¸m trªn PM, trong khi ph−¬ng ph¸p th¨ng hoa trong
lß ch©n kh«ng vµ ph©n tÝch nhiÖt träng cã −u ®iÓm lµ tiÕt kiÖm thêi gian.
4.6.3. Ph−¬ng ph¸p ®o kÝch th−íc h¹t PM
Trong nh÷ng n¨m gÇn ®©y, chóng ta ngµy cµng quan t©m nhiÒu h¬n vÒ t¸c
®éng cña PM ®Õn søc khoÎ con ng−êi. Do vËy, cÇn cã nh÷ng ®o ®¹c vµ ®¸nh gi¸
chi tiÕt vÒ kÝch th−íc h¹t (cã liªn quan ®Õn ®é s©u vµ thêi gian l−u tró trong c¬
quan h« hÊp cña h¹t PM) vµ thµnh phÇn cña h¹t PM (liªn quan ®Õn c¸c tiÒn chÊt
cã kh¶ n¨ng g©y ung th− vµ biÕn ®æi gen bÞ hÊp thô trong h¹t PM). HiÖn nay, cã 2
ph−¬ng ph¸p thÝch hîp cho viÖc ph©n tÝch kÝch cì h¹t PM trong khÝ th¶i: dïng bé
va ch¹m xÕp tÇng (Cascade Impactor) vµ bé ph©n tÝch tÝnh di ®éng ®iÖn.
Trong thiÕt bÞ ph©n tÝch kÝch cì h¹t PM kiÓu va ch¹m xÕp tÇng, PM ®−îc
thæi qua mét gÝc-l¬ vµo ®Üa va ch¹m, lµm cho dßng ch¶y thay ®æi h−íng ®ét ngét
900. Nh÷ng h¹t PM cã khèi l−îng lín (qu¸n tÝnh lín) sÏ kh«ng thÓ tiÕp tôc
chuyÓn ®éng theo dßng ch¶y vµ bÞ va ®Ëp vµo ®Üa, trong khi ®ã c¸c h¹t PM cã
khèi l−îng nhá h¬n cã thÓ tiÕp tôc chuyÓn ®éng qua c¸c gÝc-l¬ nhá h¬n. Do c¸c
gÝc-l¬ nhá h¬n sÏ t¹o ra tèc ®é dßng ch¶y cao h¬n, c¸c h¹t PM nhá h¬n sÏ bÞ gi÷
l¹i ë ®Üa thø 2. B»ng c¸ch sö dông mét vµi tÇng va ch¹m liªn tôc, cã thÓ ph©n
l−îng th¶i PM thµnh c¸c phÇn cã kÝch th−íc h¹t gi¶m dÇn. TiÕp sau ®ã, l−îng PM
®äng b¸m trªn ®Üa t¹i mçi tÇng sÏ ®−îc c©n. Khi cho c¸c h¹t PM tÝch ®iÖn tr−íc
khi ®i vµo bé va ch¹m, qu¸ tr×nh c©n nµy cã thÓ tiÕn hµnh tù ®éng b»ng c¸ch ®o
l−îng ®iÖn tÝch nhËn ®−îc ë mçi tÇng (b»ng ®iÖn kÕ). Víi thiÕt bÞ ph©n tÝch kÝch
th−íc h¹t PM cã tªn lµ Bé va ch¹m ®iÖn ¸p suÊt thÊp-ELPI (Electrical Low-
Pressure Impactor), cã kh¶ n¨ng ph©n tÝch chi tiÕt sù ph©n bè khèi l−îng c¸c h¹t
PM cã kÝch cì tõ 0,3 ®Õn 10 µm.
§Ó x¸c ®Þnh sù ph©n bè kÝch cì c¸c h¹t PM cã kÝch th−íc nhá h¬n µm, cã
thÓ sö dông Bé quÐt di ®éng x¸c ®Þnh kÝch cì h¹t-SMPS (Scanning Mobility
Particle Sizer). SMPS dïng kü thuËt dß tÝnh l−u ®éng ®iÖn víi c¸c bé phËn chÝnh
®−îc biÓu diÔn trªn H×nh 4-11.

160
 Nót Bé trung
®iÒu khiÓn hoµ i«n

Mµn h×nh KhÝ th¶i

mÉu
Bé va ch¹m
qu¸n tÝnh

B¬m hót Bé läc ®Þnh cì

§−êng rÏ tuú chän

Bé trao ®æi nhiÖt

T L−u l−îng kÕ
DMA

B¬m hót
Bé läc P
CPC

Nguån ®iÖn

H×nh 4-11. S¬ ®å nguyªn lý ho¹t ®éng cña

Bé quÐt di ®éng x¸c ®Þnh kÝch cì h¹t PM (SMPS), [13].

§Çu tiªn, dßng khÝ mÉu chøa ®Çy h¹t PM sÏ ®−îc chuyÓn qua bé va ch¹m
qu¸n tÝnh ®Ó lo¹i bá c¸c h¹t PM cã kÝch cì lín (n»m ngoµi kho¶ng ®o). TiÕp theo,
dßng khÝ mÉu sÏ chuyÓn ®éng qua bé trung hoµ i-«n. Cuèi cïng, dßng khÝ mÉu
(chøa c¸c h¹t PM trung tÝnh) ®i vµo bé ph©n tÝch l−u ®éng vi sai - DMA
(Differential Mobility Analyzer), t¹i ®©y c¸c h¹t PM ®−îc ph©n t¸ch theo tÝnh l−u
®éng ®iÖn cña chóng. TÝnh l−u ®éng ®iÖn cña h¹t PM tû lÖ nghÞch víi kÝch th−íc
h¹t. Tr−êng ®iÖn tõ trong DMA sÏ t¸c ®éng ®Õn quü ®¹o cña dßng khÝ mÉu chøa

161
PM. Khi ®ã, chØ cã nh÷ng h¹t PM cã quü ®¹o chÝnh x¸c míi chuyÓn ®éng vµo
®−îc khe hë gÇn cöa ra cña DMA.
Víi thiÕt bÞ nµy, sù ph©n bè kÝch cì h¹t PM ®−îc ®o ®¹c míi møc chÝnh
x¸c rÊt cao (thiÕt bÞ nµy cÇn kho¶ng vµi phót ®Ó cã thÓ quÐt toµn bé trong kho¶ng
kÝch th−íc h¹t PM tõ 1 nm ®Õn 1 µm). Sau khi tho¸t khái DMA, c¸c h¹t ®· ®−îc
ph©n lo¹i sÏ ®i vµo bé phËn ®o hµm l−îng PM - CPC (Condensation Particle
Counter). Nh− vËy, thiÕt bÞ SMPS cã thÓ cung cÊp ®ång thêi th«ng tin vÒ sù ph©n
bè cì h¹t vµ hµm l−îng øng víi mçi cì h¹t PM.
4.6.4. Ph−¬ng ph¸p vµ thiÕt bÞ ®o ®é mê khÝ th¶i diesel
a. Ph−¬ng ph¸p ®o
Khi ¸nh s¸ng nh×n thÊy ®−îc truyÒn qua mét m«i tr−êng, c−êng ®é cña nã
sÏ gi¶m däc theo ®−êng truyÒn. Trong c¸c thiÕt bÞ ®o ®é mê khÝ x¶ (Opacimeter),
¸nh s¸ng sÏ bÞ hÊp thô khi ®i qua khoang khÝ th¶i cã chøa PM. Ng−êi ta tiÕn hµnh
®o møc ®é tæn thÊt c−êng ®é ¸nh s¸ng gi÷a nguån ph¸t vµ nguån thu vµ tõ ®ã tÝnh
to¸n ®é mê khãi cña khÝ th¶i (H×nh 4-12).
b. ThiÕt bÞ ®o ®é mê khÝ th¶i
C¸c h¹t PM cã
trong khÝ th¶i

Io I

§Ìn Halogen
§Çu dß
L
H×nh 4-12. Nguyªn lý ho¹t ®éng cña
thiÕt bÞ ®o ®é mê khãi khÝ th¶i diesel AVL DiCom 4000, [8].

HiÖn nay, cã kh¸ nhiÒu thiÕt bÞ (nh− AVL Opacimeter 439, AVL DiSmoke
4000 ) sö dông nguyªn lý hÊp thô ¸nh s¸ng ®Ó ®o ®é mê khãi cña khÝ th¶i diesel.
Thµnh phÇn chÝnh cña c¸c thiÕt bÞ nµy lµ khoang ®o víi chiÒu dµi x¸c ®Þnh, c¸c bÒ
mÆt trong cña khoang kh«ng ph¶n x¹ ¸nh s¸ng (H×nh 4-12). Khi thiÕt bÞ vËn
hµnh, khoang ®o ®−îc ®iÒn ®Çy khÝ th¶i mÉu nhê b¬m lÊy mÉu ®−îc tÝch hîp s½n
trong thiÕt bÞ. Sù suy gi¶m c−êng ®é ¸nh s¸ng ®−îc x¸c ®Þnh theo c«ng thøc Beer-
Lambert, [8]:
I = I 0 .e − kL (4.5)

162
trong ®ã:
I0 - C−êng ®é ¸nh s¸ng ®i vµo m«i tr−êng hÊp thô (khÝ th¶i mÉu)
I - C−êng ®é ¸nh s¸ng sau khi qua m«i tr−êng hÊp thô (khÝ th¶i mÉu)
k - hÖ sè hÊp thô ¸nh s¸ng, [m-1]
L - ChiÒu dµi khoang ®o, [m] (víi Opacimeter 439, L=0,430 m).
§é mê khãi N [%] ®−îc x¸c ®Þnh theo c«ng thøc:
I N
= 1− (4.6)
I0 100
N ⎛ N ⎞
víi: 1− = e − kL , hay ta cã − ln⎜1 − ⎟ = kL
100 ⎝ 100 ⎠

Do ®ã:
⎛ N ⎞
− ln⎜1 − ⎟
k= ⎝ 100 ⎠ (4.7)
L
ViÖc tÝnh to¸n hÖ sè hÊp thô ph¶i ®−îc hiÖu chØnh theo nhiÖt ®é vµ ¸p suÊt
tiªu chuÈn (theo tiªu chuÈn ISO/DIS 11614):
⎛ N ⎞
− ln⎜1 − ⎟
⎝ 100 ⎠ TGas p atm
k corr = . (4.8)
L TNorm p gen
trong ®ã:
kcorr - hÖ sè hÊp thô hiÖu chØnh, [m-1];
N - gi¸ trÞ ®é mê khãi tÝnh to¸n tõ kÕt qu¶ ®o thùc nghiÖm, [%];
TGas- nhiÖt ®é trung b×nh cña khÝ mÉu trong khoang ®o, [0K];
TNorm- nhiÖt ®é opacimeter tiªu chuÈn, [373 0K];
patm- ¸p suÊt m«i tr−êng, [kPa];
pgem- ¸p suÊt trong khoang ®o, [ kPa].
Do ®ã, ®é mê khãi hiÖu chØnh sÏ ®−îc tÝnh to¸n theo hÖ sè hÊp thô s¸nh
s¸ng hiÖu chØnh, theo c«ng thøc:
N corr = 100.(1 − e − k .L )
corr
(4.9)
Ta thÊy, theo c¸c c«ng thøc trªn, kh«ng thÓ hiÖu chØnh trùc tiÕp ®é mê
khãi theo nhiÖt ®é vµ ¸p suÊt (mµ cÇn ph¶i tÝnh to¸n tõ hÖ sè hÊp thô ¸nh s¸ng sau
®ã chuyÓn thµnh ®é mê khãi theo %). §èi víi thiÕt bÞ ®o ®é mê khãi th¶i diesel,
c¶m biÕn ¸p suÊt vµ c¶m biÕn nhiÖt ®é th−êng ®−îc bè trÝ s½n trong thiÕt bÞ. Khi
®ã, gi¸ trÞ ®é mê vµ hÖ sè hÊp thô ¸nh s¸ng do thiÕt bÞ hiÓn thÞ lµ nh÷ng gi¸ trÞ ®·
®−îc hiÖu chØnh (theo nhiÖt ®é vµ ¸p suÊt tiªu chuÈn).
163
 S¬ ®å dßng khÝ cña thiÕt AVL Opacimeter 439 ®−îc thÓ hiÖn trªn H×nh 4-
13. §é mê ®−îc ®o ®¹c khi dßng khÝ mÉu chuyÓn ®éng qua khoang ®o cña
Opacimeter. KhÝ mÉu ®−îc sÊy b»ng dßng khÝ nÐn cã nhiÖt ®é cao (bao quanh
èng lÊy mÉu khÝ) nh»m ®¶m b¶o nhiÖt ®é cña nã lµ kh«ng ®æi khi ®i vµo
Opacimeter. §©y chÝnh lµ lý do khiÕn cho qu¸ tr×nh khëi ®éng vµ sÊy nãng thiÕt
bÞ ®o ®é khãi th−êng mÊt kho¶ng 15 phót (tuú theo nhiÖt ®é m«i tr−êng).

Dßng khÝ mÉu

§−êng èng lÊy khÝ mÉu

KhÝ chuÈn “kh«ng”

SV 3

Bé phËn sÊy
nãng khÝ mÉu
SV 1

KhÝ th¶i
SV 2
Van cÊp
khÝ mÉu §−êng cÊp
KhÝ s¹ch khÝ nÐn

§Çu §Ìn
dß Khoang ®o Halogen

§−êng håi
khÝ mÉu
B¬m hót
L−u l−îng kÕ

Bé läc

SV 1 - Van ®iÖn tõ cña bé phËn sÊy nãng khÝ mÉu

SV 2 - Van ®iÖn tõ cña bé phËn cÊp khÝ s¹ch (Pure air)
SV 3 - Van ®iÖn tõ cña bé phËn khÝ chuÈn “kh«ng” (Zero air)

H×nh 4-13. S¬ ®å dßng khÝ cña thiÕt bÞ AVL Opacimeter 439, [8].

c. Quy tr×nh ®o ®é khãi ®èi víi PTCG§B l¾p ®éng c¬ diesel

Quy tr×nh ®o ®é khãi ë chÕ ®é gia tèc tù do (®éng c¬ vËn hµnh ë chÕ ®é
kh«ng t¶i, hép sè ë sè truyÒn “kh«ng”) ®èi víi c¸c ph−¬ng tiÖn l¾p ®éng c¬ diesel
®−îc quy ®Þnh trong TCVN 6438:2005 (tiªu chuÈn nµy hoµn toµn t−¬ng ®−¬ng
víi ISO-11614).
Qu¸ tr×nh ®o ®é khãi ®−îc tiÕn hµnh khi ®éng c¬ ®· ®¹t ®Õn nhiÖt ®é lµm
viÖc th«ng th−êng (thÓ hiÖn qua nhiÖt ®é n−íc lµm m¸t hoÆc nhiÖt ®é dÇu b«i

164
tr¬n). Ngoµi ra, nªn tiÕn hµnh gia tèc ®éng c¬ vµi lÇn ë chÕ ®é kh«ng t¶i (khi
ch−a l¾p ®−êng lÊy khÝ mÉu) ®Ó lµm s¹ch ®−êng th¶i tr−íc khi ®o.

Tốc độ động cơ
(vg/ph)

nmax

1 2 3

nkh«ng t¶i

t1 t2 t3 t4 Thời gian (s)

L m sạch

t1 = 15 ÷30 gi©y t2 ≤ 5 gi©y t3 = 1÷3 gi©y

H×nh 4-14. Chu tr×nh đo độ khãi 3 giai đoạn

theo TCVN 6438:2005 (ISO-11614)
Khi ®o ®é khãi theo TCVN 6438:2005, chu tr×nh gia tèc tù do ®−îc thùc
hiÖn Ýt nhÊt 3 lÇn. Gi¸ trÞ trung b×nh céng cña 3 lÇn ®o sau cïng ®−îc lÊy lµm kÕt
qu¶ ®o. Mçi chu tr×nh gia tèc tù do gåm 3 giai ®o¹n (H×nh 4-14):
+ Giai ®o¹n ch¹y kh«ng t¶i t1: ®éng c¬ ch¹y ë tèc ®é kh«ng t¶i trong thêi
gian tõ 15 ®Õn 30 gi©y.
+ Giai ®o¹n t¨ng tèc t2: ®¹p nhanh vµ ®Òu hÕt cì bµn ®¹p ga ®Ó t¨ng tèc
®éng c¬ lªn tíi sè vßng quay lín nhÊt (nmax) trong thêi gian kh«ng qu¸ 5 gi©y.
+ Giai ®o¹n gi÷ æn ®Þnh ë tèc ®é tèi ®a t3: Gi÷ nguyªn ch©n ga ë vÞ trÝ lín
nhÊt trong thêi gian kho¶ng tõ 1 ®Õn 3 gi©y, khi trªn mµn h×nh thiÕt bÞ ®o th«ng
b¸o ngõng gia tèc th× th¶ nhanh bµn ®¹p ga.

165
 + Giai ®o¹n tr¶ vÒ tèc ®é kh«ng t¶i t4: Nh¶ nhanh bµn ®¹p ga vÒ vÞ trÝ tù do
®Ó tèc ®é ®éng c¬ vÒ sè vßng quay kh«ng t¶i (nkh«ng t¶i).
TiÕp theo, thiÕt bÞ ®o sÏ tù ®éng tÝnh to¸n kÕt qu¶ ®o ®é mê khãi (cña 3 chu
tr×nh gia tèc sau cïng). KÕt qu¶ ®o chØ ®−îc c«ng nhËn khi chªnh lÖch gi÷a gi¸ trÞ
®o lín nhÊt vµ nhá nhÊt cña 3 chu tr×nh gia tèc tù do sau cïng kh«ng v−ît qu¸
giíi h¹n cho phÐp (gi¸ trÞ nµy b»ng 0,25 m-1 nÕu hÖ sè hÊp thô ¸nh s¸ng trung
b×nh nhá h¬n 2 m-1; vµ b»ng 12,5 % gi¸ trÞ hÖ sè hÊp thô ¸nh s¸ng trung b×nh nÕu
hÖ sè hÊp thô ¸nh s¸ng trung b×nh cã gi¸ trÞ ≥ 2 m-1).
4.5.4. Ph−¬ng ph¸p ®o ®é khãi diesel b»ng giÊy läc
a. Ph−¬ng ph¸p ®o
Víi ph−¬ng ph¸p ®o ®é khãi diesel b»ng giÊy läc (cßn gäi lµ ph−¬ng ph¸p
Bosch), mét thÓ tÝch (®−îc kiÓm so¸t) khÝ mÉu ®−îc hót qua giÊy läc (nhê b¬m).
Sù thay ®æi vÒ hÖ sè ph¶n x¹ ¸nh s¸ng cña giÊy läc sÏ t−¬ng øng víi ®é khãi khÝ
th¶i. Gi¸ trÞ “10“ ®−îc Ên ®Þnh víi giÊy läc kh«ng ph¶n x¹ ¸nh s¸ng vµ gi¸ trÞ "0“
®−îc Ên ®Þnh t−¬ng øng víi giÊy läc s¹ch. C¸c thiÕt bÞ d¹ng nµy chñ yÕu ®o l−îng
chÊt cã chøa cacbon (hoÆc bå hãng) trong khÝ th¶i.
b. ThiÕt bÞ ®o
ThiÕt bÞ ®o ®é khãi AVL-415(AVL-415 Variable Sampling Smoke Meter),
cña h·ng AVL còng ho¹t ®éng theo nguyªn t¾c trªn (H×nh 4-15). §©y lµ thiÕt bÞ
kh¸ hiÖn ®¹i, vËn hµnh hoµn toµn tù ®éng vµ toµn bé qu¸ tr×nh ®o (tõ lµm s¹ch
®−êng èng lÊy mÉu, lÊy mÉu, x¸c ®Þnh ®é ®en cña giÊy läc, x¸c ®Þnh chiÒu dµi
hiÖu dông cña cét khÝ mÉu) ®−îc ®iÒu khiÓn, gi¸m s¸t bëi bé vi xö lý.

Bé ®iÒu khiÓn
4210

§Çu lÊy mÉu khÝ

M¸y tÝnh ®iÒu
khiÓn cña bÖ thö

H×nh 4-15. ThiÕt bÞ ®o ®é khãi diesel theo

ph−¬ng ph¸p giÊy läc AVL- 415, [8].

166
c. Mét sè kh¸i niÖm liªn quan
S¬ ®å x¸c ®Þnh chiÒu dµi hiÖu dông cña cét khÝ mÉu hót qua giÊy läc cña
thiÕt bÞ AVL-415 ®−îc biÓu diÔn trªn H×nh 4-16.

VS
Veff VL VD

Kh«ng khÝ s¹ch

H×nh 4-16. S¬ ®å x¸c ®Þnh chiÒu dµi hiÖu dông

cña cét khÝ mÉu hót qua giÊy läc, [8].

+ §é ®en cña giÊy PB : cho biÕt møc ®é ®en cña giÊy läc. §é ®en cña giÊy
läc ®−îc ®o b»ng mét ®Çu ph¶n x¹ kÕ (Reflectometer Head), gi¸ trÞ cho giÊy läc
tr¾ng lµ “0” vµ ®é ®en hoµn toµn cña giÊy lµ “10”. Quan hÖ tuyÕn tÝnh gi÷a ®é
tr¾ng vµ ®é ®en theo c«ng thøc sau:
⎛ R ⎞
PB = 10.⎜⎜1 − B ⎟⎟ (4.10)
⎝ RW ⎠
trong ®ã: RB - kh¶ n¨ng ph¶n x¹ cña giÊy läc ®en;
RW - kh¶ n¨ng ph¶n x¹ cña giÊy läc tr¾ng.
+ ChØ sè ®é khãi läc-FSN (Filter Smoke Number): ®©y lµ ®¬n vÞ ®o hµm
l−îng bå hãng trong khÝ x¶ ®−îc sö dông réng r·i t¹i Ch©u ¢u vµ Mü. §Ó x¸c
®Þnh hµm l−îng bå hãng trong khÝ th¶i, ngoµi ®é ®en cña giÊy läc, cßn ph¶i quan
t©m ®Õn dung tÝch khÝ th¶i bÞ hót qua giÊy läc. Theo ®Þnh nghÜa trong ISO 10054,
cã thÓ ¸p dông nh− sau: FSN = PB víi chiÒu dµi hiÖu dông Leff =405 mm (chiÒu
dµi cét khÝ mÉu t¹i ¸p suÊt 1 bar vµ nhiÖt ®é 25 oC). Víi c¸c chiÒu dµi hiÖu dông
kh¸c, FSN cã thÓ tÝnh to¸n tõ ®é ®en cña giÊy läc vµ chiÒu dµi hiÖu dông th«ng
qua mét B¶ng ®Æc tÝnh m« t¶ quan hÖ gi÷a l−îng bå hãng (tÝnh theo mg bå
hãng/m2) b¸m trªn giÊy läc vµ ®é ®en cña giÊy. B¶ng ®Æc tÝnh nµy dùa trªn nh÷ng
d÷ liÖu thùc nghiÖm ®· thu thËp ®−îc cña §¹i häc kü thuËt Darmstadt vµ H·ng
AVL LIST GmbH.
+ ThÓ tÝch khÝ mÉu VS: lµ tæng thÓ tÝch khÝ mÉu hót qua giÊy läc.

167
 + ThÓ tÝch chÕt VD: biÓu diÔn thÓ tÝch h×nh häc tõ ®Çu lÊy mÉu däc theo
èng lÊy mÉu ®Õn tËn vÞ trÝ giÊy läc. ThÓ tÝch nµy chøa kh«ng khÝ s¹ch (trong qu¸
tr×nh lµm s¹ch ®−êng lÊy mÉu tr−íc mçi lÇn ®o) vµ v× vËy nã kh«ng ¶nh h−ëng
®Õn ®é ®en cña giÊy läc.
+ ThÓ tÝch rß rØ VL: biÓu thÞ thÓ tÝch kh«ng khÝ s¹ch hót qua giÊy läc cïng
víi khÝ mÉu v× nh÷ng rß rØ nhá cña thiÕt bÞ lÊy mÉu.
+ ThÓ tÝch hiÖu dông Veff: lµ thÓ tÝch cña khÝ x¶ hót qua giÊy läc
Veff = VS - VD - VL
+ ChiÒu dµi hiÖu dông Leff: lµ chiÒu dµi cña cét khÝ th¶i hót qua giÊy läc
+ Thêi gian lÊy mÉu: lµ thêi gian khÝ th¶i ®−îc lÊy mÉu vµ gi¸ trÞ trung
b×nh cña hµm l−îng bå hãng ®−îc ®o ®¹c.
+ Thêi gian lÊy mÉu hiÖu dông: lµ thêi gian mµ gi¸ trÞ trung b×nh cña hµm
l−îng bå hãng ®−îc x¸c ®Þnh. Cã thÓ x¸c ®Þnh gÇn ®óng nh− sau:
Thêi gian lÊy mÉu hiÖu dông =Thêi gian lÊy mÉu - Thêi gian hót thÓ tÝch chÕt
Víi thiÕt bÞ AVL- 415 tèc ®é lÊy mÉu cã thÓ ®¹t 160 ml/s.
d. Tr×nh tù ®o
ThÓ tÝch khÝ th¶i ®−îc lÊy mÉu cã thÓ thay ®æi trong mét giíi h¹n kh¸ réng
(do nguêi sö dông quyÕt ®Þnh) th«ng qua mét ®Çu lÊy mÉu ®Æt trong ®−êng th¶i
cña ®éng c¬ (H×nh 4-15). Tr×nh tù c¸c b−íc tiÕp theo nh− sau:
+ KhÝ th¶i mÉu ®−îc hót qua mét miÕng giÊy läc s¹ch;
+ ThÓ tÝch khÝ mÉu hót qua giÊy läc ®−îc ®o b»ng thiÕt bÞ ®o l−u l−îng;
+ ChiÒu dµi hiÖu dông cña cét khÝ mÉu ®−îc tÝnh to¸n;
+ §é ®en cña giÊy läc ®−îc x¸c ®Þnh b»ng ®Çu ph¶n x¹ kÕ;
+ Hµm l−îng bå hãng trong khÝ th¶i ®−îc x¸c ®Þnh tõ ®é ®en cña giÊy läc
vµ chiÒu dµi hiÖu dông cña cét khÝ mÉu;
+ Hµm l−îng bå hãng ®−îc biÓu diÔn theo FSN, mg/m3.
Do thÓ tÝch khÝ lÊy mÉu trong mét ®¬n vÞ thêi gian gÇn nh− lµ h»ng sè, do
®ã sè liÖu ®o thu ®−îc biÓu diÔn hµm l−îng bå hãng trung b×nh trong kho¶ng thêi
gian lÊy mÉu.

4.7. X¸c ®Þnh hµm l−îng « xy

4.7.1. C¸c vÊn ®Ò chung
Chóng ta biÕt r»ng tû sè A/F (Air/Fuel) cã t¸c ®éng rÊt m¹nh ®Õn sù ph¸t
th¶i c¸c chÊt « nhiÔm còng nh− hiÖu suÊt lµm viÖc cña c¸c thiÕt bÞ xö lý khÝ th¶i
(nhÊt lµ víi bé xö lý khÝ th¶i kiÓu xóc t¸c 3 ®−êng). L−îng « xy d− tån t¹i trong
khÝ th¶i víi sè l−îng kh¸c nhau vµ phô thuéc vµo møc ®é ®Ëm/nh¹t cña hçn hîp
168
c«ng t¸c. Do vËy, thµnh phÇn chÝnh cña hÖ thèng kiÓm so¸t tû sè A/F chÝnh lµ
c¶m biÕn x¸c ®Þnh hµm l−îng «xy d− trong khÝ th¶i. TÝn hiÖu do c¶m biÕn « xy
cung cÊp sÏ lµ tÝn hiÖu ®iÒu khiÓn ng−îc, nh»m x¸c ®Þnh l−îng nhiªn liÖu cung
cÊp cho chu tr×nh tiÕp theo.
Cã kh¸ nhiÒu d¹ng c¶m biÕn dïng ®Ó x¸c ®Þnh hµm l−îng « xy d− trong
khÝ th¶i §C§T:
+ C¶m biÕn «xy kiÓu mµng ®iÖn (Galvanic Oxygen Sensor): Trong mét sè
thiÕt bÞ ph©n tÝch khÝ th¶i x¸ch tay, cã thÓ sö dông c¶m biÕn « xy kiÓu mµng ®iÖn
dïng 1 lÇn. C¶m biÕn nµy gåm 1 mµng PTFE ®−îc phñ vµng cã t¸c dông nh− ®iÖn
cùc ©m. §iÖn cùc d−¬ng lµm b»ng b¹c (hoÆc ch×) ®−îc ®Æt ngËp trong chÊt ®iÖn
ph©n (th−êng dïng clorua kali d¹ng keo ®Æc). Khi « xy khuyÕch t¸n qua mµng,
dßng ®iÖn xuÊt hiÖn tû lÖ víi ¸p suÊt riªng phÇn cña « xy trong mÉu thö. HiÖn
nay, lo¹i c¶m biÕn nµy Ýt sö dông trªn §C§T.
+ C¶m biÕn lam®a (Lambda Sensor): Trªn c¸c ®éng c¬ phun nhiªn liÖu
®iÖn tö (dïng hÖ thèng ®iÒu khiÓn vßng lÆp kÝn) vµ phÇn lín c¸c thiÕt bÞ ph©n tÝch
khÝ th¶i ®Òu l¾p c¶m biÕn « xy dïng « xÝt ziriconi (zirconium) (cßn gäi lµ c¶m
biÕn lam®a).
+ C¶m biÕn « xy kiÓu UEGO (Universal Exhaust Gas Oxygen Sensor):
th−êng ®−îc sö dông trªn c¸c ®éng c¬ phun x¨ng ch¸y kiÖt (Lean-burn Gasoline
Engine), do kho¶ng thay ®æi cña tû sè A/F víi lo¹i ®éng c¬ nµy lµ kh¸ réng. C¶m
biÕn nµy cã tèc ®é ph¶n øng nhanh.
+ C¶m biÕn « xy kiÓu thuËn tõ (Paramagnetic Oxygen Sensor): ¤ xy lµ
mét trong sè Ýt chÊt khÝ cã tÝnh chÊt thuËn tõ. Khi hçn hîp khÝ mÉu chuyÓn ®éng
qua mét tr−êng ®iÖn tõ, mét lùc sÏ t¸c ®éng vµo ph©n tö thuËn tõ. Lùc nµy tû lÖ
víi hµm l−îng « xy vµ sÏ ®−îc ®o theo c¸c c¸ch kh¸c nhau. §©y cã thÓ lµ lo¹i
c¶m biÕn « xy cã ®é chÝnh x¸c cao nhÊt.
4.7.2. C¶m biÕn lam®a
a. CÊu t¹o cña c¶m biÕn lam®a
Cã hai d¹ng c¶m biÕn lam®a th−êng gÆp:
+ C¶m biÕn lam®a kh«ng nung nãng (Unheated Lambda Sensor): khi l¾p
®Æt trong hÖ thèng th¶i (ë ®iÒu kiÖn vËn hµnh) c¶m biÕn lamda kh«ng sÊy nãng
(H×nh 4-17) sÏ ph¸t ra ®iÖn ¸p t−¬ng øng víi hµm l−îng « xy d− cã trong khÝ th¶i
®i qua nã. §iÖn ¸p nµy sÏ ®−îc chuyÓn ®Õn ECU cña ®éng c¬. C¶m biÕn lam®a
gåm mét lâi ®iÖn ph©n thÓ r¾n d¹ng èng (H×nh 4-17 a) ®−îc chÕ t¹o tõ gèm
Zirconium Oxide (ZrO2). BÒ mÆt trong vµ ngoµi cña lâi ®ãng vai trß nh− c¸c ®iÖn
cùc vµ ®−îc phñ platin xèp ®Ó khÝ th¶i cã thÓ thÊm vµo ®−îc.

