lOMoARcPSD|41173774

Xitsonga HL Poetry

Economics (Risinga High School)

Scan to open on Studocu

Studocu is not sponsored or endorsed by any college or university

Downloaded by Marvin -_- ([email protected])
 lOMoARcPSD|41173774

MIND THE GAP

XITSONGA HL GIREDI YA 12

Tsima ra Vutlhokovetseri

Downloaded by Marvin -_- ([email protected])

 lOMoARcPSD|41173774

NHLENGELO WA VUTLHOKOVETSERI-XITHL
TSIMA RA VUTLHOKOVETSERI
Vutlhokovetseri bya Xitsonga XITHL

Downloaded by Marvin -_- ([email protected])

 lOMoARcPSD|41173774

Curriculum and Assessment Policy Statement (CAPS) Grade 12 Xitsonga Home Language
Mind the Gap study guide for the Poetry: Tsima ra Vutlhokovetseri by Dr M.J. Baloyi et al.

This publication has a Creative Commons Attribution Noncommercial Sharealike Licence. You
can use, modify, upload, download, and share content, but you must acknowledge the Depart-
ment of Basic Education, the authors and contributors. If you make any changes to the content
you must send the changes to the Department of Basic Education. This content may not be
sold or used for commercial purposes. For more information about the terms of the license
please see: http://creativecommons.org/licenses/by-nc-sa/3.0/.

Copyright © Department of Basic Education 2022 222

Struben Street, Pretoria, South Africa

Contact persons: Ms C. Weston and Dr S. Malapile Email:

[email protected] / [email protected]

Tel: (012) 357 4183 / 012) 357 3811

http://www.education.gov.za

Call Centre: 0800202933

Acknowledgments
All reasonable steps were taken to acknowledge the sources used in this study guide. In the event of any
omission or error in the acknowledgments, kindly bring this to the attention of the Department of Basic
Education.

The extracts from the poems in this study guide are from Tsima ra Vutlhokovetseri
by DR M.J. Baloyi et al.

Mind the Gap Team

Senior Project Leaders: Dr S. Malapile and Ms C. Weston

Production co-ordinators:

B. Monyaki, B. Ras, M. Phonela and M. Nematangari

Authors: Mr Mabunda Isau Khensani, DR Usinga Marinkie Mmaditaba, Mr Nhubunga William Olaph, Ms
Sono Elizabeth Tsakani, Ms Shikwambane Ranee Wendy, Ms Peggy Ndleve, Mr Baloyi Famandha Reck-
son, Mr Mathonsi Mbhazima Thomas, Ms Mnisi Maryjane and Ms Thabeli Mkateko Precious Johanna

Critical reader: Monyaki B.S.

Designer and editor: Page 82 Media
Onsite writers’ workshop support:
J. Mphidi, V. Magelegeda, P. Hlabiwa, R. Maboyi, K. Mothapo and N. Malope

Downloaded by Marvin -_- ([email protected])

 lOMoARcPSD|41173774

MINISTERIAL FOREWORD

Following the release of Circular E8 of 2022, which ushers new po-

etry and Short Story titles for both Home and First Additional Lan-
guages commencing in November 2023, a team of experts com-
prising teachers, examiners, moderators, subject advisors and sub-
ject coordinators was assembled to craft this Study Guide. The
study guide seeks to support our teachers and learners in their
preparations for the National Senior Certificate NSC) qualification.

The Department of Basic Education (DBE) is pleased to release

this edition of the Second Chance Matric Project (SCMP)/Mind the
Gap study guides for Grade 12 learners.

Matsie Angelina Motshekga,

MP Minister of Basic Education

These study guides continue the innovative and committed attempts by the DBE to improve the
academic performance of Grade 12 candidates in the NSC and Senior Certificate (SC) examina-
tions.

The SCMP/Mind the Gap study guides take their brief in part from the National Diagnostic reports
on learner performance and draw on the Grade 12 Examination Guidelines. Each of the SCMP/MtG
study guides defines key terminologies and offers simple explanations and examples of the types
of questions learners can expect to be asked in an examination. Suggested answers to questions
are included to assist learners to strengthen their understanding. Learners are also referred to spe-
cific questions from the past national examination papers and memoranda that are available on the
DBE website – www.education.gov.za.

Furthermore, the study guides have been designed to assist those learners who want to improve
their performance levels and aim to mind the gap between failing and passing, by bridging the gap
in learners’ understanding of commonly tested concepts, thus helping candidates not only to pass
but to excel.

Research, which began in 2012, has shown that the Mind the Gap series has had a positive impact
on grades. It is my fervent wish that these study guides continue our efforts to ensure that no learner
is left behind, especially as we are still recovering from the learning losses due to the devastating
effects of the outbreak of Covid-19.

I wish each and every one of you good luck with your Grade 12 examination preparations.

MRS AM MOTSHEKGA, MP MINISTER

DATE: 20 OCTOBER 2022

Downloaded by Marvin -_- ([email protected])

 lOMoARcPSD|41173774

VATSARI NA VATUMBULUXI VA XILETELO LEXI

1. Tat. Baloyi Famandha Reckson

1. Tat. Mabunda Isau Khensani

2. Tat. Mathonsi Mbhazima Thomas

3. Man. Mnisi Maryjane

4. Man. Ndleve Peggy

5. Tat. Nhubunga William Olaph

6. Man. Shikwambane Ranee Wendy

7. Man. Sono Elizabeth Tsakani

8. Man. Thabeli Mkateko Precious Johanna

9. Dok. Usinga Marinkie Mmaditaba

Downloaded by Marvin -_- ([email protected])

 lOMoARcPSD|41173774

NONGONOKO WA VUNDZENI

XIYENGE XA A: MANGHENELO 10

1. Xewani mudyondzi wa Giredi ya 12 10

2. Matirhiselo ya xiletelo lexi 10
3. Switsundzuxo swa 7 swa mahlayelo 10
4. Hi siku ro tsala xikambelo 11
5. Nkatsakanyo wa papila ra 2 ra Xitsonga Ririmi ra le Kaya 12
o Switsundzuxo 12
o Xikombiso xa tafula ra nongonoko wa vundzeni 15

6. Switsundzuxo swa mahlamulelo ya papila ra vumbirhi hi ku angarhela eka mudyondzi wa

Giredi ya 12 16
7. Xana vakamberi va langutela yini? 16
8. Nkatsakanyo
8.1 Matimu ya vatsari 19
8.2 Vito ra tsalwa 19
9. Tinhlamuselo ta minongoti eka vutlhokovetseri 19

XIYENGE XA B 24

SWITLHOKOVETSELO SWA NDZAWULELO 24

Xitlhokovetselo xa 1: Xifukuzi 24

1.1 Mongo/Hungunkulu/Nkomiso wa xitlhokovetselo

1.2 Nkongomelo
1.3 Tinhlamuselo ta marito yo tika
1.4 Ku xopaxopa xitlhokovetselo
1.5 Tithekiniki leti tirhisiweke
1.6 Migingiriko
1.6.1 Xivutiso xa xitsalwana
1.6.2 Swivutiso swa ximbangu

Xitlhokovetselo xa 2: Mbyana 28

2.1 Mongo/Hungunkulu/Nkomiso wa xitlhokovetselo

2.2 Nkongomelo
2.3 Tinhlamuselo ta marito yo tika
2.4 Ku xopaxopa xitlhokovetselo
2.5 Tithekiniki leti tirhisiweke
2.6 Migingiriko

Downloaded by Marvin -_- ([email protected])

 lOMoARcPSD|41173774

2.6.1 Xivutiso xa xitsalwana

2.6.2 Swivutiso swa ximbangu

Xitlhokovetselo xa 3: Nkuwa 32

3.1 Mongo/Hungunkulu/Nkomiso wa xitlhokovetselo

3.2 Nkongomelo
3.3 Tinhlamuselo ta marito yo tika
3.4 Ku xopaxopa xitlhokovetselo
3.5 Tithekiniki leti tirhisiweke
3.6 Migingiriko
3.6.1 Xivutiso xa xitsalwana
3.6.2 Swivutiso swa ximbangu

Xitlhokovetselo xa 4: Dyandza ri nghenile 36

4.1 Mongo/Hungunkulu/Nkomiso wa xitlhokovetselo

4.2 Nkongomelo
4.3 Tinhlamuselo ta marito yo tika
4.4 Ku xopaxopa xitlhokovetselo
4.5 Tithekiniki leti tirhisiweke
4.6 Migingiriko
4.6.1 Xivutiso xa xitsalwana
4.6.2 Swivutiso swa ximbangu

Xitlhokovetselo xa 5: Hi dye naxo! 40

5.1 Mongo/Hungunkulu/Nkomiso wa xitlhokovetselo

5.2 Nkongomelo
5.3 Tinhlamuselo ta marito yo tika
5.4 Ku xopaxopa xitlhokovetselo
5.5 Tithekiniki leti tirhisiweke
5.6 Migingiriko
5.6.1 Xivutiso xa xitsalwana
5.6.2 Swivutiso swa ximbangu

Xitlhokovetselo xa 6: Makhelwana u hundzile 45

6.1 Mongo/Hungunkulu/Nkomiso wa xitlhokovetselo

6.2 Nkongomelo
6.3 Tinhlamuselo ta marito yo tika
6.4 Ku xopaxopa xitlhokovetselo
6.5 Tithekiniki leti tirhisiweke
6.6 Migingiriko
6.6.1 Xivutiso xa xitsalwana
6.6.2 Swivutiso swa ximbangu

Xitlhokovetselo xa 7: Matanato 49

7.1 Mongo/Hungunkulu/Nkomiso wa xitlhokovetselo

7.2 Nkongomelo

Downloaded by Marvin -_- ([email protected])

 lOMoARcPSD|41173774

7.3 Tinhlamuselo ta marito yo tika

7.4 Ku xopaxopa xitlhokovetselo
7.5 Tithekiniki leti tirhisiweke
7.6 Migingiriko
7.6.1 Xivutiso xa xitsalwana
7.6.2 Swivutiso swa ximbangu

Xitlhokovetselo xa 8: Vamanana va Afrika-Dzonga 53

8.1 Mongo/Hungunkulu/Nkomiso wa xitlhokovetselo

8.2 Nkongomelo
8.3 Tinhlamuselo ta marito yo tika
8.4 Ku xopaxopa xitlhokovetselo
8.5 Tithekiniki leti tirhisiweke
8.6 Migingiriko
8.6.1 Xivutiso xa xitsalwana
8.6.2 Swivutiso swa ximbangu

Xitlhokovetselo xa 9: Xi ta bulukela muchayeri 58

9.1 Mongo/Hungunkulu/Nkomiso wa xitlhokovetselo

9.2 Nkongomelo
9.3 Tinhlamuselo ta marito yo tika
9.4 Ku xopaxopa xitlhokovetselo
9.5 Tithekiniki leti tirhisiweke
9.6 Migingiriko
9.6.1 Xivutiso xa xitsalwana
9.6.2 Swivutiso swa ximbangu

Xitlhokovetselo xa 10: Xibodze xa munghana 61

10.1 Mongo/Hungunkulu/Nkomiso wa xitlhokovetselo

10.2 Nkongomelo
10.3 Tinhlamuselo ta marito yo tika
10.4 Ku xopaxopa xitlhokovetselo
10.5 Tithekiniki leti tirhisiweke
10.6 Migingiriko
10.6.1 Xivutiso xa xitsalwana
10.6.2 Swivutiso swa ximbangu

Xitlhokovetselo xa 11: U nga dungi xihlovo 66

11.1 Mongo/Hungunkulu/Nkomiso wa xitlhokovetselo

11.2 Nkongomelo
11.3 Tinhlamuselo ta marito yo tika
11.4 Ku xopaxopa xitlhokovetselo
11.5 Tithekiniki leti tirhisiweke
11.6 Migingiriko
11.6.1 Xivutiso xa xitsalwana
11.6.2 Swivutiso swa ximbangu

Downloaded by Marvin -_- ([email protected])

 lOMoARcPSD|41173774

Xitlhokovetselo xa 12: Xiviti xa xikhomela 70

12.1 Mongo/Hungunkulu/Nkomiso wa xitlhokovetselo

12.2 Nkongomelo
12.3 Tinhlamuselo ta marito yo tika
12.4 Ku xopaxopa xitlhokovetselo
12.5 Tithekiniki leti tirhisiweke
12.6 Migingiriko
12.6.1 Xivutiso xa xitsalwana
12.6.2 Swivutiso swa ximbangu

XIYENGE XA C 74

TINHLAMULO TA SWIVUTISO SWA SWITLHOKOVETSELO SWA XIYENGE XA B 74

XIKOMBISO XA MAHLAWULELO YA SWIVUTISO SWA XIYENGE XA B

(VUTLHOKOVETSERI) 87

XITANDZHAKU XA B: RHUBIRIKI YA MAAVELO YA TIMARAKA EKA XITSALWANA XA

VUTLHOKOVETSERI 96

SWIHLOVO SWA SWIFANISO LESWI TIRHISIWEKE 97

Downloaded by Marvin -_- ([email protected])

 lOMoARcPSD|41173774

XIYENGE XA A: MANGHENELO

Xewani mudyondzi wa Giredi ya 12

Xiletelo lexi xa Mind the Gap xi ta ku pfuna ku tilulamisela swikambelwana na swikambelo swa
matsalwa (Papila ra 2) ya Giredi ya 12 Xitsonga Ririmi ra le Kaya.

Papila ra 2 ri na tinxaka leti landzelaka ta matsalwa: Vutlhokovetseri, Novhele, Mfuwo wa Rixaka

na Ntlangu. Mind the Gap leyi yi kongomisiwile eka Vutlhokovetseri, ku nga tsalwa ra Tsima ra
Vutlhokovetseri, leri tsariweke hi nhlengelo wa vatsari.

Matirhiselo ya xiletelo lexi

• Eka xiletelo lexi u nyikiwa swihlawulekisi swo hambanahambana swa switlhokovetselo.

• U nyikiwa xikombiso xa tafula ra nongonoko wa vundzeni laha ku longoloxiweke swivutiso na
tinxaka hinkwato ta matsalwa leti u faneleke ku hlawula eka tona; switsundzuxo leswi u
faneleke ku swi tekela enhlokweni hi ku angarhela loko u hlamula Papila ra 2 na swona swi
longoloxiwile.
• U nyikiwa nhlamuselo ya xitlhokovetselo xin'wana na xin'wana.
• U nyikiwa nkongomelo wa xitlhokovetselo xin’wana na xin'wana.
• U nyikiwa tinhlamuselo ta marito yo tika.
• Xitlhokovetselo xin'wana na xin'wana xi xopaxopiwile.
• U nyikiwa tithekiniki leti tirhisiweke eka switlhokovetselo hinkwaswo.
• U nyikiwa swikombiso swa swivutiso na tinhlamulo ta xitlhokovetselo xin'wana na xin'wana.
• U nyikiwa swikombiso swa mahlawulelo ya swivutiso leswi heleleke na tinhlamulo ta Xiyenge
xa A.
• Kambela matwisiselo ya wena ya xitlhokovetselo xin'wana na xin'wana hi ku endla migingiriko
na ku tirhisa tinhlamulo leti nga kona ku koreketa ntirho wa wena.

Ringeta
switsundzuxo Switsundzuxo swa 7 swa mahlayelo
leswi:

1. Ava ntirho wa wena ku ya hi swiphemu leswitsongo. Leswi swi ta pfuna

leswaku miehleketo ya wena yi kota ku kongoma. Loko u ri karhi u hlaya, tinyike
nkarhinyana wo wisa u nga si ya eka xiyenge xin'wana.

2. Vona leswaku u na switirhisiwa swa wena hinkwaswo u nga si sungula ku hlaya

xiyenge xo karhi – tipensele, switsalo, swo fungha hi swona, buku yo tsalela tinotsi,
na swin'wana na swin'wana.

10

Downloaded by Marvin -_- ([email protected])

 lOMoARcPSD|41173774

3. Ntshuxeka. Leswi swi ta pfuna leswaku u twisisa leswi u swi hlayaka.

4. U ta twisisa hi ku olova loko u tirhisa mihlovo na swifaniso swo

hambanahambana. Ringeta ku swi tirhisa hilaha u swi kotaka hakona.

5. Ku vuyelela swi pfuna ngopfu ku kota ku tsundzuka leswi u faneleke ku swi dyon-
dza. Tshama u vuyelela leswi u swi hlayaka ku fikela loko u kota ku swi tsundzuka
hi ku olova.

6. Kombela munhu un’wana leswaku a ku yingisela loko u ri karhi u n’wi

dyondzisa leswi u swi hlayeke. I swa nkoka ku hlayela ehenhla tinotsi ta wena to
pfuxeta hi tona.

7. Ku hlayela xikambelo swi fana na ku endla vutiolori. Swi lava ku va u

tilulamiserile emiehleketweni na le mirini.