169
 BÒ mÆt ®iÖn cùc trong cña lâi tiÕp xóc víi kh«ng khÝ m«i tr−êng. BÒ mÆt
®iÖn cùc ngoµi bÞ bao quanh bëi dßng khÝ th¶i cã nhiÖt ®é cao, do vËy nã ®−îc
phñ bÒ mÆt b»ng mét líp gèm xèp nh»m tr¸nh sù sãi mßn cña líp platin d−íi t¸c
dông cña c¸c h¹t r¾n cã trong khÝ th¶i. Lâi c¶m biÕn ®−îc b¶o vÖ bëi mét vá thÐp,
phÇn phÝa d−íi cña vá ®−îc ren ngoµi ®Ó l¾p vµo ®−êng th¶i. PhÇn phÝa d−íi cña
lâi cßn ®−îc b¶o vÖ thªm b»ng mét mò chôp b»ng thÐp tÊm cã xÎ r·nh (®Ó dßng
khÝ th¶i tiÕp xóc víi bÒ mÆt ®iÖn cùc ngoµi). PhÇn phÝa trªn cña lâi c¶m biÕn ®−îc
b¶o vÖ bëi èng bäc b»ng gèm vµ mét èng thÐp bäc ngoµi. Mét èng thÐp dÉn ®iÖn
®−îc kÑp gi÷a lâi c¶m biÕn vµ èng bäc b»ng gèm, ®Ó c¸c ®iÖn tö tiÕp xóc víi líp
phñ platin trªn bÒ mÆt phÝa trong.
+ C¶m biÕn lam®a nung nãng: nguån nung nãng (H×nh 4-17 b) sÏ cung
cÊp nhiÖt l−îng ®Ó sÊy nãng c¶m biÕn khi ®éng c¬ vËn hµnh ë chÕ ®é t¶i vµ tèc ®é
thÊp (khi ®ã nhiÖt ®é khÝ th¶i t−¬ng ®èi thÊp). CÊu t¹o cña c¶m biÕn lamda cã bé
®èt vÒ c¬ b¶n gièng c¶m biÕn lamda kh«ng sÊy nãng. C¶ hai ®Òu ®−îc kÝch ho¹t
bëi sù sai kh¸c vÒ hµm l−îng « xy trong líp khÝ bao quanh bÒ mÆt phÝa trong vµ
phÝa ngoµi cña lâi c¶m biÕn. Sù sai kh¸c nµy cµng lín th× tÝn hiÖu ®iÖn ¸p ra cña
c¶m biÕn cµng lín. Víi c¶m biÕn lam®a cã bé ®èt, bé phËn nung nãng h×nh que
®−îc ®Æt bªn trong lâi c¶m biÕn h×nh èng vµ ®−îc gi÷ b»ng mét èng kÑp (H×nh 4-
17 b). Bé phËn ®èt nãng cã hiÖu suÊt nhiÖt cao vµ th−êng ®−îc thiÕt kÕ dïng ®iÖn
¸p nu«i lµ 12V.
Nh− vËy, viÖc sö dông bé ®èt nãng sÏ cho phÐp l¾p c¶m biÕn lam®a ë vÞ trÝ
t−¬ng ®èi xa so víi ®éng c¬ (tr¸nh cho c¶m biÕn kh«ng bÞ qu¸ nhiÖt khi nhiÖt ®é
trªn 8500C). NÕu bÞ qu¸ nhiÖt, líp ®iÖn cùc phÝa ngoµi cña lâi c¶m biÕn sÏ bÞ l·o
ho¸ rÊt nhanh.
Bé phËn ®èt nãng ®¶m b¶o r»ng c¶m biÕn lam®a sÏ ®¹t ®−îc nhiÖt ®é vËn
hµnh tèi thiÓu (kho¶ng 2800C) trong thêi gian tõ 20÷30 gi©y sau khi ®éng c¬ khëi
®éng. T¹i thêi ®iÓm nµy, c¶m biÕn lam®a sÏ tham gia cã hiÖu qu¶ vµo hÖ thèng
®iÒu khiÓn chu tr×nh kÝn.
Víi c¶m biÕn lam®a cã bé ®èt nãng, sè r·nh xÎ trªn mò chôp b¶o vÖ b»ng
thÐp gi¶m xuèng chØ cßn 3 r·nh (so víi 9 r·nh ë c¶m biÕn lamda kh«ng ®èt
nãng), nh»m gi¶m hiÖu øng lµm l¹nh cña dßng khÝ th¶i khi chóng chuyÓn ®éng
qua c¶m biÕn. ViÖc gi¶m sè r·nh xÎ còng cã t¸c ®éng tÝch cùc ®Õn ®é æn ®Þnh vµ
thêi gian ph¶n øng cña c¶m biÕn. Ngoµi ra, sè l−îng r·nh xÎ Ýt h¬n cßn gãp phÇn
b¶o vÖ c¶m biÕn khái bÞ t¾c (do dÇu b«i tr¬n, PM cã trong khÝ th¶i b¸m vµo).

170
 C¸p ®iÖn

Líp c¸ch ®iÖn

Lß xo ®Üa
§−êng dÉn kh«ng
khÝ (m«i tr−êng)

èng thÐp
b¶o vÖ ngoµi

èng b¶o vÖ
b»ng gèm

Bé phËn
nung nãng

Vá
thÐp

èng dÉn
®iÖn (thÐp)

Lâi ®iÖn ph©n

r¾n (gèm)

§iÖn cùc trong

(platin)

§iÖn cùc ngoµi

(platin)

Mò chôp
(thÐp)

a. Kh«ng nung nãng b. Cã nung nãng

H×nh 4-17. CÊu t¹o c¶m biÕn lam®a dïng « xÝt ziriconi, [10].

171
 So víi c¶m biÕn lam®a kh«ng nung nãng, c¶m biÕn ®−îc nung nãng cã
nh÷ng −u ®iÓm sau:
+ Sau khi khëi ®éng ®éng c¬, thêi gian sÊy nãng ng¾n h¬n;
+ §Æc tÝnh cña c¶m biÕn (khi nhiÖt ®é khÝ th¶i d−íi 5000C) Ýt phô thuéc
vµo nhiÖt ®é khÝ th¶i;
+ Gi¶m sù phô thuéc cña ®Æc tÝnh c¶m biÕn víi ®iÒu kiÖn vËn hµnh vµ sù
l·o ho¸;
+ T¹o ®iÒu kiÖn thuËn lîi cho viÖc thiÕt kÕ ®éng c¬ vµ hÖ thèng kiÓm so¸t
« nhiÔm (kh«ng ph¶i quan t©m nhiÒu ®Õn nhiÖt ®é khÝ th¶i vµ vÞ trÝ ®Æt c¶m biÕn);
+ æn ®Þnh h¬n trong qu¸ tr×nh ®iÒu khiÓn chu tr×nh kÝn.

Dßng ®iÖn tÝch

Kh«ng khÝ

¸p kÕ
(V)

O2
§iÖn cùc ngoµi
O2

KhÝ th¶i O2 KhÝ th¶i

O2
Khu vùc gÇn
O2 bÒ mÆt c¸c ®iÖn cùc

O2 Lâi ®iÖn ph©n r¾n

(ZrO2)
I-«n O2 (víi 2 ®iÖn
tÝch ©m) Líp phñ b¶o vÖ
b»ng gèm xèp

H×nh 4-18. Nguyªn lý lµm viÖc cña c¶m biÕn lam®a, [10].

172
b. Nguyªn lý ho¹t ®éng cña c¶m biÕn lam®a
Khi ®é ®Ëm cña hçn hîp dÞch chuyÓn vÒ hçn hîp giÇu (λ>1), sÏ cã rÊt Ýt «
xy d− trong khÝ th¶i (l−îng «xy nµy sÏ tiÕp xóc víi ®iÖn cùc b¹ch kim phÝa ngoµi
cña lâi c¶m biÕn) (H×nh 4-18). Tuy nhiªn, sù thiÕu hôt nµy sÏ ®−îc bï ®¾p khi
nhiÖt ®é cña líp chÊt ®iÖn ph©n r¾n ®¹t kho¶ng 2800C, do sù di c− cña mét sè
l−îng lín c¸c i«n « xy mang ®iÖn tÝch ©m tõ phÝa ®iÖn cùc trong (bÒ mÆt ®iÖn cùc
trong tiÕp xóc víi kh«ng khÝ m«i tr−êng giÇu « xy) ra phÝa ®iÖn cùc ngoµi. Khi
®ã, mét ®iÖn ¸p sÏ xuÊt hiÖn gi÷a ®iÖn cùc ngoµi vµ ®iÖn cùc trong t−¬ng øng víi
l−îng i«n « xy truyÒn qua líp chÊt ®iÖn ph©n b»ng gèm ZrO2.

Hçn hîp giµu Hçn hîp nghÌo

Dßng ®iÖn tö

+ve 50 -ve
KhÝ mv Kh«ng
800 +ve 800 -ve th¶i khÝ

KhÝ
mv Kh«ng
th¶i khÝ O2

O2 O2
600 O2
O2
O2
O2 O2
O2
400 O2
O2
O2 O2
O2
Vr

O2
200 O2

O2

0
0,8 0,9 1,0 1,1 1,2
HÖ sè d− l−îng kh«ng khÝ (λ)
12,0 13,5 15 16,5 18

Tû sè A/F

H×nh 4-19. §Æc tÝnh ®iÖn ¸p cña c¶m biÕn lamb®a, [10].

Ng−îc l¹i, víi mäi sù dÞch chuyÓn rÊt nhá cña tû sè A/F sang phÝa hçn hîp
nghÌo sÏ t¹o ra l−îng « xy d− trong khÝ th¶i. L−îng « xy d− nµy sÏ « xy ho¸ CO

173
vµ HC ë vïng bÒ mÆt l©n cËn cña ®iÖn cùc phÝa ngoµi (lóc nµy ®iÖn cùc ngoµi
ho¹t ®éng nh− mét Bé xö lý khÝ th¶i kiÓu xóc t¸c). Trong lóc ®ã, vÉn cã mét
l−îng rÊt nhá i«n « xy di chuyÓn tõ phÝa ®iÖn cùc trong ra ®iÖn cùc ngoµi. KÕt
qu¶ lµ mét ®iÖn ¸p rÊt nhá ph¸t sinh gi÷a hai ®iÖn cùc.
Khi λ=1, c¶m biÕn lam®a rÊt nh¹y c¶m víi mäi sù thay ®æi dï nhá cña
hµm l−îng «xy trong kh«ng khÝ (cung cÊp cho bÒ mÆt ®iÖn cùc trong) vµ trong
khÝ th¶i (H×nh 4-18). Sù chuyÓn tiÕp tõ tr¹ng th¸i dÉn sang kh«ng dÉn cña líp
®iÖn ph©n r¾n x¶y ra ë vÞ trÝ hçn hîp stoichiometric. Sù thay ®æi ®iÖn ¸p lµ t−¬ng
®èi lín: cã thÓ t¨ng ngay lËp tøc lªn 800 mV nÕu tû sè A/F dÞch chuyÓn vÒ phÝa
hçn hîp giÇu; ng−îc l¹i, ®iÖn ¸p sÏ gi¶m nhanh xuèng 50 mV khi λ >1 (H×nh 4-
19). §é lín cña ®iÖn ¸p ph¸t sinh phô thuéc vµo sù kh¸c biÖt vÒ hµm l−îng «xy
t¹i khu vùc xung quanh bÒ mÆt ®iÖn cùc phÝa trong vµ phÝa ngoµi. §iÖn ¸p nµy sÏ
tû lÖ trùc tiÕp víi hµm l−îng « xy d− trong khÝ th¶i, v× vËy nã cã liªn hÖ trùc tiÕp
®Õn ®é ®Ëm nh¹t cña hçn hîp c«ng t¸c (tû sè A/F) trong xi lanh ®éng c¬.
4.7.3. C¶m biÕn « xy kiÓu UEGO
C¶m biÕn « xy cã sÊy nãng -UEGO (Universal Air/Fuel Ratio Heated
Exhaust Gas Oxygen Sensor) ®−îc ph¸t triÓn ®Ó ®¸p øng viÖc kiÓm so¸t sù thay
®æi kh¸ réng cña tû sè A/F trong trong ®éng c¬ phun x¨ng ch¸y kiÖt (Lean-burn
Gasoline Engine). C¶m biÕn sö dông 3 khèi chÊt nÒn ziriconi thÓ cøng (H×nh 4-
20). Khèi thø nhÊt ®−îc sö dông nh− lµ bé phËn b¬m « xy, khèi thø 2 ®ãng vai trß
lµ khèi c¶m nhËn « xy, cßn khèi thø 3 ®ãng vai trß nh− khèi tham chiÕu hµm
l−îng « xy. C¸c cùc platin ®−îc tr¸ng trªn bÒ mÆt khèi nÒn thø nhÊt vµ thø 2. Mét
bé phËn sÊy nãng (dïng ®iÖn) ®−îc g¾n víi bÒ mÆt cña khèi b¬m ®Ó sÊy nãng
toµn bé hÖ thèng. KhÝ th¶i mÉu ®−îc hót vµo khe hë gi÷a khèi b¬m vµ khèi c¶m
biÕn qua c¸c lç tæ ong d¹ng tÕ vi.
Trong khi ®ã, mét dßng ®iÖn kh«ng ®æi cã c−êng ®é rÊt nhá (Icp) ®−îc
cung cÊp cho khèi c¶m biÕn. Dßng ®iÖn nµy gióp b¬m « xy ®Õn khoang tham
chiÕu ®Ó gi÷ ¸p suÊt « xy riªng phÇn kh«ng ®æi trong khoang. Dßng ®iÖn trong
khèi b¬m Ip lµ tÝn hiÖu ra cña c¶m biÕn, vµ nã ®−îc kiÓm so¸t ®Ó gi÷ hµm l−îng «
xy trong khe c¶m biÕn ë møc kh«ng ®æi. Khi ®éng c¬ ho¹t ®éng víi hçn hîp
nghÌo, c¸c ph©n tö « xy ®−îc b¬m ra khái khe hë (H×nh 4-20 b). Khi ®éng c¬
ho¹t ®éng víi hçn hîp giµu, h−íng cña dßng ®iÖn bÞ ®¶o chiÒu vµ c¸c ph©n tö «
xy ®−îc mang tõ ngoµi vµo ®Ó bï sù thiÕu hôt « xy (do nã ph¶n øng víi CO vµ H2
trong khe hë cña khèi c¶m biÕn). Do ®ã, øng víi hçn hîp nghÌo sÏ xuÊt hiÖn mét
dßng ®iÖn tû lÖ víi hµm l−îng « xy d− trong khÝ th¶i; cßn trong tr−êng hîp hçn
hîp giÇu sÏ xuÊt hiÖn dßng ®iÖn theo chiÒu ng−îc l¹i, tû lÖ víi tæng hµm l−îng H2

174
vµ CO. Sau ®ã, tû sè A/F sÏ ®−îc tÝnh to¸n tõ d÷ liÖu vÒ hµm l−îng « xy d−, hµm
l−îng H2 vµ CO thu ®−îc tõ khèi b¬m cña c¶m biÕn.

Bé sÊy

Khèi b¬m
KhÝ th¶i
Ip
Khèi c¶m biÕn

Khèi tham chiÕu

Icp

O2 O2
H2
O2
O2

Hçn hîp nghÌo Hçn hîp giÇu

H×nh 4-20. CÊu t¹o vµ nguyªn lý ho¹t ®éng

cña c¶m biÕn « xy kiÓu UEGO, [13].
C¶m biÕn UEGO cã kÝch th−íc t−¬ng tù nh− c¶m biÕn lam®a, kh¸ nhá
gän vµ cã thÓ dÔ dµng l¾p ®Æt trªn ®−êng th¶i. Tuy nhiªn, nã cã tèc ®é ph¶n øng
nhanh h¬n nhiÒu so víi mäi lo¹i c¶m biÕn « xy kh¸c. C¶m biÕn UEGO cã kho¶ng
®o réng (tû sè A/F tõ 10 ®Õn 30; hµm l−îng « xy tõ 0 ®Õn 25%).
4.7.4. C¶m biÕn « xy kiÓu thuËn tõ
ThiÕt bÞ ph©n tÝch hµm l−îng « xy theo nguyªn lý thuËn tõ (Paramagnetic)
cã thÓ lµ thiÕt bÞ cã ®é chÝnh x¸c cao nhÊt. ¤ xy lµ mét trong sè Ýt chÊt khÝ cã tÝnh
chÊt thuËn tõ. Khi hçn hîp khÝ mÉu chuyÓn ®éng qua mét tr−êng ®iÖn tõ, mét lùc
sÏ t¸c ®éng vµo ph©n tö thuËn tõ. Lùc nµy tû lÖ víi hµm l−îng « xy vµ sÏ ®−îc ®o
theo c¸c c¸ch kh¸c nhau. Cã hai kiÓu thiÕt bÞ ph©n tÝch hµm l−îng « xy theo
175
nguyªn lý thuËn tõ lµ: ph©n tÝch nhiÖt tõ (Thermomagnetic) vµ ®éng lùc manhªt«
(Magnetodynamic).

a) b)

Tr−êng Lùc
®iÖn tõ ®iÖn tõ

Tr−êng
®iÖn tõ

§Çu cùc

H×nh 4-21. S¬ ®å nguyªn lý cña thiÕt bÞ ph©n tÝch hµm l−îng « xy

theo nguyªn lý nhiÖt tõ (a) vµ ®éng lùc manhªt« (b), [13].
Nguyªn lý ho¹t ®éng cña thiÕt bÞ ph©n hµm l−îng « xy kiÓu nhiÖt tõ ®−îc
tr×nh bµy trªn H×nh 4-21 a. KhÝ mÉu cÇn ph©n tÝch chuyÓn ®éng qua 1 khoang
h×nh vµnh khuyªn, gåm 2 nh¸nh ®−îc nèi víi 1 èng n»m ngang, t¹o thµnh 3 vïng
kh¸c nhau: mét vïng l¹nh (bªn tr¸i èng n»m ngang) n»m trong tr−êng ®iÖn tõ cña
nam ch©m vÜnh cöu; mét khu vùc ®−îc sÊy nãng (khu vùc kÕ tiÕp trong èng n»m
ngang) bëi 1 sîi ®èt ®Æt trong tr−êng ®iÖn tõ cña nam ch©m; vµ khu vùc thø 3
(phÝa bªn ph¶i cña èng n»m ngang) ®−îc nung nãng bëi mét sîi d©y ®èt thø hai
®Æt ngoµi tr−êng ®iÖn tõ. C¸c sîi ®èt trong èng n»m ngang lµ mét phÇn cña cÇu
Wheatstone. C¸c ph©n tö « xy bÞ hót vµo tr−êng ®iÖn tõ vµ bÞ nung nãng trong
khu vùc sÊy nãng thø nhÊt. TÝnh thuËn tõ cña chóng t¨ng lªn vµ chóng bÞ ®Èy ra
bëi c¸c ph©n tö « xy l¹nh h¬n (cã tÝnh nh¹y c¶m tõ lín h¬n), t¹o ra dßng chuyÓn
®éng tõ bªn tr¸i sang bªn ph¶i cña èng n»m ngang (H×nh 4-21 a). Dßng chuyÓn
®éng cña khÝ th¶i mÉu sÏ lµm nguéi sîi ®èt vµ thay ®æi ®iÖn trë cña nã, dÉn ®Õn
sù kh«ng c©n b»ng cña cÇu wheatstone. HiÖn t−îng nµy ®−îc sö dông ®Ó ph©n
tÝch hµm l−îng « xy d− trong khÝ th¶i mÉu.
C¸c thµnh phÇn c¬ b¶n cña thiÕt bÞ ph©n tÝch hµm l−îng « xy d− theo
nguyªn lý ®éng lùc manhªt« ®−îc tr×nh bµy trªn H×nh 4-21 b. Hai khèi cÇu (cã

176
d¹ng qu¶ t¹) ®−îc chÕ t¹o b»ng vËt liÖu nghÞch tõ, bÞ ®Èy bëi tr−êng ®iÖn tõ vµ sÏ
®¹t ®−îc mét vÞ trÝ c©n b»ng (khi lùc ®Èy ®−îc c©n b»ng bëi m« men xo¾n tõ cuén
d©y ®éng lùc). Khi hµm l−îng « xy thay ®æi, c−êng ®é tõ tr−êng còng sÏ thay ®æi
vµ 2 khèi cÇu sÏ ®¹t tíi vÞ trÝ c©n b»ng míi. Dßng ®iÖn cÇn thiÕt, ®Ó cuén d©y cã
thÓ duy tr× khèi cÇu ë nguyªn vÞ trÝ cña nã, sÏ tû lÖ trùc tiÕp víi ¸p suÊt riªng phÇn
cña «xy trong khÝ th¶i mÉu. Do vËy, nÕu thiÕt bÞ ph©n tÝch nµy ho¹t ®éng t¹i 1 ¸p
suÊt kh«ng ®æi th× dßng ®iÖn trªn cã thÓ hiÖu chØnh ®Ó biÓu diÔn hµm l−îng « xy
d− trong khÝ mÉu. NÕu so s¸nh víi thiÕt bÞ ho¹t ®éng theo nguyªn lý nhiÖt tõ,
thiÕt bÞ ph©n tÝch hµm l−îng « xy theo nguyªn lý ®éng lùc manhªto kh«ng bÞ t¸c
®éng bëi sù thay ®æi ®Æc tÝnh chuyÓn ®éng cña dßng khÝ mÉu; hoÆc sù giao thoa
cña HC vµ c¸c lo¹i khÝ ch¸y kh¸c.

4.8. Møc giíi h¹n cho phÐp vÒ hµm l−îng c¸c chÊt «
nhiÔm trong khÝ th¶i
HiÖn nay, møc giíi h¹n cho phÐp vÒ hµm l−îng c¸c chÊt « nhiÔm trong khÝ
th¶i tu©n theo “Quy ®Þnh lé tr×nh ¸p dông tiªu chuÈn khÝ th¶i ®èi víi ph−¬ng
tiÖn giao th«ng c¬ giíi ®−êng bé” (QuyÕt ®Þnh sè 249/2005/Q§-TTg, ký ngµy 10
th¸ng 10 n¨m 2005) cña Thñ t−íng ChÝnh phñ.
4.8.1. Víi PTCG§B s¶n xuÊt, l¾p r¸p vµ nhËp khÈu míi
§èi víi PTCG§B s¶n xuÊt, l¾p r¸p trong n−íc vµ nhËp khÈu míi ph¶i ¸p
dông c¸c møc tiªu chuÈn khÝ th¶i theo Tiªu chuÈn ViÖt Nam t−¬ng ®−¬ng møc
Euro 2 ®èi víi tõng lo¹i xe kÓ tõ ngµy 01 th¸ng 7 n¨m 2007. §èi víi PTCG§B
mµ kiÓu lo¹i ®· ®−îc chøng nhËn chÊt l−îng, an toµn kü thuËt vµ b¶o vÖ m«i
tr−êng tr−íc ngµy 01 th¸ng 7 n¨m 2007 nh−ng ch−a ®−îc s¶n xuÊt, l¾p r¸p th× ¸p
dông c¸c møc tiªu chuÈn khÝ th¶i theo c¸c Tiªu chuÈn ViÖt Nam t−¬ng ®−¬ng
møc Euro 2 (xem thªm Chuyªn ®Ò ¤ nhiÔm m«i tr−êng do §éng c¬ ®èt trong)
®èi víi tõng lo¹i xe kÓ tõ ngµy 01 th¸ng 7 n¨m 2008.
§èi víi PTCG§B ®· qua sö dông nhËp khÈu vµo ViÖt Nam ph¶i ¸p dông
møc tiªu chuÈn khÝ th¶i sau ®©y, kÓ tõ ngµy 01 th¸ng 7 n¨m 2006:
+ Víi PTCG§B l¾p ®éng c¬ ch¸y c−ìng bøc (®éng c¬ x¨ng, khÝ dÇu má
ho¸ láng - LPG vµ c¸c lo¹i t−¬ng tù):
- M« t«, xe m¸y vµ c¸c lo¹i xe t−¬ng tù ph¶i ¸p dông møc 2 cña Phô lôc
kÌm theo QuyÕt ®Þnh 249/2005/Q§-TTg (B¶ng 4-4).
- ¤ t« c¸c lo¹i ph¶i ¸p dông møc 3 cña Phô lôc kÌm theo QuyÕt ®Þnh
249/2005/Q§-TTg (B¶ng 4-4).
+ Víi PTCG§B l¾p ®éng c¬ ch¸y do nÐn (®éng c¬ diesel vµ c¸c lo¹i t−¬ng
tù) ph¶i ¸p dông møc 2 cña Phô lôc kÌm theo QuyÕt ®Þnh 249/2005/Q§-TTg
(B¶ng 4-4).

177
 B¶ng 4-4
Giíi h¹n tèi ®a cho phÐp vÒ hµm l−îng c¸c chÊt « nhiÔm
trong khÝ th¶i PTCG§B (Ban hµnh kÌm theo QuyÕt ®Þnh sè:249/2005/Q§-TTg
ngµy 10 /10 /2005 cña Thñ t−íng ChÝnh phñ).

Ph−¬ng tiÖn l¾p ®éng c¬

Ph−¬ng tiÖn
ch¸y c−ìng bøc
Thµnh phÇn l¾p ®éng c¬
M« t«,
g©y « nhiÔm ¤ t« ch¸y do nÐn
xe m¸y
trong khÝ th¶i
Møc Møc Møc Møc Møc Møc Møc Møc
1 2 3 1 2 1 2 3
CO (% thÓ tÝch)
4,5

3,5

3,0

4,5

-
HC (ppm thÓ tÝch):

-§éng c¬ 4 kú
1.200

1.500

1.200
800

600

-
-§éng c¬ 2 kú 10.000
7.800

7.800

7.800

7.800

-
-§.C¬ ®Æc biÖt (1)
3.300

3.300

3.300

-
§é khãi (% HSU)
72

60

50
-

Chó thÝch: (1)- c¸c lo¹i ®éng c¬ nh− ®éng c¬ Wankel vµ mét sè lo¹i ®éng c¬ kh¸c cã kÕt cÊu
®Æc biÖt kh¸c víi kÕt cÊu cña c¸c lo¹i ®éng c¬ cã pÝt t«ng, xÐc m¨ng th«ng dông hiÖn nay.

4.8.2. Víi c¸c « t« ®ang l−u hµnh

C¸c « t« ®ang tham gia giao th«ng mang biÓn kiÓm so¸t cña c¸c thµnh
phè: Hµ Néi, Thµnh phè Hå ChÝ Minh, H¶i Phßng, §µ N½ng vµ CÇn Th¬ l¾p ®éng
c¬ ch¸y c−ìng bøc vµ ®éng c¬ ch¸y do nÐn ph¶i ¸p dông møc 1 t−¬ng øng víi
tõng lo¹i ®éng c¬ quy ®Þnh t¹i Phô lôc kÌm theo QuyÕt ®Þnh 249/2005/Q§-TTg
(B¶ng 4-4) kÓ tõ ngµy 01 th¸ng 7 n¨m 2006.
C¸c « t« tham gia giao th«ng mang biÓn kiÓm so¸t cña c¸c tØnh, thµnh phè
cßn l¹i l¾p ®éng c¬ ch¸y c−ìng bøc vµ ®éng c¬ ch¸y do nÐn ph¶i ¸p dông møc 1
t−¬ng øng víi tõng lo¹i ®éng c¬ quy ®Þnh t¹i Phô lôc kÌm theo QuyÕt ®Þnh
249/2005/Q§-TTg (B¶ng 4-4) kÓ tõ ngµy 01 th¸ng 7 n¨m 2008.

178
 Ch−¬ng 5
Mét sè thö nghiÖm
dïng cho nghiªn cøu vµ ph¸t triÓn ®éng c¬

5.1. §o diÔn biÕn ¸p suÊt trong xi lanh

5.1.1. C¸c vÊn ®Ò chung
NhiÖm vô cña §C§T lµ chuyÓn ®æi n¨ng l−îng ho¸ häc thµnh c«ng c¬ khÝ
th«ng qua t¸c ®éng cña khÝ ch¸y ®èi víi chuyÓn ®éng cña pÝt t«ng. ¸p suÊt khÝ
trong xi lanh cã t¸c ®éng trùc tiÕp ®Õn sù vËn hµnh, c«ng suÊt ph¸t ra, còng nh−
t¶i träng t¸c dông lªn c¸c chi tiÕt cña ®éng c¬.
Trèng ghi

Kim ghi
Thanh
kÐo Lß xo
d¹ng thanh
PÝt t«ng

Buji
Puly dÉn
h−íng

KÕt qu¶ ghi

D©y dÉn ®å thÞ c«ng
®éng chØ thÞ
Mãc nèi

Tay nèi cøng

H×nh 5.1. HÖ thèng ghi ®å thÞ c«ng chØ thÞ kiÓu c¬ khÝ, [10].
Ta thÊy, phÇn lín c¸c nghiªn cøu vÒ ®éng c¬ hiÖn nay (nh− t¨ng ¸p khÝ
n¹p, phun nhiªn liÖu ®iÖn tö, thay ®æi lo¹i nhiªn liÖu, tæ chøc tèi −u qu¸ tr×nh t¹o
hçn hîp vµ ch¸y ) ®Òu t¸c ®éng ®Õn sù thay ®æi ¸p suÊt m«i chÊt trong xi lanh.
179
Do vËy, ngay tõ khi §C§T míi ra ®êi, ng−êi ta ®· t×m mäi biÖn ph¸p ®Ó ®o ®¹c
chÝnh x¸c ¸p suÊt trong xi lanh nh»m môc ®Ých n©ng cao hiÖu suÊt nhiÖt vµ c«ng
suÊt cña chóng.
Trong giai ®o¹n ®Çu, viÖc ®o ¸p suÊt trong xi lanh ®−îc thùc hiÖn b»ng c¬
cÊu chØ kiÓu c¬ khÝ, lµ thiÕt bÞ thõa h−ëng tõ giai ®o¹n ph¸t triÓn cña ®éng c¬ h¬i
n−íc vµ hoµn toµn lµ c¬ khÝ (H×nh 5-1). §å thÞ ¸p suÊt theo thÓ tÝch (p-V) ®−îc
t¹o ra bëi mét kim ghi (di chuyÓn cña nã tû lÖ víi gi¸ trÞ ¸p suÊt trong xi lanh)
trªn giÊy ®−îc cuèn quanh 1 tang trèng h×nh trô (cã dÞch chuyÓn ®ång bé víi di
chuyÓn cña pÝt t«ng). ChÝnh v× vËy, biÓu ®å p-V cßn ®−îc gäi tªn lµ ®å thÞ chØ thÞ.

C¶m biÕn ¸p suÊt

Kªnh tÝn hiÖu 1 (Y)

ThiÕt bÞ hiÖn sãng

Bé khuyÕch ®¹i vµ
®ång bé tÝn hiÖu

ThiÕt bÞ ghi ®å thÞ chØ thÞ

C¶m biÕn Kªnh
gãc quay tÝn hiÖu 2 (X)
trôc khuûu

§Üa quay ®−îc

g¾n víi trôc
khuûu

H×nh 5-2. S¬ ®å bè trÝ thiÕt bÞ ®Ó ®o ¸p suÊt trong xi lanh

trong c¸c phßng thÝ nghiÖm hiÖn ®¹i, [10].