Tirhisa xiletelo lexi

tanihi buku yo tirhela.
Endla tinotsi, dirowa
swifaniso no komba
timhaka ta nkoka.
.

11

Downloaded by Marvin -_- ([email protected])

 lOMoARcPSD|41173774

Hi siku ro tsala xikambelo

1. U fanele ku vona leswaku u na switirhisiwa hinkwaswo ku fana na switsalo leswi tsalaka kahle,
tipensele leti vatliweke, rhaba na xo vatla tipensele ha xona. Tana na buku/khadi ya/ra wena
ya/ra vutitivisi na papila ra mpfumelelo wa le xikambelweni. U fanele ku fika laha ku tsaleriwaka
kona ka ha sale awara xikambelo xi nga si sungula.

2. Rhanga hi ku ya exiyindlwanini u nga si nghena eka kamara ro tsalela eka rona. A wu

fanelangi ku heta nkarhi wa wena wo tsala hi ku tshamela ku ya exiyindlwanini.

3. Tirhisa timinete ta khume ku hlaya swiletelo swa xikambelo hi vukheta na vuxiyaxiya. Hlaya
xiphemu xin’wana na xin’wana hi vukheta ku endlela leswaku u kota ku xi twisisa swinene.

4. Ava xivutiso hi swiphemu leswaku u kota ku twisisa leswi swi vutisiwaka hi vuenti. Loko wo ka
u nga hlamuli kahle xivutiso, u ta lahlekeriwa hi timaraka. Xiya marito lama khomeke mongo wa
xivutiso leswaku u ta tiva leswi u faneleke ku xi hlamurisa xiswona.

5. Tekela nkarhi wa wena enhlokweni. Sungula hi ku hlamula swivutiso leswi u swi tivaka kahle.
Xiya timaraka leti xivutiso xin’wana na xin’wana xi averiweke tona leswaku u ta kota ku tsala
vuxokoxoko hi ku landza timaraka ta kona.

6. Tshama u rhurile emoyeni hambiloko ekusunguleni xivutiso xi vonaka xi tika. Hi ku ya ka nkarhi

xi ta hlangana na swin’wana leswi u nga swi fikelela. Loko u tsandzeka ku hlamula xivutiso u
fanele ku hundzela emahlweni u hlamula swivutiso swin’wana. Loko nkarhi wa ha ku pfumelela
u ta tlhelela eka swivutiso leswi swi ku tsandzeke. Ringeta hi matimba leswaku u hlamula
swivutiso swo tala hilaha u swi kotaka hakona.

7. Tekela enhlokweni ku tsala swi vonaka leswaku vakoreketi va kota ku hlaya tinhlamulo ta wena
hi ku olova.

12

Downloaded by Marvin -_- ([email protected])

 lOMoARcPSD|41173774

NKATSAKANYO WA PAPILA RA 2 RA XITSONGA RIRIMI RA LE KAYA:

Lemuka: Lexi i xikombiso xa switsundzuxo leswi kumekaka eka papila ra vumbirhi

(P2) ra xikambelo.

SWITSUNDZUXO

1. Rhanga u hlaya switsundzuxo u nga si sungula ku hlamula swivutiso.

2. U nga ringeti ku hlaya phepha hinkwaro. Xiya tafula ra nongonoko wa vundzeni leri nga eka
pheji ya 4 u ri karhi u fungha nhlayo ya swivutiso leswi vutisiweke eka matsalwa lama u ma
dyondzeke nan'waka. Endzhaku ka sweswo hlaya swivutiso u ri karhi u hlawula leswi u nga ta
swi hlamula.

3. Papila leri ri na SWIYENGE SWINHARHU:

XIYENGE XA A: Vutlhokovetseri (30)

XIYENGE XA B: Novhele/Mfuwo wa rixaka (25)
XIYENGE XA C: Ntlangu (25)

4. Hlamula NTLHANU wa swivutiso ntsena, SWINHARHU eka XIYENGE XA A, XIN’WE eka

XIYENGE XA B na XIN’WE eka XIYENGE XA C hi mukhuva lowu:

XIYENGE XA A: VUTLHOKOVETSERI
SWITLHOKOVETSELO SWA NDZAWULELO: Hlamula swivutiso SWIMBIRHI.
XITLHOKOVETSELO XO KA XI NGA RI XA NDZAWULELO: Swa boha leswaku u xi
hlamula.

XIYENGE XA B: NOVHELE/MFUWO WA RIXAKA: Hlamula xivutiso XIN’WE.

XIYENGE XA C: NTLANGU: Hlamula xivutiso XIN’WE.

5. MAHLAWULELO YA SWIVUTISO EKA SWIYENGE SWA B: NOVHELE/MFUWO WA

RIXAKA NA C: NTLANGU.

• Hlamula NTSENA swivutiso swa novhele/mfuwo wa rixaka na ntlangu lowu u wu dyondzeke.

• Hlamula XIVUTISO XIN’WE xa XITSALWANA na XIN’WE xa XIMBANGU. Loko u hlamula
xivutiso xa xitsalwana eka XIYENGE XA B, u fanele ku hlamula xa ximbangu eka XIYENGE XA
C. Loko u hlamula xivutiso xa ximbangu eka XIYENGE XA B, u fanele ku hlamula xa xitsalwana
eka XIYENGE XA C. Tirhisa tafula ra nongonoko wo tikamba leri nga eka pheji ya 5 ku vona
loko u hlawurile swivutiso hi mfanelo.

6. VULEHI BYA TINHLAMULO

• Swivutiso swa xitsalwana eka vutlhokovetseri swi fanele swi hlamuriwa hi marito ya 250-300.
• Swivutiso swa xitsalwana eka swiyenge swa novhele/mfuwo wa rixaka na ntlangu swi fanele
swi hlamuriwa hi marito ya kwalomu ka 400-450.
• Vulehi bya tinhlamulo eka swivutiso swa ximbangu byi ta lawuriwa hi ntsengo wa timaraka.
Vakamberiwa va fanele ku hlamula hi ku kongoma na hi nkhaqato.

13

Downloaded by Marvin -_- ([email protected])

 lOMoARcPSD|41173774

7. Landzelela SWILERISO leswi nga ekusunguleni ka XIYENGE XIN’WANA na XIN’WANA hi

mfanelo.

8. Nombora tinhlamulo ta wena ku ya hilaha swivutiso swi nomboriweke hakona eka papila leri ra
swivutiso.

9. Sungula XIYENGE XIN’WANA na XIN’WANA eka pheji YINTSHWA.

10. Mpimanyeto wa matirhiselo ya nkarhi:

XIYENGE XA A: Timinete ta 40
XIYENGE XA B: Timinete ta 55
XIYENGE XA C: Timinete ta 55

11. Tsala swi basa no vonaka.

14

Downloaded by Marvin -_- ([email protected])

 lOMoARcPSD|41173774

XIKOMBISO XA TAFULA RA NONGONOKO WA VUNDZENI

Nongonoko lowu wu ta pfuna wena mukamberiwa ku hlawula swivutiso leswi u lavaka ku hlamula
swona handle ko hlaya phepha ra swivutiso hinkwaro.

Tsundzuka: Ku na switlhokovetselo swa ndzawulelo swa 12. Switlhokovetselo leswi nga eka
tafula leri ko va xikombiso ntsena.
XIYENGE XA A: VUTLHOKOVETSERI

Switlhokovetselo swa ndzawulelo: Hlamula switlhokovetselo swin'wana na swin'wana

SWIMBIRHI ntsena.
Tsima ra Vutlhokovetseri
NOMBORO YA XIVUTISO MUXAKA WA TIMARAKA NOMBORO
XIVUTISO YA PHEJI
1. Xifukuzi Xitsalwana 10

2. Dyandza ri nghenile Ximbangu 10

3. Xi ta bulukela muchayeri Ximbangu 10

4. Xiviti xa xikhomela Ximbangu 10

NA

Xitlhokovetselo xo ka xi nga ri xa ndzawulelo: Swa boha leswaku u xi hlamula.

Mavonelakule
5. Mbulwa Ximbangu 10
LEMUKA LESWI: Hlamula xivutiso XIN'WE xa XITSALWANA na XIN'WE xa XIMBANGU.
Loko u hlamula xivutiso xa xitsalwana eka XIYENGE xa B, u languteriwa
ku hlamula xa ximbangu eka XIYENGE xa C. Loko u hlamula xivutiso xa
ximbangu eka XIYENGE xa B, u languteriwa ku hlamula xa xitsalwana
eka XIYENGE xa C. Eka XIYENGE xa B na XIYENGE xa C, hlamula
xivutiso XIN'WE ntsena eka XIYENGE xin'wana na xin'wana.

XIYENGE XA B: NOVHELE/MFUWO WA RIXAKA

NOVHELE

Hlamula xivutiso XIN'WE.

6. Mulunguntima Xitsalwana 25
7. Mulunguntima Ximbangu 25
8. Mibya ya nyekanyeka Xitsalwana 25
9. Mibya ya nyekanyeka Ximbangu 25
10. Ximitantsengele Xitsalwana 25
11. Ximitantsengele Ximbangu 25

15

Downloaded by Marvin -_- ([email protected])

 lOMoARcPSD|41173774

KUMBE

MFUWO WA RIXAKA

Hlamula xivutiso XIN'WE.

12. Rivomba ra Vutsonga Xitsalwana 25

13. Rivomba ra Vutsonga Ximbangu 25

XIYENGE XA C: NTLANGU

Hlamula xivutiso XIN’WE.

14. Hlamba vunwa nandzuwe Xitsalwana 25
15. Hlamba vunwa nandzuwe Ximbangu 25
16. Vukosi i mberha Xitsalwana 25
17. Vukosi i mberha Ximbangu 25
18. Xivoni xa vutomi Xitsalwana 25
19. Xivoni xa vutomi Ximbangu 25
20. Vadyondzi Va Namuntlha Xitsalwana 25
21. Vadyondzi Va Namuntlha Ximbangu 25

LEMUKA LESWI: Eka SWIYENGE SWA B na C, hlamula xivutiso XIN'WE xa xitsalwana na

XIN'WE xa ximbangu. A wu fanelangi ku hlamula SWIMBIRHI swa xitsal-
wana kumbe SWIMBIRHI swa ximbangu.

SWITSUNDZUXO SWA MAHLAMULELO YA PAPILA RA VUMBIRHI HI KU ANGARHELA EKA

MUDYONDZI WA GIREDI YA 12

✓ U fanele ku landzelela switsundzuxo leswi u nyikiweke swona leswaku u papalata ku hlawula

swivutiso hi ndlela yo hoxeka.
✓ Eka XIYENGE XA A, hlawula swivutiso swinharhu, hileswaku swimbirhi swa ndzawulelo na
xin’we xo ka xi nga ri xa ndzawulelo, laha xin’wana na xin’wana xi nga na timaraka ta khume
(10).
✓ Xitsundzuxo lexi nyikiwaka eka switlhokovetselo swa ndzawulelo i xa leswaku u fanele ku
hlawula swivutiso swin’wana na swin’wana swimbirhi ehenhla ka mune leswi u va ka u
nyikiwile swona, kutani u hlamula na xin’we xo ka xi nga ri xa ndzawulelo lexi nga xivutiso xa
5 (xa boha leswaku u xi hlamula). Loko u landzelerile hi mfanelo xitsundzuxo lexi, emakumu u
fanele ku va u hlawurile swivutiso swinharhu ehenhla ka swa ntlhanu leswi nyikiweke eka
XIYENGE XA A.
✓ Hi xitalo van’wana va n’wina a va landzeleli maendlelo lawa. Van’wana va teka swinharhu
ehenhla ka mune swa ndzawulelo, kutani VA NGA TEKI lexo ka xi nga ri xa ndzawulelo. Loko
wo swi endlisa xileswi swi ta endla leswaku vakoreketi va koreketa swivutiso
swimbirhi ntsena leswo sungula, kutani lexa vunharhu va xi dlaya.

16

Downloaded by Marvin -_- ([email protected])

 lOMoARcPSD|41173774

✓ Emakumu swi vula leswaku eka XIYENGE XA A u ta va u tirhele timaraka ta makumembirhi

(20) ematshan’weni ya makumenharhu (30).
✓ Eka XIYENGE XA B (Novhele/Mfuwo wa rixaka) u fanele ku hlawula xivutiso xin’we xa muxaka
wa xitsalwana kumbe xin’we xa muxaka wa ximbangu. Loko u hlawurile xivutiso xa Novhele a
wu hlawuli xa Mfuwo wa rixaka.
✓ U fanele ku tirhisa maendlelo lawa na le ka XIYENGE XA C.
✓ Van’wana va n’wina va hlawula leswi vona va tsakelaka swona, va nga landzeleli swileriso leswi
nyikiweke ekusunguleni ka xiyenge xin’wana na xin’wana, kutani wena u fanele ku
papalata maendlelo lawa.
✓ U nga hlawuli swa ximbangu hi swimbirhi eka XIYENGE XA B na C, naswona u nga hlawuli
swa muxaka wa xitsalwana ntsena.
✓ Loko wo swi endlisa xileswi, vakoreketi va ta koreketa xivutiso xin’we ntsena eka XIYENGE
XA B, kutani lexi landzelaka eka XIYENGE XA C loko ku ri ku i xa xitsalwana ku fana na xa
xitsalwana lexi hlawuriweke eka XIYENGE XA B, kumbe xa ximbangu ku fana na xa
ximbangu lexi hlawuriweke eka XIYENGE XA B, va vekela mfungho wa xihambano (X)
eximatsini laha xivutiso xa le ka XIYENGE XA C xi sungulaka kona na le xineneni laha xi
helelaka kona, va tlhela va tshikelela hi ku tsala hi ririmi ra Xinghezi eka tindhawu toleto va ku:
WRONG CHOICE.
✓ Mfungho lowu wa xihambano (X) wu tlhela wu vekeriwa na laha a ku fanele ku tsariwa
timaraka. Hi ndlela leyi vakoreketi va va va vula swona leswaku xivutiso va xi vonile eka
XIYENGE XA C, kambe mahlawulelo a hi wona.
✓ Leswi swi vula leswaku eka XIYENGE XA C u ta kuma tandza (0) ehenhla ka timaraka ta
makumembirhintlhanu (25).
✓ Van’wana va teka swivutiso hinkwaswo eka XIYENGE XA B na hinkwaswo eka XIYENGE XA
C. Hi leswaku va teka xa xitsalwana na xa ximbangu eka XIYENGE XA B na le ka XIYENGE
XA C.
✓ Loko ku koreketiwa swi vula leswaku ku ta dlayiwa (khanseriwa) xivutiso xa vumbirhi eka
swiyenge hi swimbirhi, leswi vulaka leswaku loko eka swiyenge hi swimbirhi wo va u sungurile
hi swivutiso swa muxaka wa xitsalwana, ku ta dlayiwa swivutiso hi swimbirhi swa muxaka wa
ximbangu. Loko wo va u sungurile hi swivutiso swa muxaka wa ximbangu, ku ta dlayiwa
swivutiso hi swimbirhi swa muxaka wa xitsalwana eka swiyenge hi swimbirhi.
✓ Leswi swi vula leswaku mahlawulelo ya wena ma ta va ma hoxekile hikuva eka swiyenge hi
swimbirhi ku ta va ku sale muxaka wun’we wa swivutiso, swa xitsalwana kumbe swa ximbangu.
✓ Loko mahlawulelo ma ri hi ndlela leyi swi vula leswaku ku ta koreketiwa xivutiso xin’we ntsena
lexi nga eka XIYENGE XA B, lexi xi nga eka XIYENGE XA C xi ta vekeriwa mfungho wa xiham-
bano (X).
✓ Swivutiso swa XIYENGE XA B na C swi na timaraka ta makumembirhintlhanu (25) hi xin’we.
Loko u hlawurile kahle u ta va u hlamule swivutiso swa timaraka ta makumentlhanu (50), kasi
loko u nga hlawulangi hi mfanelo u ta va u hlamurile swivutiso swa timaraka ta
makumembirhintlhanu (25) ehenhla ka makumentlhanu (50) hikuva lexin’wana xivutiso a xi nge
koreketiwi.
✓ Timaraka hinkwato leti u faneleke ku va u tsarile ehenhla ka tona ta papila hinkwaro i
makumenhungu (80). Hi leswaku eka XIYENGE XA A i timaraka ta makumembirhi (20) ta
switlhokovetselo swa ndzawulelo na khume (10) ta xitlhokovetselo xo ka xi nga ri xa
ndzawulelo, leswi endlaka timaraka ta makumenharhu (30). XIYENGE XA B na C swi na
timaraka ta makumembirhintlhanu (25) hi xin’we, kutani swi endla makumentlhanu (50). Loko
swi hlangana na swa XIYENGE XA A swi endla timaraka ta makumenhungu (80).
✓ I swa nkoka ku va u hlawula swivutiso ku ya hi swiletelo na switsundzuxo leswi u vaka u nyikiwile
swona, ku nga ri hi leswi wena u tsakelaka kumbe ku rhandza swona.
✓ Fomo yo tikamba loko u hlamurile swivutiso leswi faneleke leyi kumekaka eka papila ra
swivutiso yi fanele ku tirhisiwa.

17

Downloaded by Marvin -_- ([email protected])

 lOMoARcPSD|41173774

✓ Hlela no hlayisisa ntirho wa wena loko u hetile ku tsala leswaku u ta kota ku lulamisa swihoxo
leswi nga vaka swi ri kona.

XANA VAKOREKETI VA LANGUTELA YINI?

Vakoreketi va kambela tinhlamulo ta wena ta swivutiso va voyamerile eka leswi

landzelaka:

• Vuswikoti bya wena byo hlamula swivutiso swo kongoma swo fana na ku tshaha mintila yo karhi
na ku hlamula ehenhla ka swivutiso swa nhlawulonyingi.

• Vuswikoti bya wena eka swivutiso leswi lavaka mbuyetelo wa mhaka eka xitlhokovetselo. U nga ha
vutisiwa ku endla nkomiso wa timhakankulu kumbe ku vula ku fanana kumbe ku hambana eka
leswi ku tlhokovetseriwaka hi swona.

• Vuswikoti bya wena byo humesa mhaka yo tumbela eka xitlhokovetselo. Leswi swi vuriwa swivutiso
leswi lavaka minkumbetelo no teka swiboho. Leswi swi nga katsa ku hlamusela ndlela leyi swig-
aririmi swi ku pfunetaka ku twisisa xitlhokovetselo hayona.

• Vuswikoti bya wena byo khumba mhaka yo ahlula kumbe ku hlela swiyenge swo karhi swa xitlho-
kovetselo. Lawa maendlelo ya vuriwa yo pima nkoka. U nga ha vutisiwa loko u pfumelelana kumbe
ku alana na mhaka yo karhi u tlhela u seketela.

• Vuswikoti bya wena byo angula ehenhla ka swivutiso leswi lavaka ku komba ntsakelo. U nga ha
vutisiwa matitwelo ya wena ehenhla ka xitlhokovetselo xo karhi, leswi a wu ta swi endla loko u ri
wena eka xiyimo xo fana na lexi. U nga ha komberiwa ku nyika switsundzuxo ehenhla ka mhaka
yo karhi.

• Vuswikoti bya wena byo hlamula swivutiso swa xitsalwana hi ku kongomisa eka xivutiso lexi
vutisiweke, ku nga ri ku rungula xitlhokovetselo hinkwaxo.

• Vuswikoti bya wena byo hlamula hi xivumbeko xa ndzimana, ku nga ri xo xaxameta

timhakankulu.

NKATSAKANYO

18

Downloaded by Marvin -_- ([email protected])

 lOMoARcPSD|41173774

Xiletelo lexi xi kongomisiwile eka tsalwa ra vutlhokovetseri ra Tsima ra Vutlhokovetseri leri

tsariweke hi nhlengelo wa vatsari lava landzelaka: Dok. MJ Baloyi, HT Chauke, MA Khosa,
MT Mahuntsi, HG Makhubele, ME Mhinga, KJ Ngobeni na NW Phakula.

1. Matimu ya vatsari
Tanihileswi vatsari lava va tlulaka un’we, matimu ya vona ma nga hlayiwa kunene endzeni ka
tsalwa.

2. Vito ra tsalwa
Tsima ra Vutlhokovetseri: Vito leri ri hlamusela leswaku a ku tsalangi mutsari un’we kambe
vatsari vo tlula un’we va ri hlengerile leswaku tsalwa leri ri va kona.

TINHLAMUSELO TA MINONGOTI EKA VUTLHOKOVETSERI

1. Nhlamuselo ya vutlhokovetseri

Vutlhokovetseri i xitshuriwa xo koma lexi vumbiweke hi tindzimana ta mintila leyi khomekaka

leyi tumbuluxiweke hi xitayili na tithekiniki leswi paluxaka vutshila bya matirhiselo ya ririmi
hi ndlela yo ka yi nga tolovelekangi, kambe swi ri na matimba yo humelerisa mphofulo wa
mabibi ya mbilu.

2. Tinxaka ta switlhokovetselo

Hi ku angarhela, vutlhokovetseri byi tumbulukile tanihi tinsimu. Eka rixaka ra Vatsonga ku na

tinsimu ta swigodo, to mbuwetela, ta nkosi, to ndhundhuzela na tin’wana. Nxaxameto wa marito
lama vumbaka swivulwahava na swivulwa swo karhi wu hetelela wu vumbile
vutlhokovetseri byo karhi. Tanihiloko ririmi ri fuwisiwa hi tindzimi tin’wana, ririmi ra Xitsonga na
rona ri pfa ri tekelela eka tindzimi tin’wana leti se ti hluvukeke. Hikwalaho, mavito ya tinxaka ta
switlhokovetselo lama tirhisiweke eka tsalwa leri ya vumbiwile hi ndlela yo lomba. Eka tsalwa
leri ku tirhisiwile tinxaka leti landzelaka ta switlhokovetselo:

2.1. Baladi
Baladi i muxaka wa vutlhokovetseri lebyi tekaka xivumbeko xa risimu leri rungulaka xitori
xo karhi hi ndlela yo koma no tsundzukeka hi ku olova. Switlhokovetselo swa muxaka
lowu swi tala ku vumbiwa hi tindzimana ta mintila ya mune kumbe tsevu, naswona swi
tala ku vulavula hi matitwelo yo karhi hi tlhelo ra rirhandzu. Xikombiso xa muxaka lowu i
xitlhokovetselo xa ‘Xiviti xa xikhomela’.

2.2. Liriki

19

Downloaded by Marvin -_- ([email protected])

 lOMoARcPSD|41173774

Liriki i muxaka wa vutlhokovetseri laha mutlhokovetseri a phofulaka matitwelo kumbe

mavonelo ya yena eka mhaka yo karhi, ngopfungopfu leyi a yi tokoteke evuton’wini bya
yena. Xin’wana xa swikombiso xa switlhokovetselo swa muxaka lowu i
xitlhokovetselo xa ‘Vamanana va Afrika-Dzonga’ laha mutlhokovetseri a tlangelaka
vukona bya xidemokirasi laha vamanana va nga na ntshuxeko wo endla swin’wana na
swin’wana.

2.3. Eleji
Eleji i xitlhokovetselo xa xirilo laha mutlhokovetseri a rilaka munhu wo karhi loyi a
hundzeke emisaveni kumbe ku kombisa matitwelo yo karhi lama tlhavaka mbilu
mayelana na mhangu, ntungu kumbe khombo ro karhi leri khumbaka vutomi bya vanhu
kumbe swivumbiwa swin’wana swa ntumbuluko. Handle ko kongomisa ntsena eka ku
rila mufi wo karhi, xitlhokovetselo xa muxaka lowu xi nga ha kongomisiwa eka mpaluxo
wa matitwelo yo karhi lama tlhavaka mbilu ehenhla ka xiyimo xo karhi. Eleji yi teka
xivumbeko xin’wana na xin’wana, kambe yi sungula hi marito yo kombisa gome kumbe
ku hlundzuka ehenhla ka mhangu yo karhi. Xitlhokovetselo xa ‘Dyandza ri nghenile’ i
xikombiso xa muxaka lowu wa switlhokovetselo.

2.4. Epiki
Epiki i xitlhokovetselo xo leha lexi rungulaka xitori xo karhi xa matimu ya matimba na
nsusumeto mayelana na mhaka yo karhi ya nkoka kumbe ku ndhundhuzela nhenha yo
karhi mayelana na mintirho ya yona leyinene. Xitlhokovetselo xa ‘Vamanana va
Afrika-Dzonga’ i xikombiso xa muxaka lowu wa switlhokovetselo.

2.5 Sonete
Sonete i muxaka wa vutlhokovetseri lebyi vumbiwaka hi mintila ya khumemune (14) leyi
longoloxiwaka ku ya hi mahika ya mimpfumawulo ya matimba swinene. Sonete yi
humelerisiwa hi nkhuluko na ntsokombelo wa marito lama vumbaka mintila leyi tlhelaka
yi nyunyeteriwa hi mimpfumawulo ya mahika no koka rinoko ra vaamukeri. Xitlhokovet-
selo xa ‘Xi ta bulukela muchayeri’ i xikombiso xa muxaka lowu wa
switlhokovetselo.

2.6 Limeriki
Limeriki i muxaka wa vutlhokovetseri lebyi dikidaka swinene laha xitlhokovetselo xa
kona xi vumbiweke hi tindzimana ta mintila ya ntlhanuntlhanu. Xitlhokovetselo xa
‘Makhelwana u hundzile’ i xikombiso xa muxaka lowu wa switlhokovetselo.

3. Ririmi ra vutlhokovetseri
Ririmi ra vutlhokovetseri ri tala ku va leri ri tumbeleke hikuva a hi ririmi leri ri tirhisiwaka eka ku
vulavula ka siku na siku. Vatlhokovetseri va pfumeleriwile ku tirhisa ririmi hi mukhuva lowu va wu
rhandzaka handle ko landzelela milawu ya ntolovelo. Leswi swi vuriwa ku va va ri na layisense ya
ririmi ra vutlhokovetseri (poetic licence). Ririmi ra vutlhokovetseri ri tala ku tirhisa marito lama
tinhlamuselo ta wona ti nga tumbela, ku nga ri marito yo kongoma. Ririmi leri ro gega ri katsa
swikhavisaririmi, swiaki swa ririmi, mimpfumawulo leyi nandzihisaka xitlhokovetselo na
mahikahatelo lama pfunetaka ku hundzisa hungu hi ndlela yo koka rinoko ra vaamukeri. Hakanyingi
ririmi ra vutlhokovetseri ri vumbiwa hi swigaririmi swo pimanisa na swo papalata
tinhlamuselo ta ntolovelo. Xiya leswi landzelaka:

20

Downloaded by Marvin -_- ([email protected])

 lOMoARcPSD|41173774

3.1. Swikhavisaririmi

3.1.1 Xigego: Xigaririmi lexi xi pimanisaka minchumu yimbirhi handle ko tirhisa marito yo
pimanisa. Ko vuriwa ntsena leswaku nchumu wun’wana hi lowun’wana.
Hambiswiritano, ku na xihlawulekisi xin’wana lexi kucetelaka mpimaniso wo tano.
Xikombiso,eka xitlhokovetselo xa ‘Dyandza ri nghenile’, ntila wa 12 lowu nge: ‘Vana
dyondzo se eka vona i xinghunghumana’ ku tirhisiwile xigego ku hlamusela
leswaku dyondzo yi tekiwa tanihi nchumu lowu chavisaka.

3.1.2 Xihlambanyiso/Xipimaniso/Xifananiso: Xigaririmi lexi pimanisaka/fananisaka

minchumu yimbirhi hi ku tirhisa marito yo pimanisa, marito yo fana na: onge, tanihi,
swange, bya na man’wana. Xikombiso,eka xitlhokovetselo xa ‘Dyandza ri nghenile’
ntila wa 6 lowu nge: ‘Dyondzo yi hundzulerile bya ngoma ya timbyana’, ku
pimanisiwa ku pfumaleka ka dyondzo na dyandza.

3.1.3 Vumunhuhati: Xigaririmi lexi eka xona nchumu lowu nga riki munhu, wu nyikiwaka
swihlawulekisi swa munhu. Xikombiso,eka xitlhokovetselo xa ‘Vamanana va
Afrika-Dzonga’, ntila wa 8 lowu nge: ‘Loko xidemokirasi a nga si yi lamula!’
‘xidemokirasi’ xi nyikiwile xihlawulekisi xa munhu.

3.1.4 Xithathelo: Xigaririmi lexi hlamuselaka swilo swa ntolovelo hi ndlela yo hundzeleta
xiyimo. Xikombiso,eka xitlhokovetselo xa ‘Hi dye naxo’, ntila wa 6 lowu nge: ‘Vayisa
lava va ni mona wa xinoyi’ i xithathelo lexi hlamuselaka leswaku vamachonisi lava
va na timbilu to biha swinene.

3.1.5 Xikhovolelo: Xigaririmi lexi tirhisiwaka ku vula leswi hi ntiyiso xi kanetanaka na

swona. Xikombiso,eka xitlhokovetselo xa ‘U nga dungi xihlovo’ ku na ntila wa 10
lowu nge: ‘Se namuntlha ku lo tswariwa wo fana kumbe ku tlula yena?’ Mutlhoko-
vetseri u khovolela wanuna loyi ku tiyisisa leswaku a nge he n’wi kumi wo tlula nsati
wa yena.

3.1.6 Xivuriso: Xikhavisaririmi lexi hlamuselaka mhaka hi xitalo ku tlula ririmi leri
tirhisiwaka hi mani na mani. Xikombiso,eka xitlhokovetselo xa ‘Xibodze xa
munghana’ mintila ya 3 na 4 leyi nge: ‘Mavala ya fana na ya xa wena’ na ‘Ma fana
khwatsi hikuva i man’we’ mutlhokovetseri u tirhisile marito lama tsavuriweke eka
xivuriso lexi ‘Mavala ya mfutsu i mavala man’we’ ku kombisa leswaku vavasati va
fana.

3.1.7 Xivulavulelo: Xikhavisaririmi lexi vumbiwaka hi ku tirhisa xirhangi ‘ku’ kutani xi

landzeriwa hi nsinya wa riendli na rivitinkulu. Xikombiso,eka xitlhokovetselo xa
‘Makhelwana u hundzile’ ntila wa 6 lowu nge: ‘A ka ha dzahisaniwi fole, vutsondze
byo tidlayela mbyana’ mutlhokovetseri u tirhisile xivulavulelo xa: ‘Ku
dzahisana fole’, ku hlamusela leswaku vaakelani lava a va ha hanyisani kahle.

3.1.8 Ncino: Ncino i matumbuluxelo ya mintila leyi vumbiwaka hi mbuyelelo wa marito

lama fanaka kumbe lama nga na mimpfumawulo leyi fanaka, tanihi mpfumawulo

21

Downloaded by Marvin -_- ([email protected])

 lOMoARcPSD|41173774

lowu vangiwaka hi musi na tshuri loko ku ri karhi ku kandziwa. Xikombiso,eka

xitlhokovetselo xa ‘Xifukuzi’ mintila ya 12-15 yi humelerisa ncino.
Xifukuzi xi swi tiva kahle leswaku vutomi byi hanyiwa masiku hinkwawo,
Xifukuzi xi swi tiva kahle leswaku rifu ri ta kan'we ntsena eka munhu.
Xifukuzi xi swi tiva kahle leswaku xi fanele ku siyela ngati ya xona ndzhaka
na rifa.
Xifukuzi xi swi tiva kahle leswaku leswinene swi fukuzeriwa bya mfukuzani
emirini

3.1.9 Aluxini: I thekiniki yo hlamusela xiyimo handle ko boxa leswi xi nga xiswona hi ku
tirhisa xiyimo lexi tiviwaka hi vanhu vo tala. Xikombiso,eka xitlhokovetselo xa
‘Mbyana’ ntila wa 30 lowu nge: ‘Rin’wana ra masiku ndzi ta endla Lazaro wa vona!’
ku humelerisiwa. Aluxini leyi kombisaka leswaku hambileswi va n’wi tekelaka ehansi
hi rin’wana ra masiku va ta lava ku pfuniwa eka yena. Laha ku tirhisiwile xiyimo xa
Lazaro wa le Bibeleni loyi a kholeriwa hi xifumi lexi nga hetelela xi komberile ku
pfuniwa hi yena.

3.1.10 Xisasi: Xigaririmi lexi eka xona ku tirhisiwaka rito ro amukeleka ku papalata ku
tirhisa rito ro ka ri nga amukeleki kumbe leri pfatlanyaka timbilu.

3.1.11 Ximonyo: Xigaririmi lexi xi kanetanaka na ntiyiso wa mhaka hi xikongomelo xo

hlekula kumbe ku koya.

4. Xitayili xa mutlhokovetseri
Xitayili xa mutlhokovetseri ku vuriwa mahlawulelo ya yena ya marito, matirhiselo ya ririmi xikan’we
na mavumbelo ya yena ya mintila na tindzimana.

5. Mongo wa xitlhokovetselo
[www.turbosquid.com]

Mongo wa xitlhokovetselo i nkomiso wa leswi xitlhokovetselo xi vulavulaka hi swona. Wu

tsariwa hi ndzimana yin’we leyo koma, naswona wu tsariwa hi ririmi ro kongoma.
Hambiswiritano, mongo wu fanele ku katsa hinkwaswo leswi xitlhokovetselo xi vulavulaka hi
swona. A wu fanelangi ku boxa swin’wana u siya swin’wana. Loko u ta kota ku kuma mongo wa
xitlhokovetselo u fanele u xi hlayisisa leswaku u ta xi twisisa hi mfanelo.