Tuy nhiªn, do yªu cÇu ngµy cµng cao cña viÖc nghiªn cøu qu¸ tr×nh ch¸y
trong xi lanh vµ cïng víi sù ph¸t triÓn m¹nh cña kü thuËt ®o l−êng, nªn viÖc ®o
¸p suÊt trong xi lanh ®· ®¹t ®−îc nh÷ng tiÕn bé v−ît bËc vÒ ®é chÝnh x¸c, ®é ph©n
gi¶i cña d÷ liÖu ®o thu ®−îc. HÖ thèng trang thiÕt bÞ phôc vô viÖc ®o ¸p suÊt trong
xi lanh còng nh− viÖc ghi nhËn, kiÓm tra, chuyÓn ®æi tÝn hiÖu ngµy cµng phøc t¹p
h¬n. CÊu h×nh cña 1 hÖ thèng ®iÓn h×nh dïng ®Ó ®o ¸p suÊt trong xi lanh trong

180
c¸c phßng thÝ nghiÖm hiÖn ®¹i ®−îc tr×nh bµy trªn H×nh 5-2. C¶m biÕn sÏ ®o ¸p
suÊt tøc thêi trong xi lanh vµ gi¸ trÞ nµy ®−îc hiÓn thÞ trªn thiÕt bÞ hiÖn sãng hoÆc
®−îc ghi nhËn b»ng mét hÖ thèng thu thËp d÷ liÖu cã tèc ®é lÊy mÉu cao. Thµnh
phÇn quan träng nhÊt cña hÖ thèng nµy lµ c¶m biÕn ¸p suÊt kiÓu ¸p ®iÖn.
HiÖn nay, viÖc ®o diÔn biÕn ¸p suÊt trong xi lanh ®Ó ph©n tÝch, ®¸nh gi¸
qu¸ tr×nh ch¸y trong ®éng c¬ ®−îc thùc hiÖn t¹i kh¸ nhiÒu phßng thÝ nghiÖm hiÖn
®¹i. Tuy nhiªn, viÖc sö dông d÷ liÖu ®o thu ®−îc ®Ó chÈn ®o¸n vÒ qu¸ tr×nh ch¸y,
sù vËn hµnh cña ®éng c¬ vÉn cßn nhiÒu h¹n chÕ. ViÖc ph©n tÝch sè liÖu ®o diÔn
biÕn ¸p suÊt trong xi lanh cã thÓ chia thµnh 2 d¹ng: ph©n tÝch trùc tiÕp diÔn biÕn
¸p suÊt trong xi lanh vµ ph©n tÝch gi¸n tiÕp th«ng qua tèc ®é gi¶i phãng nhiÖt.
MÆc dï viÖc ®o diÔn biÕn ¸p suÊt trong xi lanh cã ý nghÜa rÊt quan träng
nh−ng do ®©y lµ vÊn ®Ò kh¸ phøc t¹p vµ do giíi h¹n cña Chuyªn ®Ò, nªn néi dung
Ch−¬ng 5 chØ ®Ò cËp ®Õn c¸c vÊn ®Ò sau:
+ Nguyªn lý lµm viÖc vµ kÕt cÊu cña c¶m biÕn ¸p suÊt kiÓu ¸p ®iÖn
+ Lùa chän vÞ trÝ ®o ¸p suÊt
+ Qu¸ tr×nh chuÈn bÞ vµ l¾p ®Æt c¶m biÕn ¸p suÊt
+ Quy tr×nh ghi nhËn vµ chuyÓn ®æi tÝn hiÖu ra cña c¶m biÕn thµnh ¸p suÊt
tuyÖt ®èi cña m«i chÊt trong xi lanh.
ViÖc sö dông d÷ liÖu ®o ¸p suÊt trong xi lanh ®Ó chÈn ®o¸n vµ ph©n tÝch vÒ
qu¸ tr×nh ch¸y trong ®éng c¬ x¨ng vµ diesel (phun trùc tiÕp vµ gi¸n tiÕp) ng−êi
®äc cã thÓ tham kh¶o thªm trong tµi liÖu [13].

5.1.2. Nguyªn lý lµm viÖc vµ kÕt cÊu cña c¶m biÕn ¸p suÊt kiÓu ¸p ®iÖn
a. Nguyªn lý lµm viÖc
Khi mét ph©n tö th¹ch anh bÞ nÐn theo mét h−íng nµo ®ã, sù di chuyÓn
®iÖn tÝch sÏ xuÊt hiÖn tû lÖ thuËn víi lùc t¸c dông lªn ph©n tö. NÕu mét ¸p suÊt F
t¸c ®éng lªn ph©n tö th¹ch anh theo h−íng trôc X cña nã, nã sÏ bÞ biÕn d¹ng vµ
mét ®iÖn tÝch ©m sÏ ph¸t sinh trªn mÆt bÞ nÐn vµ mét ®iÖn tÝch d−¬ng trªn mÆt ®èi
diÖn. Qu¸ tr×nh nµy ®−îc gäi lµ hiÖu øng ¸p ®iÖn theo chiÒu däc (H×nh 5-3).
ViÖc ®o ¸p suÊt b»ng c¶m biÕn ¸p ®iÖn dùa trªn sù chuyÓn ®æi tõ ¸p suÊt
cÇn ®o thµnh tÝn hiÖu ®iÖn ¸p ra cña c¶m biÕn. Qu¸ tr×nh nµy x¶y ra qua 4 giai
®o¹n nh− sau :
+ Tõ ¸p suÊt (p) Æ lùc (F)
+ Tõ lùc (F) Æ ®iÖn tÝch (Q)
+ Di chuyÓn ®iÖn tÝch (Q)
+ §iÖn tÝch (Q) Æ ®iÖn ¸p (U)

181
 VËt liÖu ¸p ®iÖn truyÒn thèng th−êng dïng lµ th¹ch anh (SiO2). Do th¹ch
anh trong tù nhiªn th−êng cã t¹p chÊt vµ vÕt nøt/r¹n nªn hiÖn nay ng−êi ta th−êng
sö dông th¹ch anh nh©n t¹o (cã chÊt l−îng rÊt cao).

z
¸p suÊt §iÖn tÝch

x C¸c ®Üa
th¹ch anh
y
¸p suÊt

H×nh 5-3. HiÖu øng ¸p ®iÖn trùc tiÕp theo chiÒu däc, [8].

§Ó t¨ng ®iÖn tÝch ë ®Çu ra cña phÇn tö c¶m biÕn, th¹ch anh ®−îc c¾t thµnh
d¹ng ®Üa vµ xÕp chång (nh− trªn H×nh 5-4). ViÖc sö dông hiÖu øng ¸p ®iÖn theo
chiÒu däc cña h·ng AVL nh»m ®¶m b¶o c¸c thuéc tÝnh −u viÖt cña th¹ch anh
®−îc khai th¸c triÖt ®Ó, kÕt qu¶ ®o cã ®é chÝnh x¸c cao nhÊt vµ c¶m biÕn cã ®é
bÒn c¬ häc tèt nhÊt.

§iÖn cùc

§Üa
th¹ch anh

H×nh 5-4. Ph©n tö c¶m biÕn ¸p ®iÖn (dïng th¹ch anh) cña h·ng AVL, [8].

TÝn hiÖu ra cña c¶m biÕn d−íi d¹ng ®iÖn tÝch cã gi¸ trÞ rÊt nhá. Do vËy,
cÇn dïng d©y dÉn ®ång trôc chÊt l−îng tèt vµ cã ®é c¸ch ®iÖn cao ®Ó nèi c¶m

182
biÕn víi bé khuyÕch ®¹i ®iÖn tÝch (H×nh 5-2). Bé phËn nµy sÏ chuyÓn tÝn hiÖu
®iÖn tÝch do c¶m biÕn t¹o ra thµnh tÝn hiÖu ®iÖn ¸p t−¬ng øng. C«ng viÖc hiÖu
chuÈn lµ cÇn thiÕt ®Ó x¸c ®Þnh quan hÖ gi÷a ¸p suÊt vµo vµ ®iÖn ¸p ra cña hÖ thèng
®o (mèi quan hÖ nµy ph¶i tuyÕn tÝnh).
ViÖc hiÖu chuÈn c¶m biÕn ¸p ®iÖn cã thÓ tiÕn hµnh b»ng 1 bé kiÓm tra t¶i
(Dead Weight Tester) ®Ó cung cÊp ¸p suÊt hiÖu chuÈn vµ mét bé hiÖn sãng ®Ó ghi
nhËn tÝn hiÖu ®iÖn ¸p ®Çu ra. Møc ®é tuyÕn tÝnh cña c¶m biÕn cÇn ®−îc thÈm tra
b»ng c¸ch kiÓm tra sù thay ®æi ®iÖn ¸p ®Çu ra khi sö dông c¸c khèi l−îng t¹o t¶i
kh¸c nhau. C¶m biÕn cÇn tuyÕn tÝnh trªn c¶ kho¶ng hiÖu chuÈn.
V× ®iÖn tÝch do c¶m biÕn sinh ra bÞ rß (gi¶m ®i) theo thêi gian nªn c¶m
biÕn cÇn ®−îc hiÖu chuÈn víi mét bé khuyÕch ®¹i phï hîp (®−îc thiÕt lËp víi
h»ng sè thêi gian dµi vµ trong kho¶ng ¸p suÊt ®o sÏ ®−îc sö dông).
Sù tr«i tÝn hiÖu ra cña bé khuyÕch ®¹i ®iÖn tÝch th−êng lµ do ®iÖn trë c¸ch
®iÖn thÊp (bªn trong c¶m biÕn, c¸p ®iÖn hoÆc c¸c vÞ trÝ ®Çu nèi). Trong qu¸ tr×nh
hiÖu chuÈn, nÕu quan s¸t ®−îc sù tr«i tÝn hiÖu nhanh trªn m¸y hiÖn sãng th× c¸p
nèi cÇn ®−îc th¸o rêi vµ lµm s¹ch. NÕu hiÖn t−îng tr«i nµy vÉn cßn xuÊt hiÖn,
c¶m biÕn cÇn ®−îc th¸o ra vµ nung nãng trong lß ch©n kh«ng t¹i nhiÖt ®é tõ 370
®Õn 395 0C trong kho¶ng 1 giê (®Ó t¨ng ®iÖn trë c¸ch ®iÖn).
b. KÕt cÊu cña c¶m biÕn ¸p suÊt kiÓu ¸p ®iÖn
Trªn H×nh 5-5 a lµ kÕt cÊu cña c¶m biÕn ¸p suÊt kiÓu ¸p ®iÖn dïng tinh thÓ
th¹ch anh ®−îc c¾t thµnh d¹ng h×nh trô (cña h·ng Kistler Instrument Ltd). Khi ¸p
suÊt trong xi lanh t¨ng lªn, tinh thÓ th¹ch anh sÏ bÞ nÐn th«ng qua mét mµng kim
lo¹i (tiÕp xóc trùc tiÕp víi m«i chÊt trong xi lanh). Do bÞ nÐn, mÆt trong vµ mÆt
ngoµi cña tinh thÓ h×nh trô sÏ bÞ tÝch ®iÖn. §iÖn tÝch nµy ®−îc ®o b»ng pC (pico cu
l«ng) vµ tû lÖ ®óng víi lùc t¸c ®éng lªn tinh thÓ th¹ch anh.
Cã 2 d¹ng hiÖu øng ¸p ®iÖn chÝnh:
+ HiÖu øng ¸p ®iÖn theo chiÒu ngang: ®iÖn tÝch trªn mÆt ph¼ng x cña tinh
thÓ t¸c ®éng lªn ph−¬ng y (nh− trªn H×nh 5-5 a);
+ HiÖu øng ¸p ®iÖn theo chiÒu däc: ®iÖn tÝch trªn mÆt ph¼ng x cña tinh thÓ
t¸c ®éng trªn ph−¬ng x (H×nh 5-4). HiÖu øng ¸p ®iÖn däc th−êng ®−îc sö dông
trong c¶m biÕn ¸p suÊt cña h·ng AVL (H×nh 5-5 b).
Nh×n chung, c¶ hai kiÓu bè trÝ trªn ®Òu cã cïng ®é nh¹y. Chó ý r»ng sù gia
t¨ng nhiÖt ®é sÏ lµm cho th©n c¶m biÕn gi·n në, do vËy sÏ gi¶m t¶i ®èi víi c¸c
tinh thÓ th¹ch anh ®· bÞ nÐn víi ¸p suÊt ban ®Çu. §Ó bï l¹i, mét tÊm kim lo¹i ®−îc
bæ sung vµo phÝa d−íi tinh thÓ th¹ch anh (H×nh 5-5 a), do vËy nã cã thÓ gi·n në
cïng víi th©n c¶m biÕn.

183
 a) b)

Ren ngoµi

Th©n c¶m biÕn

R·nh n−íc
lµm m¸t
èng bäc t¹o t¶i
ban ®Çu
§iÖn cùc
PhÇn tö th¹ch anh
(h×nh trô)

Bé gãp ®iÖn tÝch

PhÇn tö th¹ch
anh (h×nh ®Üa)
§Öm c¸ch nhiÖt

Mµng ch¾n

H×nh 5-5. KÕt cÊu c¶m biÕn ¸p suÊt kiÓu ¸p ®iÖn, [13].

C¶m biÕn ¸p suÊt kiÓu ¸p ®iÖn cã nhiÒu lo¹i víi kÝch cì vµ ®é nh¹y kh¸c
nhau. ViÖc lùa chän lo¹i c¶m biÕn phô thuéc kh¸ nhiÒu vµo yªu cÇu l¾p ®Æt. NÕu
sö dông c¶m biÕn cã kÝch th−íc t−¬ng ®èi lín vµ ®−îc lµm m¸t b»ng n−íc sÏ tèt
h¬n vÒ khÝa c¹nh ®é nh¹y còng nh− gi¶m thiÓu t¸c ®éng cña nhiÖt ®é (do hiÖn
t−îng sèc nhiÖt). §Ó ph¸t hiÖn hiÖn t−îng ch¸y kÝch næ, tÇn sè tù nhiªn cña c¶m
biÕn ¸p ®iÖn cÇn cao h¬n nhiÒu so víi tÇn sè kÝch næ cña ®éng c¬.
KÝch th−íc bao cña c¶m biÕn ¸p ®iÖn cã vai trß rÊt quan träng ®èi víi qu¸
tr×nh ®o diÔn biÕn ¸p suÊt trong xi lanh do trªn n¾p m¸y kh«ng gian ®Ó l¾p c¶m
biÕn rÊt h¹n chÕ. Ngoµi ®é nh¹y vµ tÇn sè lÊy mÉu cao, mét −u ®iÓm næi bËt kh¸c
cña c¶m biÕn ¸p ®iÖn lµ kÝch th−íc cña c¶m biÕn rÊt nhá, gän. H×nh d¹ng vµ kÝch
th−íc mét sè lo¹i c¶m biÕn ¸p ®iÖn cña h·ng AVL ®−îc tr×nh bµy trªn H×nh 5-6.

184
 SW12
350

M lOxl

φ8,7

11 9,5 42,5

a) C¸c lo¹i c¶m biÕn ¸p ®iÖn : QC13D-E; QC31D-X; QH32D; QC32D

SW 6.4
10,5 10 350
φ 12,6

φ 9,9

1
52,5

b) C¸c lo¹i c¶m biÕn ¸p ®iÖn : QC31C-E; QC31C-X; QC32C-E; QC32C-X

18 14
350
1,5
M 4x1,25
φ 16

26,5
SW 14

c) C¸c lo¹i c¶m biÕn ¸p ®iÖn : QC42D-E; QC42D-X;

H×nh 5-6. H×nh d¹ng vµ kÝch th−íc bao cña

mét sè lo¹i c¶m biÕn ¸p ®iÖn cña h·ng AVL, [8].

185
5.1.3. Lùa chän vÞ trÝ ®o ¸p suÊt
ViÖc ®o diÔn biÕn ¸p suÊt trong xi lanh cã vai trß quan träng ®èi víi viÖc
ph¸t triÓn vµ nghiªn cøu qu¸ tr×nh ch¸y. Tuy nhiªn, ®Ó ®¹t ®−îc ®é chÝnh x¸c cÇn
thiÕt, vÊn ®Ò kh«ng chØ lµ chÊt l−îng cña c¶m biÕn ¸p suÊt mµ ph¶i hÕt søc chó ý
®Õn viÖc sö dông nã ®óng c¸ch (th«ng qua viÖc lùa chän vÞ trÝ ®o tèi −u, quy tr×nh
l¾p ®Æt c¶m biÕn, vËn hµnh hÖ thèng thiÕt bÞ ®o ).
VÞ trÝ tèt nhÊt ®Ó ®o ¸p suÊt trong xi lanh cã thÓ lùa chän tuú theo kiÓu
®éng c¬, theo vÞ trÝ c¶m biÕn, vµ nhiÖm vô ®o cô thÓ. ViÖc lùa chän vÞ trÝ ®o cã
vai trß rÊt quan träng ®èi víi tÝnh chÝnh x¸c cña kÕt qu¶ ®o. §èi víi viÖc ®o diÔn
biÕn ¸p suÊt ®éng b»ng c¶m biÕn ¸p ®iÖn, chóng ta cÇn ph©n biÖt c¸c kiÓu ®o sau:
+ §o ¸p suÊt trong buång ch¸y chÝnh.
+ §o ¸p suÊt trong buång ch¸y tr−íc hoÆc buång ch¸y xo¸y lèc
+ §o ¸p suÊt trong hÖ thèng trao ®æi khÝ.
a. Lùa chän vÞ trÝ ®o ¸p suÊt trong buång ch¸y chÝnh
ViÖc ®o ¸p suÊt trong buång ch¸y chÝnh lµ ®o ¸p suÊt trong khoang nÐn
n»m bªn d−íi bÒ mÆt nãng cña n¾p m¸y. Trong ®éng c¬ diesel phun nhiªn liÖu
gi¸n tiÕp, viÖc nµy cã nghÜa lµ ®o ¸p suÊt trong buång ch¸y chÝnh.
C¸c lo¹i c¶m biÕn ¸p suÊt cã ren ngoµi (l¾p trùc tiÕp vµo c¸c lç thiÕt kÕ
s½n) chñ yÕu ®−îc sö dông cho c¸c ®éng c¬ lµm m¸t b»ng kh«ng khÝ. C¸c lo¹i
c¶m biÕn ¸p ®iÖn (kh«ng cã ren ngoµi) th−êng dïng cho c¸c ®éng c¬ lµm m¸t
b»ng n−íc vµ ®−îc l¾p vµo buång ch¸y cña ®éng c¬ th«ng qua bé ®Çu nèi.
* VÞ trÝ ®o lý t−ëng:
VÝ trÝ l¾p c¶m biÕn lý t−ëng lµ vÞ trÝ l¾p th¼ng vµ t−¬ng ®èi s©u vµo n¾p
m¸y. Kho¶ng c¸ch an toµn gi÷a mµng ch¾n vµ bÒ mÆt nãng cña n¾p m¸y lµ 0,5 ÷1
mm ®Ó tr¸nh sù va ch¹m cña pÝt t«ng (thËm chÝ ph¶i ®Ò phßng c¶ tr−êng hîp ®Ønh
pÝt t«ng bÞ b¸m mét líp muéi than máng). Mµng ch¾n cña c¶m biÕn nªn cã h×nh
d¸ng t−¬ng ®ång víi gãc l−în cña bÒ mÆt n¾p m¸y. Trôc ®øng cña c¶m biÕn nªn
vu«ng gãc víi bÒ mÆt nãng cña n¾p m¸y. Nªn lùa chän vÞ trÝ ®o ë n¬i ¸p suÊt côc
bé lµ ®¹i diÖn cho gi¸ trÞ cÇn ®o.
Nh×n chung, c¸c yÕu tè ¶nh h−ëng ®Õn kÕt qu¶ ®o cã thÓ h¹n chÕ th«ng
qua viÖc chän lùa chÝnh x¸c vÞ trÝ ®o. Khi lùa chän vÞ trÝ ®o, cµng tr¸nh ®−îc c¸c
yÕu tè t¸c ®éng bao nhiªu th× kÕt qu¶ cña phÐp ®o ¸p suÊt cµng chÝnh x¸c bÊy
nhiªu. C¸c yÕu tè cã thÓ ¶nh h−ëng ®Õn kÕt qu¶ ®o ¸p suÊt bao gåm :
+ ThÓ tÝch buång ch¸y bÞ t¨ng khi kh«ng l¾p trùc tiÕp c¸c c¶m biÕn vµo
trong buång ch¸y (sö dông lç dÉn khÝ nh− trªn H×nh 5-8);
+ TÝn hiÖu ¸p suÊt bÞ trÔ khi sö dông lç dÉn khÝ (H×nh 5-8);

186
 + Sù dao ®éng m«i chÊt c«ng t¸c bªn trong lç dÉn khÝ g©y ¶nh h−ëng ®Õn
kÕt qu¶ ®o;
+ NhiÖt ®é cña c¶m biÕn bÞ t¨ng lªn (do vËn tèc cao cña dßng khÝ ë vÞ trÝ
mµng ch¾n);
+ NhiÖt ®é t¹i vÞ trÝ l¾p c¶m biÕn ¸p ®iÖn cao h¬n nhiÖt ®é trung b×nh trong
buång ch¸y.
Ngoµi ra, kÕt qu¶ ®o ¸p suÊt sÏ bÞ t¸c ®éng nÕu nh− vÞ trÝ ®o ®−îc lùa chän
kh«ng phï hîp. C¸c tr−êng hîp nµy sÏ ®−îc xem xÐt cô thÓ d−íi ®©y.

C¸p tÝn hiÖu ra

èng dÉn n−íc lµm m¸t

(®−êng kÝnh trong 2,5 mm)

φ 20,5 (min)

C¶m biÕn ¸p suÊt

kiÓu ¸p ®iÖn

0,5÷1 mm

H×nh 5-7. VÞ trÝ lý t−ëng ®Ó ®o diÔn biÕn ¸p suÊt trong xi lanh, [8].
* Khi sö dông lç dÉn khÝ trung gian:
D−íi c¸c ®iÒu kiÖn thiÕt kÕ nhÊt ®Þnh, cã thÓ thùc hiÖn viÖc ®o ¸p suÊt qua
lç dÉn khÝ trung gian (H×nh 5-8). Khi sö dông lç dÉn khÝ trung gian, lç dÉn nµy
®−îc ®iÒn ®Çy khÝ nÐn, vµ sÏ lµm t¨ng thÓ tÝch buång ch¸y. §iÒu nµy dÉn ®Õn c¸c
hiÖn t−îng sau:

187
 C¶m biÕn
¸p suÊt

Lç dÉn khÝ
trung gian

H×nh 5-8. §o diÔn biÕn ¸p suÊt th«ng qua lç dÉn khÝ trung gian, [8].

N¾p m¸y
¸p suÊt
[bar]

a)
80 b)

¸p suÊt
C¶m biÕn
¸p suÊt a)

40

b)

Bé ®Çu nèi 0
0 0,25 0,5 t [ms]

H×nh 5-9. T¸c ®éng cña lç dÉn khÝ ®Õn kÕt qu¶ ®o ¸p suÊt, [8].

188
 + Lµm trÔ tÝn hiÖu ¸p suÊt (v× sãng ¸p suÊt ph¶i mÊt thªm thêi gian ®Ó tiÕp
cËn tíi c¶m biÕn ¸p suÊt);
+ G©y hiÖn t−îng dao ®éng trong lç dÉn khÝ (v× lç trung gian nµy gièng
nh− mét bé céng h−ëng ©m thanh, trong ®ã ¸p suÊt thay ®æi g©y ra dao ®éng).
Ngoµi ra cßn mét khã kh¨n kh¸c gÆp ph¶i lµ tÇn sè dao ®éng phô thuéc vµo tr¹ng
th¸i cña m«i chÊt (nã kh«ng thÓ x¸c ®Þnh tr−íc mét c¸ch chÝnh x¸c). TÊt nhiªn lµ
cã thÓ sö dông c¸c bé läc tÇn sè ®Ó h¹n chÕ t¸c ®éng cña hiÖn t−îng dao ®éng
nµy, nh−ng sÏ lµm t¨ng thêi gian tÝnh to¸n còng nh− thêi gian thö nghiÖm.
+ Trong tr−êng hîp vÞ trÝ cña lç dÉn kh«ng hîp lý, sÏ lµm t¨ng t¶i träng
nhiÖt ®èi víi c¶m biÕn ¸p suÊt (do vËn tèc cao cña dßng khÝ ë vÞ trÝ mµng ch¾n).
Trªn H×nh 5-9 lµ sù kh¸c biÖt vÒ kÕt qu¶ ®o ¸p suÊt øng víi 2 tr−êng hîp vÞ
trÝ lç dÉn khÝ phï hîp vµ kh«ng phï hîp (c¶ 2 c¶m biÕn ¸p suÊt ®Òu chÞu 1 sãng
¸p suÊt x¸c ®Þnh). VÞ trÝ l¾p c¶m biÕn nh− trªn H×nh 5-9 a lµ phï hîp víi sãng ¸p
suÊt, trong khi s¬ ®å nh− trªn H×nh 5-9 b lµ vÝ dô râ rµng vÒ t¸c ®éng cña hiÖn
t−îng dao ®éng ¸p suÊt trong lç dÉn khÝ.
* Khi vÞ trÝ ®o n»m phÝa trªn vïng viÒn ngoµi cña ®Ønh pÝt t«ng:
Víi nh÷ng ®éng c¬ diesel cã buång ch¸y chÝnh h×nh thµnh trªn ®Ønh pÝt
t«ng, ë vïng viÒn ngoµi cña ®Ønh pÝt t«ng (H×nh 5-10), dßng khÝ cã gia tèc rÊt lín
khi pÝt t«ng ë gÇn §CT (trong qu¸ tr×nh trao ®æi khÝ vµ gi·n në). §iÒu nµy dÉn
®Õn dßng l−u ®éng rÊt m¹nh cña hçn hîp c«ng t¸c vµ kÐo theo lµ sù kh¸c biÖt lín
vÒ ¸p suÊt trong vïng viÒn nãi trªn. Sù sai lÖch vÒ gi¸ trÞ ¸p suÊt nµy cã thÓ lµm
¶nh h−ëng viÖc −íc l−îng gi¸ trÞ ¸p suÊt ®o ®−îc, còng nh− kÕt qu¶ tÝnh to¸n ¸p
suÊt chØ thÞ trung b×nh pi.
Khi buång ch¸y trªn ®Ønh pÝt t«ng kh«ng ®èi xøng vµ diÖn tÝch tiÕt diÖn
ngang cña c¸c xu p¸p lín h¬n diÖn tÝch tiÕt tiÖn ngang cña buång ch¸y (H×nh 5-
10), dßng khÝ ë viÒn ngoµi cña ®Ønh pÝt t«ng sÏ cã sù ph©n bè kh¸c biÖt c¶ vÒ thêi
gian vµ kh«ng gian.
Khi ®ã, khÝ trong lßng buång ch¸y (trªn ®Ønh pÝt t«ng) vµ khÝ trªn viÒn
ngoµi cña ®Ønh pÝt t«ng cã thÓ lµ nguyªn nh©n g©y ra sù dao ®éng khi bÞ kÝch
thÝch (khi ch¸y). Do ®ã, phô thuéc vµo vÞ trÝ ®o, mét c¶m biÕn ¸p suÊt cã thÓ bÞ
t¸c ®éng bëi sù dao ®éng cña dßng khÝ víi tÇn sè vµ biªn ®é kh¸c nhau. Trong
tr−êng hîp nµy, sÏ tèt h¬n nÕu ®Æt c¶m biÕn ¸p suÊt ë vÞ trÝ c¹nh buång ch¸y
chÝnh nh− vÞ trÝ 1 trªn H×nh 5-10 (víi kho¶ng c¸ch tÝnh tõ vÞ trÝ ®Æt c¶m biÕn ®Õn
®Õn viÒn ngoµi cña ®Ønh pÝt t«ng lµ ng¾n nhÊt). NÕu cã thÓ chÊp nhËn sai sè do
viÒn ngoµi cña ®Ønh pÝt t«ng g©y ra, th× cã thÓ dïng ph−¬ng ¸n l¾p c¶m biÕn ¸p
suÊt (kh«ng cã bï nhiÖt) vÞ trÝ ngoµi cïng cña mÆt nãng n¾p m¸y (vÞ trÝ 2 trªn
H×nh 5-10).
189
 Xu p¸p n¹p

Kho¶ng c¸ch ng¾n Kho¶ng c¸ch dµi

Xu p¸p th¶i

1 2

A = Trong lßng buång ch¸y

A,[bar] B, [bar] (trong ®Ønh pÝt t«ng)
65,0
B = C¹nh buång ch¸y

65,0
60,0

B
60,0
55,0
A

55,0
50,0

50,0
0,0 5,0 10,0 15,0 20,0

ZY 1 GQTK, [®é]

H×nh 5-10. ¶nh h−ëng cña vïng viÒn ngoµi cña ®Ønh pÝt t«ng
®Õn kÕt qu¶ ®o diÔn biÕn ¸p suÊt trong xy lanh, [8].

* Khi vÞ trÝ ®o ¸p suÊt gÇn c¸c xu p¸p :

Khi vÞ trÝ ®o ¸p suÊt chän gÇn víi c¸c xu p¸p, th× kÕt qu¶ ®o cã thÓ sÏ bÞ
t¸c ®éng bëi nh÷ng yÕu tè sau ®©y:

190
 + Tr−íc hÕt, cã mét thay ®æi nhá vÒ ¸p suÊt côc bé ë vïng trao ®æi khÝ.
+ Dßng hçn hîp l−u ®éng víi vËn tèc lín ë vïng bÒ mÆt mµng ch¾n cña
c¶m biÕn (nhÊt lµ khu vùc quanh xu p¸p th¶i) sÏ lµm gia t¨ng sù truyÒn nhiÖt ®èi
víi c¶m biÕn. §iÒu nµy lµm cho hiÖn t−îng sèc nhiÖt ë bÒ mÆt mµng ch¾n t¨ng
lªn vµ cã thÓ dÉn ®Õn sai lÖch nhá vÒ ¸p suÊt ®o ®−îc (do sù thay ®æi ®Æc tÝnh c¬
nhiÖt cña mµng ch¾n).
+ Trong khu vùc l©n cËn xu p¸p th¶i vµ cÇu nèi gi÷a 2 ®Õ xu p¸p, bÒ mÆt
n¾p m¸y lu«n nãng h¬n c¸c vÞ trÝ kh¸c. Do ®ã, nÕu l¾p c¶m biÕn ¸p suÊt ë vÞ trÝ
nµy cã thÓ sÏ lµm thay ®æi ®é nh¹y vµ lµm gi¶m tuæi thä cña c¶m biÕn ¸p suÊt.
Tuy nhiªn, víi viÖc sö dông mµng bï trong c¸c c¶m biÕn ¸p ®iÖn thÕ hÖ
míi (c¸c lo¹i c¶m biÕn cã ký hiÖu QC vµ QH cña h·ng AVL, H×nh 5-6) ®· cho
phÐp gi¶m ®¸ng kÓ t¸c ®éng cña dßng khÝ vµ t¶i träng nhiÖt ®Õn ®é chÝnh x¸c cña
phÐp ®o.
* Khi vÞ trÝ ¸p suÊt ë trong vïng ¶nh h−ëng cña tia phun:
Khi vÞ trÝ ®o ¸p suÊt n»m trùc tiÕp trªn khu vùc t¸c ®éng cña tia phun, sù
thay ®æi vÒ nhiÖt ®é ë mµng c¶m biÕn sÏ rÊt dÔ lµm sai lÖch kÕt qu¶ ®o diÔn biÕn
¸p suÊt trong xi lanh. Trªn thùc tÕ, ®èi víi c¸c ®éng c¬ cì lín, ¶nh h−ëng nµy lµ
kh«ng ®¸ng kÓ. Tuy nhiªn, c¸c vÞ trÝ ®o nh− trªn kh«ng nªn sö dông víi c¸c ®éng
c¬ cã buång ch¸y nhá hoÆc khi buång ch¸y trªn ®Ønh pÝt t«ng n«ng.
* Khi l¾p c¶m biÕn nghiªng so víi bÒ mÆt n¾p m¸y:

φ16

C¶m biÕn ¸p suÊt

§Öm lµm kÝn

Keo lµm kÝn

M 14x1,25

Tèi thiÓu 11 mm
0,5 mm (tèi thiÓu)

H×nh 5-11. L¾p ®Æt c¶m biÕn ¸p suÊt nghiªng so víi bÒ mÆt n¾p m¸y, [8].

191
 Khi l¾p c¶m biÕn ¸p suÊt, cÇn ®¶m b¶o h×nh d¹ng cña bÒ mÆt n¾p m¸y
cµng Ýt thay ®æi cµng tèt. Cè g¾ng l¾p c¶m biÕn ¸p suÊt theo ph−¬ng vu«ng gãc
víi bÒ mÆt n¾p m¸y, bÒ mÆt mµng ch¾n cña c¶m biÕn b»ng (hoÆc nh« ra mét
chót) so víi bÒ mÆt cña n¾p m¸y. Tuy nhiªn, do thiÕt kÕ cña n¾p m¸y, th−êng chØ
cho phÐp l¾p c¶m biÕn ¸p suÊt nghiªng ®i mét gãc nhÊt ®Þnh so víi bÒ mÆt n¾p
m¸y (H×nh 5-11).
Khi c¶m biÕn ¸p suÊt bÞ l¾p nghiªng qu¸ møc, cã thÓ sÏ g©y ra nh÷ng t¸c
®éng sau:
+ Lµm t¨ng thÓ tÝch phÇn mÐp buång ch¸y (H×nh 5-11) ;
+ Lµm thay ®æi tr¹ng th¸i nhiÖt cña dßng khÝ;
+ Cã t¸c ®éng nhá ®Õn tr¹ng th¸i cña dßng ch¶y ë vÞ trÝ l¾p c¶m biÕn.
Khi c¶m biÕn ¸p suÊt ®−îc l¾p s©u vµo trong n¾p m¸y, cÇn ph¶i ®¶m b¶o
r»ng mµng ch¾n cña c¶m biÕn kh«ng thÓ tiÕp xóc víi pÝt t«ng trong qu¸ tr×nh lµm
viÖc (ph¶i ®¶m b¶o kho¶ng c¸ch an toµn tèi thiÓu lµ 0,5 mm).

C¶m biÕn ¸p suÊt

Bé ®Çu nèi

Buji

Lç dÉn khÝ

H×nh 5-12. C¶m biÕn ¸p suÊt ®−îc tÝch hîp cïng víi buji, [8].

192
 C¶m biÕn ¸p suÊt còng cã thÓ ®−îc tÝch hîp cïng víi buji nh− trªn H×nh 5-12.
C¶m biÕn ¸p suÊt kiÓu nµy phï hîp cho môc ®Ých gi¸m s¸t ¸p suÊt buång ch¸y.
Víi ph−¬ng ¸n nµy, khi xem xÐt kÕt qu¶ ®o ¸p suÊt, cÇn l−u ý 2 vÊn ®Ò lµ dao
®éng trong lç dÉn khÝ vµ ®é trÔ tÝn hiÖu ¸p suÊt. Tuy nhiªn, c¶m biÕn nµy còng cã
−u ®iÓm lµ cã thÓ vÆn trùc tiÕp vµo lç l¾p buji (cña c¸c ®éng c¬ ®−îc vËn hµnh
nhê phanh thö) khi chØ cÇn ®o ¸p suÊt nÐn trong xy lanh (kh«ng cã qu¸ tr×nh
ch¸y). Trong tr−êng hîp nµy, cÇn ph¶i ®¶m b¶o r»ng kh«ng lµm t¨ng thÓ tÝch
buång ch¸y. Trªn thÞ tr−êng, c¸c c¶m biÕn ¸p suÊt kiÓu nµy th−êng phï hîp víi lç
buji cã ren M14 x1,25.
b. Lùa chän vÞ trÝ ®o ®èi víi buång ch¸y tr−íc hoÆc buång ch¸y xo¸y lèc
XÐt vÒ khÝa c¹nh ¶nh h−ëng ®Õn kÕt qu¶ ®o, viÖc ®o ¸p suÊt trong buång
ch¸y tr−íc (hoÆc buång ch¸y xo¸y lèc) còng gÇn gièng víi tr−êng hîp sö dông lç
dÉn khÝ (tæn thÊt dßng khÝ cao). Tuy nhiªn, th«ng qua viÖc so s¸nh ¸p suÊt ®ång
thêi trong c¶ buång ch¸y tr−íc (hoÆc buång ch¸y xo¸y lèc) vµ buång ch¸y chÝnh,
sÏ gióp chóng ta cã ®−îc nh÷ng th«ng tin chÝnh x¸c vÒ c¸c hiÖn t−îng nhiÖt ®éng
trong §C§T.

Bé èng nèi

C¶m biÕn
¸p suÊt

Buång
ch¸y tr−íc

H×nh 5-13. Lùa chän vÞ trÝ ®o ®èi víi buång ch¸y tr−íc
hoÆc buång ch¸y xo¸y lèc, [8].

193
 Trªn H×nh 5-13 lµ s¬ ®å l¾p c¶m biÕn ¸p suÊt dïng ®Ó ®o ¸p suÊt trong
buång ch¸y tr−íc. C¶m biÕn ®−îc l¾p víi 1 bé èng nèi phï hîp, sao cho mµng
ch¾n cña c¶m biÕn n»m cµng gÇn ®−êng viÒn trong cña buång ch¸y phô cµng tèt
(v× khi ®ã h×nh d¹ng cña buång ch¸y tr−íc sÏ bÞ thay ®æi kh«ng ®¸ng kÓ). Ngoµi
ra, còng nªn l−u ý vÒ c¸c vÊn ®Ò kh¸c gièng nh− trong tr−êng hîp ®o ¸p suÊt
trong buång ch¸y chÝnh.
c. Lùa chän vÞ trÝ ®o ¸p suÊt thÊp ®èi víi hÖ thèng trao ®æi khÝ
C¸c c¶m biÕn ¸p ®iÖn cã d¶i ¸p suÊt ®o thÊp cã thÓ sö dông ®Ó ®o ¸p suÊt
trªn ®−êng n¹p, ®−êng th¶i (H×nh 5-14). Khi lùa chän vÞ trÝ ®o nµy, cÇn ph¶i tÝnh
®Õn t¸c ®éng cña nhiÖt ®é cao vµ dao ®éng ¸p suÊt trªn ®−êng th¶i. Do vËy, nªn
sö dông bé ®Çu nèi phï hîp (cã kh¶ n¨ng gi¶m rung vµ ®−îc lµm m¸t). CÇn hÕt
søc chó ý kh«ng ®Ó c¶m biÕn ¸p ®iÖn bÞ qu¸ nhiÖt. Víi tr−êng hîp ®o ¸p suÊt trªn
®−êng n¹p, c¸c c¶m biÕn ®−îc lµm m¸t b»ng dßng khÝ n¹p chø kh«ng cÇn n−íc.

C¶m biÕn ¸p suÊt kiÓu

¸p ®iÖn

Bé ®Çu nèi (cã lµm m¸t vµ

dËp dao ®éng)

§ai èc (hµn)

§−êng èng th¶i

H×nh 5-14. Lùa chän vÞ trÝ ®Ó ®o ¸p suÊt trªn ®−êng th¶i

b»ng c¶m biÕn ¸p ®iÖn, [8].

d. ChuÈn bÞ vµ thiÕt kÕ vÞ trÝ l¾p c¶m biÕn ¸p suÊt

Nh− ®· ph©n tÝch ë trªn, c¶m biÕn ¸p suÊt cã thÓ c¾m th¼ng trùc tiÕp vµo xi
lanh hoÆc ë møc gÇn nhÊt cã thÓ (th«ng qua lç dÉn khÝ trung gian nhá, ng¾n)
nh»m gi¶m ®é trÔ cña tÝn hiÖu ¸p suÊt vµ tr¸nh t¹o ra mäi sù céng h−ëng bªn
trong r·nh.

194
 Tay vÆn
(m« men xo¾n
10 N.m)

§ai èc

VËt liÖu (mÒm)

VËt liÖu (mÒm)
®Ó bao kÝn
®Ó bao kÝn

Bé èng nèi
Vßng
®Öm
kÝn
C¸p tÝn hiÖu

èng dÉn n−íc

lµm m¸t
(®−êng kÝnh
trong = 2,5 mm)

C¶m biÕn ¸p suÊt cã

ren ngoµi (M10x1)

§Öm lµm
kÝn khÝ

M10x1
0,5 mm
M14x1

H×nh 5-15. Sö dông èng nèi trung gian

®Ó l¾p c¶m biÕn ¸p suÊt vµo n¾p m¸y, [8].

195
 Thùc tÕ còng cho thÊy r»ng viÖc ®Æt c¶m biÕn tõ xa th× c¶m biÕn sÏ Ýt bÞ
chÞu sèc nhiÖt. Tuy nhiªn, ®iÒu nµy khã thùc hiÖn ®èi víi ®éng c¬ diesel do c¸c
r·nh dÉn nhá rÊt dÔ bÞ t¾c (do l−îng PM h×nh thµnh trong qu¸ tr×nh ch¸y). Do
vËy, c¸c c¶m biÕn ¸p ®iÖn cÇn ®−îc l¾p ®Æt theo ®óng chØ dÉn cña nhµ s¶n xuÊt
(víi mét sè lo¹i c¶m biÕn, ®é nh¹y cña tÝn hiÖu ra cßn thay ®æi trong qu¸ tr×nh
xiÕt chÆt c¶m biÕn). Víi c¶m biÕn ®−îc lµm m¸t b»ng n−íc, sù thay ®æi vÒ ¸p
suÊt cña n−íc lµm m¸t cung cÊp cho c¶m biÕn cã thÓ lµm tÝn hiÖu ra cña c¶m biÕn
dao ®éng. Nh÷ng thay ®æi nµy cÇn ®−îc lo¹i bá trong qu¸ tr×nh ®o.
Sau khi ®· lùa chän ®−îc vÞ trÝ ®o vµ lo¹i c¶m biÕn phï hîp, c«ng viÖc tiÕp
lµ l¾p c¶m biÕn lªn ®éng c¬. Cã 2 tr−êng hîp cô thÓ cÇn quan t©m lµ:
+ Víi c¸c c¶m biÕn cã ren ngoµi: cã thÓ sö dông c¸c s¬ ®å l¾p r¸p nh− trªn
c¸c H×nh 5-7, 5-8. Ngoµi ra, ®èi víi c¸c ®éng c¬ lµm m¸t b»ng n−íc, c¸c c¶m
biÕn ¸p suÊt th−êng ®−îc l¾p b»ng ren vµo n¾p m¸y th«ng qua mét èng nèi trung
gian nh− trªn H×nh 5-15.
+ Víi c¸c c¶m biÕn kh«ng cã ren ngoµi (dïng bé ®Çu nèi): cã thÓ sö dông s¬
®å l¾p r¸p nh− trªn H×nh 5-13.
e. Lµm m¸t c¶m biÕn ¸p suÊt kiÓu ¸p ®iÖn
Dùa vµo kho¶ng nhiÖt ®é lµm viÖc, c¸c c¶m biÕn ¸p ®iÖn ®−îc chia thµnh 2
d¹ng: cã lµm m¸t vµ kh«ng lµm m¸t. Khi m«i tr−êng cÇn ®o cã nhiÖt ®é d−íi 400
0
C th× cã thÓ sö dông c¶m biÕn kh«ng lµm m¸t (Uncooled Transducer). Tr¸i l¹i,
khi nhiÖt ®é lµm viÖc lín h¬n 400 0C cÇn sö dông c¶m biÕn cã lµm m¸t (Cooled
Transducer).
Víi c¶m biÕn ®−îc lµm m¸t, c¶ phÇn tö c¶m biÕn vµ mµng ch¾n ®Òu ®−îc
lµm m¸t víi c−êng ®é lín b»ng n−íc ®−îc dÉn vµo däc theo th©n c¶m biÕn. Phô
thuéc vµo c«ng suÊt vµ kiÓu ®éng c¬, nhiÖt ®é cña phÇn tö c¶m biÕn ë chÕ ®é toµn
t¶i th−êng chØ lín h¬n nhiÖt ®é cña n−íc lµm m¸t kho¶ng 10 0C. ViÖc lµm m¸t
c¶m biÕn cã nh÷ng −u ®iÓm sau:
+ T¨ng ®é chÝnh x¸c vµ ®é æn ®Þnh cña kÕt qu¶ ®o thu ®−îc;
+ Gi¶m hiÖn t−îng tr«i tÝn hiÖu ra cña c¶m biÕn do thay ®æi t¶i;
+ Tr¸nh ®−îc hiÖn t−îng suy gi¶m møc ®é c¸ch ®iÖn gi÷a c¸c phÇn tö cña
c¶m biÕn ë nhiÖt ®é cao;
+ Gi¶m t¸c ®éng cña nhiÖt ®é cao ®Õn ®é nh¹y cña c¶m biÕn;
+ Cho phÐp l¾p c¶m biÕn trùc tiÕp vµo buång ch¸y, cho dï ë c¸c khu vùc
cã nhiÖt ®é rÊt cao;
+ Tr¸nh ®−îc hiÖn t−îng qu¸ nhiÖt cña c¶m biÕn ¸p ®iÖn.

196
Bé ph©n phèi
n−íc lµm m¸t

C¶m biÕn ¸p suÊt

kiÓu ¸p ®iÖn

èng thuû
tinh trong
suèt ®Ó
kiÓm tra

HÖ thèng
lµm m¸t

H×nh 5-16. HÖ thèng lµm m¸t c¶m biÕn ¸p suÊt kiÓu ¸p ®iÖn, [8].

197
 HÖ thèng lµm m¸t c¶m biÕn th−êng lµ kiÓu tuÇn hoµn kÝn, sö dông n−íc
ch−ng cÊt. Trªn H×nh 5-16 lµ s¬ ®å hÖ thèng lµm m¸t c¶m biÕn ¸p ®iÖn cña h·ng
AVL. Víi hÖ thèng nµy, cã thÓ lµm m¸t ®ång thêi cho nhiÒu c¶m biÕn ¸p ®iÖn t¹i
c¸c vÞ trÝ ®o kh¸c nhau. Víi møc l−u l−îng n−íc tuÇn hoµn trong hÖ thèng vµo
kho¶ng 20 lÝt/gi©y lµ ®ñ ®Ó lµm m¸t toµn bé c¶m biÕn. NhiÖt ®é cña n−íc lµm m¸t
ph¶i ®¶m b¶o trong kho¶ng tõ 20 ®Õn 30 0C ®Ó kh«ng g©y ¶nh h−ëng ®Õn ®é nh¹y
cña c¶m biÕn ¸p suÊt kiÓu ¸p ®iÖn.

5.1.4. Ghi nhËn vµ xö lý tÝn hiÖu ¸p suÊt trong xi lanh

a. C¸c vÊn ®Ò chung
TÝn hiÖu ra cña bé khuyÕch ®¹i ®iÖn tÝch th−êng ®−îc ghi nhËn dùa theo
GQTK. Do vËy, sÏ thuËn lîi h¬n nÕu sö dông tÝn hiÖu ra tõ bé m· ho¸ gãc quay
(Angle Encoder) ®Ó lµm ®ång hå thêi gian ngoµi cho hÖ thèng thu thËp d÷ liÖu.
ViÖc ghi nhËn tÝn hiÖu ¸p suÊt trong xi lanh theo GQTK lµ cÇn thiÕt v× c¸c
sù kiÖn x¶y ra trong xi lanh (di chuyÓn cña pÝt t«ng, phun nhiªn liÖu, ®¸nh löa..)
®Òu phô thuéc vµo GQTK. Do tèc ®é quay cña trôc khuûu thay ®æi mét l−îng nhá
(nh−ng ®¸ng kÓ) trong c¸c qu¸ tr×nh cña 1 chu kú vµ gi÷a c¸c chu kú kÕ tiÕp
nhau, nªn viÖc sö dông ®ång hå thêi gian thùc sÏ dÉn ®Õn nh÷ng vÊn ®Ò kh«ng
®óng quy luËt khi xÐt theo GQTK.
S¬ ®å khèi hÖ thèng ®o vµ ghi nhËn tÝn hiÖu ra cña c¶m biÕn ¸p suÊt kiÓu
¸p ®iÖn ®−îc tr×nh bµy trªn H×nh 5-17.

TÝn hiÖu ¸p suÊt (d¹ng t−¬ng tù)

trªn thiÕt bÞ hiÖn sãng

p/Q Q/U
TÝn hiÖu ¸p suÊt
p Q U (d¹ng sè) trªn
m¸y tÝnh

C¶m biÕn ¸p suÊt Bé A Bé

kiÓu ¸p ®iÖn khuyÕch ®¹i nhí
D

Bé chuyÓn
A/D

H×nh 5-17. HÖ thèng ®o tÝn hiÖu ra cña c¶m biÕn ¸p suÊt kiÓu ¸p ®iÖn, [8].

198
b. Trang thiÕt bÞ phôc vô vµ viÖc xö lý s¬ bé d÷ liÖu ®o
Tèc ®é thu thËp d÷ liÖu phô thuéc vµo ®é ph©n gi¶i cña bé m· ho¸ gãc
quay. Víi ®éng c¬ x¨ng, møc ®é gia t¨ng ¸p suÊt th−êng t−¬ng ®èi thÊp nªn tèc
®é lÊy mÉu kho¶ng 1 0GQTK lµ ®ñ tho¶ m·n yªu cÇu. NÕu cÇn nghiªn cøu vÒ
hiÖn t−îng ch¸y kÝch næ, d÷ liÖu vÒ ¸p suÊt cÇn ®−îc sè ho¸ víi ®é ph©n gi¶i lín
h¬n, khi ®ã cÇn ph¶i dïng hÖ thèng thu thËp d÷ liÖu dùa theo thêi gian thùc ®Ó cã
thÓ ph©n gi¶i chi tiÕt h¬n tõng ®o¹n nhá trªn ®−êng cong diÔn biÕn ¸p suÊt. Víi
®éng c¬ diesel, møc ®é gia t¨ng ¸p suÊt rÊt cao nªn tèc ®é lÊy mÉu kho¶ng 0,25
0
GQTK lµ cÇn thiÕt ®Ó cã thÓ x¸c ®Þnh chÝnh x¸c tõng ®o¹n nhá trªn ®−êng cong
diÔn biÕn ¸p suÊt.

H×nh 5-18. ThiÕt bÞ ghi nhËn tÝn hiÖu ®o chuyªn dông AVL Indiset 620.
Nh×n chung, hÖ thèng ghi nhËn d÷ liÖu phôc vô viÖc nghiªn cøu thùc
nghiÖm vÒ qu¸ tr×nh ch¸y cã thÓ chia thµnh 2 lo¹i. Lo¹i thø nhÊt (cßn gäi lµ hÖ
thèng ph¶n øng nhanh), vËn hµnh víi tÇn sè cao (cã thÓ lÊy mÉu øng víi 0,1÷1
0
GQTK). Nã cã thÓ dïng ®Ó ®o diÔn biÕn ¸p suÊt cña dßng khÝ n¹p, khÝ th¶i; diÔn
biÕn ¸p suÊt trong buång ch¸y; ®é n©ng kim phun cña vßi phun... Lo¹i thø 2 (cßn
gäi lµ hÖ thèng ph¶n øng chËm), chóng ®o c¸c tham sè víi tÇn sè lÊy mÉu kho¶ng

199
1 lÇn trong 1 gi©y, th−êng ®−îc dïng ®Ó ®o c¸c th«ng sè thay ®æi chËm theo chu
kú (nh− tèc ®é, c«ng suÊt, nhiÖt ®é khÝ n¹p vµ khÝ th¶i, hµm l−îng c¸c chÊt «
nhiÔm...). Sù kh¸c biÖt chÝnh gi÷a c¸c hÖ thèng ghi nhËn d÷ liÖu lµ tÇn sè, sè
l−îng c¸c kªnh ®o nhanh so víi kªnh ®o chËm, gi¸ thµnh cña hÖ thèng...
HÖ thèng ghi nhËn d÷ liÖu AVL Indiset 620 kh¸ næi tiÕng vµ ®· ®−îc
nhiÒu chuyªn gia ®¸nh gi¸ lµ ho¹t ®éng tèt nhÊt (nã cã thÓ dïng ®Ó ghi nhËn d÷
liÖu trong ®iÒu kiÖn vËn hµnh chuyÓn tiÕp). Ngoµi ra, trªn thÞ tr−êng cßn 1 sè hÖ
thèng ghi nhËn d÷ liÖu kh¸c cã gi¸ thµnh thÊp h¬n nh−: Klepcat (do h·ng IFF
ph¸t triÓn), Fevis (h·ng FEV ph¸t triÓn), Superflow

C¸p tÝn hiÖu

M¸y tÝnh

MÆt tr−íc

MÆt sau Docking Station 6162

Docking Station 6162

C¶m biÕn
Wait- Strobe- ¸p suÊt
Input Output
kiÓu ¸p ®iÖn
N005CE

Encoder gãc 364X

H ×nh 5-19. S¬ ®å bè trÝ Indiset 620, c¶m biÕn ¸p ®iÖn

vµ Encoder 364X phôc vô viÖc ®o diÔn biÕn ¸p suÊt trong xi lanh, [8].

200
 AVL Indiset 620 (H×nh 5-18) lµ thiÕt bÞ ®o ®a n¨ng, ®−îc thiÕt kÕ chuyªn
dông ®Ó ghi nhËn d÷ liÖu khi ®o c¸c th«ng sè cã tÇn sè biÕn ®æi nhanh theo
GQTK nh−: ¸p suÊt trong xi lanh, ¸p suÊt trªn ®−êng èng cao ¸p cña hÖ thèng
nhiªn liÖu, ®é n©ng kim phun, ®iÓm ch¸y, tÝn hiÖu ®iÒu khiÓn qu¸ tr×nh phun. D÷
liÖu ®−îc ghi nhËn víi tèc ®é lÊy mÉu cã thÓ lªn ®Õn 1 MHz [8].
PhÇn cøng cña Indiset 620 bao gåm khèi hai khèi Data Acquisition vµ
Docking Station, hai khèi nµy ®−îc nèi víi m¸y tÝnh qua cæng song song. Bé
phÇn mÒm cña Indiset 620 bao gåm ch−¬ng tr×nh cho bé xö lý tÝn hiÖu trªn card
thu tÝn hiÖu, ch−¬ng tr×nh ®iÒu khiÓn thiÕt bÞ cã giao diÖn th©n thiÖn víi ng−êi sö
dông (IndiWin). C¸c phÇn mÒm nµy cã thÓ vËn hµnh trªn MS Windows 98 hoÆc
MS Windows NT 4.0. AVL Indiset 620 cho phÐp lÊy mÉu theo thêi gian thùc
(Real time) hoÆc theo GQTK. §ång thêi, nã cho phÐp tÝnh to¸n liªn tôc c¸c tham
sè ®o theo mét th− viÖn c¸c hµm cã s½n vµ cho phÐp kÕt nèi víi phÇn mÒm
Concerto ®Ó xö lý d÷ liÖu online (xem thªm môc 6.1). S¬ ®å bè trÝ Indiset 620 vµ
c¶m biÕn QL61D phôc vô viÖc ®o diÔn biÕn ¸p suÊt trong xi lanh ®−îc tr×nh bµy
trªn H×nh 4.3.
§Ó tiÕt kiÖm bé nhí vµ thêi gian, c¸c thiÕt bÞ ghi nhËn tÝn hiÖu chuyªn
dông th−êng ghi d÷ liÖu do d−íi d¹ng c¸c file *. DAT (cã kÝch th−íc kh¸ nhá,
nh−ng ch−a thÓ më vµ tÝnh to¸n b»ng c¸c phÇn mÒm th«ng dông). TiÕp theo, c¸c
file d÷ liÖu th« (vÝ dô c¸c file *.DAT thu ®−îc b»ng thiÕt bÞ AVL Indiset 620) cÇn
®−îc tiÒn xö lý b»ng mét phÇn mÒm chuyªn dông (vÝ dô nh− phÇn mÒm AVL
CONCERTO) ®Ó thu ®−îc d÷ liÖu cuèi cïng d¹ng ®å thÞ vµ d¹ng sè (®Ó cã thÓ
tÝnh to¸n b»ng c¸c phÇn mÒm th«ng dông kh¸c nh− MS Excell, MS MathCad ).
c. ChuyÓn ®æi tÝn hiÖu ra cña c¶m biÕn thµnh ¸p suÊt tuyÖt ®èi
TÝn hiÖu ra cña bé khuyÕch ®¹i ®iÖn tÝch E (tÝnh theo v«n). Theo thiÕt kÕ,
c¶m biÕn ¸p ®iÖn ph¶n øng víi sù thay ®æi ¸p suÊt b»ng c¸ch t¹o ra ®iÖn tÝch trªn
bÒ mÆt (so víi mét sù tiÕp ®Êt bÊt kú nµo ®ã). T¹i vÞ trÝ gãc quay θ bÊt kú, quan
hÖ gi÷a ®iÖn ¸p ra vµ ¸p suÊt thùc ®−îc x¸c ®Þnh theo c«ng thøc:
p(θ)
E (θ) = + Eb (5.1)
C
víi: Eb lµ ®iÖn ¸p gèc víi ¸p suÊt thÊp nhÊt
C (tÝnh theo bar/V) lµ hÖ sè hiÖu chuÈn cña hÖ thèng.
Do ®ã, ®Ó x¸c ®Þnh gi¸ trÞ ¸p suÊt tuyÖt ®èi, tÝn hiÖu ra cña c¶m biÕn ph¶i
t−¬ng quan trùc tiÕp víi ¸p suÊt t¹i mét sè ®iÓm trong chu tr×nh lµm viÖc cña
§C§T. Qu¸ tr×nh nµy ®−îc gäi lµ x¸c ®Þnh ®iÓm ”tham chiÕu” hoÆc ®iÓm ”®ãng
chèt”. T¸c gi¶ Randolph, [13] ®· tæng kÕt 9 ph−¬ng ph¸p ®ãng chèt kh¸c nhau.

201
Ph−¬ng ph¸p th−êng sö dông nhÊt lµ tham chiÕu t¹i thêi ®iÓm tr−íc §CT, ký hiÖu
lµ IBDC (Inlet Bottom Dead Center), th«ng qua viÖc ®Æt ¸p suÊt trong xi lanh (t¹i
thêi ®iÓm IBDC) b»ng víi ¸p suÊt tuyÖt ®èi trong ®−êng èng n¹p-MAP (Manifold
Absolute Pressure), nghÜa lµ pIBDC= MAP. T¹i gãc quay bÊt kú, ¸p suÊt tuyÖt ®èi
®−îc x¸c ®Þnh tõ ®iÖn ¸p ra theo quan hÖ:
p = C.(E − E IBDC ) + p IBDC (5.2)
trong ®ã: EIBDC lµ ®iÖn ¸p ®Çu ra cña bé khuyÕch ®¹i t¹i IBDC n¬i ¸p suÊt
tuyÖt ®èi ®−îc x¸c ®Þnh.
§©y lµ thñ tôc rÊt chÝnh x¸c ®èi víi hÖ thèng n¹p kh«ng t¨ng ¸p qu¸n tÝnh
(hoÆc t¹i tèc ®é rÊt thÊp trong hÖ thèng n¹p cã t¨ng ¸p). §Ó gi¶m thiÓu sù giao
thoa cña tiÕng ån, cã thÓ sö dông gi¸ trÞ trung b×nh cña 3 (hoÆc 5 ®iÓm) cô thÓ cña
tÝn hiÖu ®iÖn ¸p ra cña c¶m biÕn nh»m gi¶m kh¶ n¨ng g©y ra sai sè (khi so víi
ph−¬ng ¸n dùa vµo mét ®iÓm tham chiÕu ®¬n). ¸p suÊt tuyÖt ®èi trong ®−êng èng
n¹p cã thÓ gi¸m s¸t b»ng mét ¸p kÕ hoÆc mét c¶m biÕn ¸p suÊt kiÓu ®iÖn trë ®−îc
l¾p ®Æt trong ®−êng n¹p.
NÕu hiÖu øng t¨ng ¸p trong ®−êng n¹p lµ ®¸ng kÓ, cã thÓ sö dông hÖ sè
nÐn ®a biÕn. Ph−¬ng ph¸p nµy dùa trªn thùc tÕ lµ ®èi víi phÇn lín c¸c §C§T, qu¸
tr×nh nÐn ®a biÕn tu©n theo ph−¬ng tr×nh pVn= h»ng sè. Sù thay ®æi vÒ ¸p suÊt
gi÷a 2 ®iÓm trong qu¸ tr×nh nÐn ®−îc x¸c ®Þnh theo c«ng thøc:
⎡⎛ V ⎞ n ⎤
∆p = p1 ⎢⎜⎜ 1 ⎟⎟ − 1⎥ (5.3)
⎢⎣⎝ V2 ⎠ ⎥⎦
víi thÓ tÝch xi lanh V ®−îc x¸c ®Þnh theo GQTK θ theo c«ng thøc:
⎧⎪ 1 ⎡1 ⎛1⎞
2 1 ⎤⎫
⎪
V = Vc ⎨1 + (ε − 1) ⎢ + 1 − cos θ − (⎜⎜ ⎟⎟ − sin 2 θ) 2 ⎥ ⎬ (5.4)
⎪⎩ 2 ⎣⎢ λ ⎝γ⎠ ⎦⎥ ⎪⎭
trong ®ã: Vc lµ thÓ tÝch buång ch¸y; ε lµ tû sè nÐn; λ lµ hÖ sè kÕt cÊu.
Sö dông ph−¬ng tr×nh (5.1), sù thay ®æi ¸p suÊt gi÷a 2 ®iÓm cã thÓ viÕt nh−
sau:
∆p = C.[E (θ 2 ) − E (θ1 )] (5.5)
Cuèi cïng, kÕt hîp ph−¬ng tr×nh (5.3) vµ (5.5) ta cã:
E ( θ 2 ) − E ( θ1 )
E b = E ( θ1 ) − (5.6)
⎡⎛ V ⎞ n ⎤
⎢⎜⎜ 1 ⎟⎟ − 1⎥
⎢⎣⎝ V2 ⎠ ⎥⎦

202
 Ph−¬ng tr×nh (5.6) x¸c ®Þnh ®iÖn ¸p gèc øng víi mäi gãc quay θ1 vµ θ2. §Ó
t¨ng ®é chÝnh x¸c, cã thÓ sö dông mét vµi gi¸ trÞ θ1 vµ θ2 ®Ó thu ®−îc 1 m¶ng c¸c
gi¸ trÞ ®iÖn ¸p gèc nh»m cung cÊp gi¸ trÞ ®iÖn ¸p gèc trung b×nh. Trë ng¹i chÝnh
cña quy tr×nh nµy lµ gi¸ trÞ gi¶ thiÕt cña chØ sè nÐn ®a biÕn n (th−êng n»m trong
kho¶ng tõ 1,25 ®Õn 1,35). Ngoµi ra, nh÷ng lçi vÒ phÇn cøng, sù tham chiÕu sai vÒ
GQTK hoÆc c¸c ®Æc tÝnh ®Æc biÖt cña ®éng c¬ cã thÓ lµm cho qu¸ tr×nh nÐn thùc
tÕ kh«ng lµ ®a biÕn.
Mét ph−¬ng ph¸p chÝnh x¸c h¬n lµ l¾p c¶m biÕn ¸p ®iÖn vµo thµnh èng lãt
xi lanh ®Ó ®o ¸p suÊt trong xi lanh (khi xÐc m¨ng ë d−íi ®iÓm ®o) vµ ®o ¸p suÊt
trong hép trôc khuûu (khi xÐc m¨ng ë bªn trªn ®iÓm ®o). Do ¸p suÊt trong hép
trôc khuûu lµ t−¬ng ®èi æn ®Þnh vµ dÔ ®o nªn cã thÓ dïng lµm ®iÓm tham chiÕu
kh¸ hiÖu qu¶.
Ngoµi ra, cã thÓ dïng c¶m biÕn ¸p suÊt kiÓu ®iÖn trë (cung cÊp gi¸ trÞ ¸p
suÊt tuyÖt ®èi) l¾p ë phÝa d−íi thÊp cña èng lãt xi lanh (nã chØ lé ra khi pÝt t«ng ë
gÇn §CD). Do nhiÖt ®é cña m«i chÊt c«ng t¸c trong xi lanh ë thêi ®iÓm nµy t−¬ng
®èi thÊp nªn sÏ h¹n chÕ ®−îc t¸c ®éng cña nhiÖt ®é ®Õn gi¸ trÞ ¸p suÊt ®o ®−îc.
§é chÝnh x¸c cña gi¸ trÞ ¸p suÊt ®o ®−îc sÏ ®−îc c¶i thiÖn nÕu c¶m biÕn ®−îc
hiÖu chuÈn khi ®éng c¬ nãng nh−ng kh«ng vËn hµnh. Sù tham chiÕu tÝn hiÖu ra
cña c¶m biÕn ¸p suÊt víi gi¸ trÞ ¸p suÊt tuyÖt ®èi ®o ë §CD (trong kú n¹p) sÏ
cung cÊp gi¸ trÞ vÒ ¸p suÊt tuyÖt ®èi trong xi lanh (tõ tÝn hiÖu cña c¶m biÕn). Qu¸
tr×nh ®ãng chèt cã thÓ thùc hiÖn víi mäi chu tr×nh, hoÆc chØ thùc hiÖn 1 lÇn cho
mét lo¹t c¸c chu tr×nh. NÕu tiÕn hµnh ®ãng chèt víi mäi chu tr×nh sÏ lo¹i trõ ®−îc
vÊn ®Ò tr«i tÝn hiÖu cña c¶m biÕn ¸p ®iÖn. Do vËy, ®©y lµ biÖn ph¸p rÊt tèt vµ nªn
dïng nÕu cã ®iÒu kiÖn thùc hiÖn.
d. KiÓm tra d÷ liÖu vÒ ¸p suÊt trong xi lanh
Bé d÷ liÖu ®Çy ®ñ vÒ diÔn biÕn ¸p suÊt trong xi lanh th−êng ®−îc sö dông
®Ó ph©n tÝch qu¸ tr×nh ch¸y vµ sù lµm viÖc cña ®éng c¬. Tuy nhiªn, tr−íc khi ghi
d÷ liÖu víi sè l−îng lín, cÇn ph©n tÝch cÈn thËn 1 bé sè liÖu ®o thu ®−îc ®Ó kiÓm
tra ®é chÝnh x¸c vµ tin cËy cña viÖc bè trÝ, l¾p ®Æt toµn bé hÖ thèng còng nh− c¸c
thñ tôc ghi nhËn sè liÖu. Tèt nhÊt, c«ng viÖc nµy ®−îc tiÕn hµnh víi 1 ®o¹n trªn
®−êng cong ¸p suÊt khi §C§T ®−îc quay tr¬n b»ng phanh (chØ nÐn thuÇn tuý,
kh«ng cã qu¸ tr×nh ch¸y).
§Çu tiªn, cÇn kiÓm tra d÷ liÖu thu ®−îc vÒ ®é lín vµ thêi ®iÓm ¸p suÊt
trong xi lanh ®¹t gi¸ trÞ lín nhÊt khi tham chiÕu theo thÓ tÝch xi lanh. ¸p suÊt lín
nhÊt trong xi lanh cã thÓ x¸c ®Þnh theo c«ng thøc sau:
p max = p IBDC .rvn (5.7)

203
 4
¸p suÊt, 10
[kPa]

103

IVC

102

V/Va
1
10
0,1 0,2 0,4 0,6 0,8 1,0

H×nh 5-20. §å thÞ p-V cña ®éng c¬ khi nÐn kh«ng ch¸y, [13].