6. Nkongomelo
Nkongomelo i hungunkulu leri mutlhokovetseri a lavaka ku ri hundzisela eka vahlayi. Hakanyingi
hungu leri ri dyondzisa vahlayi swo karhi mayelana na timhaka ta vutomi. Nkongomelo wu tala
ku teka xivumbeko xa xivuriso kumbe xivulwa xin’we lexo koma.

7. Mbuyelelo wa marito na mimpfumawulo

Hakanyingi vatlhokovetseri va tirhisa mbuyelelo wa marito na mimpfumawulo ku nandzihisa
switlhokovetselo swa vona. Mimpfumawulo leyi va yi tirhisa hi tindlela leti landzelaka:

7.1 Mbuyelelo wa marito

Mutlhokovetseri a nga vuyelela rito kumbe marito yo karhi hi xikongomelo xo

22

Downloaded by Marvin -_- ([email protected])

 lOMoARcPSD|41173774

tshikelela/tiyisisa mhaka yo karhi. Xikombiso, eka xitlhokovetselo xa ‘Xiviti xa xikhomela’

ntila wa 1 lowu nge: ‘Vona, u kukumukile u kukumukile u lo tani!’ mutlhokovetseri u
vuyelerile marito lama nge: ‘U kukumukile u kukumukile’ ku tiyisisa hilaha munhu loyi ku
tlhokovetseriwaka hi yena a nga hlundzuka hakona.

7.2 Mbuyelelo wa mimpfumawulo

Eka switlhokovetselo leswi nga eka tsalwa ku na tinxaka leti landzelaka ta mbuyelelo
wa mimpfumawulo:
(a) Mbuyelelo wa mimpfumawulo yo hetelela eka marito yo hetelela ya mintila leyi
landzelelanaka. Mbuyelelo lowu wu vuriwa yelaniso (rhyme). Xikombiso, eka
xitlhokovetselo xa ‘Mbyana’, mintila 10 na 11:
Leswi ndzi tswariweke ndzi ri mbyana,
Vana va mina na vona va ta va timbyana?

8. Maencisi: Maencisi i marito lama tirhisiwaka ku encenyeta swo karhi.

Vatlhokovetseri va tala ku tirhisa maencisi ku tiyisisa leswi humelelaka eka switlhokovetselo.

9. Mahlayelo na matwisiselo ya switlhokovetselo

Loko u ta twisisa xitlhokovetselo a wu fanelangi ku hlaya kan’we ntsena u hundza. U fanele ku
hlaya u tiyimiserile. Hikwalaho, u fanele ku landzelela magoza lama landzelaka:
• Hlaya xitlhokovetselo kambirhi kumbe kanharhu.
• Xi hlayi kan’we u ri karhi u xiyaxiya matirhiselo ya mutlhokovetseri ya ririmi.
• Tlhela u xi hlaya u ri karhi u khwatihata hinkwaswo leswi swi vumbaka ririmi ra
vutlhokovetseri.
• Tsala tinhlamuselo ta leswi u swi khwatihateke ku ya hi ririmi ra ntolovelo na ku ya hi
xitlhokovetselo.
• Vumba mongo wa xitlhokovetselo.
• Nyika dyondzo ya xitlhokovetselo. U nga ha tirhisa xivuriso, xivulavulelo kumbe xivulwa
lexi nga na nhlamuselo leyi enteke.

10. Vundzeni na mahlahluvelo ya xitlhokovetselo

Ku hlahluva switlhokovetselo i vutshila bya ku kota ku landzelerisa tindlela leti mutlhokovetseri
a ti tirhiseke ku vumba mongo wa xitlhokovetselo, kutani u paluxa mongo na dyondzo kumbe
nkongomelo wa xona hi ndlela yo seketela. Loko u ta kota ku hlahluva xitlhokovetselo kahle u
fanele ku tiva swigaririmi, swiaki swa ririmi, mimpfumawulo ya marito, mahikahatelo na
matirhiselo ya swona eka vutlhokovetseri.
11. Ku lemukisa: Loko u vutisiwile leswaku u hlamusela leswi mutlhokovetseri a lemukisaka
vahlayi swona hi xitlhokovetselo xo karhi, u nga hlanganisi ndzemukiso na dyondzo kumbe
xitsundzuxo. Hlamula hi ndlela leyi landzelaka: Mutlhokovetseri u lemukisa vahlayi hi khombo
leri nga vaka kona loko …/Mutlhokovetseri u lemukisa vahlayi hi vubihi byo …/Mutlhokovetseri
u lemukisa vahlayi hi vunene byo … sweswosweswo.
XIYENGE XA B

SWITLHOKOVETSELO SWA NDZAWULELO

1. XIFUKUZI – MJ Baloyi

23

Downloaded by Marvin -_- ([email protected])

 lOMoARcPSD|41173774

[https://www.bing.com/images]
1 Ndzi ri leyi i misava ya swifukuzi,
2 Leyi a hi misava ya vo ka' tinkokola.
3 Ndzi ri leyi i misava ya ndzalama,
4 Leyi a hi misava ya vo ka' mano.
5 Ku honisa leswi u ta tiyisisa xihlambanyo xa vunghwendza.
6 Xifukuzi xi fukuzela ku humelela evuton'wini,
7 Evuton’wini a ku laveki malolo.
8 Xifukuzi xi tiva vutsokomberi na vubaveri bya nyuku wa mombo wa xona.
9 Hambiloko xi pfa xi dyeletiwa xi wa xi pfuka xi ya kona hikuva i xifukuzi.
10 Laha xifukuzi xi ganyaka kona mavondzo ya vusa.
11 Xifukuzi na vurhongo i ximanga na kondlo.
12 Xifukuzi xi swi tiva kahle leswaku vutomi byi hanyiwa masiku hinkwawo,
13 Xifukuzi xi swi tiva kahle leswaku rifu ri ta kan'we ntsena eka munhu.
14 Xifukuzi xi swi tiva kahle leswaku xi fanele ku siyela ngati ya xona ndzhaka na rifa.
15 Xifukuzi xi swi tiva kahle leswaku leswinene swi fukuzeriwa bya mfukuzani emirini.

16 Xifukuzi a xi fani na xindozi lexi hanyaka hi ntshovelo wa ngati ya van’wana,

17 Xifukuzi xi dya swa nyuku wa mombo wa xona hi vutshembeki.
18 Xifukuzi a xi fani ni timpfuvu leti nga rimangiki ehlalukweni.
19 Xifukuzi xi khomile tihlamuselo hinkwato ta 'ku humelela evuton’wini'.
20 Xifukuzi loko u nga vumba vunghana na xona,
21 U ta hanya khwatsi masiku hinkwawo u fa kan'we u rhurile.

1.1 Mongo/Hungunkulu/Nkomiso wa xitlhokovetselo

Xitlhokovetselo lexi xi vulavula hi vanhu lava va swi tivaka leswaku laha misaveni va fanele
ku tirha hi matimba leswaku va ta kota ku humelela. Xi tlhela xi humelerisa leswi swi nga
tsandzekisaka kumbe ku humelerisa xifukuzi, loyi a nga munhu loyi a tirhaka hi matimba.
1.2 Nkongomelo
Ku tirha hi matimba na ku tiyimisela swa vuyerisa.

1.3 Tinhlamuselo ta marito yo tika

24

Downloaded by Marvin -_- ([email protected])

 lOMoARcPSD|41173774

RITO NHLAMUSELO
Xifukuzi Munhu wo tirha swinene ngopfu no kumeka a nga heli mbilu hambiloko
swilo swa kona swi tikomba swi tsotsomba.
Ndzalama Ribye ra nkoka swinene leri ku vuriwaka leswaku ri mitisiwa loyi a vekiwaka
vuhosi tanihi ndhavuko wa Vatsonga.
Honisa Ku ka munhu a nga tekeli enhlokweni mhaka yo karhi.
Vunghwendza Xiyimo xa ku va wanuna a hundzeriwile hi nkarhi wo teka nsati kutani a
kumeka a ri hava nsati.
Dyeleta Ku dyela munhu swilo swa yena hi vukanganyisi.
Ndzhaka Swilo swa nkoka leswi vanhu va salaka va swi kuma endzhaku ka loko
n’wini wa swona a lovile.
Rifa Swilo swa nkoka leswi vanhu va salaka va swi kuma endzhaku ka loko
n’wini wa swona a lovile.
Xindozi Xitsotswana lexi dyaka swirimiwa swo karhi hi switsongotsongo, ngopfun-
gopfu leswi omisiweke hi xikongomelo xo swi tirhisa nkarhi lowu taka.
Timpfuvu Swiharhi leswi tshamaka ematini leswi humaka navusiku ku ya lava
swakudya ekusuhi na laha swi tshamaka kona.
Hlaluko Eribuweni/kusuhi na nambu laha vanhu va nga rimaka kona.

1.4 Ku xopaxopa xitlhokovetselo

• Xitlhokovetselo lexi xi vulavula hi vanhu lava va swi tivaka leswaku laha misaveni va fanele ku
tirha hi matimba leswaku va ta kota ku humelela. Xi tlhela xi humelerisa leswi swi nga
tsandzekisaka kumbe ku humelerisa xifukuzi, loyi a nga munhu loyi a tirhaka hi matimba.
• Xitlhokovetselo lexi i xa muxaka wa Liriki laha mutlhokovetseri a phofulaka mavonelo ya yena
mayelana na vanhu lava va tirhaka hi matimba na ku tiyimisela leswaku va ta humelela
evuton’wini.
• Eka xitlhokovetselo lexi mutlhokovetseri u humesa matitwelo ya yena lawa ya nga ya ku
tsakisiwa hi matirhelo ya vanhu lava.
• Mutlhokovetseri u tirhisile rito ‘xifukuzi’ ku hlamusela munhu loyi a tirhaka hi ku tiyimisela. U
humelerisa thoni yo kombisa ku tsakisiwa hi matirhelo ya vanhu lava na swikongomelo leswi va
tirhaka hi swona.
• Xitlhokovetselo lexi xi nga tisa moya wo tsakela na ku navela matirhelo na swikongomelo swa
vanhu lava. Munhu un’wana na un’wana hambiloko a tsandzeka ku tirha ku fana na swifukuzi,
ku humelela na swikongomelo swa vona swa n’wi tsakisa.
• Eka ndzimana ya 1, mutlhokovetseri u kombisa leswaku laha misaveni ku laveka vanhu vo
tirha hi matimba na ku tiyimisela ku nga ri vanhu vo loloha. Leswi swi tiyisisiwa hi ntila wa 1
lowu nge: ‘Ndzi ri misava leyi i ya swifukuzi’ laha rito ‘swifukuzi’ ri vulaka vanhu lava tirhaka hi
matimba; na ntila wa 2 lowu nge: ‘Leyi a hi misava ya vo ka’ tinkokola’ laha ‘vo ka’ tinkokola ku
vuriwaka vanhu vo loloha. U tlhela a kombisa leswaku laha misaveni ku na swilo swa
nkoka leswi kumiwaka hi lava va tirhaka hi matimba. Leswi swi seketeriwa hi ntila wa 3 lowu
nge: ‘Ndzi ri leyi i misava ya ndzalama’. ‘Ndzalama’ i ribye ra nkoka leri ku vuriwaka leswaku ri
mitisiwa munhu loyi a vekiwaka vuhosi.
• Hi ndzimana ya 2, u kombisa leswaku lava va tirhaka hi matimba va tirha hi swikongomelo,
naswona evuton’wini vanhu vo loloha a va na ndhawu. Leswi swi humelerisiwa hi mintila ya 6
na 7 hi ku landzelelana leyi nge: ‘Xifukuzi xi fukuzela ku humelela evuton’wini’ na ‘Evuton’wini
a ku laveki malolo’. U ya emahlweni a kombisa leswaku lava tirhaka hi matimba va tirha
hambi swi tsakisa kumbe swi vava, naswona a va heli mbilu hambiloko va pfa va
kanganyisiwa. Leswi swi seketeriwa hi mintila ya 8 na 9 leyi nge: ‘Xifukuzi xi tiva vutsokomberi
na vubaveri bya nyuku wa mombo wa xona.’ ‘Hambiloko xi pfa xi dyeletiwa xi wa xi pfuka xi ya

25

Downloaded by Marvin -_- ([email protected])

 lOMoARcPSD|41173774

kona hikuva i xifukuzi.’ Hi ntila wa 10 lowu nge: ‘Laha xifukuzi xi ganyaka kona mavondzo ya
vusa’, u kombisa leswaku loko se va humelerile evuton’wini ku na vanhu vo tala lava va va
vondzokaka. Ku ‘vusa’ i xivulavulelo lexi vulaka ku teka vulawuri ehenhla ka xiyimo xo karhi
kumbe munhu wo karhi.
• Eka ndzimana ya 3 mutlhokovetseri u hlamusela leswaku vanhu lava a va etleli hikuva va swi
tiva leswaku va fanele ku siyela vana va vona ndzhaka loko va hundza emisaveni, naswona va
tirha va nga wisi. Mhaka leyi yi tshikeleriwa/tiyisisiwa hi mbuyelelo wa marito lama nge:
‘Xifukuzi xi swi tiva kahle leswaku …’ eku sunguleni ka mintila ya 12-15.
• Vugingiriki na vutshembeki bya vanhu lava va dyaka leswi va swi tirheleke swi
humelerisiwa hi nkaneto wa vufananisi bya mintila ya 16 na 18 eka ndzimana yo hetelela laha
ku kombisiwaka xindozi lexi xi dyaka mavele edulwini kasi timpfuvu na tona ti nga dya swirimiwa
swa le hlalukweni handle ka mpfumelelo wa n’wini wa nsimu. Laha mutlhokovetseri u
humelerisa xivuriso lexi nge: ‘U nga dyeriwi hi timpfuvu u nga rimangi ehlalukweni’.

1.5 Tithekiniki leti tirhisiweke

[www.turbosquid.com]

Mbuyelelo wa marito: Mutlhokovetseri u vuyelerile rito ‘xifukuzi’ ku tshikelela nkoka wa leswi a

tlhokovetselaka hi swona ku nga vanhu lava va tirhaka hi matimba.
Ncino: Mutlhokovetseri u tirhisile ncino eka tindzimana ta 1, 4 na 5. Eka ndzimana ya 1 u vumbile
ncino hi mintila ya 1-4 hi ku vuyelela marito ya ‘Ndzi ri leyi i misava ya…’ na ‘Leyi a hi misava ya…’
hi ku cincana ka yona hi ndlela leyi:
Ndzi ri leyi i misava ya swifukuzi,
Leyi a hi misava ya vo ka' tinkokola.
Ndzi ri leyi i misava ya ndzalama,
Leyi a hi misava ya vo ka' mano.
Eka ndzimana ya 4 ncino wu vumbiwile hi ku vuyelela marito ya ‘Xifukuzi xi swi tiva kahle leswaku
…’ eka mintila ya 12 – 15 leyi nge:
Xifukuzi xi swi tiva kahle leswaku vutomi byi hanyiwa masiku hinkwawo,
Xifukuzi xi swi tiva kahle leswaku rifu ri ta kan'we ntsena eka munhu.
Xifukuzi xi swi tiva kahle leswaku xi fanele ku siyela ngati ya xona ndzhaka na rifa.
Xifukuzi xi swi tiva kahle leswaku leswinene swi fukuzeriwa bya mfukuzani emirini.

Eka ndzimana ya 5, ncino wu vumbiwile eka mintila ya 16 – 19 laha ku vuyeleriweke marito ya:
‘Xifukuzi a xi fani …’ na ya ‘Xifukuzi xi …’, hi ku cincana. Nkoka wa ncino lowu i ku
tshikelela/tiyisisa leswi munhu loyi a tirhaka hi matimba a nga swi endliki na leswi a endlaka swona.

1.6 Migingiriko

26

Downloaded by Marvin -_- ([email protected])

 lOMoARcPSD|41173774

1.6.1 Xivutiso xa xitsalwana

Kombisa hilaha mutlhokovetseri a tirhiseke ririmi hi ndlela ya vutshila hakona eka

xitlhokovetselo, u ri karhi u kongomisa eka mintila ya 2, 11, 14, 17 na 18. [10]

LEMUKA: Eka nhlamulo ya wena tiyisisa leswaku ku na manghenelo (laha ku nga na

mongo, kumbe nhlamuselo ya xitlhokovetselo), miri (laha u kongomisaka eka mintila
leyi u nyikiweke yona) na mahetelelo lama kombaka leswaku u gimeta nhlamulo ya
wena.