¸p suÊt lín nhÊt trong xi lanh cã thÓ xuÊt hiÖn sím ngay tr−íc §CT do tæn
thÊt nhiÖt vµ rß lät khÝ. NÕu sù ®Þnh pha gi÷a chuyÓn ®éng cña pÝt t«ng vµ GQTK
®−îc thiÕt lËp chÝnh x¸c, th× gãc xuÊt hiÖn ¸p suÊt lín nhÊt tr−íc §CT th−êng
gi¶m khi t¨ng sè vßng quay ®éng c¬ vµ th−êng n»m trong kho¶ng 0,7÷0,9
0
GQTK víi ®éng c¬ x¨ng; tõ 1,1÷1,3 0GQTK víi ®éng c¬ diesel phun gi¸n tiÕp;
tõ 0,8÷1,0 0GQTK víi ®éng c¬ diesel phun trùc tiÕp cì lín.
Ngoµi ra, ®å thÞ p-V cã thÓ sö dông ®Ó x¸c ®Þnh tû lÖ xÝch, ®Þnh pha vµ
kiÓm tra sù lµm viÖc cña c¶m biÕn ¸p suÊt. V× qu¸ tr×nh nÐn , ®−îc x¸c ®Þnh tõ khi
®ãng xu p¸p n¹p-IVC (Intake Valve Closure) ®Õn §CT (H×nh 5-20), lµ ®a biÕn vµ
®−êng nÐn cã thÓ coi lµ th¼ng víi ®é dèc – n. NÕu sù uèn cong xuÊt hiÖn ë ®o¹n
®Çu cña ®−êng nÐn, th× chøng tá r»ng tÝn hiÖu tham chiÕu ¸p suÊt kh«ng chÝnh
x¸c; hoÆc cã thÓ do viÖc x¸c ®Þnh thÓ tÝch buång ch¸y kh«ng chÝnh x¸c.

5.2. §o diÔn biÕn ¸p suÊt nhiªn liÖu vµ ®é n©ng kim phun

cña ®éng c¬ diesel
5.2.1. §o diÔn biÕn ¸p suÊt nhiªn liÖu diesel trªn m¹ch cao ¸p
Víi ®éng c¬ diesel, trong qu¸ tr×nh nghiªn cøu th−êng yªu cÇu ®o diÔn
biÕn ¸p suÊt nhiªn liÖu trªn m¹ch cao ¸p (th−êng quan t©m ®Õn 3 vÞ trÝ lµ: ®Çu
vµo, ®Çu ra cña ®−êng èng cao ¸p vµ bªn trong vßi phun). ¸p suÊt lín nhÊt t¹i c¸c
vÞ trÝ nµy cã thÓ v−ît qu¸ 1000 bar. H¬n n÷a, gi÷a c¸c lÇn phun liªn tiÕp, ¸p suÊt

204
d− t¹i c¸c vÞ trÝ nµy kh«ng gi¶m xuèng 0 mµ duy tr× ë møc cao do t¸c dông cña
van cao ¸p. §Ó kh«ng ¶nh h−ëng ®Õn ®éng lùc häc cña ¸p suÊt phun, c¶m biÕn ¸p
suÊt ph¶i ®¸p øng ®−îc c¸c yªu cÇu sau :
+ Ph¶i cã kÝch th−íc nhá, kh«ng lµm ¶nh h−ëng nhiÒu ®Õn thÓ tÝch nhiªn
liÖu trªn ®−êng truyÒn tõ b¬m cao ¸p ®Õn vßi phun.
+ Kh«ng lµm thay ®æi ®¸ng kÓ ®Õn ®é cøng cña ®−êng èng vµ vßi phun.
+ Cã tÇn sè ph¶n øng ®ñ ®Ó ghi nhËn sù biÕn thiªn ¸p suÊt x¶y ra rÊt nhanh
trong qu¸ tr×nh phun. §ång thêi cÇn ghi nhËn ®−îc gi¸ trÞ ¸p suÊt d− trªn ®−êng
èng cao ¸p gi÷a c¸c lÇn phun.
+ CÇn cã tÇn sè dao ®éng tù nhiªn cao ®Ó tr¸nh céng h−ëng tÝn hiÖu ra.
Trªn thùc tÕ, cã thÓ sö dông 2 d¹ng c¶m biÕn cho môc ®Ých ®o diÔn biÕn ¸p
suÊt nhiªn liÖu: c¶m biÕn ¸p suÊt kiÓu cÇu ®o c¨ng (Strain-gauge) vµ c¶m biÕn ¸p
suÊt kiÓu ¸p ®iÖn.
a. C¶m biÕn ¸p suÊt kiÓu cÇu ®o søc c¨ng
C¶m biÕn ¸p suÊt kiÓu cÇu ®o c¨ng (Strain-gauge) cã thÓ sö dông ®Ó ®o
diÔn biÕn ¸p suÊt nhiªn liÖu diesel. Trªn H×nh 5-21 lµ s¬ ®å nguyªn lý ho¹t ®éng
cña cÇu ®o ¸p suÊt, s¬ ®å l¾p ®Æt c¶m biÕn trong ®−êng èng cao ¸p vµ vßi phun.
C¶m biÕn ¸p suÊt d¹ng cÇu Wheatstone (H×nh 5-21 a), gåm 2 d©y ®o gièng nhau
vµ 2 ®iÖn trë cè ®Þnh gièng nhau (R1 vµ R2). C¸c d©y ®o cã thÓ cã cïng gi¸ trÞ
®iÖn trë víi ®iÖn trë cè ®Þnh (vÝ dô 2000 Ω). Th«ng th−êng, chØ 2 d©y ®o lµ ®−îc
tÝch hîp vËt lý vµo cÊu tróc cña c¶m biÕn. D©y ®o tÝch cùc (Active gauge) (H×nh
5-21) sÏ ®o ¸p suÊt trong ®−êng èng cao ¸p, trong khi d©y ®o bï (Dummy gauge)
sÏ bï sù thay ®æi vÒ nhiÖt ®é nhiªn liÖu (nh»m lo¹i trõ ®é lÖch tÝn hiÖu ë ®Çu ra
thiÕt bÞ do sù thay ®æi vÒ nhiÖt ®é nhiªn liÖu).
Khi cã sù thay ®æi vÒ ¸p suÊt nhiªn liÖu sÏ g©y ra søc c¨ng trong d©y ®o
tÝch cùc vµ lµm thay ®æi ®iÖn trë cña nã. CÇu ®o Wheatstone vµ m¹ch ®iÖn ®−îc
tÝch hîp víi nã sÏ nhËn ra sù thay ®æi vÒ ®iÖn trë nµy vµ chuyÓn nã thµnh mét tÝn
hiÖu ®iÖn ¸p ra tuyÕn tÝnh víi ¸p suÊt nhiªn liÖu. Tuy nhiªn, sù thay ®æi vÒ nhiÖt
®é nhiªn liÖu cã thÓ lµm thay ®æi ®iÖn trë cña d©y ®o vµ cÇn ®−îc tÝnh bï b»ng
c¸ch sö dông d©y ®o bï. D©y ®o nµy còng chÞu t¸c ®éng cña nhiÖt ®é nh−ng nã
®−îc bè trÝ mét c¸ch cÈn thËn sao cho kh«ng bÞ kÐo c¨ng do sù dao ®éng cña ¸p
suÊt nhiªn liÖu. B»ng c¸ch nµy, sù thay ®æi vÒ nhiÖt ®é nhiªn liÖu sÏ t¸c ®éng nh−
nhau ®Õn ®iÖn trë cña c¶ hai d©y ®o vµ 2 d©y ®o nµy kh«ng t¸c ®éng lÉn nhau.
Trªn H×nh 5-21 b lµ c¸ch lµm truyÒn thèng ®Ó l¾p ®Æt c¶m biÕn ®o ¸p suÊt
nhiªn liÖu mµ kh«ng cÇn ph¶i c¾t rêi ®−êng èng cao ¸p. Mét ®Çu nèi ®−îc hµn
(hoÆc kÑp chÆt cã dïng ®Öm lµm kÝn) vµo ®−êng èng cao ¸p t¹i vÞ trÝ ®· khoan s½n

205
1 lç nhá ®Ó t¹o ®−êng trÝch lÊy ¸p suÊt nhiªn liÖu. Víi vßi phun (H×nh 5-21 c), cã
thÓ khoan lç trùc tiÕp trªn th©n vßi phun ®Ó l¾p c¶m biÕn ¸p suÊt.

D©y ®o
a)
R1 Bé V∼ ¸p suÊt
khuyÕch
R2 ®¹i
D©y
bï nhiÖt

Nguån ®iÖn

c) R·nh nhiªn
b)
liÖu
Kim phun
C¶m biÕn ¸p
suÊt
C¶m biÕn
¸p suÊt

§Çu nèi

Th©n vßi
phun
Mèi hµn §−êng èng cao ¸p

H×nh 5-21. S¬ ®å bè trÝ vµ c¶m biÕn ®o ¸p suÊt nhiªn liÖu diesel, [13].

b. C¶m biÕn ¸p suÊt kiÓu ¸p ®iÖn

C¶m biÕn ¸p suÊt kiÓu ¸p ®iÖn cã kh¶ n¨ng ph¶n øng rÊt tèt víi sù thay ®æi
rÊt nhanh cña xung ¸p suÊt (xem thªm môc 5.1.2).
C¶m biÕn ¸p ®iÖn (dïng th¹ch anh) cña h·ng AVL cã chÊt l−îng tèt vµ
®ang ®−îc sö dông kh¸ réng trong c¸c phßng thÝ nghiÖm ®éng c¬. C¶m biÕn ¸p
suÊt kiÓu ¸p ®iÖn - AVL QL61D (H×nh 5-22) cã kÝch th−íc nhá víi kho¶ng ®o
rÊt réng tõ 0 ÷ 2000 bar, cã thÓ sö dông phï hîp víi tÊt c¶ c¸c lo¹i hÖ thèng phun
nhiªn liÖu diesel hiÖn ®¹i. Víi tÇn sè lÊy mÉu lªn ®Õn 220 kHz, c¸c lo¹i c¶m biÕn
nµy rÊt thÝch hîp cho viÖc ®o ®¹c chÝnh x¸c diÔn biÕn ¸p suÊt thuû ®éng trªn trªn
®−êng èng cao ¸p vµ trong c¸c hÖ thèng thuû lùc. C¸c th«ng sè c¬ b¶n cña c¶m
biÕn QL61D ®−îc liÖt kª trong B¶ng 5-1. Trªn H×nh 5-22 b lµ h×nh ¶nh vÒ c¶m
biÕn AVL-QL61D vµ thiÕt kÕ ®Çu nèi khi tiÕn hµnh ®o diÔn biÕn ¸p suÊt nhiªn
206
liÖu trªn ®−êng èng cao ¸p cña ®éng c¬ diesel S«ng c«ng DSC 80. §Çu nèi ®Ó l¾p
c¶m biÕn (trªn ®−êng èng cao ¸p cña xi lanh sè 1) ®−îc thiÕt kÕ nh− trªn H×nh 5-
22 a nh»m ®¶m b¶o sù l−u th«ng cña nhiªn liÖu vµ gi¶m thiÓu thÓ tÝch chÕt.

a) b)

C¶m biÕn
QL61D
11,5
16

§Çu nèi

§−êng èng cao ¸p

M10x1 cña ®éng c¬

H×nh 5-22. C¶m biÕn ¸p suÊt kiÓu ¸p ®iÖn (AVL-QL61D)

vµ thiÕt kÕ ®Çu nèi, [6].

B¶ng 5-1
C¸c th«ng sè c¬ b¶n
cña c¶m biÕn ¸p suÊt kiÓu ¸p ®iÖn AVL-QL61D, [6]

TT Th«ng sè Gi¸ trÞ/§¬n vÞ

1 Kho¶ng ®o 0 ÷ 2000 [bar]; (200 Mpa)
2 ¸p suÊt qu¸ t¶i 4000 [bar]
3 §é nh¹y 2,3 [pC/bar]; (23 pC/Mpa)
4 TÇn sè tù nhiªn 220 [kHz]
5 Khèi l−îng (kh«ng kÓ c¸p tÝn hiÖu) 14 [gam]

207
5.2.2. §o ®é n©ng kim phun
§èi víi ®éng c¬ diesel, diÔn biÕn ®é n©ng kim phun còng lµ mét th«ng sè
th−êng ®−îc gi¸m s¸t nh»m x¸c ®Þnh chÝnh x¸c thêi ®iÓm b¾t ®Çu cung cÊp nhiªn
liÖu thùc tÕ vµo xi lanh vµ phôc vô c¸c môc ®Ých nghiªn cøu kh¸c. S¬ ®å nguyªn
lý cña c¶m biÕn dïng ®Ó ®o ®é n©ng kim phun ®−îc thÓ hiÖn trªn H×nh 5-23.

TÝn hiÖu ®iÒu tÇn TÝn hiÖu ®iÒu biªn

a) Bé t¹o dao ®éng

C¶m biÕn C¶m biÕn
®iÖn dung ®iÖn c¶m

Bé dß
FM

Kim phun

b) Cuén c¶m c)
øng Nam ch©m

Cuén Vout
d©y
Lß xo
vßi phun

Kim phun
Kim phun

H×nh 5-23. S¬ ®å bè trÝ thiÕt bÞ vµ nguyªn lý ho¹t déng

cña c¶m biÕn ®o ®é n¨ng kim phun, [13].
Th«ng th−êng, dÞch chuyÓn cña kim phun ®−îc ®o b»ng hÖ thèng tù c¶m
biÕn ®æi ho¹t ®éng theo nguyªn lý ®iÒu biÕn tÇn FM (Frequency Modulation) nh−
trªn H×nh 5-23 a. Cuén c¶m øng lµ mét phÇn cña m¹ch t¹o dao ®éng ®iÖn tö ho¹t
®éng víi tÇn sè kho¶ng 2 MHz. TÇn sè cña bé t¹o dao ®éng ®−îc x¸c ®Þnh mét
phÇn bëi ®é tù c¶m cña cuén c¶m øng. Khi kim phun dÞch chuyÓn, thanh lâi sÏ

208
(H×nh 5-23) ®i s©u h¬n vµo trong cuén c¶m øng vµ g©y ra sù thay ®æi ®é tù c¶m
cña nã còng nh− tÇn sè dao ®éng cña hÖ. Sù thay ®æi vÒ tÇn sè dao ®éng ®−îc
ph¸t hiÖn bëi mét m¹ch ®iÖn tö vµ tÝn hiÖu nµy ®−îc chuyÓn thµnh sù thay ®æi
®iÖn ¸p ®Çu ra cña thiÕt bÞ ®o. M¹ch ®iÖn tö trong thiÕt bÞ ®o th−êng ®−îc thiÕt kÕ
sao cho tÝn hiÖu ®iÖn ¸p ra cã quan hÖ tuyÕn tÝnh víi vÞ trÝ (®é n©ng) cña kim
phun. Trªn H×nh 5-23 b lµ s¬ ®å l¾p c¶m biÕn ®o ®é n©ng vµo trong vßi phun.
Bé phËn FM ®−îc m« t¶ ë trªn cã thÓ sö dông kÕt hîp mét c¶m biÕn dùa
trªn sù thay ®æi ®iÖn dung (thay cho c¶m biÕn d¹ng ®iÖn c¶m). S¬ ®å bè trÝ cña
ph−¬ng ¸n thay thÕ nµy ®−îc tr×nh bµy trªn H×nh 5-23 a.
Mét ph−¬ng ¸n thay thÕ kh¸c ®Ó gi¸m s¸t dÞch chuyÓn cña kim phun ®−îc
tr×nh bµy trªn H×nh 5-23 c. Sù dÞch chuyÓn cña kim phun (®−îc lµm b»ng vËt liÖu
s¾t tõ) sÏ lµm thay ®æi khe hë tõ, nã sÏ lµm thay ®æi tr−êng ®iÖn tõ ®i qua cña
cuén d©y vµ g©y ra mét søc ®iÖn ®éng trong cuén d©y. §iÖn ¸p gi÷a 2 ®Çu cuén
d©y th−êng ®¹t ®Õn gi¸ trÞ ®iÖn ¸p kho¶ng 100 mV hoÆc lín h¬n; tÝn hiÖu nµy sÏ
®−îc gi¸m s¸t sau khi ®· khuyÕch ®¹i. Ta thÊy, tÝn hiÖu ®iÖn ¸p ra cña c¶m biÕn
d¹ng nµy tû lÖ víi vËn tèc cña kim phun h¬n lµ vÞ trÝ cña nã. Cuén d©y dïng trong
ph−¬ng ¸n nµy cã kÝch th−íc lín h¬n ®¸ng kÓ so víi ph−¬ng ¸n dïng cuén FM.

TÝn hiÖu ®iÒu biªn

TÝn hiÖu ra
TÝn hiÖu kÝch thÝch

Bé dß
Vout AM
Vex

Kim phun

H×nh 5-24. HÖ thèng ®o ®é n©ng kim phun

dïng bé biÕn thÕ vi sai thay ®æi tuyÕn tÝnh LVDT, [13].
Mét kiÓu c¶m biÕn kh¸c, dùa trªn bé biÕn thÕ vi sai thay ®æi tuyÕn tÝnh –
LVDT (The Linear Variable Differential Transformer), cã thÓ dïng ®Ó ®o dÞch
chuyÓn cña kim phun víi s¬ ®å bè trÝ nh− trªn H×nh 5-24. Cuén d©y s¬ cÊp (phÝa
bªn tr¸i s¬ ®å), ®−îc kÝch thÝch liªn tôc bëi mét ®iÖn ¸p h×nh sin (Vex) cã ®é lín
kh«ng ®æi (vÝ dô 10 V) vµ tÇn sè kh«ng ®æi (vÝ dô 10 kHz). C¶ hai cuén thø cÊp

209
®−îc ®−îc ®−a vµo ®iÖn ¸p h×nh sin cã cïng tÇn sè (10 kHz). Tuy nhiªn, ®é lín
cña ®iÖn ¸p ®−a vµo mçi cuén d©y thø cÊp nµy phô thuéc vµo vÞ trÝ cña lâi cuén
d©y (®−îc lµm b»ng vËt liÖu s¾t tõ) ®−îc nèi víi kim phun (cÇn ®o ®é n©ng). Hai
cuén thø cÊp th−êng lµ cuén d©y ®èi xøng nhau nh− trªn H×nh 5-24. Khi lâi cña
cuén d©y bÞ kim phun n©ng lªn so víi vÞ trÝ gi÷a th× ®iÖn ¸p vµo cuén thø cÊp bªn
d−íi sÏ thÊp h¬n, trong khi ®iÖn ¸p trong cuén thø cÊp phÝa trªn sÏ t¨ng lªn. TÝn
hiÖu ®iÖn ¸p ®Çu ra (cña 2 cuén thø cÊp) Vout sÏ ®−îc mét bé dß AM x¸c ®Þnh vµ
chuyÓn thµnh tÝn hiÖu ®iÖn ¸p ra (cña thiÕt bÞ ®o) tû lÖ tuyÕn tÝnh víi dÞch chuyÓn
cña lâi cuén d©y (chÝnh lµ ®é n©ng cÇn ®o cña kim phun).
5.2.3. Trang thiÕt bÞ phôc vô vµ viÖc xö lý s¬ bé d÷ liÖu ®o
Nh− chóng ta ®· biÕt, ¸p suÊt nhiªn liÖu diesel (trong m¹ch cao ¸p) vµ ®é
n©ng kim phun lµ nh÷ng th«ng sè cã sù thay ®æi rÊt lín vÒ gi¸ trÞ trong kho¶ng
thêi gian rÊt ng¾n. Do vËy, ngoµi viÖc lùa chän ph−¬ng ph¸p ®o vµ lo¹i c¶m biÕn
phï hîp, qu¸ tr×nh ®o c¸c th«ng sè nµy cßn ®ßi hái ph¶i cã hÖ thèng trang thiÕt bÞ
phôc vô rÊt hiÖn ®¹i vµ chuyªn dông, cô thÓ lµ:
+ HÖ thèng thu thËp vµ xö lý d÷ liÖu ®o –DAS (xem thªm môc 2.3), víi
tÇn sè lÊy mÉu phï hîp (®Ó phôc vô môc ®Ých nghiªn cøu, th−êng yªu cÇu lÊy
mÉu d÷ liÖu víi ®é ph©n gi¶i tõ 0,1 ®Õn 0,5 0GQTK). §èi víi nh÷ng ®éng c¬
diesel cao tèc (sè vßng quay ®Þnh møc cã thÓ lín h¬n 4000 vg/ph) th× ®©y lµ yªu
cÇu kh«ng dÔ g× ®¸p øng ®−îc.
+ Nh− ®· ph©n tÝch trong môc 2.3, d÷ liÖu ®o cÇn ®−îc tham chiÕu theo
GQTK. Do vËy, cÇn sö dông c¶m biÕn gãc quay trôc khuûu (Angle Encoder) cã
®é ph©n gi¶i phï hîp.
§èi víi viÖc ®o diÔn biÕn ¸p suÊt vµ ®é n©ng kim phun cña ®éng c¬ diesel,
cã thÓ sö dông thiÕt bÞ chuyªn dông AVL Indiset 620 ®Ó ghi nhËn tÝn hiÖu (xem
thªm môc 5.1.4 b) vµ phÇn mÒm AVL CONCERTO (®Ó xö lý s¬ bé d÷ liÖu ®o
thu ®−îc).
VÝ dô vÒ kÕt qu¶ ®o diÔn biÕn ¸p suÊt (víi tÇn sè lÊy mÉu lµ 0,5 0GQTK) ë
cuèi ®−êng èng cao ¸p cña ®éng c¬ diesel S«ng C«ng DSC-80 b»ng c¶m biÕn ¸p
suÊt kiÓu ¸p ®iÖn (AVL-QL61D), sö dông thiÕt bÞ chuyªn dông Indiset 620 vµ
phÇn mÒm AVL CONCERTO, øng víi c¸c sè vßng quay trôc khuûu kh¸c nhau,
®−îc tr×nh bµy trªn H×nh 5-25.

210
 350

¸p suÊt cuèi §¤CA [bar] 2200 vg/ph

300
1800 vg/ph

250

1500 vg/ph
200

1000 vg/ph
150

100

50

-50

Gãc quay trôc khuûu [®é]

H×nh 5-25. KÕt qu¶ ®o diÔn biÕn ¸p suÊt cuèi ®−êng èng cao ¸p cña
®éng c¬ diesel S«ng C«ng DSC 80 t¹i c¸c sè vßng quay kh¸c nhau, [6].
Ta thÊy, diÔn biÕn ¸p suÊt trªn ®−êng èng cao ¸p rÊt phøc t¹p vµ cã sù
biÕn ®éng lín theo chÕ ®é vËn hµnh. Do vËy, nÕu ®Çu ®o ¸p suÊt vµ thiÕt bÞ ghi
nhËn d÷ liÖu kh«ng ®−îc thiÕt kÕ chuyªn dông vµ cã ®é nh¹y cÇn thiÕt th× khã cã
thÓ ®o chÝnh x¸c vµ chi tiÕt diÔn biÕn ¸p suÊt trªn ®−êng èng cao ¸p cña hÖ thèng
phun nhiªn liÖu diesel.

5.3. Quan s¸t c¸c hiÖn t−îng x¶y ra trong ®éng c¬ b»ng
thiÕt bÞ quang häc
5.3.1. C¸c vÊn ®Ò chung
HiÖn nay, mÆc dï chóng ta ®· cã sù hç trî cña c¸c phÇn mÒm tÝnh to¸n
chuyªn dông nh−ng viÖc nghiªn cøu chi tiÕt c¸c qu¸ tr×nh t¹o hçn hîp, ch¸y vµ
h×nh thµnh c¸c chÊt « nhiÔm trong ®éng c¬ vÉn cßn gÆp rÊt nhiÒu khã kh¨n. Do
vËy, viÖc quan s¸t trùc quan vµ chi tiÕt c¸c qu¸ tr×nh nµy lµ hÕt søc cÇn thiÕt nh»m
tèi −u ho¸ thiÕt kÕ còng nh− kiÓm chøng kÕt qu¶ tÝnh to¸n lý thuyÕt.
Trong c¸c phßng thÝ nghiÖm hiÖn ®¹i, c¸c hÖ thèng thiÕt bÞ quang häc ®−îc
sö dông réng r·i ®Ó nghiªn cøu vÒ qu¸ tr×nh t¹o hçn hîp, qu¸ tr×nh ch¸y vµ h×nh
thµnh c¸c chÊt « nhiÔm; còng nh− ®Ó tèi −u ho¸ thiÕt kÕ cña c¸c hÖ thèng cã liªn
211
quan kh¸c trªn ®éng c¬ (hÖ thèng phun x¨ng, hÖ thèng n¹p, c¬ cÊu phèi khÝ, vÞ trÝ
bè trÝ buji, vÞ trÝ bè trÝ vßi phun ). C¸c hÖ thèng quang häc cã −u ®iÓm næi bËt lµ
cho phÐp quan s¸t trùc quan, chi tiÕt c¸c hiÖn t−îng x¶y ra trong buång ch¸y
®éng c¬ (vµ c¸c khu vùc kh¸c) mµ kh«ng g©y c¶n trë g× ®Õn c¸c qu¸ tr×nh nµy.
Ngoµi ra, th«ng qua nh÷ng h×nh ¶nh ®−îc hÖ thèng quang häc ghi nhËn cïng víi
sù trî gióp cña c¸c phÇn mÒm chuyªn dông, sÏ cho phÐp chóng ta tÝnh to¸n x¸c
®Þnh sù thay ®æi cña nhiÒu tham sè quan träng ®èi víi qu¸ tr×nh nghiªn cøu ph¸t
triÓn §C§T, vÝ dô nh−: nhiÖt ®é côc bé t¹i c¸c khu vùc trong buång ch¸y, tû sè
A/F t¹i c¸c khu vùc, tèc ®é lan truyÒn mµng löa
5.3.2. HÖ thèng thiÕt bÞ quang häc AVL-VisioScope
a. §Æc tÝnh kü thuËt vµ ph¹m vi øng dông
AVL VisioScope (H×nh 5-26) lµ mét hÖ thèng quay video kü thuËt sè tèc
®é cao, ®−îc thiÕt kÕ phôc vô môc ®Ých nghiªn cøu vµ ph¸t triÓn §C§T. Nã ®−îc
sö dông ®Ó quan s¸t c¸c hiÖn t−îng tuÇn hoµn theo chu kú trong §C§T b»ng c¸ch
sö dông èng néi soi dïng nguån s¸ng räi tõ bªn ngoµi.

H×nh 5-26. HÖ thèng AVL VisioScope, [8].

H×nh ¶nh thu ®−îc tõ camera kü thuËt sè ®−îc chuyÓn trùc tiÕp ®Õn m¸y
tÝnh d−íi d¹ng d÷ liÖu sè do vËy ®¶m b¶o ®−îc chÊt l−îng h×nh ¶nh. Sù ®ång bé
gi÷a hÖ thèng VisioScope víi ®éng c¬ ®−îc ®¶m b¶o th«ng qua c¶m biÕn gãc
quay trôc khuûu (Angle Encoder) cã ®é ph©n gi¶i cao (tõ 0,1÷ 0,050 GQTK).
AVL VisioScope còng ®−îc tÝch hîp s½n phÇn mÒm xö lý ¶nh nh»m gióp ng−êi
212
dïng t¹o nh÷ng ®o¹n phim ng¾n (tõ nh÷ng h×nh ¶nh ghi nhËn ®−îc), x¸c ®Þnh
tr−êng nhiÖt ®é trong xi lanh hoÆc x¸c ®Þnh sù ph©n bè PM trong xi lanh.
HÖ thèng AVL VisioScope cã thÓ sö dông cho nh÷ng môc ®Ých sau:
+ Quan s¸t chuyÓn ®éng c¬ khÝ cña c¸c bé phËn: nÊm xu p¸p; lß xo xu
p¸p; cß mæ; hÖ thèng dÉn ®éng ®ai; c¸c chi tiÕt trong hép sè, cÇu xe; pÝt t«ng; kim
phun cña vßi phun; b−ím ga.
+ Nghiªn cøu qu¸ tr×nh t¹o hçn hîp, víi c¸c tr−êng hîp: b»ng bé chÕ hßa
khÝ; phun x¨ng trªn ®−êng n¹p; phun nhiªn liÖu trùc tiÕp (®éng c¬ x¨ng vµ
diesel); phun nhiªn liÖu gi¸n tiÕp (®éng c¬ diesel).
+ Nghiªn cøu qu¸ tr×nh lan truyÒn mµng löa (®éng c¬ x¨ng vµ diesel)
+ Nghiªn cøu qu¸ tr×nh ®¸nh löa cña buji.
HÖ thèng AVL VisioScope cã thÓ sö dông øng víi 2 tr−êng hîp:
+ Quan s¸t ®èi t−îng kh«ng dïng ®Ìn néi soi: tõ bªn ngoµi, cã thÓ quan
s¸t c¸c vÞ trÝ cÇn quan t©m bªn trong ®éng c¬ b»ng AVL VisioScope mµ kh«ng
cÇn dïng ®Ìn néi soi. Trong tr−êng hîp nµy, cã thÓ thu ®−îc h×nh ¶nh cã ®é
t−¬ng ph¶n kh¸ tèt chØ b»ng c¸ch ®iÒu chØnh ®é nÐt (tiªu cù) cña m¸y quay. Tuy
nhiªn, kÕt qu¶ thu ®−îc sÏ tèt h¬n nÕu sö dông phßng ®o tèi. Khi ®ã, cã thÓ dïng
sóng t¹o chíp s¸ng (Strobe Gun) hoÆc sîi quang ®Ó t¹o ¸nh s¸ng chíp phôc vô
qu¸ tr×nh ghi h×nh.
+ Quan s¸t ®èi t−îng cã dïng ®Ìn néi soi: ThiÕt bÞ néi soi kh«ng lµm m¸t
chØ sö dông ®−îc trong m«i tr−êng cã nhiÖt ®é vµ ¸p suÊt nhÊt ®Þnh (T < 1500C, p
< 5 bar). Khi ®ã, sîi quang sÏ ®−îc ®Æt trong r·nh lµm m¸t vµ cung cÊp ¸nh s¸ng
cho qu¸ tr×nh néi soi. Khi quan s¸t c¸c khu vùc cã nhiÖt ®é trªn 150 0C (nh− trong
n¾p m¸y, buång ch¸y, hÖ thèng th¶i...) th× èng néi soi ph¶i ®−îc tÝch hîp cïng víi
1 hÖ thèng lµm m¸t (dïng khÝ nÐn cã ¸p suÊt 6 bar). Khi ®ã, do kh«ng thÓ bè trÝ
sîi quang cïng víi èng lµm m¸t nªn cÇn cã mét thiÕt bÞ räi s¸ng riªng biÖt (chÞu
®−îc nhiÖt ®é cao) cho ®èi t−îng quan s¸t.
M¾t kÝnh

ThÊu kÝnh

¸nh s¸ng vµo

H×nh 5-27. KÕt cÊu ®Çu néi soi kh«ng lµm m¸t, cã tÝch hîp sîi quang, [8].

213
 KÕt cÊu ®Çu néi soi kh«ng lµm m¸t, cã tÝch hîp sîi quang ®−îc tr×nh bµy
trªn H×nh 5-27. KÕt cÊu ®Çu néi soi cã lµm m¸t vµ c¸c d¹ng cöa sæ quang häc
phôc vô viÖc quan s¸t trong buång ch¸y ®−îc tr×nh bµy trªn H×nh 5-28.

M¾t kÝnh §Çu nèi víi

khÝ nÐn lµm m¸t (6 bar)

7 mm
M14

AVL 670

4 mm
M10

AVL 0
80

00
C¸c lo¹i ®Çu
31 mm b¶o vÖ (thÐp)
M14
C¸c d¹ng cöa sæ 300
M10
quang häc
(víi gãc quan s¸t 35 mm
kh¸c nhau) 7 mm 10 mm
0
70

41,.5 mm

H×nh 5-28. KÕt cÊu ®Çu néi soi cã lµm m¸t vµ c¸c d¹ng cöa sæ quang häc, [8].
Cã hai lo¹i ®Çu néi soi buång ch¸y lµ M10 (®−êng kÝnh trôc 4 mm, gãc më
80 ) vµ M14 (®−êng kÝnh trôc 7 mm, gãc më 670). ViÖc lùa chän ®Çu néi soi M10
0

hay M14 chñ yÕu phô thuéc kh¶ n¨ng t¹o ®−êng dÉn (b»ng c¸ch khoan n¾p m¸y)
®Ó tiÕp cËn vµo buång ch¸y (xem H×nh 5-30 vµ 5-31). §Çu néi soi M14 cã −u
®iÓm lµ ch¾c ch¾n vµ kh¶ n¨ng truyÒn ¸nh s¸ng tèt. §Çu néi soi buång ch¸y dïng
ba lo¹i cöa sæ quang häc víi gãc quan s¸t t−¬ng øng lµ 00, 300 vµ 700.
b. Bè trÝ vµ l¾p ®Æt thiÕt bÞ ®o
S¬ ®å kÕt nèi m¸y tÝnh víi c¸c bé phËn cña hÖ thèng AVL VisioScope
®−îc tr×nh bµy trªn H×nh 5-29.
+ Khi quan s¸t bªn ngoµi buång ch¸y: khi quan s¸t c¸c khu vùc cã nhiÖt
®é thÊp h¬n 150 0C th−êng sö dông thiÕt bÞ néi soi kh«ng lµm m¸t. Do kh«ng
ph¶i bè trÝ ®−êng dÉn khÝ lµm m¸t thiÕt bÞ quang häc, ng−êi ta ®Æt mét sîi c¸p

214
quang bªn trong thiÕt bÞ néi soi ®Ó truyÒn ¸nh s¸ng ®Õn vïng cÇn quan s¸t. VÝ dô
vÒ viÖc sö dông hÖ thèng AVL VisioScope ®Ó quan s¸t c¸c hiÖn t−îng x¶y ra
trong ®−êng èng n¹p ®−îc tr×nh bµy trªn H×nh 5-30.
+ Khi quan s¸t bªn trong buång ch¸y: Khi quan s¸t c¸c hiÖn t−îng x¶y
ra trong buång ch¸y (qu¸ tr×nh phun nhiªn liÖu, qu¸ tr×nh ch¸y vµ lan truyÒn
mµng löa, qu¸ tr×nh ®¸nh löa cña buji...) cÇn sö dông thiÕt bÞ néi soi cã lµm m¸t.
VÝ dô vÒ viÖc sö dông hÖ thèng AVL VisioScope ®Ó quan s¸t c¸c hiÖn t−îng x¶y
ra trong buång ch¸y ®−îc tr×nh bµy trªn H×nh 5-31.

Mµn
h×nh
Camera
kü thuËt sè

HÖ thèng chiÕu s¸ng

C¸p nèi víi hÖ thèng

chiÕu s¸ng C¸p mµn h×nh

M¸y tÝnh
C¸p camera

C¶m biÕn
gãc quay trôc khuûu

H×nh 5-29. S¬ ®å kÕt nèi c¸c thiÕt bÞ cña hÖ thèng AVL VisioScope, [8].

215
 C¸p quang

Camera

Vßi phun
Vßng kÑp

ThiÕt bÞ néi soi

kh«ng lµm m¸t

§ai èc h·m

§−êng èng n¹p

H×nh 5-30. Sö dông thiÕt bÞ AVL VisioScope ®Ó quan s¸t ®−êng èng n¹p, [8].

216
 Camera

èng dÉn khÝ nÐn lµm m¸t

èng b¶o vÖ

§ai gi÷

H×nh 5-31. Sö dông thiÕt bÞ AVL VisioScope ®Ó quan s¸t buång ch¸y, [8].

217
 φ15

N¾p m¸y

§Ønh pÝt t«ng

t¹i §CT

M14x1 10
26
φ12

H×nh 5-32. VÞ trÝ vµ kÝch th−íc lç khoan ®Ó l¾p èng dÉn h−íng, [8].

233
φ10,5

210 16

φ12
300

M15x1
φ15

12
49 184

17
1x450
4

6,5

H×nh 5-33. VÞ trÝ vµ kÝch th−íc lç khoan ®Ó l¾p èng dÉn h−íng, [8].

218
c. ChuÈn bÞ kh«ng gian cho thiÕt bÞ quang häc
Khi quan s¸t c¸c hiÖn t−îng x¶y ra trong buång ch¸y, cÇn chän ®−îc vÞ trÝ
phï hîp (th−êng khoan lç trªn n¾p m¸y) ®Ó t¹o ®−êng dÉn ®−a ®Çu néi soi tiÕp
cËn vµo buång ch¸y. VÞ trÝ ®Æt cöa sæ quang häc cÇn ®¶m b¶o gãc quan s¸t lµ tèt
nhÊt vµ tr¸nh va ch¹m víi ®Ønh pÝt t«ng. §©y lµ c«ng viÖc kh¸ phøc t¹p vµ cÇn cã
b¶n vÏ thiÕt kÕ chi tiÕt cña n¾p m¸y. Ngoµi ra, còng ph¶i chó ý ®¶m b¶o vÊn ®Ò
bao kÝn ®èi víi èng dÉn h−íng.
VÝ dô vÒ vÞ trÝ vµ kÝch th−íc lç khoan (trªn n¾p m¸y) ®Ó ®Æt èng dÉn h−íng
cho ®Çu néi soi M14 ®−îc tr×nh bµy trªn H×nh 5-32. KÝch th−íc c¬ b¶n cña èng
dÉn h−íng dïng cho ®Çu néi soi M14 ®−îc tr×nh bµy trªn H×nh 5-33.
d. KÕt qu¶ thu ®−îc tõ thiÕt bÞ AVL-VisioScope
VÝ dô vÒ kÕt qu¶ quan s¸t qu¸ tr×nh phun nhiªn liÖu trong ®éng c¬ diesel
b»ng thiÕt bÞ AVL VisioScope ®−îc tr×nh bµy trªn H×nh 5-34. H×nh ¶nh vÒ tr−êng
nhiÖt ®é bªn trong buång ch¸y ®éng c¬ diesel (sau khi xö lý ¶nh b»ng phÇn mÒm)
®−îc tr×nh bµy trªn H×nh 5-35. H×nh vÒ sù ph©n bè PM bªn trong buång ch¸y
®éng c¬ diesel (sau khi xö lý ¶nh b»ng phÇn mÒm) ®−îc tr×nh bµy trªn H×nh 5-36.

H×nh 5-34. KÕt qu¶ quan s¸t qu¸ tr×nh phun nhiªn liÖu
trong ®éng c¬ diesel b»ng thiÕt bÞ AVL VisioScope.

219
 H×nh 5-35. Tr−êng nhiÖt ®é bªn trong buång ch¸y ®éng c¬ diesel
(sau khi xö lý ¶nh b»ng phÇn mÒm).

H×nh 5-36. Sù ph©n bè PM bªn trong buång ch¸y ®éng c¬ diesel

(sau khi xö lý ¶nh b»ng phÇn mÒm).
220
 Ch−¬ng 6
HÖ thèng thiÕt bÞ thö nghiÖm ®éng c¬
hiÖn ®¹i cña h·ng AVL List GmbH

6.1. Giíi thiÖu vÒ phßng thÝ nghiÖm Nghiªn cøu & Ph¸t
triÓn §éng c¬ ®èt trong -AVL
Phßng thÝ nghiÖm Nghiªn cøu vµ ph¸t triÓn ®éng c¬-AVL (thuéc ViÖn C¬
khÝ §éng lùc -§¹i häc B¸ch Khoa Hµ Néi) lµ phßng thÝ nghiÖm hiÖn ®¹i, ®ång bé
vµ cã møc ®é tù ®éng ho¸ cao; lµ s¶n phÈm cña dù ¸n “N©ng cÊp vµ ph¸t triÓn
phßng thÝ nghiÖm ®éng c¬ ®èt trong vµ chuyÓn giao c«ng nghÖ cho Tr−êng §HBK
Hµ Néi, §¹i häc Kü thuËt §µ n½ng, §HBK TP Hå ChÝ Minh”, sö dông nguån
vèn ODA cña chÝnh phñ Céng hoµ ¸o.
Phßng thÝ nghiÖm AVL bao gåm 4 phßng thö víi s¬ ®å bè trÝ nh− trªn
H×nh 6.1, bao gåm:
+ Phßng thö « nhiÔm xe m¸y: phßng thö nµy cho phÐp tiÕn hµnh thö
nghiÖm « nhiÔm c«ng nhËn kiÓu c¸c ph−¬ng tiÖn 2&3 b¸nh theo tiªu chuÈn Ch©u
¢u (hiÖn t¹i cã thÓ ®¸p øng tiªu chuÈn EURO II, khi ®−îc n©ng cÊp cã thÓ ®¸p
øng tiªu chuÈn EURO III).
+ Phßng thö « nhiÔm PTCG§B h¹ng nhÑ, h¹ng trung: phßng thö nµy cho
phÐp tiÕn hµnh thö nghiÖm « nhiÔm c«ng nhËn kiÓu c¸c lo¹i PTCG§B h¹ng nhÑ,
h¹ng trung (khèi l−îng tæng céng < 3500 kg) theo tiªu chuÈn Ch©u ¢u (hiÖn t¹i
cã thÓ ®¸p øng tiªu chuÈn EURO II, khi ®−îc n©ng cÊp cã thÓ ®¸p øng tiªu chuÈn
EURO III).
+ Phßng thö ®éng c¬ 1 xi lanh: chñ yÕu phôc vô nh÷ng nghiªn cøu chuyªn
s©u (R&D). Phßng thö nµy l¾p ®éng c¬ diesel nghiªn cøu 1 xi lanh (4 kú kh«ng
t¨ng ¸p, cã thÓ thay ®æi tû sè nÐn, sö dông 4 xu p¸p, c«ng suÊt ®Þnh møc 12 kW
t¹i sè vßng quay 4200 vg/ph, hÖ thèng phun nhiªn liÖu tÝch ¸p kiÓu CommonRail
víi ECU ký hiÖu EDC15-C6-3.50 cïng bé thu nhËn d÷ liÖu ETK7). Th«ng qua
phÇn mÒm INCA vµ bé thu nhËn d÷ liÖu ETK7 (cña h·ng BOSCH), cho phÐp
ng−êi dïng ®äc d÷ liÖu tõ ECU vµ lËp tr×nh l¹i b¶n ®å phun (Injection Map) cña
®éng c¬ diesel 1 xi lanh. Trong phßng thö nµy cßn bè trÝ hÖ thèng VisioScope (hÖ
thèng quay video kü thuËt sè), cho phÐp quan s¸t vµ chôp ¶nh (víi tèc ®é vµ ®é
ph©n gi¶i cao) c¸c qu¸ tr×nh (phun nhiªn liÖu, h×nh thµnh ngän löa, lan truyÒn
ngän löa...) x¶y ra trong buång ch¸y. D÷ liÖu h×nh ¶nh thu ®−îc tõ VisioScope sÏ

221
®−îc phÇn mÒm xö lý ¶nh ph©n tÝch ®Ó x¸c ®Þnh tr−êng ph©n bè nhiÖt ®é, m«
pháng qu¸ tr×nh ch¸y...
+ Phßng thö ®éng c¬ ®éng lùc häc cao: phßng thö nµy l¾p phanh ®iÖn
kh«ng ®ång bé 3 pha APA 204/E/0934, cã m« men xo¾n cao, qu¸n tÝnh nhá. BÖ
thö nµy cã kh¶ n¨ng thay ®æi t¶i vµ sè vßng quay trong thêi gian rÊt ng¾n (cã tÝnh
n¨ng ®éng lùc häc cao). BÖ thö nµy phï hîp víi c¸c §C§T dïng trªn PTCG§B
h¹ng nhÑ, h¹ng trung.
+ Phßng ®iÒu khiÓn: Sau khi hoµn tÊt c«ng viÖc chuÈn bÞ, tÊt c¶ c¸c phßng
thö nãi trªn ®−îc kiÓm so¸t vµ ®iÒu khiÓn tõ phßng ®iÒu khiÓn chung (H×nh 6-1).
Ngoµi ra, ®©y còng lµ n¬i tËp trung hÖ thèng m¸y tÝnh, c¸c thiÕt bÞ ®iÒu khiÓn, hÖ
thèng thiÕt bÞ phôc vô viÖc lÊy mÉu vµ ph©n tÝch khÝ th¶i...

Phßng thö Phßng thö

®éng c¬ ®éng c¬
1 xi lanh ®éng lùc
häc cao Phßng thö
Phßng thö « nhiÔm
« nhiÔm xe PTCG§B
m¸y h¹ng nhÑ,
h¹ng trung

Phßng ®iÒu khiÓn

(Control Room)

H×nh 6-1. Bè trÝ chung cña Phßng thÝ nghiÖm

Nghiªn cøu vµ Ph¸t triÓn §éng c¬ ®èt trong AVL.
Ngoµi ra, phßng thÝ nghiÖm AVL cßn cã c¸c hÖ thèng phô trî kh¸c (hÖ
thèng th«ng giã, hÖ thèng cung cÊp ®iÖn, n−íc; hÖ thèng dù tr÷ nhiªn liÖu...) ®−îc
bè trÝ trªn tÇng 2 vµ xung quanh phßng thÝ nghiÖm.

222
 T¹i khu vùc phÝa B¾c, trong nh÷ng n¨m võa qua, phÇn lín c¸c nghiªn cøu
sinh thuéc chuyªn ngµnh Kü thuËt §éng c¬ nhiÖt ®Òu tiÕn hµnh c¸c nghiªn cøu
thùc nghiÖm cña m×nh t¹i phßng thÝ nghiÖm nµy. Tuy nhiªn, do hÖ thèng trang
thiÕt bÞ cña phßng thÝ nghiÖm sö dông nhiÒu c«ng nghÖ míi víi møc ®é ®iÖn tö vµ
tù ®éng ho¸ rÊt cao; céng víi mét khèi l−îng rÊt lín c¸c tµi liÖu h−íng dÉn sö
dông (h¬n 8000 trang d−íi d¹ng file *.pdf) chØ ®−îc viÕt riªng biÖt cho tõng trang
thiÕt bÞ, nªn c¸c nghiªn cøu sinh vµ häc viªn sau ®¹i häc gÆp kh¸ nhiÒu khã kh¨n
vµ bì ngì khi tiÕp cËn hÖ thèng thö nghiÖm ®éng c¬ hiÖn ®¹i nµy.
Ch−¬ng 6 cña chuyªn ®Ò sÏ giíi thiÖu vÒ kh¶ n¨ng cña phßng thÝ nghiÖm
AVL, còng nh− ®Æc tÝnh kü thuËt cña c¸c hÖ thèng trang thiÕt bÞ chÝnh (tËp trung
chñ yÕu vµo bÖ thö ®éng c¬ ®éng lùc häc cao). Tuy nhiªn, do giíi h¹n cña chuyªn
®Ò nªn Ch−¬ng 6 kh«ng thÓ ®Ó cËp chi tiÕt ®Õn tõng thiÕt bÞ. §Ó cã thÓ khai th¸c
tèt hÖ thèng trang thiÕt bÞ nµy, ngoµi nh÷ng néi dung ®· ®Ò cËp trong c¸c ch−¬ng
tr−íc cña tµi liÖu, ng−êi ®äc cÇn xem thªm tµi liÖu tham kh¶o [8].
6.2. BÖ thö ®éng lùc häc cao
6.2.1. S¬ ®å bè trÝ vµ c¸c hÖ thèng thiÕt bÞ chÝnh
BÖ thö ®éng c¬ ®éng lùc häc cao gåm c¸c hÖ thèng chÝnh nh− sau:
+ HÖ thèng tù ®éng ho¸ thiÕt bÞ ®o vµ bÖ thö PUMA (Prüfstands- Und
Meßtichnik- Automatisierung).
+ Phanh ®iÖn (APA 204/E/0934).
+ HÖ thèng ®o l−îng khÝ n¹p (Air Flow Meter).
+ HÖ thèng ®o l−îng tiªu hao nhiªn liÖu (Fuel Balance 733S).
+ HÖ thèng kiÓm so¸t nhiÖt ®é nhiªn liÖu (Fuel Temprature 753).
+ HÖ thèng kiÓm so¸t nhiÖt ®é n−íc lµm m¸t (Coolant Conditioning System
553).
+ HÖ thèng kiÓm so¸t nhiÖt ®é dÇu b«i tr¬n (Oil Conditioning 554).
+ HÖ thèng ®o l−îng khÝ lät c¸c-te (Blow-By Meter).
+ Bé kÐo ga tù ®éng (Throttle Actuator THA-100).
+ ThiÕt bÞ m· ho¸ gãc quay trôc khuûu (Angle Encoder).
+ CABLE BOOM.
+ FEM (Front End Module).
+ B¶ng ®iÒu khiÓn - (K57).
S¬ ®å bè trÝ c¸c hÖ thèng thiÕt bÞ cña bÖ thö ®éng lùc häc cao ®−îc thÓ hiÖn
trªn H×nh 6-2.

223
224
PUMA (Prüfstands- Und
Meßtichnik- Automatisierung)

PC PC
FEM (Front
AVL End Module)
733S

AVL 753 ((Fuel

Temperature ) B¶ng ®iÒu
CABLE
BOOM khiÓn (K57)

AVL 554 (Oil

Conditioning )

AVL 553 (Coolant

Conditioning System)
THA-100
(Throttle
Actuator)
Phanh ®iÖn
APA 204/E/0934
§éng c¬

H×nh 6-2. S¬ ®å bè trÝ thiÕt bÞ cña bÖ thö ®éng c¬ ®éng lùc häc cao.
Thö
6.2.2. HÖ thèng tù ®éng ho¸ thiÕt bÞ ®o vµ bÖ thö
HÖ thèng tù ®éng ho¸ thiÕt bÞ ®o vµ bÖ thö PUMA (Prüfstands- Und
Meßtichnik- Automatisierung) Version 5.6 bao gåm hÖ thèng m¸y tÝnh, c¸c thiÕt bÞ
bæ trî, phÇn mÒm, c¸c øng dông trªn nÒn Windows (PAM, POI vµ PUC), c¸c c¬ së
d÷ liÖu Oracle theo chuÈn ASM/ODS. Trong ®ã: PAM (Parameter Manager) ®−îc sö
dông ®Ó x¸c ®Þnh c¸c tham sè cho viÖc chuÈn bÞ vµ tiÕn hµnh thö nghiÖm; POI
(PUMA Operator Interface) lµ hÖ thèng giao diÖn ®å ho¹ th©n thiÖn cña PUMA víi
ng−êi sö dông; phÇn mÒm PUC (PUMA CONCERTO) ®−îc dïng ®Ó tiÒn xö lý kÕt
qu¶ thö nghiÖm.

M¸y tÝnh cña bÖ

thö (PUMA)
C¸c C¸c
thiÕt bÞ kh¸c thiÕt bÞ kh¸c

EMCON
(Engine Monitoring Controller)

Bé chuyÓn ®æi tÝn hiÖu

FEM (cña phanh APA 204/E/0934)

Bé kÐo ga
Tèc ®é
THA 100
trôc phanh

§éng c¬ thö APA

204/E/0934

H×nh 6-3. S¬ ®å kÕt nèi PUMA víi EMCOM 300, [8].

Cã thÓ nãi PUMA lµ bé n·o cña bÖ thö ®éng lùc häc cao. S¬ ®å kÕt nèi hÖ
thèng PUMA vµ víi c¸c hÖ thèng thiÕt bÞ chÝnh cña bÖ thö ®−îc tr×nh bµy trªn H×nh
6-2. S¬ ®å kÕt nèi gi÷a PUMA vµ bé phËn ®iÒu khiÓn ®éng c¬ EMCOM 300 (Engine
Monitoring Controller) ®−îc tr×nh bµy trªn H×nh 6-3.

225
 H×nh 6-4. Giao diÖn chÝnh cña PUMA , [8].

226
 PUMA liªn tôc nhËn tÝn hiÖu tõ c¸c c¶m biÕn (th«ng qua c¸c kªnh nhËn tÝn
hiÖu ®−îc ®Þnh nghÜa s½n), víi tÇn sè lÊy mÉu ®¹t tíi 10 ms cho mçi kªnh ®o. Nã
®−îc thiÕt kÕ s½n 8 cæng nhËn vµ göi d÷ liÖu (theo chuÈn nèi tiÕp) tíi c¸c thiÕt bÞ
ngo¹i vi (cho phÐp nhËn vµ ®iÒu khiÓn c¸c thiÕt bÞ bªn ngoµi). PUMA sö dông
card m¸y tÝnh g¾n vi xö lý riªng cã tÇn sè 25 MHz ®¶m b¶o viÖc tÝnh to¸n ®iÒu
khiÓn theo thêi gian thùc. PUMA còng cho phÐp ng−êi dïng tù ®Þnh nghÜa c¸c
kªnh truyÒn nhËn, xö lý sè liÖu, lËp tr×nh ®iÒu khiÓn, hiÓn thÞ ra mµn h×nh.
PUMA thùc hiÖn c¸c chøc n¨ng chÝnh sau:
+ §iÒu khiÓn trùc tiÕp phanh ®iÖn (APA 204/E/0934).
+ §iÒu khiÓn gi¸n tiÕp ®éng c¬ thö nghiÖm th«ng qua EMCON 300.
+ ThiÕt lËp c¸c gi¸ trÞ giíi h¹n (cho ®éng c¬) hoÆc c¸c gi¸ trÞ c¶nh b¸o an
toµn cho toµn bé hÖ thèng (khi cã sù cè hoÆc trôc trÆc xÈy ra).
+ Khëi ®éng vµ lµm viÖc víi c¸c phÇn mÒm ®iÒu khiÓn kh¸c (nh− phÇn mÒm
CESAR 300 khi tiÕn hµnh ph©n tÝch khÝ th¶i ®éng c¬), nhËp c¸c th«ng sè khi thÝ
nghiÖm víi mét ®éng c¬ míi hay chuyÓn sè liÖu sang phÇn mÒm m« pháng qu¸n
tÝnh cña xe -ISAC 300 (Inertia Simulation And Control).
Trong qu¸ tr×nh lµm viÖc, PUMA sÏ thu thËp d÷ liÖu (nhê c¸c c¶m biÕn cña
c¸c hÖ thèng con) vµ ®iÒu khiÓn tÊt c¶ c¸c hÖ thèng thiÕt bÞ ®−îc kÕt nèi víi nã, vÝ dô
nh−: thiÕt bÞ ®o l−îng tiªu hao nhiªn liÖu (AVL 733 S); thiÕt bÞ kiÓm so¸t nhiÖt ®é
n−íc lµm m¸t (AVL 554) vµ dÇu b«i tr¬n (AVL 553); EMCON 300
Khi vËn hµnh PUMA, trªn mµn h×nh giao diÖn (H×nh 6-4) lu«n hiÓn thÞ c¸c
th«ng sè cña ®éng c¬ thö nh−: tèc ®é, ®é lín cña t¶i, m« men xo¾n, suÊt tiªu hao
nhiªn liÖu NÕu mét bé phËn nµo ®ã cña bÖ thö gÆp trôc trÆc, PUMA sÏ ph¸t tÝn
hiÖu c¶nh b¸o nh»m gióp ng−êi ®iÒu khiÓn dÔ dµng gi¸m s¸t qu¸ tr×nh lµm viÖc cña
®éng c¬.
6.2.3. Phanh ®iÖn
Phanh ®iÖn APA 204/E/0934 (sö dông ®éng c¬ ®iÖn kh«ng ®ång bé 3 pha
kiÓu lång sãc) ®−îc sö dông réng r·i trªn c¸c bÖ thö ®éng lùc häc cao cña h·ng
AVL, nã cã nh÷ng −u ®iÓm chÝnh lµ: cã qu¸n tÝnh nhá, kh¶ n¨ng hÊp thô m« men
xo¾n cao, kÕt cÊu nhá gän, tèc ®é quay lín (trªn 10000 vg/ph) Tèc ®é trôc phanh
®−îc ®o b»ng encoder quang, m« men xo¾n ®−îc ®o b»ng c¬ cÊu ®o t¶i (Load cell).
Phanh ®iÖn APA 204/E/0934 ®−îc ®iÒu khiÓn tù ®éng vµ trùc tiÕp tõ PUMA,
nã cã kh¶ n¨ng gi÷ tèc ®é (hoÆc m«men xo¾n) rÊt æn ®Þnh, víi ®é mÞn rÊt cao tuú
theo yªu cÇu cña qu¸ tr×nh thö nghiÖm. Ngoµi ra, mét chøc n¨ng næi bËt cña phanh
APA 204/E/0934 lµ kh¶ n¨ng m« pháng c¶n t¸c ®éng lªn ®éng c¬ nh− khi ®ang l¾p
trªn xe, th«ng qua phÇn mÒn ISAC 300 cña h·ng AVL. Do ®ã, cã thÓ gi¶m ®¸ng kÓ
chi phÝ vµ thêi gian (do gi¶m ®−îc c«ng viÖc thö nghiÖm xe trªn ®−êng).
227
 Phanh ®iÖn APA 100 cã kh¶ n¨ng thay ®æi m« men vµ tèc ®é trong thêi gian
rÊt ng¾n. Trong thêi kho¶ng thêi gian rÊt nhá (10 ms) cã thÓ thay ®æi 200% t¶i vµ
trong kho¶ng 200 ms cã thÓ t¨ng tèc tõ 1000 lªn 4000 vg/ph. §Æc tÝnh thay ®æi m«
men vµ tèc ®é cña phanh 204/E/0934 ®−îc thÓ hiÖn trªn H×nh 6-5.

M« men, [%]
100
75
50
25
0
-25
-50
-75
-100

0 10 20 30 40 50
Thêi gian (ms)

Tèc ®é (vg/ph)
4000

3000

2000

1000

0
0 100 200 300 400
Thêi gian (ms)

H×nh 6-5. Kh¶ n¨ng thay ®æi m« men vµ tèc ®é cña phanh APA 204, [8].

Phanh ®iÖn APA 204/E/0934 cã thÓ lµm viÖc ë chÕ ®é m¸y ph¸t (g©y c¶n
®èi víi ®éng c¬) hoÆc chÕ ®é ®éng c¬ (khi kÐo ®éng c¬ quay). Do vËy, trªn cïng
mét bÖ thö cã thÓ tiÕn hµnh c¸c c«ng viÖc nh−: ch¹y rµ nguéi hoÆc quay tr¬n
§C§T, x¸c ®Þnh tæn hao c¬ khÝ cña §C§T, x¸c ®Þnh c«ng suÊt vµ m« men cã Ých
cña §C§T. T¹i chÕ ®é m¸y ph¸t, c«ng suÊt do ®éng c¬ thö nghiÖm ph¸t ra ®−îc
phanh ®iÖn APA 204/E/0934 hÊp thô vµ biÕn ®æi thµnh dßng ®iÖn, qua bé biÕn tÇn vµ
hoµ vµo l−íi ®iÖn 3 pha cña phßng thÝ nghiÖm. Do vËy, tËn dông ®−îc c«ng suÊt do
§C§T ph¸t ra khi thö nghiÖm.

228
 4

3 6

H×nh 6-6. MÆt c¾t ngang cña phanh ®iÖn APA 204/E/0934, [8].
1-MÆt bªn; 2- Stator; 3- Rotor; 4-N¾p;
5-Qu¹t th«ng giã; 6-Gi¶m chÊn;
7-MÆt bÝch ®Ó l¾p thiÕt bÞ c¨n chØnh; 8-§Õ.