1.6.2 Swivutiso swa ximbangu

(a) Xana xitlhokovetselo lexi xi nga laha henhla xi vulavula hi yini? (2)
(b) Tshaha ntila eka ndzimana yo sungula lowu hlamuselaka leswaku laha misaveni a
ku laveki malolo. (1)
(c) Hlawula nhlamulo leyi yi nga yona eka leti nga laha hansi. Loko mutlhokovetseri
eka ntila wa 10 a ku: 'Laha xifukuzi xi ganyaka kona mavondzo ya vusa' u vula
leswaku loko xifukuzi xi humelela va xi …
A vondzoka.
B tsakela.
C dzunisa.
D vutisa. (1)
(d) Hlamusela matwisiselo ya wena ya ntila wa 15 lowu nge 'Xifukuzi xi swi tiva kahle
leswaku leswinene swi fukuzeriwa bya mfukuzani emisaveni.' (2)
(e) Xana xitlhokovetselo lexi xi ku dyondzisa yini? (2)
(f) Loko a wu ri un'wana wa vanhu lava ku tlhokovetseriwaka hi vona a wu ta titwa
njhani endzhaku ko hlaya xitlhokovetselo lexi? Seketela nhlamulo ya wena. (2)
(g) Xana mhaka leyi mutlhokovetseri a tlhokovetselaka hi yona yi kahle ke? Seketela
nhlamulo ya wena. (2)
[12]

******

27

Downloaded by Marvin -_- ([email protected])

 lOMoARcPSD|41173774

2. MBYANA – HT CHAUKE

[https://www.essence.com]

1 Haa, vusiwana byi ni xilandzu mbuyangwana!

2 Sweswi va nga te ndzi mbyana hakunene,
3 Mina marhandzeka-loko-swi-bihile ntsena!
4 Laha swi nga saseka kona vana va vona hi vo' vanhu ntsena,
5 Ntirho wa mina i ku pfutsekisiwa swi nga heri ntsena.
6 Kasi vumbyana bya mina byi ta helela kwihi ke?
7 Ndzi to kala ndzo, mbhinyi na xikomu ndza ha ri mbyana ke?
8 Loko va ku ku na mahanyelanhlomulo kasi va vula mina ke?
9 Vatswari vanga, a mi hundzuluxinyana swikosi mi phalala?

10 Leswi ndzi tswariweke ndzi ri mbyana,

11 Vana va mina na vona va ta va timbyana?
12 Swakudya swa kona ndzo hoxeriwa kunene ku tiyisisa vumbyana byanga.
13 Xa mina i ku londzota miladza yo nyakapfala siku leri ngo va siku,
14 Loko ku ri nyama va tswontswa mongo hinkwawo wu ku bi!
15 Hi kona ndzi nga ta hoxetiwa marhambu ndzi rilela kona.

16 Loko va swi lava ndzi rhambiwa ku ya eku hloteni,

17 Ndzi ta vona maxangu hi ku hlongorisa swiharhi,
18 Ndzi ta mintela marha ndzi ehleketa leswaku ndzi ta lawuriwa ku antswa.
19 Loko se swi swekiwile swi vupfa hi mina n'wamarhambu,
20 Swa mina swa vava vamanana!
21 Loko ri perile hi mina murindzi wa muti,
22 Loko ndzi twa ku chakala, ndzi vukula ndzi ya kona,
23 Nkarhi walowo vona va ba swingoro swi gigelana,
24 Loko va swi lava ndzi to bukutiwa ndzi ku pyee!

28

Downloaded by Marvin -_- ([email protected])

 lOMoARcPSD|41173774

25 A swi antswi ndzi cincana na vona ndzi va munhu vona va endla mbyana?
26 Va ta twanyana leswi ndzi swi twaka na mina ka!
27 A ndzi ta va komba xo mita hi huku,
28 Vuhlonga bya mina byi tlula na bya vana va Israel ehansi ka Faro.
29 Kambe a swi na mhaka hikuva Hosi ya swi vona.
30 Rin'wana ra masiku ndzi ta endla Lazaro wa vona,
31 Va ta cangayila va lava ku pfuniwa hi mina ndzi ri ePharadayisini,
32 Ndzilo wu ta va oxa va nyeka vutomi hinkwabyo.

2.1 Mongo/Hungunkulu/Nkomiso wa xitlhokovetselo

Xitlhokovetselo lexi xi vulavula hi munhu loyi a hanyaka na vanhu lava va nga n’wi tekiki tanihi
munhu wa nkoka, kambe va n’wi lava ntsena loko va fanela ku n’wi tirhisa swo karhi. U na ku
navela na ku tshemba leswaku siku rin’wana nhlupheko wa yena wu nga hela, kutani lava va n’wi
kholelaka va tlhela va ta kombela ku pfuniwa eka yena.

2.2 Nkongomelo
Munhu un’wana na un’wana u na nkoka.

2.3 Tinhlamuselo ta marito yo tika

RITO NHLAMUSELO
Mbhinyi Xikhomi (mhandzi kumbe nsimbhi) lexi tlhomiwaka exikon’wini,
epikini, kumbe exihlokeni leswaku xi kota ku tirhiseka.
Xikomu Xitirho lexi tirhisiwaka ku hlakula na ku rima.
Mahanyelanhlomulo Munhu loyi a hluphekaka evuton’wini bya yena hinkwabyo.
Phalala Ku pfuna.
Londzota Ku dya swakudya leswi nga hava mudyi leswaku swi nga onhaki.
Miladza Swakudya leswi saleke tolo.
Mongo Nchumu wa vurhekarheka lowu kumekaka endzeni ka marhambu.
Chakala! Mpfumawulo lowu endliwaka hi nchumu lowu nga vonakiki lowu nga
eka swilo swo fana na makhwati kumbe byanyi.
Hlota Ku lava swiharhi enhoveni hi xikongomelo xo swi dlaya.
Lawula Ku nyika munhu nyama hi xikongomelo xo n’wi khensa endzhaku ka
ku va a hoxile xandla eka ku kuma nyama ya kona kumbe ku n’wi
nyika hi xikongomelo xo n’wi fundzha.
Swingoro Mpfumawulo wa mahefemulelo lowu endliwaka hi munhu loyi a
etleleke.
Gigela Machayelo ya swingomana lawa ya humesaka mpfumawulo wa
nghoma laha vachayi va kona va tlulaka un’we.
Pyee! Mpfumawulo lowu endliwaka hi mbyana loko yi chava ku biwa, kumbe
loko yi chavisiwa.
Vuhlonga Nxaniseko lowu vangiwaka hi mpfumaleko wa Timfanelo ta Ximunhu,
Vukhumbi, Vuoxanyama/ku tirhisiwa ku nga ri na hakelo.
Cangayila Ku hlupheka/twa ku vava/xaniseka.

29

Downloaded by Marvin -_- ([email protected])

 lOMoARcPSD|41173774

2.4 Ku xopaxopa xitlhokovetselo

• Xitlhokovetselo lexi xi vulavula hi munhu loyi a tifanisaka na mbyana hikwalaho ka ku

xanisiwa hi vanhu lava a tshamaka na vona. Munhu loyi wa va pfuna, kambe vona a va tlheriseli
ku pfuna ka yena. Wa vilela hi xiyimo xa yena. U na ku navela na ku tshemba
leswaku xiyimo xa yena xi nga cinca, ku va vona va hluphekaka no navela ku pfuniwa eka yena.
• Lexi i xitlhokovetselo xa muxaka wa Liriki laha mutlhokovetseri a boxaka matitwelo ya yena hi
xiyimo lexi a tikumaka a ri eka xona hi ku tirhisa xikombiso xa mbyana leyi nga hlayisiwiki hi vini
va yona hambileswi yi va pfunaka.
• Xi humesa thoni ya ku tiputa, ku titwela vusiwana na ku titsan’wa hikwalaho ka nhlupheko lowu
a tikumaka a ri eka wona.
• Xi tisa moya wa ntwelavusiwana eka vahlayi hi ku vona ku xaniseka loku a nga na kona.
• Eka ndzimana ya 1 mutlhokovetseri u sungula hi ku tiputa ku humelerisa matitwelo ya yena hi
xiyimo lexi a nga eka xona. U tirhisa xivuriso lexi nge: ‘Vusiwana byi na xilandzu’ ku kombisa
leswaku ku hlupheka ka yena ku huma ekule. Mutlhokovetseri wa swi tiva leswaku vanhu lava
a hanyaka na vona va n’wi nyenya kambe va n’wi lava ntsena loko swi bihile. Mhaka leyi yi
seketeriwa hi ntila wa 3 lowu nge: ‘Mina marhandzeka-loko-swi-bihile ntsena’. U tlhela a
kombisa leswaku u ta kala a hundza emisaveni a ha hlupheka. Leswi swi seketeriwa hi ntila wa
7 lowu nge: ‘Ndzi to kala ndzo, mbhinyi na xikomu ndza ha ri mbyana ke?’
• Mutlhokovetseri eka ndzimana ya 2 wa vilela hikuva u vona onge ku hlupheka ka yena ku nga
hundzela na le ka vana va yena. Leswi swi seketeriwa hi xivutiso xa mintila ya 10-11 leyi nge:
‘Leswi ndzi tswariweke ndzi ri mbyana,’ ‘Vana va mina na vona va ta va timbyana?’ U ya emahl-
weni a kombisa leswaku u hanya hi ku nyikiwa swilo leswi vanhu lava a hanyaka na vona va
nga ha swi laviki. Leswi swi seketeriwa hi mintila ya 12-15, laha hi kumaka marito ya: ‘… ku
londzota miladza yo nyakapfala…’ eka ntila wa 13 na ntila wa 14 lowu nge: ‘Loko ku ri nyama
va tswontswa mongo hinkwawo wu ku bi!’
• Eka tindzimana ta 3 na 4 mutlhokovetseri u kombisa leswaku vanhu lava a hanyaka na vona
wa va pfuna, kambe a nga kumi hakelo. U tifananisa na mbyana leyi hlotaka yi dlaya xiharhi
kambe yi nga nyikiwi nyama handle ka marhambu lama kutsiweke ya sala ya nga ha ri na
nantswo.
• Hi ndzimana yo hetelela u kombisa ku navela na ku va na ku tshemba leswaku xiyimo xa yena
xa ku hlupheka xi nga cinca, kutani vanhu lava va n’wi kholelaka va ta kombela ku
pfuniwa eka yena. Leswi swi seketeriwa hi ntila wa 25 lowu nge: ‘A swi antswi ndzi cincana na
vona ndzi va munhu vona va endla mbyana?’ na mintila ya 29-31 leyi nge:
Kambe a swi na mhaka hikuva Hosi ya swi vona.
Rin'wana ra masiku ndzi ta endla Lazaro wa vona,
Va ta cangayila va lava ku pfuniwa hi mina ndzi ri ePharadayisini,
Ntshembo wa yena wu tiyisisiwa hi leswi humeleleke Lazaro wa le Bibeleni loyi a xanisekeke a
kholeriwa hi xifumi, kambe eku heteleleni a kuma tintswalo, xifumi xi xaniseka xi lava ku pfuniwa
eka yena.

2.5 Tithekiniki leti tirhisiweke

[www.turbosquid.com]

Nhlawulo wa marito (Dikixini): Mutlhokovetseri u hlawurile marito hi vukheta ku humelerisa hungu

ra yena. U tirhisile mbyana tanihi xiyimelo ku kombisa nhlupheko lowu a nga eka wona. Mbyana
leyi nga hlayisiwiki a yi tshiki ku tirhela n’wini wa yona. Eka ndzimana yo sungula, marito ‘haa,’ na

30

Downloaded by Marvin -_- ([email protected])

 lOMoARcPSD|41173774

‘mbuyangwana’ ya kombisa xiyimo xa ku xaniseka lexi mutlhokovetseri a nga eka xona. U tlhela a
lukelela rito marhandzeka-loko-swi-bihile ku kombisa leswaku vanhu lava a tshamaka na vona loko
va lava ku pfuneka va n’wi tsundzuka.
Mbuyelelo wa marito: Eka mintila ya 3-5 mutlhokovetseri u hetelela hi ku vuyelela rito ‘ntsena’ ku
tshikelela/tiyisisa leswaku a nga voniwi a ri na nkoka.
Mbuyelelo wa swivutiso: Mutlhokovetseri u vuyelerile swivutiso swo kala tinhlamulo eka mintila
ya 6-9 ku kombisa leswaku u hluphekile nkarhi wo leha, naswona a nga ha swi lavi, u lava ku
huma eka xiyimo lexi xa ku hlupheka.
Aluxini: Mutlhokovetseri eka mintila ya 30-32, u tirhisile Aluxini laha a tirhisaka xifaniso xa Lazaro
wa le Bibeleni loyi a kholeriweke hi xifumi lexi xi nga tlhela xi kombela ku pfuniwa eka yena loko a
ri ematilweni xona xi ri etiheleni.

2.6 Migingiriko

2.6.1 Xivutiso xa xitsalwana

Mutlhokovetseri u tirhisile vutshila bya vutsari ku humelerisa hungu ra yena. Kombisa ntiyiso
wa mhaka leyi hi ku kongomisa eka mintila ya 2, 3, 8, 19 na 28. [10]

LEMUKA: Eka nhlamulo ya wena tiyisisa leswaku ku na manghenelo (laha ku nga na

mongo, kumbe nhlamuselo ya xitlhokovetselo), miri (laha u kongomisaka eka mintila
leyi u nyikiweke yona) na mahetelelo lama kombaka leswaku u gimeta nhlamulo ya
wena.

2.6.2 Swivutiso swa ximbangu

(a) Hi rihi hungunkulu leri humelerisiwaka hi xitlhokovetselo lexi? (2)

(b) Tsavula rito eka ndzimana ya 2 leri kombisaka leswaku mutlhokovetseri a nyikiwa
ntsena swakudya leswi onhakeke. (1)
(c) Hlawula nhlamulo leyi nga yona eka leti nga laha hansi. Eka ntila wa 19 lowu nge:
‘Loko se swi swekiwile swi vupfa hi mina n'wamarhambu,’ ku va ‘n’wamarhambu’ swi
vula ku va a … marhambu.
A sarile
B hlengeleta
C nyikiwa
D cukumeta (1)
(d) Eka ntila wa 23 lowu nge: ‘Nkarhi walowo vona va ba swingoro swi gigelana.’ Rito
‘gigelana’ ri vula yini ku ya hi mavulavulelo ya masiku hinkwawo? Tlhela u hlamusela
leswi ri vulaka swona ku ya hi xitlhokovetselo. (3)
(e) Ntila wa 9 lowu nge: ‘Vatswari vanga, a mi hundzuluxinyana swikosi mi phalala?’ wu
humelerisa yini hi vatswari va mutlhokovetseri? (1)
(f) Xana xitlhokovetselo lexi xi ku tisela moya wihi? Seketela nhlamulo ya wena. (2)
[10]

******

31

Downloaded by Marvin -_- ([email protected])

 lOMoARcPSD|41173774

3. NKUWA – MA Khosa

[https://c8.alamy.com]
Lowu nkuwa wu ma rhwele makuwa,
1 Rhavi rin'wana na rin'wana hi wona ntsena,
2 Ni swinembeletana swa wona hi wona ntsena,
3 Ku tshwuka ka nkuwa lowu hi nga vuli kona!
4 Wu phomisa ni marha ku wu keluta kunene ntsena.
5 Wonge u nga kha u khojeta wa ha ta hi le kule lee!
6
Ku leha ka nkuwa khoma kwala!
7 Loko u ehleketa ku khandziya,
8 Hi rhavi kumbe nsinya,
9 Matsolo ya dzunga ya gudlagudla.
10 Timbilu ti banana, kumbe loko a wo tlhuva kunene ke?
11 Loko ma wela ehansi ritshuri be!
12 Se u to dya misava?
13 Se swi nga to yini?
14 Hikuva makuwa wa ma lava.
15
Hambileswi wu rhetaka.
16 Hambileswi wu tlhivaka tilo.
17 Ringeta u ta kala u swi kota.
18 Ndzhwalo va ringetela emakatleni.
19
Loko u lava swo nandziha ringeta.
20 Ku kuma swona i ku juluka nyuku,
21 Buku yi vurile tano.
22 Handle ka swona u ta dya ku vonateka.
23
Tibuku mihandzu ya tona hi leyo tsokombela.
24 Ku hlaya tona i tlakula-va-xurhe!
25 Ku khoma tona na vurhongo byi phaha mpela!

32

Downloaded by Marvin -_- ([email protected])

 lOMoARcPSD|41173774

26 Kambe tiyisela u ta vona wena!

27 U ta vona mihandzu ya kona,
28 Yi ta fana ni ya nkuwa walowu u wu vonaka kwala mahlweni ka wena.
29

3.1 Mongo/Hungunkulu/Nkomiso wa xitlhokovetselo

Xitlhokovetselo lexi xi vulavula hi dyondzo leyi nga na mbuyelo lowunene kambe swi nga oloviki ku
wu fikelela hikuva ku hlaya tibuku a swi olovi. Mutlhokovetseri u tirhisile nkuwa lowu nga na makuwa
yo saseka tanihi xiyimelo.