229
 M P
§Þnh møc Qu¸ t¶i
[Nm] [kW]
1400 280
275 kW
1167 Nm
2000 240
a) 220 kW

1000 200
934 Nm

800 160
150 kW

600 120

400 80

200 40

0 0
2250 4500 n (vg/ph)
0 1000 2000 3000 4000 5000 6000 7000 8000

M P
§Þnh møc Qu¸ t¶i
[Nm] [kW]
1400 280

250 kW
2000 240
b) 1061 Nm
200 kW
1000 200

849 Nm
800 160
140 kW

600 120

400 80

200 40

0 0
2250 4500 n (vg/ph)
0 1000 2000 3000 4000 5000 6000 7000 8000

H×nh 6-7. §Æc tÝnh cña phanh ®iÖn APA 204/E/0934,

ë chÕ ®é phanh (a) vµ chÕ ®é ®éng c¬ (b), [8].
230
 Phanh ®iÖn APA 204/E/0934 cßn cã kh¶ n¨ng m« pháng søc c¶n bªn ngoµi
t¸c ®éng lªn PTCG§B. Chóng ta biÕt r»ng, khi thö nghiÖm c¸c lo¹i PTCG§B h¹ng,
®Ó thuËn tiÖn cho qu¸ tr×nh thö nghiÖm, th−êng chØ tiÕn hµnh thö ®èi víi riªng
®éng c¬ (®Æt trªn bÖ thö ®éng c¬), cßn c¸c bé phËn hîp thµnh cña xe sÏ ®−îc m«
pháng ®Ó t¹o c¶n ®èi víi ®éng c¬.
PhÇn mÒm ISAC 300 cã thÓ thùc hiÖn ®−îc chøc n¨ng nµy. Khi ®ã, chØ cã
®éng c¬ thö lµ thùc cßn c¸c th«ng sè vµ bé phËn kh¸c cã liªn quan ®Õn qu¸ tr×nh vËn
hµnh cña PTCG§B (t¶i träng cña xe, ®iÒu kiÖn ®−êng, hÖ thèng l¸i vµ dÉn h−íng,
hép sè, vµ ngay c¶ c¸ch ®iÒu khiÓn xe trªn ®−êng ) ®Òu ®−îc m« pháng. Víi c¸ch
tiÕp cËn nµy, ng−êi ta cã thÓ nhanh chãng xem xÐt vµ kÕt luËn vÒ møc ®é phï hîp
gi÷a ®éng c¬ vµ xe, ®ång thêi cã thÓ x¸c ®Þnh ®Æc tÝnh « nhiÔm cña ph−¬ng tiÖn
(nÕu muèn l¾p §C§T ®ang thö nghiÖm) theo chu tr×nh thö ®· x¸c ®Þnh tr−íc.
C¸c th«ng sè c¬ b¶n cña phanh ®iÖn APA 204/E/0934 ®−îc liÖt kª trong
B¶ng 6-1. MÆt c¾t ngang cña phanh ®iÖn ®−îc thÓ hiÖn trªn H×nh 2.6. §Æc tÝnh m«
men vµ c«ng suÊt cña phanh ®iÖn APA 204/E/0934 ë chÕ ®é phanh vµ chÕ ®é ®éng
c¬ ®−îc tr×nh bµy t−¬ng øng trªn H×nh 6-7 a vµ b.
B¶ng 6-1
C¸c th«ng sè c¬ b¶n cña phanh ®iÖn APA 204/E/0934, [8].

TT Th«ng sè Gi¸ trÞ

1 C«ng suÊt hÊp thô tèi ®a 220 [kW]
2 M« men xo¾n cùc ®¹i 934 [N.m]
3 Ph¹m vi sè vßng quay 0 ÷ 8000 [vg/ph]
4 Sè vßng quay lín nhÊt cho phÐp 10927 [vg/ph]
5 §iÖn ¸p 3 x 500 [V]
6 M« men qu¸n tÝnh 1,6 [kg.m2]
7 Tæng khèi l−îng phanh (ch−a kÓ thiÕt bÞ hiÖu chØnh) 1225 [kg]
8 Khèi l−îng roto 190 [kg]
9 NhiÖt ®é m«i tr−êng lµm viÖc +5 ÷ + 45 [0C]

6.2.4. HÖ thèng ®o møc tiªu thô khÝ n¹p

HÖ thèng ®o møc tiªu thô khÝ n¹p (Air Flow Meter) lµ hÖ thèng ®o trùc tiÕp
l−îng khÝ n¹p, ho¹t ®éng theo nguyªn lý sîi ®èt (xem thªm môc 2.6.6). KÕt qu¶ ®o
cña thiÕt bÞ nµy kh«ng phô thuéc nhiÒu vµo nhiÖt ®é vµ ¸p suÊt kh«ng khÝ n¹p nh−
khi ®o theo nguyªn lý thÓ tÝch. ThiÕt bÞ ®o l−îng khÝ n¹p tiªu thô ®−îc bè trÝ trªn
®−êng n¹p cña ®éng c¬ (H×nh 6-8) vµ kh«ng khÝ n¹p ®−îc trÝch mét phÇn nhá ®i qua

231
thiÕt bÞ ®o. L−îng kh«ng khÝ nµy sÏ ®i qua mµng nãng (®−îc ®èt nãng b»ng dßng
®iÖn ®Õn mét nhiÖt ®é cè ®Þnh cao h¬n nhiÖt ®é dßng khÝ n¹p) cña thiÕt bÞ. Khi khÝ
n¹p chuyÓn ®éng qua mµng sÏ lµm gi¶m nhiÖt ®é cña mµng. PhÇn tö mµng nhiÖt
®−îc nèi vµo m¹ch cÇu c©n b»ng nh− mét ®iÖn trë, nhiÖt ®é cña mµng ®−îc gi÷ ë
mét gi¸ trÞ cè ®Þnh b»ng c¸ch thay ®æi c−êng ®é dßng cung cÊp cho mµng. C¨n cø
vµo sù biÕn ®æi cña dßng cung cÊp sÏ x¸c ®Þnh ®−îc l−îng khÝ ®i vµo ®−êng èng n¹p
cña ®éng c¬.

H×nh 6-8. ThiÕt bÞ ®o møc tiªu thô khÝ n¹p (Air Flow Meter), [8].
HÖ thèng nµy kh«ng cÇn thªm thiÕt bÞ hiÖu chØnh nhiÖt ®é vµ ¸p suÊt nªn tèi
−u ho¸ ®−îc ®é chÝnh x¸c cña phÐp ®o trªn mét d¶i thay ®æi réng cña l−u l−îng khÝ
n¹p tiªu thô (tõ 0 ÷720 kg/h). TÝn hiÖu ®Çu ra cña c¶m biÕn lµ tÝn hiÖu sè nªn rÊt
thuËn tiÖn cho viÖc l−u tr÷ vµ xö lý. §©y lµ thiÕt bÞ hiÖn ®¹i cã ®é chÝnh x¸c vµ ®é
nh¹y cao. C¸c th«ng sè kü thuËt cña hÖ thèng ®o l−îng khÝ n¹p ®−îc tr×nh bµy trong
B¶ng 6-2.
B¶ng 6-2
C¸c th«ng sè kü thuËt cña thiÕt bÞ ®o møc tiªu thô khÝ n¹p, [8].

TT Th«ng sè Gi¸ trÞ / §¬n vÞ tÝnh

1 D¶i ®o Tõ 0 ®Õn 720 kg/h
2 §é chÝnh x¸c 1% gi¸ trÞ ®o
3 T¸c ®éng cña nhiÖt ®é 0,03%/ 0K theo gi¸ trÞ ®o
4 T¸c ®éng cña ¸p suÊt 0,2%/0,1 MPa theo gi¸ trÞ ®o
5 NhiÖt ®é lµm viÖc -25 0C ÷ 80 0C
6 §é Èm kh«ng khÝ < 85 %

232
 7 §é nh¹y 12 ms
8 ¸p suÊt lµm viÖc lín nhÊt 2,5 bar
9 Tæn hao ¸p suÊt (t¹i Qmax) 40 mbar

6.2.5. HÖ thèng ®o møc tiªu hao nhiªn liÖu

HÖ thèng ®o møc tiªu hao nhiªn liÖu (AVL Fuel Balance 733S) sö dông
nguyªn lý ®o träng l−îng, do vËy kh¾c phôc ®−îc sai sè do ¶nh h−ëng cña tû träng
vµ nhiÖt ®é nhiªn liÖu (sai sè nµy th−êng gÆp víi c¸c thiÕt bÞ ®o theo nguyªn lý thÓ
tÝch). S¬ ®å nguyªn lý ho¹t ®éng cña hÖ thèng ®−îc tr×nh bµy trªn H×nh 2.36.
AVL Fuel Balance 733S ®−îc thiÕt kÕ phï hîp víi yªu cÇu thö nghiÖm ®éng
c¬ hiÖn ®¹i (sö dông nhiÒu bé phËn ®iÒu khiÓn vµ ®Þnh l−îng th«ng minh). D÷ liÖu
®o ®−îc ghi nhËn trªn m¸y tÝnh cña bÖ thö víi sù trî gióp cña HÖ thèng tù ®éng ho¸
thiÕt bÞ ®o vµ bÖ thö - PUMA. Nhê vËy mµ kÕt qu¶ ®o khi xuÊt ra PC cã ®é chÝnh x¸c
cao, Ýt chÞu ¶nh h−ëng do sai sè chñ quan cña ng−êi vËn hµnh. Ngoµi ra, AVL Fuel
Balance 733S cã thÓ sö dông ®éc lËp b»ng phÇn mÒm ®iÒu khiÓn chuyªn dông
Dynamic Fuel Meter 733, víi c¸c thao t¸c còng t−¬ng tù nh− khi nã ®−îc tÝch hîp
víi PUMA. Khi ®ã, qu¸ tr×nh ®o l−îng tiªu thô nhiªn liÖu còng ®−îc thùc hiÖn hoµn
toµn tù ®éng. C¸c th«ng sè c¬ b¶n cña hÖ thèng ®o l−îng tiªu thô nhiªn liÖu ®−îc liÖt
kª trong B¶ng 2-3.
B¶ng 6-3
C¸c th«ng sè kü thuËt c¬ b¶n cña AVL Fuel Balance 733S, [8].
TT Th«ng sè Gi¸ trÞ
1 Khèi l−îng thiÕt bÞ 45 kg
2 D¶i ®o th«ng dông 0 ÷ 150 kg/h
3 Khèi l−îng nhiªn liÖu lín nhÊt trong b×nh ®o 1800 g
4 Kho¶ng nhiÖt ®é m«i tr−êng vËn hµnh 0 C ÷ 60 0C
0

5 D¶i nhiÖt ®é nhiªn liÖu cho phÐp -10 0C ÷ 70 0C

6 §é chÝnh x¸c cña thiÕt bÞ ®o 0,1%

FuelBalance 733S cã thÓ sö dông mäi lo¹i nhiªn liÖu th−¬ng m¹i, c¸c bé phËn
cña hÖ thèng cã thÓ sö dông víi nhiªn liÖu cã hµm l−îng alcohol lªn ®Õn 15%, víi
mét sè −u ®iÓm næi bËt:
+ §é chÝnh x¸c cao (sai sè < 0,1%). Cho phÐp ®o trùc tiÕp khèi l−îng nhiªn
liÖu tiªu thô, do vËy h¹n chÕ ®−îc ¶nh h−ëng cña nhiÖt ®é vµ tû träng nhiªn liÖu.
+ B×nh ®o ®−îc nèi víi ®−êng nhiªn liÖu håi tõ ®éng c¬ vµ b×nh th«ng h¬i, do
vËy lo¹i bá ®−îc ¶nh h−ëng cña bät khÝ ®Õn m¹ch ®o.
233
 + Khèi l−îng nhiªn liÖu trong b×nh ®o lµ 1800 g, do ®ã ®ñ ®Ó ®o liªn tôc
l−îng tiªu thô nhiªn liÖu cña phÇn lín (95%) c¸c lo¹i xe con theo c¸c chu tr×nh thö
th«ng dông. Tuy nhiªn, ®Ó n©ng cao ®é chÝnh x¸c ta cã thÓ ®iÒu chØnh khèi l−îng
nhiªn liÖu chøa trong b×nh ®o xuèng cßn 900, 450, 225 g t−¬ng øng víi tèc ®é tiªu
thô nhiªn liÖu lµ 80, 40, 20 (kg/h).
S¬ ®å bè trÝ c¸c bé phËn chÝnh cña hÖ thèng AVL Fuel Balance 733S ®−îc
tr×nh bµy trªn H×nh 6-9.

Giao diÖn
hiÓn thÞ tÝn
AVL FUEL hiÖu t−¬ng tù
BALANCE 733S
M¸y tÝnh
®iÒu khiÓn

Bé èng
nèi
§iÒu khiÓn
Van
¸p suÊt BÇu läc BÇu läc
dõng Nhiªn liÖu
th« tinh tíi ®éng c¬

Van
phô
ThiÕt bÞ
dËp löa

Nhiªn Nhiªn liÖu C¶m biÕn b¸o

liÖu vµo vÒ thïng trµn nhiªn liÖu
Bé phËn ®iÒu ¸p

H×nh 6-9. S¬ ®å bè trÝ c¸c bé phËn chÝnh cña AVL Fuel Balance 733S , [8].

6.2.6. HÖ thèng kiÓm so¸t nhiÖt ®é nhiªn liÖu

Trong qu¸ tr×nh lµm viÖc (®Æc biÖt lµ trong ®éng c¬ phun x¨ng ®a ®iÓm vµ
®éng c¬ diesel), nhiªn liÖu håi vÒ tõ ®éng c¬ sÏ lµm gia t¨ng nhiÖt ®é nhiªn liÖu

234
trong b×nh ®o. Do vËy, sÏ ¶nh h−ëng ®Õn ®Æc tÝnh cña nhiªn liÖu (tû träng, ®é
nhít,...) vµ sÏ lµm ¶nh h−ëng ®Õn sù ho¹t ®éng cña ®éng c¬ còng nh− kÕt qu¶ ®o
l−îng tiªu thô nhiªn liÖu. HÖ thèng kiÓm so¸t nhiÖt ®é nhiªn liÖu (Fuel Temperature
Control 753) ®−îc thiÕt kÕ nh»m b¶o ®¶m æn ®Þnh nhiÖt ®é cña dßng nhiªn liÖu cÊp
cho b×nh ®o vµ tõ b×nh ®o vÒ ®éng c¬.
S¬ ®å nguyªn lý vµ bè trÝ chung cña hÖ thèng kiÓm so¸t nhiÖt ®é nhiªn
liÖu (Fuel Temperature Control 753) vµ hÖ thèng ®o l−îng tiªu thô nhiªn liÖu
(FuelBalance 733S) ®−îc tr×nh bµy trªn H×nh 6-10.
Nhiªn liÖu tõ thïng qua hÖ thèng c¸c bÇu läc th« vµ tinh ®Õn hÖ thèng ®o
l−îng tiªu thô nhiªn liÖu AVL 733S, sau ®ã chuyÓn ®Õn hÖ thèng kiÓm so¸t nhiÖt ®é
nhiªn liÖu AVL 753. VÒ b¶n chÊt, AVL 753 lµ mét thiÕt bÞ lµm m¸t nhiªn liÖu håi vÒ
tõ ®éng c¬ b»ng n−íc vßng ngoµi. C¸c c¶m biÕn sÏ x¸c ®Þnh nhiÖt ®é cña nhiªn liÖu,
nÕu gi¸ trÞ nhiÖt ®é n»m trong ph¹m vi cho phÐp th× nhiªn liÖu sÏ ®i theo ®−êng vÒ
thïng chøa, ng−îc l¹i nÕu nhiÖt ®é v−ît qu¸ giíi h¹n cho phÐp th× hÖ thèng sÏ tù
®éng cÊp n−íc vµo lµm m¸t nhiªn liÖu råi míi ®−a nhiªn liÖu trë vÒ thïng. C¸c th«ng
sè kü thuËt chÝnh cña hÖ thèng AVL 753 ®−îc tr×nh bµy trong B¶ng 6-4.
B¶ng 6-4
C¸c th«ng sè kü thuËt cña hÖ thèng kiÓm so¸t nhiÖt ®é nhiªn liÖu
AVL Fuel Temperature Control 753, [8].

TT Th«ng sè Gi¸ trÞ

1 L−u l−îng nhiªn liÖu tuÇn hoµn 250 l/h
2 D¶i nhiÖt ®é kiÓm so¸t 10 C ÷ 80 0C
0

3 Sai sè lín nhÊt vÒ gi¸ trÞ nhiÖt ®é ®Æt ± 1 0C

4 NhiÖt ®é m«i tr−êng vËn hµnh 5 0C ÷ 40 0C
5 NhiÖt ®é nhiªn liÖu vµo hÖ thèng 90 0C
(håi tõ ®éng c¬) lín nhÊt
6 ¸p suÊt nhiªn liÖu lín nhÊt cho phÐp 6 bar
7 C«ng suÊt ®iÖn tiªu thô (®Çy ®ñ option) 2,25 kW
8 KÝch th−íc (WxHxD) 770x850x325 mm

235
 12

11
7 9

10
c b a d
G
6
8

5 A B

F E D C 16
1 P
H 15
13

P 3
P

2
F
E

14

17

H×nh 6-10. S¬ ®å bè trÝ AVL Fuel Temperature Control 753 vµ

AVL FuelBalance 733S, [8].
1,4,8,11-Van; 2-¸p kÕ ®o ¸p suÊt n−íc lµm m¸t ra (0÷6 bar); 3-¸p suÊt n−íc lµm m¸t vµo
(0÷6 bar); 5-¸p kÕ ®o ¸p suÊt nhiªn liÖu håi (0÷2 bar); 6-AVL Fuel Temperature Control
753; 7-AVL Fuel Balance 733S; 9-BÇu läc th«; 10-BÇu läc tinh; 12-Thïng chøa nhiªn
liÖu;13 -Läc nhiªn liÖu; 14-§éng c¬ thö nghiÖm; A-Nhiªn liÖu ®Õn AVL 753; B-Nhiªn
liÖu håi vÒ AVL 733S; C-Nhiªn liÖu håi tõ ®éng c¬; D-nhiªn liÖu ®Õn ®éng c¬; E-N−íc
lµm m¸t vµo; F-n−íc lµm m¸t ra; G-§−êng cÊp nhiªn liÖu tõ thïng chøa; H,J-Nhiªn liÖu
thõa ; a - Nhiªn liÖu håi tõ ®éng c¬; b-Nhiªn liÖu ®Õn ®éng c¬; c-èng th«ng h¬i; d-
§−êng nhiªn liÖu cÊp ®Õn AVL 733S; e-Nhiªn liÖu thõa.

236
 AVL Fuel Temperature Control 753 cã ph¹m vi ®iÒu chØnh nhiÖt ®é nhiªn
liÖu kh¸ lín (tõ 10 ÷ 80 0C). Do vËy, cho phÐp ng−êi vËn hµnh cã thÓ lùa chän nhiÖt
®é phï hîp víi tõng lo¹i nhiªn liÖu; hoÆc ®¸nh gi¸ ¶nh h−ëng cña nhiÖt ®é nhiªn liÖu
®Õn c¸c chØ tiªu kinh tÕ- n¨ng l−îng vµ møc ®é ®éc h¹i khÝ th¶i cña ®éng c¬.
6.2.7. HÖ thèng kiÓm so¸t nhiÖt ®é n−íc lµm m¸t
Trong qu¸ tr×nh lµm viÖc cña §C§T mét phÇn nhiÖt sÏ chuyÓn ho¸ thµnh
c«ng, phÇn cßn l¹i lµm nãng c¸c chi tiÕt trong ®éng c¬. C¸c chi tiÕt bÞ nãng nµy sÏ
truyÒn nhiÖt ra n−íc lµm m¸t. Nh− vËy, nhiÖt ®é cña n−íc lµm m¸t sÏ thay ®æi trong
mét d¶i kh¸ réng tuú theo chÕ ®é lµm viÖc cña ®éng c¬. Chóng ta biÕt r»ng, chÕ ®é
nhiÖt cña ®éng c¬ cã ¶nh h−ëng rÊt lín ®Õn c¸c chØ tiªu kinh tÕ n¨ng l−îng vµ møc
®é ®éc h¹i khÝ th¶i.
M¸y tÝnh
cña bÖ thö

§éng c¬
C thö nghiÖm
Gi¸ trÞ TÝn hiÖu sè
nhiÖt ®é
n−íc lµm B
AVL
m¸t yªu
cÇu G 553 A

D
K

H
L

H×nh 6-11. S¬ ®å nguyªn lý hÖ thèng kiÓm so¸t nhiÖt ®é n−íc lµm m¸t
(AVL Coolant Conditioning System 553), [8].
A-§−êng n−íc lµm m¸t ®Õn ®éng c¬; B- §−êng n−íc lµm m¸t tõ ®éng c¬ vÒ AVL-553;
C-§−êng n−íc cÊp cho vßng lµm m¸t ngoµi; D-§−êng n−íc vßng ngoµi ra khái AVL-
553; K-Van x¶ (®iÖn-khÝ nÐn); L-Van x¶ tay; J-Van n¹p (®iÖn-khÝ nÐn);
G-Nguån cÊp khÝ nÐn;

Do vËy, ®Ó h¹n chÕ ¶nh h−ëng cña nhiÖt ®é ®Õn kÕt qu¶ thö nghiÖm thu ®−îc,
còng nh− x¸c ®Þnh d¶i nhiÖt ®é lµm viÖc tèt nhÊt cho hÖ thèng lµm m¸t, bÖ thö ®éng
c¬ ®éng häc cao cña h·ng AVL cã trang bÞ hÖ thèng kiÓm so¸t nhiÖt ®é n−íc lµm
m¸t (Coolant Conditioning System 553). HÖ thèng nµy cã chøc n¨ng ®iÒu chØnh vµ

237
gi÷ æn ®Þnh nhiÖt ®é n−íc lµm m¸t trong qu¸ tr×nh thö nghiÖm. S¬ ®å nguyªn lý cña
hÖ thèng kiÓm so¸t nhiÖt ®é n−íc lµm m¸t AVL 553 ®−îc thÓ hiÖn trªn H×nh 6-11.
N−íc lµm m¸t ®éng c¬ ®−îc sÊy t¨ng nhiÖt ®é trong bé sÊy hoÆc ®−îc lµm
m¸t gi¶m nhiÖt ®é trong kÐt lµm m¸t. N−íc ®−îc sÊy vµ ®−îc lµm m¸t hoµ trén víi
nhau tr−íc khi ®i vµo ®éng c¬. Tû lÖ hoµ trén ®−îc ®iÒu khiÓn bëi mét van khÝ nÐn
®iÒu khiÓn b»ng ®iÖn (van ®iÒu khiÓn nµy sÏ ®iÒu chØnh tû lÖ hoµ trén sao cho phï
hîp ®Ó n−íc vµo ®éng c¬ cã nhiÖt ®é theo ®óng yªu cÇu). S¬ ®å bè trÝ cña hÖ thèng
kiÓm so¸t nhiÖt ®é n−íc lµm m¸t ®−îc tr×nh bµy trªn H×nh 6-12.
HÖ thèng kiÓm so¸t nhiÖt ®é n−íc lµm m¸t gåm 2 vßng tuÇn hoµn:
+ Vßng tuÇn hoµn n−íc lµm m¸t: lµ vßng tuÇn hoµn chÝnh, ®−îc nèi víi ®éng
c¬. HÖ thèng gåm cã van ®iÒu khiÓn, van x¶, c¶m biÕn nhiÖt ®é; ®−êng n−íc vµo
lµm m¸t ®éng c¬, ®−êng n−íc ra. §Ó cung cÊp n−íc lµm m¸t ng−êi ta dïng b¬m
®−îc dÉn ®éng bëi ®éng c¬ ®iÖn.
+ Vßng tuÇn hoµn lµm m¸t n−íc lµm m¸t: Lµ vßng tuÇn hoµn phô cã chøc
n¨ng cung cÊp n−íc ®Ó trao ®æi nhiÖt víi n−íc lµm m¸t cña ®éng c¬, ®¶m b¶o æn
®Þnh n−íc lµm m¸t ë mét nhiÖt ®é nhÊt ®Þnh. HÖ thèng gåm cã c¸c van vµo, van ra,
van an toµn vµ thiÕt bÞ trao ®æi nhiÖt.
Ngoµi ra, hÖ thèng cßn cã hép ®iÒu khiÓn, cã nhiÖm vô ®ãng më nguån ®iÖn,
cung cÊp khÝ nÐn cho hÖ thèng lµm viÖc...

238
 F G

10
B¬m n−íc
A B

1
8
3

7 9

D C

H×nh 6-12. S¬ ®å bè trÝ hÖ thèng kiÓm so¸t nhiÖt ®é n−íc lµm m¸t
(AVL Coolant Conditioning System 553),[8].
1. HÖ thèng trao ®æi nhiÖt. 2. ThiÕt bÞ läc. 3. Van an toµn.
4. Van ®iÒu khiÓn. 5. Van x¶ 6. C¶m biÕn nhiÖt ®é.
7. Van ra. 8. Van. 9. Van vµo.
10. Hép khëi ®éng A. N−íc lµm m¸t vµo; B. N−íc lµm m¸t ra.
C. N−íc m¸t vµo. D. N−íc m¸t ra. E. N−íc x¶.
F. Nguån. G. KhÝ nÐn.

239
 C¸c th«ng sè kü thuËt c¬ b¶n cña hÖ thèng kiÓm so¸t nhiÖt ®é n−íc lµm m¸t
AVL 533 ®−îc thÓ hiÖn trong B¶ng 6-5.
B¶ng 6-5
C¸c th«ng sè kü thuËt cña hÖ thèng kiÓm so¸t nhiÖt ®é n−íc lµm m¸t
AVL Coolant Conditioning System 553, [8].

TT Th«ng sè Gi¸ trÞ

A HÖ thèng n−íc lµm m¸t
1 Hçn hîp n−íc lµm m¸t N−íc vµ glycol
2 Kho¶ng nhiÖt ®é cña n−íc trong vßng tuÇn hoµn chÝnh 20 0C ÷ 125 0C
3 NhiÖt ®é n−íc lµm m¸t trong ®éng c¬ cã thÓ ®Æt trong 70 0C ÷ 120 0C
kho¶ng
4 Sai sè vÒ gi¸ trÞ nhiÖt ®é n−íc lµm m¸t ®Æt cho ®éng c¬ ± 10C
5 NhiÖt ®é m«i tr−êng lµm viÖc 2 0C ÷ 50 0C
6 C«ng suÊt lµm m¸t lín nhÊt 348 kW (ë 80 0C)
7 C«ng suÊt lµm m¸t nhá nhÊt 5 kW (ë 50 0C)
8 ¸p suÊt lín nhÊt cña n−íc lµm m¸t trong ®éng c¬ 1,4 bar
9 L−u l−îng n−íc qua hÖ thèng 1,5 m3/h ÷ 2 m3/h
10 ¸p suÊt cña khÝ nÐn ®iÒu khiÓn 2 ÷ 10 bar
11 Khèi l−îng (kh«ng chøa n−íc) 250 ÷ 300 kg
B HÖ thèng lµm m¸t n−íc
1 L−u l−îng n−íc lµm m¸t 15 m3/h
2 Kho¶ng chªnh lÖch nhiÖt ®é 10 0C
3 Ph¹m vi nhiÖt ®é cña vßng tuÇn hoµn phô 5 0C÷85 0C
4 ¸p suÊt n−íc trong hÖ thèng 8 bar

ThiÕt bÞ AVL 553 cã ph¹m vi ®iÒu chØnh nhiÖt ®é n−íc lµm m¸t trong d¶i
phï hîp víi ®a sè c¸c lo¹i ®éng c¬ ®èt trong. C«ng suÊt lµm m¸t lín, cã thÓ sö dông
víi c¶ c¸c lo¹i ®éng c¬ cã c«ng suÊt cao. Ngoµi ra, thiÕt bÞ nµy cã kÕt cÊu ®¬n gi¶n,
®é chÝnh x¸c cao, vËn hµnh dÔ dµng. Tuy nhiªn, hÖ thèng èng nèi vµ c¸c thiÕt bÞ phô
trî cña hÖ th«ng kiÓm so¸t nhiÖt ®é n−íc lµm m¸t chiÕm 1 l−îng kh«ng gian kh¸ lín
trong phßng thö.
6.2.8. HÖ thèng kiÓm so¸t nhiÖt ®é dÇu b«i tr¬n
Do ®iÒu kiÖn thêi tiÕt vµ qu¸ tr×nh lµm viÖc cña ®éng c¬, nhiÖt ®é dÇu b«i tr¬n
cã thÓ qu¸ cao hoÆc qu¸ thÊp. §iÒu nµy sÏ ¶nh h−áng ®Õn chÊt l−îng cña viÖc b«i

240
tr¬n (tÝnh chÊt lý ho¸ cña dÇu b«i tr¬n bÞ biÕn ®æi) vµ cã t¸c ®éng ®¸ng kÓ ®Õn c¸c
chØ tiªu kinh tÕ-n¨ng l−îng cña ®éng c¬. Khi nhiÖt ®é dÇu b«i tr¬n thÊp, ®é nhít cña
dÇu cao, tÝnh l−u ®éng cña dÇu gi¶m do ®ã kh¶ n¨ng dÉn dÇu ®Õn c¸c bÒ mÆt cÇn b«i
tr¬n bÞ h¹n chÕ. Ng−îc l¹i, khi nhiÖt ®é cña dÇu b«i tr¬n qu¸ cao th× ®é nhít cña dÇu
b«i tr¬n gi¶m, kh¶ n¨ng b«i tr¬n c¸c chi tiÕt cña ®éng c¬ bÞ h¹n chÕ, dÉn ®Õn lµm
t¨ng møc ®é mµi mßn c¸c bÒ mÆt cã chuyÓn ®éng t−¬ng ®èi.
§Ó kÕt qu¶ thùc nghiÖm ®−îc chÝnh x¸c vµ ph¶n ¸nh ®óng thùc tr¹ng lµm
viÖc cña ®éng c¬, bÖ thö ®éng c¬ ®éng lùc häc cao ®−îc trang bÞ hÖ thèng kiÓm so¸t
nhiÖt ®é dÇu b«i tr¬n (AVL Oil Conditioning 554), nã cã chøc n¨ng gi÷ æn ®Þnh
nhiÖt ®é dÇu b«i tr¬n trong qu¸ tr×nh thö nghiÖm.

PC
ThiÕt lËp
nhiÖt ®é §−êng n−íc lµm m¸t vµo
Van 3 ng¶
yªu cÇu C

TÝn hiÖu sè
B DÇu vµo
AVL 554
DÇu ra A
H KhÝ nÐn

F
G Nguån ®iÖn
Van n¹p/x¶ dÇu

D
§−êng n−íc lµm m¸t ra

H×nh 6-13. S¬ ®å nguyªn lý lµm viÖc cña hÖ thèng

kiÓm so¸t nhiÖt ®é dÇu b«i tr¬n (AVL Oil Conditioning 554), [8].
DÇu b«i tr¬n cña ®éng c¬ ®−îc sÊy nãng (trong bé sÊy) hoÆc ®−îc lµm m¸t
(trong kÐt lµm m¸t) sao cho nhiÖt ®é cña dÇu b«i tr¬n n»m trong kho¶ng gi¸ trÞ yªu
cÇu. S¬ ®å bè trÝ c¸c thiÕt bÞ cña hÖ thèng kiÓm so¸t nhiÖt ®é dÇu b«i tr¬n ®−îc
thÓ hiÖn trªn H×nh 6-13.
T−¬ng tù nh− hÖ thèng kiÓm so¸t nhiÖt ®é n−íc lµm m¸t, hÖ thèng kiÕm so¸t
nhiÖt ®é dÇu b«i tr¬n còng cã 2 vßng tuÇn hoµn (1 vßng cña dÇu b«i tr¬n cßn 1 vßng
cña n−íc lµm m¸t dÇu b«i tr¬n). Tuy theo nhiÖt ®é cña dÇu b«i tr¬n, c¸c van ®iÒu
khiÓn (dïng ®iÖn-khÝ nÐn) sÏ ®ãng hoÆc më ®Ó n−íc lµm m¸t ®i ®Õn bé lµm m¸t
nhiÒu hay Ýt nh»m ®¶m b¶o kho¶ng nhiÖt ®é cña dÇu b«i tr¬n theo ®óng yªu cÇu.