3.2 Nkongomelo
Ku humelela evuton’wini swa tirheriwa.

3.3 Tinhlamuselo ta marito yo tika

RITO NHLAMUSELO
Nkuwa Murhi/nsinya lowu tswalaka mihandzu leyi vuriwaka makuwa.
Swinembeletana Swirhabyana swa murhi leswi kumekaka emahetelelweni ya marhavi.
Ku dya ku vonateka Ku pfumala swakudya hikwalaho ka swiendlo swa wena leswo biha.
Keluta Ku languta ematlhelo hi xihatla, kumbe ku halahala.
Khojeta Ku dya nchumu wo karhi hi ku wu hoxa hinkwawo xikan’we enon’wini.
Dzunga Nantswo wo fana ni wa munyu kumbe wa ntsuvi.
Gudlagudla Ku rhurhumela ka matsolo ya munhu hikwalaho ka ku chava, kumbe ku
dyuhala.
Tlhiva Ku susumeta nchumu wo karhi hi nhonga.

3.4 Ku xopaxopa xitlhokovetselo

• Mutlhokovetseri u hlamusela leswaku ku hlaya tibuku swa vava, kambe swi na mbuyelo
lowunene. U tirhisa xiyimelo xa murhi wa nkuwa lowu taleke hi makuwa yo vupfa, kambe swi
tika ku wu khandziya.
• Xitlhokovetselo lexi i xa muxaka wa Alegori hikuva mutlhokovetseri u humelerisa nhlamuselo
leyi tumbeleke hi ku tirhisa nkuwa ku yimela dyondzo.
• Thoni ya yena i yo ndhundhuzela nkuwa lowu nga lo yokoo, hi makuwa lama phomisaka na
marha hi ku saseka ka wona hambileswi swi tikaka ku wu khandziya. U ya emahlweni a ndhund-
huzela dyondzo leyi pfunaka, kambe yi tikaka ku yi kuma ku fana na nkuwa lowu tikaka ku wu
khandziya, kambe wu ri na makuwa yo nandziha.
• Eka muhlayi, xitlhokovetselo lexi xi nga tisa moya wo navela ku ya enkuweni ku kuma
makuwa lawa, leswi swi fanaka na ku navela dyondzo hambileswi ku hlaya tibuku swi tikaka.
• Eka ndzimana ya 1, mutlhokovetseri u ndhundhuzela nkuwa lowu nga na makuwa yo tala, yo
saseka ya tlhela ya naveta. Ku tala ka makuwa lawa swi tshikeleriwa/tiyisisiwa hi mintila ya
1-3 leyi nge:
Lowu nkuwa wu ma rhwele makuwa,
Rhavi rin'wana na rin'wana hi wona ntsena,
Ni swinembeletana swa wona hi wona ntsena,
• Ku saseka na ku naveta ka makuwa lawa swona swi tshikeleriwa/tiyisisiwa hi mintila ya 4-6,
leyi nge:
Ku tshwuka ka nkuwa lowu hi nga vuli kona!
Wu phomisa ni marha ku wu keluta kunene ntsena.
Wonge u nga kha u khojeta wa ha ta hi le kule lee!

33

Downloaded by Marvin -_- ([email protected])

 lOMoARcPSD|41173774

• Eka ntila wa 4 u tirhisile xiyimelo laha a nge: ‘Ku tshwuka ka nkuwa …’, kambe hi ntiyiso lexi
tshwukeke i makuwa lawa ya nga ensinyeni, ku nga ri nkuwa hi woxe. Maendlelo lawa ya
tiyisisa leswi makuwa ya nga tarisa xiswona hikuva ya tumbetile na muhlovo wa nsinya ku
vonaka wona
• Tindzimana ta 2 na 3 ti tisa ntlhontlho eka vanaveri va makuwa hikuva nsinya wa kona wu lehile
swinene, kutani swa chavisa na ku wu khandziya. Mutlhokovetseri eka mhaka leyi u ri: ‘Ku leha
ka nkuwa khoma kwala!’ Lawa i mavulavulelo lama kombisaka leswaku ku leha ka nchumu wa
kona a ku pimaniseki. U tlhela a kombisa leswaku ku rhwalela makuwa lawa ya nga wela ehansi
na swona a swi pfuni nchumu hikuva i ku dya misava.
• Hi tindzimana ta 4 na 5 mutlhokovetseri u khutaza muamukeri wa hungu leswaku a khandziya
nkuwa hambileswi ku nga na swirhalanganyi swo fana na ku rheta na ku leha ka wona. U n’wi
khutaza leswaku a ringete u ta kala a swi kota. Eka ntila wa 19 u tirhisile xivuriso lexi nge:
‘Ndzhwalo va ringetela emakatleni’ lexi hlamuselaka leswaku u nga tsandzeki u nga ringetangi.
U ya emahlweni a kombisa leswaku loko a lava swa kahle u fanele ku swi tirhela tanihilaha
Bibele yi vulaka hakona. Mhaka leyi yi seketeriwa hi mintila ya 21 na 22 leyi nge:
Ku kuma swona i ku juluka nyuku,
Buku yi vurile tano.
• Eka ndzimana yo hetelela mutlhokovetseri u humesela erivaleni xifaniso xa yena laha a
kombisaka leswaku nkuwa lowu a vulavulaka hi wona i dyondzo. U fananisa ku tika ka ku
khandziya nkuwa na ku tika ka ku hlaya tibuku leswi endlaka leswaku munhu a humelela eka
tidyondzo ta yena. Hambileswi ku hlaya tibuku swi tikaka, mutlhokovetseri u khutaza leswaku
hikwalaho ka mbuyelo lowunene eka ku hlaya tibuku, muamukeri wa hungu a ye emahlweni a
hlaya tibuku leswaku a ta tiphina hi mbuyelo wa kona.

3.5 Tithekiniki leti tirhisiweke

[www.turbosquid.com]

Yelaniso wa mimpfumawulo: Mutlhokovetseri u tirhisile yelaniso wa mimpfumawulo eka mintila

ya 2, 3 na 5 leyi nge:
Rhavi rin'wana na rin'wana hi wona ntsena,
Ni swinembeletana swa wona hi wona ntsena,
Wu phomisa ni marha ku wu keluta kunene ntsena.
Yelaniso lowu wu tshikelela/tiyisisa ku tala na ku naveta ka makuwa lawa ku vulavuriwaka hi wona.
Aluxini: Eka mintila ya 21 na 22 leyi nge:
Ku kuma swona i ku juluka nyuku,
Buku yi vurile tano.
mutlhokovetseri u tirhisile Aluxini ku tsundzuxa hi leswi swi tsariweke eBibeleni leswaku munhu u
ta dya swa nyuku wa yena.

Mavumbelo ya tindzimana: Ndzimana yo sungula na yo hetelela ti vumbiwile hi mintila yo

ringana, naswona ti lehile ku tlula tindzimana leti ta le xikarhi.

Ncino: Ncino wu kumeka eka mintila ya 16 na 17 leyi nge:

34

Downloaded by Marvin -_- ([email protected])

 lOMoARcPSD|41173774

Hambileswi wu rhetaka.
Hambileswi wu tlhivaka tilo
Wu tlhela wu kumeka eka mintila ya 25 na 26 leyi nge:
Ku hlaya tona i tlakula-va-xurhe!
Ku khoma tona na vurhongo byi phaha mpela!
Swikombiso swa ncino lowu nga laha henhla swi tshikelela/tiyisisa leswaku ku hlaya tibuku a swi
olovi ku fana na hilaha ku khandziya nkuwa swi tikaka hakona.

3.6 Migingiriko

3.6.1 Xivutiso xa xitsalwana

Kombisa hilaha mutlhokovetseri a tirhiseke ririmi ra vutshila hakona hi ku kongomisa eka mintila
ya 16, 17, 20, 21 na 29. [10]

LEMUKA: Eka nhlamulo ya wena tiyisisa leswaku ku na manghenelo (laha ku nga na

mongo, kumbe nhlamuselo ya xitlhokovetselo), miri (laha u kongomisaka eka mintila
leyi u nyikiweke yona) na mahetelelo lama kombaka leswaku u gimeta nhlamulo ya
wena.

3.6.2 Swivutiso swa ximbangu

(a) Hlamusela hungu leri mutlhokovetseri a ri hundzisaka hi xitlhokovetselo lexi. (2)

(b) Tshaha ntila lowu nga na nhlamuselo leyi vulaka leswaku munhu a nga fanelangi
ku tsandzeka a nga ringetangi. (1)
(c) Hlawula nhlamulo leyi nga yona eka leti nga laha hansi. Loko mutlhokovetseri eka
ntila wa 17 a ku: ‘Hambileswi wu tlhivaka tilo’ u vula leswaku nkuwa wu …
A lehilenyana.
B lehile.
C lehile bya tilo.
D lehile ngopfu. (1)

(d) Eka ntila wa 21 lowu nge: ‘Ku kuma swona i ku juluka nyuku’, rito ‘juluka’ ri vula yini ku
ya hi nhlamuselo ya masiku hinkwawo. Tlhela u hlamusela leswi ri vulaka swona ku ya
hi xitlhokovetselo. (3)
(e) Eka mintila ya 25 na 26 leyi nge: ‘Ku hlaya tona i tlakula-va-xurhe!’ na ‘Ku khoma tona na
vurhongo byi phaha mpela!’ mutlhokovetseri u tirhisile ncino tanihi yin’wana ya tithekiniki.
Hlamusela hilaha ncino lowu wu pfunaka hakona ku humelerisa hungu ra mintila leyi. (2)
(f) Xana xikongomelo xa mutlhokovetseri eka ndzimana yo hetelela ku nga va ku ri xini? (1)
[10]

******

4. DYANDZA RI NGHENILE – MA Khosa

35

Downloaded by Marvin -_- ([email protected])

 lOMoARcPSD|41173774

[https://lh3.googleusercontent.com]
1 Mapapa ya hangalakile,
2 Mpfula yi ala ku sewula.
3 Mberha yi ala ku wa.
4 Timpfula ta dyondzo ti kuvile.
5 Dyandza ra dyondzo ri nghenile.
6 Dyondzo yi hundzulerile bya ngoma ya timbyana.

7 Milambu ya dyondzo se yi phyile.

8 Tinguva ta lembe se ti cincile.
9 Tiva ra vutivi se ri phyile.
10 Dyondzo se ya luma.
11 Dyondzo se yi nyumbhile.

12 Vana dyondzo se eka vona i xinghunghumana.

13 Dyondzo se yi va swirhe timbilu.
14 Loko va byeriwa hi yona va hlamba na timbilu.
15 Ku va byela hi yona se u va dlamurile.
16 Ku vona makhumbi ya dyondzo,
17 Onge va vone xintlen'wana.

18 Tibuku ti kurhile, ti humile nkuxu.

19 Timbuva ta vutomi ti hehliwile.
20 Dzovo ra vukosi ri tele tinsumba.
21 Xikhiya xa vutomi xi rhosile.
22 Tshanga ra ndzhaka ya vutomi ri dengile,
23 Migotlo va tshiverile va orhela ndzilo wa vuxika.

24 Vantshwa exikolweni ko yeriwa vito.

25 Vo yisa mintsumbu, ku ya tatisa nhlayo ntsena.
26 Va byeli hi ku kunguhata mi ta tlulana milenge.
27 Xa vona i ku hlayela masiku ya mudende.
28 Tijini na tikhavhela hi yo silabasi ya kona.
29 Makarata na switokofela hi wo ntirhokaya.
30 Hakunene tiko ri borile, i swivungu pficipfici, ngulee!

36

Downloaded by Marvin -_- ([email protected])

 lOMoARcPSD|41173774

4.1 Mongo/Hungunkulu/Nkomiso wa xitlhokovetselo

Xitlhokovetselo lexi xi vulavula hi vusweti bya dyondzo evanhwini, laha swi kombaka leswaku vanhu
(vana na vantshwa) a va ha ri na nkhinkhi wo dyondza, naswona va tiendlela swa vona leswi nga
fambelaniki na swa dyondzo.

4.2 Nkongomelo
Mpfumaleko wa nchiviriko etidyondzweni.

4.3 Tinhlamuselo ta marito yo tika

RITO NHLAMUSELO
Sewula Ku na ka mpfula yo sungula elembeni.
Kuvile Ku va mpfula yi nga ha ni.
Nyumbhile Ku va xifuwo xo fana na homu xi nga beki (ku ka xi nga tswali).
Xinghunghumana I rito ra xikholwakholwana leri tirhisiwaka ku chavisa vanhu.
Swirha Ku karharisa embilwini.
Dlamula Ku nyangatsa.
Xintlen'wana Xiharhi lexi humesaka risema ro nuha swinene loko xi hlundzukisiwile.
Ku kunguhata Ku tirhisa swisivelambeleko.
Nkuxu I swilo swa rihlaza leswi humaka endzeni ka mati lama tshameke nkarhi
wo leha swinene.
Tinsumba Switsotswana leswi dyaka nyama ya mitonga, madzovo, swiambalo,
tinhlanga na mabyanyi.
Dengile Ku denga i ku hulukela loku vangiwaka hi ku susiwa ka swilo swo karhi
swa ntolovelo. Eka Xitlhokovetselo swi hlamusela leswaku ku tiyimisela
hi timhaka ta dyondzo a swa ha ri kona.
Migotlo (Migoqo) Timhandzi leti ku pfariwaka hi tona tshanga.

4.4 Ku xopaxopa xitlhokovetselo

• Xitlhokovetselo lexi xi vulavula hi vusweti bya dyondzo evanhwini, laha swi kombaka leswaku
vanhu (vana na vantshwa) a va ha ri na nkhinkhi wo dyondza, naswona va tiendlela swa vona
leswi nga fambelaniki na swa dyondzo.
• Xitlhokovetselo lexi xi vumbiwile hi tindzimana leti tin’wana ti nga na mintila ya tsevu, ntlhanu
na nkombo.
• Hi xitlhokovetselo lexi mutlhokovetseri u vilerisiwa hi hilaha van'wana va vonaka dyondzo yi nga
pfuni nchumu etikweni.
• Xikongomelo xa mutlhokovetseri ehenhla ka xitlhokovetselo lexi i ku tivisa vanhu hi nkoka wa
dyondzo.
• Eka mintila ya 1, 2 na 3 leyi nge: 'Mapapa ya hangalakile', 'Mpfula yi ala ku sewula' na
'Mberha yi ala ku wa' mutlhokovetseri u kombisa hi ndlela leyi dyondzo yi nga ha tekeriwiki
enhlokweni masiku lawa hayona, vanhu va tiendlela swa vona. Hi ntila wa 4 lowu nge
'timpfula ta dyondzo ti kuvile' mutlhokovetseri u hlamusela leswaku nkarhi wo dyondza a wa ha
ri kona evanhwini: Mintila ya 5 na 6 leyi nge: 'Dyandza ra dyondzo ri nghenile' na 'Dyondzo yi
hundzulerile bya ngoma ya timbyana' yi hlamusela leswaku dyondzo a ya ha ri na nkoka
evanhwini.
• Hi ntila wa 7 lowu nge: 'Milambu ya dyondzo se yi phyile' mutlhokovetseri u hlamusela
leswaku hakunene vantshwa na vana a va ha tiyimiselangi ku dyondza. Eka ntila wa 10 lowu
nge: 'Dyondzo se ya luma' mutlhokovetseri u tirhisile vumunhuhati ku kombisa leswaku
vanhu va chava ku dyondza masiku lawa.

37

Downloaded by Marvin -_- ([email protected])

 lOMoARcPSD|41173774

• Mutlhokovetseri u tirhisile xigego eka ntila wa 12 lowu nge: 'Vana dyondzo eka vona i
xinghunghumana'. 'Xinghunghumana' i xilo xo chavisa, leswi hlamuselaka leswaku vantshwa
na vana va teka dyondzo tanihi xilo lexi chavisaka. Hi swona swi endlaka leswaku va nga ha
antswisi tidyondzo ta vona.
• Ntila wa 13 wu ri: 'Loko va byeriwa hi yona va hlamba na timbilu'. 'Ku hlamba timbilu' swi vula
ku nyenyetseka u kala u lava ku hlanta. Hi ndlela leyi mutlhokovetseri u kombisa ku
nyenyetseka ka vanhu loko va byeriwa hi ta dyondzo. Eka ntila wa 17 lowu nge: 'Onge va vone
xintlen'wana', 'xintlen'wana' i xiharhi lexi humesaka risema ro nuha swinene loko xi
hlundzukisiwile. Mutlhokovetseri u fananisa risema ra xintlen'wana na ku ala ka vanhu ku yisa
tidyondzo ta vona emahlweni, va teka dyondzo yi nga pfuni nchumu.
• Eka mintila ya 19 ku fika eka 23 leyi nge: 'Timbuva ta vutomi ti hehliwile', 'Dzovo ra vukosi ri
tele tinsumba', 'Xikhiya xa vutomi xi rhosile', 'Tshanga ra ndzhaka ya vutomi ri dengile' na
'Migotlo va tshiverile va orhela ndzilo wa vuxika' mutlhokovetseri u hlamusela leswaku
dyondzo a ya ha tekeriwi enhlokweni, vanhu a va ha voni nkoka wa yona.
• Eka mintila ya 24 na 25 leyi nge: 'Vantshwa exikolweni ko yeriwa vito' na 'Vo yisa mintsumbu,
ku ya tatisa nhlayo ntsena' mutlhokovetseri u kombisa leswaku vanhu exikolweni vo yela ku ya
fambisa nkarhi, swa tidyondzo a swa ha ri swa vona.
• Ntila wa 26 wu ri: 'Va byeli hi ku kunguhata mi ta tlulana milenge'. 'Ku kunguhata' i ku tirhisa
swisivelambeleko. Mutlhokovetseri u hlamusela leswaku vantshwa lava a va swi lavi ku
tsundzuxiwa leswaku va tirhisa swisivelambeleko, leswi kombaka leswaku va tsakela ku kuma
vana.
• Eka ntila wa 27 lowu nge: 'Xa vona i ku hlayela masiku ya mudende' mutlhokovetseri u
hlamusela leswaku va yimela mali ya midende ya vana va vona lava va va kumeke hi ku va va
arile ku tirhisa swisivelambeleko. Va tinghenisa eka timhaka to endla mali hi tindlela to
biha. Leswi swi humelerisiwa hi ntila wa 29 lowu nge: 'Makarata na switokofela hi wo
ntirhokaya'.
• Mutlhokovetseri eka ntila wa 30 u heta xitlhokovetselo hi ku vula leswaku: 'Hakunene tiko ri
borile, i swivungu pficipfici, ngulee!' Hi ndlela leyi u tshikelela/tiyisisa leswaku swilo etikweni swi
onhakile swinene.

4.5 Tithekiniki leti tirhisiweke

[www.turbosquid.com]

Xifananiso: Mutlhokovetseri eka ntila wa 6 lowu nge: 'Dyondzo yi hundzulerile bya ngoma ya
timbyana' u tirhisile xifananiso/xihlambanyiso/xipimaniso 'bya ngoma ya timbyana' ku komba hi
ndlela leyi dyondzo yi nga ha lavekiki hayona. Hi ntila wa 17 lowu nge: 'Onge va vone xintlen'wana'
mutlhokovetseri u hlamusela leswaku vana lava va nyenya dyondzo swinene onge yo va nuhela. ‘
Vumunhuhati: Ntila wa 10 lowu nge: 'Dyondzo se ya luma' wu humelerisa vumunhuhati ku
kombisa hilaha dyondzo yi chaviwaka hakona onge ko va nchumu lowu lumaka.
Xigego: Eka ntila wa 12 lowu nge: 'Vana dyondzo se eka vona i xinghunghumana' ku tirhisiwile
xigego ku hlamusela leswaku dyondzo yi tekiwa tanihi nchumu lowu chavisaka.
Xivulavulelo: Mutlhokovetseri eka ntila wa 13 lowu nge: 'Dyondzo se yi va swirhe timbilu' u
tirhisile xivulavulelo ku humelerisa mhaka ya leswaku vana va karhalisiwile etimbilwini hi dyondzo
lero a va ha lavi ku twa nchumu hi yona. U ya emahlweni a tirhisa xivulavulelo eka ntila wa 14 lowu
nge: 'Loko va byeriwa hi yona va hlamba na timbilu' ku kombisa hi ndlela leyi va nyenyaka dyondzo
hayona. Xivulavulelo xi tlhele xi tirhisiwa eka ntila wa 26 lowu nge: 'Va byeli hi ku kunguhata mi ta

38

Downloaded by Marvin -_- ([email protected])

 lOMoARcPSD|41173774

tlulana milenge' ku humelerisa mhaka ya leswaku vana lava a va lavi ku tsundzuxiwa leswaku va
tirhisa swisivelambeleko.
Xithathelo: Ntila wa 30 lowu nge: 'Hakunene tiko ri borile, i swivungu pficipfici, ngulee!' wu
humelerisa xithathelo lexi nge: 'Hakunene tiko ri borile', leswi hlamuselaka leswaku swilo etikweni
swi onhakile ku tlula mpimo.
Riencisi: Eka ntila wa 30 lowu nga laha henhla ku tlhele ku tirhisiwa riencisi 'ngulee!' ku
encenyeta ku onhaka ka swilo etikweni onge ko nuha.

4.6 Migingiriko

4.6.1 Xivutiso xa xitsalwana

Kombisa hilaha mutlhokovetseri a tirhiseke ririmi ra vutshila hakona eka xitlhokovetselo lexi nga
laha henhla u ri karhi u kongomisa eka mintila ya 6, 10, 12, 26 na 30. [10]

LEMUKA: Eka nhlamulo ya wena tiyisisa leswaku ku na manghenelo (laha ku nga na

mongo, kumbe nhlamuselo ya xitlhokovetselo), miri (laha u kongomisaka eka mintila
leyi u nyikiweke yona) na mahetelelo lama kombaka leswaku u gimeta nhlamulo
ya wena.

4.6.2 Swivutiso swa ximbangu

(a) Hlamusela leswi xitlhokovetselo lexi xi vulavulaka hi swona. (2)

(b) Hi wihi ntila eka xitlhokovetselo lowu hlamuselaka leswaku vumundzuku bya vana byi
onhakile? (1)
(c) Hlawula nhlamulo leyi nga yona eka leti nga laha hansi. Ntila wa 12 wu ri: 'Vana
dyondzo eka vona i xinghunghumana'. 'Xinghunghumana' i xilo xo …
A tsakisa.
B nyumisa.
C chavisa.
D ririsa. (1)
(d) Eka ntila wa 30 lowu nge: 'Hakunene tiko ri borile, i swivungu pficipfici, ngulee!’
mutlhokovetseri u tirhisile riencisi 'ngulee!’ Nyika nhlamuselo ya masiku hinkwawo ya
rona u tlhela u kombisa hilaha mutlhokovetseri a ri tirhiseke hakona eka xitlhokovetselo
lexi. (3)
(e) Nhlokomhaka ya xitlhokovetselo lexi yi ri: 'Dyandza ri nghenile'. Nyika nhlamuselo ya
yona ku ya hi xitlhokovetselo lexi. (1)
(f) Endzhaku ka loko u hlayile xitlhokovetselo lexi u titwa njhani? Seketela nhlamulo ya
wena. (2)
(g) U vona swi ri kahle ku va mutlhokovetseri a vulavula hi leswi swi nga eka xitlhokovetselo
lexi nga laha henhla xana? Seketela nhlamulo ya wena. (2)
[12]

******
5. HI DYE NAXO! – MT Mahuntsi

39

Downloaded by Marvin -_- ([email protected])

 lOMoARcPSD|41173774

[https://www.dcbank.org.uk]

1 Hina swisiwana hi dye naxo!

2 Hi dye naxo na vamachonisi!
3 Hi vona vamachonisi va hi endlelaka bajete,
4 Bajete ya miholo ya hina,
5 Leyi hi hanyisaka mindyangu ya hina hi yona.

6 Vayisa lava va ni mona wa xiloyi.

7 Loko wo ka u ya lomba kan'we,
8 A wu nga ha phonyoki nakan'we,
9 Mali ya wena yi ta tswala yi tswarile.
10 Hambi u lo lombela siku rin'we ya veleka.

11 Loko ha ha lomba mi timbulwa,

12 Loko ha ha lomba mi vamunene wa Gwevana.
13 Mi n'wayitela ku vonaka na makhuyu.
14 Mi hlekelela ku vonaka na xindzin'wandzin'wana.
15 Mi hi bambatela swi nga ha heli.

21 A mi hloniphi ni tihosi onge mi tinhongana,

22 A mi hloniphi na swidyondzeki,
23 Hambi vakhegula va mudende ma chonisa.
24 Vadyondzisi vona a ha ha vuli,
25 Va teriwa hambi va ha dodombana no lota byongo,
26 Entirhweni emahlweni ka vadyondzi,
27 Va ta khomiwa hi tiwacheni va bvungiwa hi papa ra tingana ta ntima dzwii!

28 Van'wana mi va tekela ni makhadi,

40

Downloaded by Marvin -_- ([email protected])

 lOMoARcPSD|41173774

29 Makhadi lawa va holaka hi wona xihundla xi ku mhoo!

30 Ivi mi hamba mi kafutela mali ya vona,
31 Vona va ri karhi va koka exilogweni,
32 Vona va ri karhi va dya rikoko ra xilondza,
33 Mindyangu ya n'wina yi xipa yi fika hi laha!
34 Mi hanyisa mindyangu ya hina ku vava n'wina vamachonisi!

5.1 Mongo/Hungunkulu/Nkomiso wa xitlhokovetselo

Xitlhokovetselo lexi xi vulavula hi vamachonisi lava lombisaka vanhu timali, laha mutlhokovetseri a
vilerisiwaka hi ku pfumaleka ka kurhula loku valombiwa va vaka na kona hikokwalaho ka
tindlela to khomisa tingana leti vamachonisi va ti tirhisaka.

5.2 Nkongomelo
Khombo ro tinghenisa eka vamachonisi.

5.3 Tinhlamuselo ta marito yo tika

RITO NHLAMUSELO
Phonyoki Ku ka u nga poni/humi eka xiyimo xo tika.
Timbulwa I vanhu vo miyela va tlhela va rhula.
Makhuyu Meno lama tirhaka ku gaya swakudya.
Ngwenyankelenge Ngwenya yo kariha ngopfu./Munhu wo leva swinene.
Mbhaha I huku ya xisati.
Bvungiwa Ku vutliwa ka nchumu wo karhi hi xihatla.
Kafutela Ku nusetela hi xitalo.

5.4 Ku xopaxopa xitlhokovetselo

• Xitlhokovetselo lexi xi vulavula hi vamachonisi lava lombisaka vanhu timali, laha

mutlhokovetseri a vilerisiwaka hi ku pfumaleka ka kurhula loku valombiwa va vaka na kona
hikokwalaho ka tindlela to khomisa tingana leti vamachonisi va ti tirhisaka.
• Xi vumbiwile hi tindzimana ta mune leti nga na mintila ya ntlhanuntlhanu na timbirhi leti nga na
mintila ya nkombonkombo.
• Xitlhokovetselo lexi xi humelerisa ku vilela loku mutlhokovetseri a nga na kona ehenhla ka
vamachonisi lava xanisaka vanhu lava va va lombaka mali.
• Xikongomelo xa mutlhokovetseri hi xitlhokovetselo lexi i ku tsundzuxa vanhu hi vubihi byo
lomba mali eka vamachonisi.
• Mutlhokovetseri eka ntila wa 1 lowu nge: 'Hina swisiwana hi dye naxo!' u tirhisile xivulavulelo
'ku dya naxo' ku kombisa ku pfumaleka ka kurhula loku valombiwa va nga na kona
hikokwalaho ko londziwa swikweleti hi vamachonisi.
• Hi ntila wa 3 lowu nge: 'Hi vona vamachonisi va hi endlelaka bajete' mutlhokovetseri u
tirhisile riviti 'bajete' ku vula mpimanyeto wa swilo hinkwaswo leswi va kunguhateke ku swi
xava. Mutlhokovetseri hi ntila lowu u kombisa ku tikeriwa loku valombiwa va mali va nga na
kona hikuva a va koti ku endla swilo swa risima va nga si hakela swikweleti eka vamachonisi.
• Eka ntila wa 6 lowu nge: 'Vayisa lava va ni mona wa xiloyi' mutlhokovetseri u tirhisile
xithathelo ku hlamusela leswaku vamachonisi va na timbilu to biha swinene.
• Ku kombisa ku tikeriwa ka valombiwa ku huma eswikweletini, mutlhokovetseri eka ntila wa 8
lowu nge: 'A wu nga ha phonyoki nakan'we' u tirhisile riendli 'phonyoki' ku vula ku

41

Downloaded by Marvin -_- ([email protected])

 lOMoARcPSD|41173774

tsandzeka ku huma eka xiyimo xo tika. Hi ntila lowu u hlamusela leswaku loko munhu o kala a
tinghenisa eka swikweleti leswi, a swi olovi ku huma eka swona.
• Ntila wa 10 lowu nge: 'Hambi u lo lombela siku rin'we ya veleka' wu hlamusela leswaku mali
leyi valombiwa va vaka va lombiwile yona hambiloko va yi lombile siku rin’we ya engeteleka.
• Eka ntila wa 11 lowu nge 'Loko ha ha lomba mi timbulwa' mutlhokovetseri u tirhisile xigego 'mi
timbulwa' ku vula vanhu lavo rhula. Hi ndlela leyi u hlamusela leswaku vamachonisi va tiendla
no tifananisa na vanhu lava rhuleke loko va ri karhi va lomba valombisiwa mali.
• Mutlhokovetseri eka ntila wa 13 lowu nge: 'Mi n'wayitela ku vonaka na makhuyu' u tirhisile rito
'makhuyu' leri vulaka meno lama kumekaka emakumu ka nomo lama tirhaka ku gaya
swakudya, leswi hlamuselaka leswaku loko vamachonisi va ha lomba vanhu mali va hlekelela
swinene va endlela ku va koka rinoko. Loko vamachonisi va ha lomba valombiwa mali va
endla onge va va rhandza. Leswi swi tiyisisiwa hi ntila wa 15 lowu nge: 'Mi hi bambatela swi
nga ha heli'.
• Mutlhokovetseri eka ntila wa 17 u ri: 'Mi rheta bya bavuri ematini'. 'Bavuri' i nhlampfi leyikulu
leyi swi tikaka ku yi phasa. U tirhisile xifananiso/xihlambanyiso/xipimaniso 'bya bavuri' ku
fananisa machonisi na nhlampfi leyi laha a hlamuselaka leswaku vamachonisi loko siku ro
hakela swikweleti ri fikile va langutele mali handle, a va ha ri na nkarhi wa ku hleka.
• Vamachonisi lava loko va lava mali ya vona va kariha swinene. Mutlhokovetseri u va fananisa
na ngwenyankelenge, leswi humelerisiwaka hi ntila wa 18 lowu nge: 'Mi kariha bya
ngwenyankelenge'. U ya emahlweni a kombisa ku kariha ka vamachonisi lava hi ku tirhisa
xifananiso/xihlambanyiso/xipimaniso eka ntila wa 19 lowu nge: 'Mi mpfhumpfha bya huku ya
mbhaha'.
• U kombisa hilaha vamachonisi lava va nga xiximiki hambi ku ri tihosi hakona, a kala a va
fananisa na tinhongana eka ntila wa 21 lowu nge: 'A mi hloniphi ni tihosi onge mi tinhongana'.
• Hi ntila wa 22 lowu nge: 'A mi hloniphi na swidyondzeki' mutlhokovetseri u hlamusela leswaku
loko vamachonisi va londza swikweleti eka valombisiwa a va langutisi xiyimo, kambe xa vona
i ku hakeriwa mali.
• Eka ntila wa 24 lowu nge: 'Vadyondzisi vona a ha ha vuli' ku tirhisiwile nandzulo ku hlamusela
leswaku vamachonisi loko swi ta eka ku londza mali loko n'hweti yi herile a va xiximi hambi ku
ri vadyondzisi.
• Vamachonisi va ya va ya londza mali eka vadyondzisi hambi va ri eswikolweni eku
dyondziseni. Leswi swi seketeriwa hi ntila wa 25 lowu nge: 'Va teriwa hambi va ha
dodombana no lota byongo'.
• Ku va vamachonisi va nga xiximi vadyondzisi, va va landza na le swikolweni va voniwa hi
vadyondzi, leswi khomisaka tingana swinene. Leswi swi tiyisisiwa hi ku va ku tirhisiwile riencisi
'dzwiii!' eka ntila wa 27 lowu nge: 'Va ta khomiwa hi tiwacheni va bvungiwa hi papa ra tingana
ta ntima dzwii!'
• Van’wana va tekeriwa na makhadi hi vamachonisi, leswi endlaka leswaku va vona swihundla
hinkwaswo swa valombiwa. Mhaka leyi yi tiyisisiwa hi ku tirhisiwa ka riencisi 'mhoo!' eka ntila
wa 29 lowu nge: 'Makhadi lawa va holaka hi wona xihundla xi ku mhoo!'
• Eka ntila wa 30 lowu nge: 'Ivi mi hamba mi kafutela mali ya vona' mutlhokovetseri u tirhisile
xithathelo ku hlamusela leswaku vamachonisi lava va teka mali ya valombiwa hi xitalo handle
ko langutisa leswaku va sala na mali muni.
• Mutlhokovetseri eka ntila wa 31 lowu nge: 'Vona va ri karhi va koka exilogweni' u tirhisile
xivulavulelo 'ku koka exilogweni' ku hlamusela ku va vanhu va ri eku xanisekeni.
• U ya emahlweni a tirhisa xivulavulelo eka ntila wa 32 lowu nge: 'Vona va ri karhi va dya rikoko
ra xilondza' ku hlamusela hilaha mindyangu ya valombiwa yi xanisekaka hakona. Eka ntila wa

42

Downloaded by Marvin -_- ([email protected])

 lOMoARcPSD|41173774

33 lowu nge: 'Mindyangu ya n'wina yi xipa yi fika hi laha!' mutlhokovetseri u tirhisile xithathelo
ku hlamusela leswaku mindyangu ya vamachonisi ya tiphina swinene hi mali ya valombiwa.
• Mutlhokovetseri eka ntila wa 34 lowu nge: 'Mi hanyisa mindyangu ya hina ku vava n'wina
vamachonisi!' u hetelela hi mfungho wa xihlamari ku tshikelela/tiyisisa hilaha vamachonisi va
xanisaka mindyangu ya valombiwa va mali hakona.