241
 A B
10 14
F

9 13

19
11 12

a
P
18
8

22 15

P
16

17

7
21 20

G H
6

5 4

C D

H×nh 6-14. S¬ ®å bè trÝ thiÕt bÞ cña hÖ thèng kiÓm so¸t nhiÖt ®é dÇu b«i tr¬n, [8].
1- Bé trao ®æi nhiÖt ; 2,7- Van ®iÒu khiÓn ; 3-Van an toµn; 4- Van ra; 5-Van vµo;
6, 12- Läc; 8- C¶m biÕn nhiÖt ®é; 9- §ång hå; 10,11,14,19- Van; 13- §ång hå;
15- B¬m; 16- Bé chuyÓn ¸p suÊt cao; 17- Bé phËn b¸o l−u l−îng;18. Bé chuyÓn ¸p suÊt
thÊp; 20- Van an toµn; 21- Bé sÊy; 22- Van kiÓm so¸t ¸p suÊt.

242
 C¸c th«ng sè kü thuËt cña hÖ thèng kiÓm so¸t nhiÖt ®é dÇu b«i tr¬n AVL Oil
Conditioning 554 ®−îc thÓ hiÖn trong B¶ng 6-6.
B¶ng 6-6
C¸c th«ng sè kü thuËt c¬ b¶n
cña hÖ thèng kiÓm so¸t nhiÖt ®é dÇu b«i tr¬n AVL 554, [8].

TT Th«ng sè Gi¸ trÞ

A C¸c th«ng sè chung
1 Kho¶ng c«ng suÊt cña ®éng c¬ thö - §Õn 200 kW (AVL 554-1.8)
- §Õn 400 kW (AVL 554-3.6)
2 Khèi l−îng 200 ÷ 250 kg
3 KÝch th−íc (HxWxD) 1400x600x900 mm
4 Nguån ®iÖn 3 x 400 V, 50/60 Hz
5 C«ng suÊt tiªu thô
- Víi bé sÊy 6 kW 9 kVA
- Víi bé sÊy 9 kW 12 kVA
6 ¸p suÊt khÝ nÐn cung cÊp cho hÖ thèng 3,5 ÷ 10 bar
C m¹ch n−íc lµm m¸t
(m¹ch thø cÊp)
1 L−u l−îng th«ng th−êng 2,5 m3/h
2 D¶i nhiÖt ®é n−íc lµm m¸t ®Çu vµo 5 0C ÷ 30 0C
3 NhiÖt ®é lµm viÖc lín nhÊt 70 0C
4 Chªnh lÖch ¸p suÊt ®Çu vµo /®Çu ra 2 bar
5 ¸p suÊt lín nhÊt cña hÖ thèng 6 bar
6 ¸p suÊt van an toµn lµm viÖc 8 bar
D M¹ch tuÇn hoµn dÇu
(m¹ch chÝnh)
1 Kho¶ng nhiÖt ®é vËn hµnh 20 0C ÷ 150 0C
2 Lo¹i dÇu b«i tr¬n Theo tiªu chuÈn SAE
3 Kho¶ng ®Æt nhiÖt ®é dÇu b«i tr¬n 70 0C ÷ 140 0C
4 §é chÝnh x¸c khi ®iÒu chØnh nhiÖt ®é ± 1 0C
dÇu b«i tr¬n

ThiÕt bÞ AVL 554 cã c«ng suÊt lµm m¸t lín, víi kho¶ng kiÓm so¸t nhiÖt ®é
dÇu b«i tr¬n lín vµ ®é chÝnh x¸c cao, cã thÓ dïng cho ®a sè c¸c lo¹i §C§T trªn
243
PTCG§B. ThiÕt bÞ nµy ®iÒu khiÓn kh¸ dÔ dµng vµ cã kho¶ng nhiÖt ®é n−íc lµm m¸t
dÇu n»m trong kho¶ng nhiÖt ®é n−íc lµm m¸t ®éng c¬ nªn cã thÓ dïng chung bÓ
n−íc lµm m¸t cho toµn bé c¸c hÖ thèng.
6.2.9. HÖ thèng ®o l−îng khÝ lät c¸c-te
Trong qu¸ tr×nh lµm viÖc, mét l−îng nhÊt ®Þnh hèn hîp khÝ lät qua khe hë
pÝt t«ng-xÐc m¨ng-xi lanh xuèng c¸c-te. Ngoµi viÖc lµm gia t¨ng ¸p suÊt d−íi
®Ønh pÝt t«ng, l−îng khÝ nµy cßn mang theo c¸c t¹p chÊt (s¶n vËt ch¸y, h¬i n−íc,
h¬i a-xÝt..) dÔ lµm suy gi¶m tÝnh chÊt ho¸ lý cña dÇu nhên.
ThÓ tÝch cña hçn hîp khÝ (ch¸y vµ ch−a ch¸y) lät qua khe hë pÝt t«ng-xÐc
m¨ng- xi lanh, èng dÉn h−íng xu p¸p, ®−îc x¸c ®Þnh chÝnh x¸c b»ng hÖ thèng ®o
l−îng khÝ lät c¸c-te (AVL Blow By Meter 422). S¬ ®å nèi Blow By Meter 442 víi
®éng c¬ ®−îc tr×nh bµy trªn H×nh 6-15.

Blow-By Meter
442

èng dËp
dao ®éng
§−êng §−êng
èng n¹p èng th¶i

§−êng ra

§éng
c¬ thö

§−êng vµo

H×nh 6-15. S¬ ®å kÕt nèi Blow By Meter 442 víi ®éng c¬, [8].

L−îng khÝ lät qua c¸c-te ®−îc dÉn qua èng dËp dao ®éng, sau ®ã ®−îc ®−a
qua thiÕt bÞ ®o (dïng c¶m biÕn ®o l−u l−îng kh«ng khÝ). KÕt qu¶ ®ã sÏ ®−îc tÝnh
to¸n vµ hiÓn thÞ gi¸ trÞ cô thÓ trªn mµn h×nh ®iÒu khiÓn cña PUMA. NÕu l−îng khÝ
c¸c-te v−ît qu¸ tiªu chuÈn cho phÐp, PUMA sÏ cã tÝn hiÖu c¶nh b¸o. §é chÝnh
x¸c cña phÐp ®o l−îng khÝ c¸c te b»ng thiÕt bÞ AVL Blow By Meter 442 n»m
trong kho¶ng tõ 1-2% (tuú thuéc vµo viÖc lùa chän c¶m biÕn ®o l−u l−îng).
244
 C¸c bé phËn chÝnh cña AVL Blow By Meter 442 bao gåm:
+ Hép xö lý tÝn hiÖu: chøa c¸c thiÕt bÞ xö lý tÝn hiÖu cña hÖ thèng.
+ èng nèi: lµ mét lo¹i èng ®Æc biÖt, lµm b»ng thÐp, cã c¸c ®−êng xo¾n èc
lâm vµ liªn kÕt víi c¸c côm van quay ®Ó thuËn tiÖn cho qu¸ tr×nh l¾p r¸p.
+ §Çu nèi: §−îc sö dông ®Ó nèi c¸c ®o¹n ®−êng èng cã ®−êng kÝnh kh¸c
nhau (vÝ dô nh− gi÷a èng ®o lo¹i 600 l/ph vµ èng dËp dao ®éng lo¹i 1200 l/ph).
+ HÖ thèng dËp dao ®éng: gåm hai èng song song l¾p th¼ng ®øng, mét èng
lÊy khÝ vµo tõ hép trôc khuûu, mét èng nèi víi häng n¹p ®éng c¬ (H×nh 6-15). Hai
®Çu cßn l¹i cña mçi èng ®−îc nèi víi èng ®o. HiÖn cã 6 lo¹i èng ®o víi d¶i l−u l−îng
kh¸c nhau: tõ 1,5 ÷75 lÝt/phót; tõ 3 ÷150 lÝt/phót; tõ 6÷300 lÝt/phót; tõ 12÷600
lÝt/phót; tõ 24 ÷1200 lÝt/phót vµ tõ 48 ÷2400 lÝt/phót.
Ngoµi ra, hÖ thèng nµy cã thÓ l¾p thªm phô kiÖn lµ thiÕt bÞ sÊy nãng, cã t¸c
dông ng¨n chÆn sù ng−ng tô h¬i n−íc trong èng ®o.
ViÖc sö dông thiÕt bÞ ®o l−îng khÝ lät c¸c-te cã thÓ gióp ph¸t hiÖn sím nh÷ng
háng hãc bÊt th−êng cña ®éng c¬. Khi qu¸ tr×nh thö, nÕu ph¸t hiÖn thÊy møc khÝ c¸c-
te v−ît qu¸ møc b×nh th−êng th× cã thÓ do c¸c nguyªn nh©n sau: chÊt l−îng gia c«ng
bÒ mÆt thÊp vµ xi lanh bÞ mÐo; chÊt l−îng gia c«ng pÝt t«ng kh«ng ®¶m b¶o; biÕn
d¹ng cña xi lanh v−ît qu¸ møc cho phÐp
6.2.10. ThiÕt bÞ dÉn ®éng tay ga
Qu¸ tr×nh thö nghiÖm ®éng c¬ hiÖn ®¹i th−êng tiÕn hµnh theo chu tr×nh ®·
thiÕt kÕ tr−íc (m« pháng qu¸ tr×nh lµm viÖc thùc cña ®éng c¬ hoÆc ph−¬ng tiÖn).
Muèn vËy, bÖ thö ph¶i cã thiÕt bÞ dÉn ®éng tay ga (víi ®éng c¬ x¨ng), hoÆc thanh
r¨ng b¬m cao ¸p (víi ®éng c¬ diesel).

H×nh 6-16. Bé phËn ®iÒu khiÓn vµ ®éng c¬ b−íc

cña thiÕt bÞ dÉn ®éng tay ga (Throttle Actuator THA 100), [8].

245
 Tuy nhiªn, nÕu chØ ®¬n thuÇn thay ®æi vÞ trÝ cña chóng mét c¸ch c¬ häc th×
kh«ng gi¶i quyÕt ®−îc vÊn ®Ò ®Æt ra. §Ó tiÕn hµnh thö theo chu tr×nh th× thiÕt bÞ dÉn
®éng tay ga ph¶i cã kh¶ n¨ng thay ®æi víi b−íc rÊt mÞn, cã kh¶ n¨ng lÆp l¹i Hay
nãi c¸ch kh¸c, qu¸ tr×nh thay ®æi l−îng nhiªn liÖu cung cÊp cho 1 chu tr×nh ph¶i
®−îc tù ®éng ho¸.
Trªn bÖ thö ®éng c¬ ®éng häc cao cña h·ng AVL cã trang bÞ thiÕt bÞ dÉn
®éng tay ga (Throttle Actuator THA 100) ®¸p øng ®−îc yªu cÇu trªn. Bé phËn ®iÒu
khiÓn vµ ®éng c¬ b−íc cña thiÕt bÞ dÉn ®éng tay ga THA 100 ®−îc tr×nh bµy trªn
H×nh 6-16. §Çu tiªn, thiÕt bÞ sÏ x¸c ®Þnh vÞ trÝ cña b−ím ga (hoÆc thanh r¨ng b¬m
cao ¸p) øng víi 0% (kh«ng t¶i) vµ 100% (toµn t¶i) l−îng nhiªn liÖu lín nhÊt cung
cÊp cho 1 chu tr×nh. Trong qu¸ tr×nh lµm viÖc THA100 sÏ tù ®éng néi suy c¸c vÞ trÝ ë
gi÷a ®Ó ®Æt vÞ trÝ tay ga theo yªu cÇu cña ng−êi vËn hµnh.
Bé phËn chÝnh cña thiÕt bÞ dÉn ®éng tay ga THA 100 lµ mét ®éng c¬ biÕn
b−íc. §éng c¬ nµy cã liªn ®éng víi b−ím ga (hoÆc thanh r¨ng b¬m cao ¸p) th«ng
qua d©y dÉn mÒm. Khi tiÕn hµnh thö nghiÖm, ®éng c¬ b−íc sÏ ®iÒu khiÓn sÏ cho d©y
quÊn vµo hay nh¶ ra, ®Ó thay ®æi l−îng nhiªn liÖu cÊp cho mét chu tr×nh ®èi víi
§C§T.
S¬ ®å kÕt nèi cña ®éng c¬ b−íc vµ d©y nèi ®−îc thÓ hiÖn trªn H×nh 6-17.
ThiÕt bÞ dÉn ®éng tay ga THA 100 còng cã thÓ ®iÒu khiÓn b»ng tay th«ng qua thiÕt
bÞ ®iÒu khiÓn tõ xa nh− trªn H×nh 6-18. C¸c th«ng sè kü thuËt cña THA 100 ®−îc
thÓ hiÖn trong B¶ng 6-7.

120 M12

M6
§Çu nèi

H×nh 6-17. S¬ ®å kÕt nèi cña ®éng c¬ b−íc vµ d©y nèi, [8].

246
 Mµn h×nh

PhÝm chøc n¨ng

PhÝm mòi tªn

H×nh 6-18. ThiÕt bÞ ®iÒu khiÓn THA 100 b»ng tay, [8]

B¶ng 6-7
C¸c th«ng sè kü thuËt c¬ b¶n cña THA 100, [8].
TT Th«ng sè Gi¸ trÞ
A Bé phËn dÉn ®éng
1 KÝch th−íc c¬ b¶n (HxWxD) 172 x 350 x 300 mm
2 Khèi l−îng 11 kg
3 Kho¶ng ®iÒu khiÓn tay ga 110 mm
4 Lùc kÐo (øng víi nhiÖt ®é m«i tr−êng) 120 N (®Õn 400C)
110 N (®Õn 500C)
5 Tèc ®é lín nhÊt cña d©y ®iÒu khiÓn 0,5 m/s
6 B−íc lÆp cña d©y ®iÒu khiÓn ± 0,05 mm
7 Kho¶ng nhiÖt ®é lµm viÖc -300C ÷ 500C
8 §é Èm 20 ÷ 80%
B Nguån vµ bé ®iÒu khiÓn
1 KÝch th−íc (HxWxD) 500 x 500 x 300 mm
2 Khèi l−îng 20 kg
3 NhiÖt ®é m«i tr−êng lµm viÖc 5 0C ÷ 50 0C
4 §é Èm 20 ÷ 80%
5 Nguån ®iÖn 3 x 380 V ( ± 10%); 50/60 Hz
THA 100 cã kh¶ n¨ng thay ®æi ®é më b−ím ga (hoÆc thanh r¨ng b¬m cao
¸p) gÇn nh− tuyÕn tÝnh víi ®é mÞn rÊt cao, nhê vËy mµ cã thÓ ®iÒu chØnh v« cÊp
l−îng nhiªn liÖu cÊp vµo xi lanh ®éng c¬ trong 1 chu tr×nh. Ngoµi ra, THA 100
cßn cã møc ®é tù ®éng ho¸ cao, møc sai lÖch khi ®iÒu khiÓn thÊp vµ cã thÓ ®iÒu
khiÓn b»ng tay hoÆc hoµn toµn tù ®éng b»ng PUMA.
247
6.2.11. C¶m biÕn gãc quay trôc khuûu
C¶m biÕn GQTK (Angle Encorde 364X) ®−îc sö dông ®Ó chuyÓn ®æi tÝn
hiÖu GQTK thµnh tÝn hiÖu ®iÖn ¸p. S¬ ®å l¾p Angle Encoder víi ®éng c¬ thö
®−îc tr×nh bµy trªn H×nh 6-19.

§Ìn èng
C¸p nèi

C¶m
biÕn
quang

ThiÕt bÞ
§Üa ph¶n
quang chuyÓn ®æi
§éng c¬ tÝn hiÖu
thö nghiÖm

§Üa quay

H×nh 6-19. S¬ ®å bè trÝ c¸c thiÕt bÞ cña Angle Encoder, [8].

Angle Encoder ®−îc øng dông réng r·i ®Ó ®o sè vßng quay cña trôc khuûu
do kÕt qu¶ ®o cã ®é tin cËy cao ë d¶i tèc ®é lín (xem thªm môc 2.4.2). Ngoµi ra,
nã cã cÊu t¹o ®¬n gi¶n, gän nhÑ, sai sè nhá, dÔ th¸o l¾p lªn ®éng c¬. TÝn hiÖu
GQTK cña ®éng c¬ ®−îc ghi nhËn råi chuyÓn thµnh tÝn hiÖu sè vµ hiÓn thÞ trªn
mµn h×nh ®iÒu khiÓn cña PUMA. C¸c th«ng sè kü thuËt cña Angle Encoder 364X
®−îc tr×nh bµy trong B¶ng 6-8.
B¶ng 6-8
C¸c th«ng sè kü thuËt c¬ b¶n cña Angle Encoder 364X, [8].
TT Th«ng sè Gi¸ trÞ
1 D¶i tèc ®é ®o cho phÐp 0 ÷ 15 000 vg/ph
2 C¶n dao ®éng 100 g x 9,8 m/s2
3 NhiÖt ®é vËn hµnh cho phÐp -30 0C ÷ 100 0C
4 VËt liÖu chÕ t¹o ®Üa quay (dµy 0,8 mm) ThÐp hîp kim
5 Sai sè vÒ gãc cña ®Üa quay < ± 0,015 ®é

248
 6.2.12. Hép chøa c¸p tÝn hiÖu di ®éng
TÝn hiÖu mµ c¸c c¶m biÕn cña bÖ thö thu ®−îc kh«ng thÓ hiÓn thÞ trùc tiÕp lªn
mµn h×nh ®iÒu khiÓn cña PUMA. H¬n n÷a, c¸c tÝn hiÖu thu ®−îc tõ c¸c c¶m biÕn
kh«ng thÓ truyÒn trªn mét qu·ng ®−êng qu¸ giíi h¹n cho phÐp (tÝn hiÖu sÏ bÞ yÕu, bÞ
nhiÔu vµ kh«ng cßn chÝnh x¸c). Trong khi ®ã, phßng ®iÒu khiÓn th−êng ph¶i bè trÝ
c¸ch ®éng c¬ thö nghiÖm mét kho¶ng c¸ch kh¸ xa.
Do vËy, c¸c gi¸ trÞ mµ c¸c c¶m biÕn ®o ®−îc (d−íi d¹ng tÝn hiÖu ®iÖn) cÇn
®−îc xö lý (chuyÓn thµnh tÝn hiÖu sè) ®Ó chuyÓn ®Õn PUMA. Cable Boom lµm
nhiÖm vô nhËn, chuyÓn ®æi tÝn hiÖu (tõ tÝn hiÖu t−¬ng tù thµnh tÝn hiÖu sè) vµ chuyÓn
®Õn phÇn mÒm ®iÒu khiÓn chung cña bÖ thö – PUMA. H×nh d¹ng cña Cable Boom
®−îc thÓ hiÖn trªn H×nh 6-20 vµ 6-.21. Cable Boom cã thÓ quay xung quanh b¶n lÒ
g¾n víi t−êng, nhê vËy mµ nã cã thÓ thay ®æi tÇm víi phï hîp víi c¸c lo¹i ®éng c¬
thö nghiÖm kh¸c nhau.

MÆt bÝch (l¾p vµo t−êng phßng thö)

Trô xoay
Thanh ®ì Kho¶ng di chuyÓn

èng dÉn c¸p tÝn C¸c FEM

688
20 hiÖu TÊm th«ng
393

h¬i

567
250 L
1900-2300

H×nh 6-20. H×nh d¹ng vµ kÝch th−íc l¾p ghÐp cña Cable Boom, [8]

249
 300

220

4x21

VÞ trÝ më lín nhÊt

D©y kho¸

820
900

R550

èng dÉn c¸p tÝn hiÖu VÞ trÝ cè ®Þnh

th−êng xuyªn
C¸c FEM
290

H×nh 6-21. KÝch th−íc l¾p ghÐp cña Cable Boom, [8].
6.2.13. FEM
FEM (Front End Module) ®−îc tÝch hîp bªn trong Cable Boom cã nhiÖm vô
biÕn c¸c d¹ng tÝn hiÖu vµo kh¸c nhau (tÝn hiÖu t−¬ng tù, tÝn hiÖu ¸p suÊt hoÆc tÝn hiÖu
sè) thµnh tÝn hiÖu sè, ®Ó sau ®ã chuyÓn ®Õn PUMA. PhÇn mÒm PUMA sÏ dïng
nh÷ng tÝn hiÖu nµy ®iÒu chØnh ho¹t ®éng c¸c hÖ thèng- thiÕt bÞ phôc vô qu¸ tr×nh thö
nghiÖm nh−: phanh ®iÖn, hÖ thèng kiÓm so¸t nhiÖt ®é dÇu b«i tr¬n, hÖ thèng kiÓm
so¸t nhiÖt ®é n−íc lµm m¸t, hÖ thèng ®o l−îng tiªu thô nhiªn liÖu, hÖ thèng kiÓm
so¸t nhiÖt ®é nhiªn liÖu, bé kÐo ga tù ®éng THA100...

H×nh 6-22. H×nh d¹ng cña FEM D, [8].

250
 Th«ng th−êng, Cable Boom sö dông 3 d¹ng FEM, ®ã lµ: FEM A víi tÝn hiÖu
vµo lµ tÝn hiÖu t−¬ng tù (Analog Input); FEM P víi tÝn hiÖu vµo lµ ¸p suÊt (Pressure);
FEM D víi tÝn hiÖu vµo lµ tÝn hiÖu sè (Digital). H×nh d¹ng cña FEM D ®−îc thÓ hiÖn
trªn H×nh 6-22.
6.2.14. B¶ng ®iÒu khiÓn
B¶ng ®iÒu khiÓn (K–57) bao gåm nhiÒu nót ®iÒu khiÓn kh¸c nhau, dïng ®Ó
thùc hiÖn c¸c thao t¸c vËn hµnh cô thÓ khi thö nghiÖm ®éng c¬. H×nh d¹ng cña b¶ng
®iÒu khiÓn K-57 ®−îc thÓ hiÖn trªn H×nh 6-23.

H×nh 6-33. B¶ng ®iÒu khiÓn K57, [8].

C¸c nót chøc n¨ng trªn b¶ng ®iÒu khiÓn K-57 cã thÓ thùc hiÖn c¸c c«ng
viÖc nh−: bËt/t¾t c«ng t¾c cung cÊp nhiªn liÖu cho ®éng c¬; khëi ®éng ®éng c¬;
®iÒu chØnh tèc ®é kh«ng t¶i; thay ®æi t¶i cho ®éng c¬; ®iÒu chØnh tèc ®é cña ®éng
c¬; dõng ®éng c¬ vµ bÖ thö khÈn cÊp Ngoµi ra, b¶ng ®iÒu khiÓn K-57 cßn dïng
®Ó ®iÒu khiÓn phanh ®iÖn (khëi ®éng phanh ®iÖn, thay ®æi tèc ®é cña phanh ®iÖn,
®ãng më qu¹t giã, chuyÓn tr¹ng th¸i lµm viÖc cña phanh ).

6.2.15. §¸nh gi¸ chung vÒ bÖ thö ®éng c¬ ®éng lùc häc cao
Ta thÊy, bÖ thö ®éng lùc häc cao cña h·ng AVL ngoµi phÇn chÝnh lµ phanh
thö, hÖ thèng tù ®éng ®iÒu khiÓn §C§T vµ bÖ thö (PUMA), cßn ®−îc tÝch hîp
nhiÒu hÖ thèng vµ thiÕt bÞ phô trî phôc vô qu¸ tr×nh thö nghiÖm. TÊt c¶ c¸c tham
sè cã liªn quan ®Õn qu¸ tr×nh thö ®Òu ®−îc quan t©m mét c¸ch chi tiÕt, cã hÖ
thèng. C¸c hÖ thèng con ®Òu ®−îc thiÕt kÕ d−íi d¹ng module ®Ó cã thÓ ho¹t ®éng

251
®éc lËp hoÆc chÞu sù ®iÒu khiÓn chung cña PUMA. §©y lµ −u ®iÓm lín cña bÖ
thö, ®¶m b¶o cho ng−êi dïng cã thÓ vËn hµnh tõng hÖ thèng con riªng biÖt hoÆc
vËn hµnh toµn bé hÖ thèng thö nghiÖm.
C¸c th«ng sè phô cã liªn quan ®Õn qu¸ tr×nh thö nghiÖm (nhiÖt ®é nhiªn
liÖu, nhiÖt ®é n−íc lµm m¸t, nhiÖt ®é dÇu b«i tr¬n...) ®−îc quan t©m rÊt chi tiÕt.
C¸c hÖ thèng phô trî nµy rÊt cã Ých trong qu¸ tr×nh vËn hµnh bÖ thö, cho viÖc
®¸nh gi¸ ¶nh h−ëng ®éc lËp cña tõng tham sè ®Õn chØ tiªu c«ng t¸c cña ®éng c¬,
còng nh− viÖc x¸c ®Þnh kho¶ng gi¸ trÞ tèi −u cña c¸c tham sè nµy ®èi víi qu¸
tr×nh vËn hµnh cña ®éng c¬.
ViÖc ®iÒu khiÓn tay ga b»ng bé kÐo ga tù ®éng THA 100 ®¶m b¶o qu¸
tr×nh thay ®æi l−îng nhiªn liÖu cung cÊp cho 1 chu tr×nh rÊt mÞn vµ rÊt æn ®Þnh.
§ång thêi, t¹o ®iÒu kiÖn thuËn lîi cho viÖc tù ®éng ho¸ qu¸ tr×nh thö ®éng c¬
theo chu tr×nh.
Víi møc ®é tù ®éng ho¸ cao, toµn bé c¸c hÖ thèng ®−îc ®iÒu khiÓn chung
b»ng phÇn mÒm PUMA, céng víi viÖc thiÕt kÕ b¶ng ®iÒu khiÓn (K-57) rÊt chi tiÕt
vµ th«ng minh ®· gióp gi¶m thiÓu nh©n c«ng cÇn thiÕt ®Ó vËn hµnh bÖ thö (khi ®·
chuÈn bÞ xong vÒ ®éng c¬ thö nghiÖm, chØ cÇn 01 ng−êi cã thÓ gi¸m s¸t vµ vËn
hµnh toµn bé c¸c hÖ thèng thiÕt bÞ cña bÖ thö ®éng lùc häc cao).
ViÖc x¸c ®Þnh vÞ trÝ vµ tèc ®é quay cña trôc khuûu b»ng Angle Encoder
®¶m b¶o ®é chÝnh x¸c vµ tin cËy cao trong d¶i sè vßng quay rÊt réng (tõ 0 ®Õn
8000 vg/ph). Ngoµi ra, viÖc sö dông Angle Encoder cho phÐp dÔ dµng x¸c ®Þnh
chÝnh x¸c vÞ trÝ cña trôc khuûu ë mét thêi ®iÓm bÊt kú. §iÒu nµy cã ý nghÜa trong
viÖc ®o ®¹c nh÷ng ®¹i l−îng cã sù thay ®æi nhanh theo gãc quay trôc khuûu (diÔn
biÕn ¸p suÊt vµ nhiÖt ®é trong xi lanh, diÔn biÕn ®é n©ng kim phun, diÔn biÕn ®é
n©ng xu p¸p...). Trªn thùc tÕ, c¸c ®¹i l−îng nµy cã thÓ lÊy mÉu víi ®é mÞn lªn ®Õn
0,1 0 GQTK khi trôc khuûu ®ang chuyÓn ®éng víi sè vßng quay 10000 vg/ph.
Víi c¸c −u ®iÓm ®· nªu trªn, bÖ thö ®éng lùc häc cao cña h·ng AVL rÊt
thÝch hîp cho viÖc thö nghiÖm nghiªn cøu ph¸t triÓn (R&D) ®éng c¬ ®èt trong.
NhÊt lµ khi ph¶i tiÕn hµnh thö ®éng c¬ theo chu tr×nh ®Ó x¸c ®Þnh ®Æc tÝnh «
nhiÔm hoÆc khi cÇn x¸c ®Þnh s¬ bé sù phï hîp gi÷a ®éng c¬ víi mét lo¹i ph−¬ng
tiÖn nµo ®ã. Ngoµi ra, khi l¾p r¸p thªm c¸c thiÕt bÞ chuyªn dông (quan s¸t buång
ch¸y, ®o diÔn biÕn ¸p suÊt vµ nhiÖt ®é trong xi lanh, ®o ®é n©ng kim phun, ...) sÏ
cho phÐp tiÕn hµnh nh÷ng nghiªn cøu chuyªn s©u nh»m môc ®Ých tæ chøc qu¸
tr×nh ch¸y tèt h¬n ®Ó gi¶m « nhiÔm vµ n©ng cao c¸c chØ tiªu kinh tÕ-n¨ng l−îng
cña ®éng c¬.

252
 Tµi liÖu tham kh¶o

1. Hµ Quang Minh, Gi¸o tr×nh Lý thuyÕt §éng c¬ ®èt trong, Häc viÖn
Kü thuËt Qu©n Sù, Hµ Néi-1992.
2. Lª V¨n Doanh, Ph¹m Th−îng Hµn, NguyÔn V¨n Hoµ, Vâ Th¹ch S¬n,
§µo V¨n T©n ; C¸c bé c¶m biÕn dïng trong kü thuËt ®o l−êng vµ ®iÒu
khiÓn, NXB Khoa häc vµ Kü thuËt, Hµ Néi -2005.
3. Vâ NghÜa, ThÝ nghiÖm §éng c¬, Tr−êng §¹i häc B¸ch khoa Hµ Néi,
Hµ néi -1991.
4. ViÖn c¬ khÝ §éng lùc, ThiÕt bÞ kiÓm tra vßi phun Testmaster vµ b¨ng
thö b¬m cao ¸p Merlin, §¹i häc B¸ch khoa Hµ Néi, Hµ Néi-2007.
5. NguyÔn Hoµng Vò, Nhiªn liÖu dïng cho §éng c¬ ®èt trong, Chuyªn
®Ò cao häc ngµnh Kü thuËt §éng c¬ nhiÖt, Häc viÖn Kü thuËt Qu©n sù,
Hµ Néi-2007.
6. NguyÔn Hoµng Vò, Nghiªn cøu ¶nh h−ëng mét sè th«ng sè ®iÒu
chØnh cña quy luËt cung cÊp nhiªn liÖu ®Õn c¸c chØ tiªu kinh tÕ-n¨ng
l−îng vµ møc ®é ®éc h¹i khÝ th¶i ®éng c¬ diesel, LuËn ¸n TSKT, Häc
viÖn Kü thuËt Qu©n Sù, Hµ Néi-2005.
7. Рыжков С.В., Теплотехнические измерения в судовых
энергетических установках, Судостроение, Ленинград -1980.
8. AVL LIST GmbH, Technical Documents & Operating Manual for
HUT Project, Hµ Néi-2001.
9. BOSCH, Automotive Handbook, Cambridge, USA -1996.
10. Heinz Heisler, Advanced Engine Technology, Society of Automotive
Engineers, Inc., USA - 2000.
11. Jonh B. Heywood, Internal Combustion Engine Fundamentals,
McGrawHill -1998.
12. Michael Plint, Anthony Martyr; Engine Testing Theory and Practice,
Society of Automotive Engineers Inc., USA -1999.
13. Hua Zhao, Nicos Ladommatos; Engine Combustion Intrumentation
and Diagnostics, Society of Automotive Engineers, Inc., USA-2001.
14. Techno Test Inc., TimingLight model 231-E, Gennaio - 2002.

253