5.5 Tithekiniki leti tirhisiweke

[www.turnbosquid.com]

Xivulavulelo: Ntila wa 1 lowu nge: 'Hina swisiwana hi dye naxo!' wu humelerisa xivulavulelo lexi
hlamuselaka ku va vanhu va ri ekhombyeni.
Eka ntila wa 31 lowu nge: 'Vona va ri karhi va koka exilogweni' ku humelerisiwa xivulavulelo lexi
hlamuselaka ku va vanhu va ri eku xanisekeni. Mutlhokovetseri u ya emahlweni a tirhisa
xivulavulelo eka ntila wa 32 lowu nge: 'Vona va ri karhi va dya rikoko ra xilondza' ku hlamusela
hilaha va xanisekaka hakona.
Xifananiso/Xihlambanyiso/Xipimaniso: Ntila wa 17 lowu nge: 'Mi rheta bya bavuri ematini' wu
humelerisa xifananiso/xihlambanyiso/xipimaniso ku hlamusela leswaku vamachonisi va tikhoma ku
fana na nhlampfi leyikulu leyi swi nga oloviki leswaku yi phasiwa. Eka ntila wa 18 lowu nge: 'Mi
kariha bya ngwenyankelenge' ku humelerisiwa xifananiso/xihlambanyiso/xipimaniso ku kombisa
leswaku vamachonisi loko va lava ku hakeriwa mali hi lava va va lombeke va kariha swinene. Ku
kariha loku ka vamachonisi ku tlhela ku humelerisiwa hi xifananiso/xihlambanyiso/xipimaniso lexi
tirhisiweke eka ntila wa 19 lowu nge: 'Mi mpfhumpfha bya huku ya mbhaha'.
Ku va vamachonisi va nga ri na vumunhu byo xixima swi humelerisiwa hi
xifananiso/xihlambanyiso/xipimaniso lexi tirhisiweke eka ntila wa 21 lowu nge: 'A mi hloniphi ni tihosi
onge mi tinhongana'.
Nandzulo: Eka ntila wa 24 lowu nge: 'Vadyondzisi vona a ha ha vuli' ku tirhisiwile nandzulo ku
hlamusela leswaku vamachonisi loko swi ta eka ku londza mali loko n'hweti yi herile a va xiximi
hambi ku ri vadyondzisi.
Riencisi: Mutlhokovetseri eka ntila wa 27 lowu nge: 'Va ta khomiwa hi tiwacheni va bvungiwa hi
papa ra tingana ta ntima dzwii!' u tirhisile riencisi 'dzwii!' ku kombisa hilaha vadyondzisi va khomi-
waka hi tingana hakona loko vamachonisi va va landzile eswikolweni. Ntila wa 29 lowu nge: 'Ma-
khadi lawa va holaka hi wona xihundla xi ku mhoo!' na wona wu na riencisi ‘mhoo!’ leri humeleri-
saka leswaku swihundla swa valombiwa swi humela erivaleni, vamachonisi va swi vona tani-
hileswi va vaka va ri na makhadi ya vona.
Xithathelo: Eka ntila wa 6 lowu nge: 'Vayisa lava va ni mona wa xiloyi' ku tirhisiwile xithathelo ku
hlamusela leswaku vamachonisi va na timbilu to biha swinene.
Ntila wa 30 lowu nge: 'Ivi mi hamba mi kafutela mali ya vona' na wona wu humelerisa xithathelo
ku hlamusela leswaku vamachonisi lava va teka mali ya valombiwa hi xitalo. Mutlhokovetseri u
tlhela a tirhisa xithathelo eka ntila wa 33 lowu nge: 'Mindyangu ya n'wina yi xipa yi fika hi laha!' ku
hlamusela leswaku mindyangu ya vamachonisi ya tiphina swinene hi mali ya valombiwa.
Ncino: Mintila ya 17-19 leyi nge: 'Mi rheta bya bavuri ematini', 'Mi kariha bya ngwenyankelenge'.
na 'Mi mpfhumpfha bya huku ya mbhaha' yi humelerisa ncino lowu tshikelelaka/tiyisisaka hilaha
vamachonisi va karhataka no xanisa valombiwa hakona.

43

Downloaded by Marvin -_- ([email protected])

 lOMoARcPSD|41173774

5.6 Migingiriko

5.6.1 Xivutiso xa xitsalwana

Kombisa hilaha mutlhokovetseri a tirhiseke ririmi ra vutshila hakona eka xitlhokovetselo lexi
nga laha henhla u ri karhi u kongomisa eka mintila ya 11, 21, 24, 31 na 33. [10]

LEMUKA: Eka nhlamulo ya wena tiyisisa leswaku ku na manghenelo (laha ku nga na

mongo, kumbe nhlamuselo ya xitlhokovetselo), miri (laha u kongomisaka eka mintila
leyi u nyikiweke yona) na mahetelelo lama kombaka leswaku u gimeta nhlamulo
ya wena.

5.6.2 Swivutiso swa ximbangu

(a) Hi yihi mhakankulu leyi mutlhokovetseri a lavaka ku byela vahlayi yona eka
xitlhokovetselo lexi? (2)
(b) Tshaha ntila eka xitlhokovetselo lexi lowu kombisaka leswaku vadyondzisi va landziwa
eswikolweni va ri eku dyondziseni. (1)
(c) Hlawula nhlamulo leyi nga yona eka leti nga laha hansi. Loko mutlhokovetseri eka ntila
wa 10 a ku: 'Hambi u lo lombela siku rin'we ya veleka' u hlamusela leswaku mali leyi
valombiwa va vaka va lombiwile yona ya …
A engeteleka.
B hunguteka.
C siveleka.
D tswaleka. (1)
(d) Eka ntila wa 13 lowu nge: 'Mi n'wayitela ku vonaka na makhuyu' mutlhokovetseri u
tirhisile rito 'makhuyu'. Nyika nhlamuselo ya rona ya masiku hinkwawo u tlhela u
hlamusela hilaha mutlhokovetseri a ri tirhiseke hakona eka xitlhokovetselo lexi. (3)
(e) Ntila wa 15 lowu nge: 'Mi hi bambatela swi nga ha heli' wu hlamusela yini? (1)
(f) Xana u nga va tsundzuxa yini valombiwa va mali lava ku tlhokovetseriwaka hi vona eka
xitlhokovetselo lexi nga laha henhla? (2)
(g) Xana leswi mutlhokovetseri a tlhokovetselaka hi swona eka xitlhokovetselo lexi nga laha
henhla swa humelela evuton’wini bya siku na siku ke? Seketela nhlamulo ya wena. (2)
[12]

******

6. MAKHELWANA U HUNDZILE – HG Makhubele

44

Downloaded by Marvin -_- ([email protected])

 lOMoARcPSD|41173774

1
2 [https://www.thespruce.com]
3
4 Vuxaka bya vukhelwana a bya ha hanyi.
5 A hi pfuxelana mpundzu, nhlikanhi, madyambu,
A hi vonisana xa vusiku ni xa nhlikanhi,
6 Makhelwana/Muakelani u hundzile ku sale ku swondzolotana kunene ntsena,
7 Vuxaka lebyiya byo kombelana ni munyu dzu!
8
9 A ka ha dzahisaniwi fole, vutsondze byo tidlayela mbyana.
10 Ka nyumaniwa bya mukon'wana lontshwa na mana wa nsati.
Ku khala swimonyo na swigodo ntsena.
11 Ku pfhumba vukwele, vuciva na ku navelelana rifu ntsena.
12 Xana ndzi dyile yini xa wena makhelwana ndzi ta riha nandzu?
13
14 Leswi u koxaka bya mina vutomi wena u ta helela kwihi ke?
15 Xikwembu xi ku nyikile wa wena moya,
Kambe ematshan'wini yo hefemula wa wena moya se u hefemula mina.
16 Hambi rivengo ra ximanga na kondlo a ri khi nchumu eka hina.
17 Hambi a ndzi lo tsemakanya hi le tin'hwembeni ta wena a swi nga ta fika kwalaho.
18
19 Loko a wo kota ku fika laha ku nga ni moya wanga kona hi!
20 A wu ta wu khaluta wu nga se wela na le hansi.
Aredzi, swi ta vonaka hi siku ra ntshovelo.
Nandzu wu ta avanyisiwa hi Mumbi.
Yena muendli wa Tilo ni Misava.

6.1 Mongo/Hungunkulu/Nkomiso wa xitlhokovetselo

Mutlhokovetseri u vilerisiwa hi leswi yena na muakelani wa yena va nga ha hanyisaniki ku fikela
laha na ku vulavurisana va nga ha vulavurisaniki, kambe u na ku tshemba leswaku hi siku ra
makumu loyi a nga na nandzu u ta avanyisiwa hi Xikwembu ku ya hi mintirho ya yena.

6.2 Nkongomelo
Vubihi lebyi vangiwaka hi ku va vaakelani va nga twanani.

6.3 Tinhlamuselo ta marito yo tika

45

Downloaded by Marvin -_- ([email protected])

 lOMoARcPSD|41173774

RITO NHLAMUSELO
Vutsondze Ku navela ku dzaha swidzahadzahani hi ndlela ya matimba swinene.
Swigodo Swiphemu swa minsinya swo oma leswi nga sala loko yi file.
Vuciva Ku va munhu a nga lavi ku avelana na van’wana leswi a nga na swona,
kumbe leswi a swi tivaka.
Khaluta Ku hundza emisaveni.

6.4 Ku xopaxopa xitlhokovetselo

• Eka xitlhokovetselo lexi mutlhokovetseri u vilerisiwa hi leswi yena na muakelani wa yena va nga
ha hanyisaniki ku fikela laha na ku vulavurisana va nga ha vulavurisaniki, kambe u na
ku tshemba leswaku hi siku ra makumu loyi a nga na nandzu u ta avanyisiwa hi Xikwembu ku
ya hi mintirho ya yena.
• Xitlhokovetselo lexi xi wela eka muxaka wa Limeriki hikuva xi vumbiwile hi tindzimana leti nga
na mintila ya ntlhanuntlhanu.
• Lexi i xitlhokovetselo lexi xi humelerisaka ku vilela loku mutlhokovetseri a nga na kona ehenhla
ka ku va muakelani a nga n'wi hanyisi kahle.
• Xikongomelo xa mutlhokovetseri ehenhla ka xitlhokovetselo lexi i ku tsundzuxa vaakelani
leswaku va hanyisana kahle.
• Eka ntila wa 2 lowu nge: 'A hi pfuxelana mpundzu, nhlikanhi, madyambu' ku tirhisiwile
ndzinganiso ku kombisa leswaku vaakelani lava a va pfuxelana nkarhi hinkwawo.
• Mutlhokovetseri eka ntila wa 3 lowu nge: 'A hi vonisana xa vusiku ni xa nhlikanhi' u tirhisile
xikatsatinhlamuselo ku kombisa ndlela leyinene leyi vaakelani lava a va hanya hayona.
• Hi ntila wa 5 lowu nge: 'Vuxaka lebyiya byo kombelana ni munyu dzu!' ku tirhisiwile riencisi ku
kombisa leswaku vuxaka lebyiya bya vona bya khale byi herile.
• Eka ntila wa 6 lowu nge: 'A ka ha dzahisaniwi fole, vutsondze byo tidlayela mbyana'
mutlhokovetseri u tirhisile xivulavulelo 'ku dzahisana fole' ku hlamusela leswaku vaakelani
lava a va ha hanyisani kahle.
• Ku tirhisiwa ka xifananiso/xihlambanyiso/xipimaniso eka ntila wa 7 lowu nge: 'Ka nyumaniwa
bya mukon'wana lontshwa na mana wa nsati' ku kombisa leswaku vaakelani lava a va ha langu-
tani na le swikandzeni hi ku nyumisa hi hanyelo ra vona lero biha.
• Eka ntila wa 10 lowu nge: 'Xana ndzi dyile yini xa wena makhelwana ndzi ta riha nandzu?'
mutlhokovetseri u tirhisile xivutiso xo kala xi nga lavi nhlamulo ku kombisa ku vaviseka hi ku
hela ka vuxaka exikarhi ka vona ha vambirhi.
• Hi ntila wa 14 lowu nge: 'Hambi rivengo ra ximanga na kondlo a ri khi nchumu eka hina' mutlho-
kovetseri u tirhisile mafambakun'we ku kombisa rivengo leri nga kona exikarhi ka vaakelani
lava.
• Mutlhokovetseri eka ntila wa 15 lowu nge: 'Hambi’ a ndzi lo tsemakanya hi le tin'hwembeni ta
wena a swi nga ta fika kwalaho' u tirhisile xivulavulelo lexi vulaka leswaku hambi a lo n’wi tekela
nuna kumbe xigangu xa yena a nga ta n'wi venga hi ndlela leyi.
• Eka ntila wa 16 lowu nge: 'Loko a wo kota ku fika laha ku nga ni moya wanga kona hi!', rito 'hi!',
i rihlamari leri hlamuselaka leswaku muakelani loyi ku tlhokovetseriwaka hi yena loko a ri na
wona matimba yo herisa vutomi bya mutlhokovetseri a ta byi herisa kambe wa
tsandzeka hikuva u hava matimba yo swi endla.

6.5 Tithekiniki leti tirhisiweke

46

Downloaded by Marvin -_- ([email protected])

 lOMoARcPSD|41173774

[www.turbosquid.com]
Ndzinganiso: Eka ntila wa 2 lowu nge: 'A hi pfuxelana mpundzu, nhlikanhi, madyambu' ku
tirhisiwile ndzinganiso ku kombisa leswaku vaakelani lava a va pfuxelana nkarhi hinkwawo.
Xikatsatinhlamuselo: Mutlhokovetseri eka ntila wa 3 lowu nge: 'A hi vonisana xa vusiku ni xa
nhlikanhi' u tirhisile xikatsatinhlamuselo ku kombisa ndlela leyinene leyi vaakelani lava a va
hanya hayona.
Riencisi: Hi ntila wa 5 lowu nge: 'Vuxaka lebyiya byo kombelana ni munyu dzu!' ku tirhisiwile
riencisi ‘dzu!’ ku kombisa leswaku vuxaka lebyiya bya vona bya khale byi herile.
Xivulavulelo: Eka ntila wa 6 lowu nge: 'A ka ha dzahisaniwi fole, vutsondze byo tidlayela
mbyana' mutlhokovetseri u tirhisile xivulavulelo 'ku dzahisana fole' ku hlamusela leswaku
vaakelani lava a va ha hanyisani kahle.
Xifananiso/Xihlambanyiso/Xipimaniso: Ku tirhisiwa ka xifananiso/xihlambanyiso/xipimaniso
eka ntila wa 7 lowu nge: 'Ka nyumaniwa bya mukon'wana lontshwa na mana wa nsati' ku
kombisa leswaku vaakelani lava a va ha langutani na le swikandzeni hi ku nyumisa hi hanyelo ra
vona lero biha.
Mafambakun'we: Hi ntila wa 14 lowu nge: 'Hambi rivengo ra ximanga na kondlo a ri khi nchumu
eka hina' mutlhokovetseri u tirhisile mafambakun’we ku kombisa rivengo leri nga kona exikarhi ka
vaakelani lava.

6.6 Migingiriko
6.6.1 Xivutiso xa xitsalwana
Kombisa hilaha mutlhokovetseri a tirhiseke ririmi ra vutshila hakona eka xitlhokovetselo lexi nga
laha henhla u ri karhi u kongomisa eka mintila ya 2, 5, 6, 7 na 14. [10]
LEMUKA: Eka nhlamulo ya wena tiyisisa leswaku ku na manghenelo (laha ku nga na
mongo, kumbe nhlamuselo ya xitlhokovetselo), miri (laha u kongomisaka eka mintila
leyi u nyikiweke yona) na mahetelelo lama kombaka leswaku u gimeta nhlamulo
ya wena.
6.6.2 Swivutiso swa ximbangu
(a) Nyika nkomiso wa xitlhokovetselo lexi. (2)
(b) Hi wihi ntila eka xitlhokovetselo lowu hlamuselaka leswaku munhu loyi ku tlhokovetseriwaka
hi yena u sala makhelwana wa yena ngopfu endzhaku hi ku va a landzelela swin’wana na
swin’wana leswi a swi endlaka. (1)
(c) Hlawula nhlamulo leyi nga yona eka leti nga laha hansi. Mutlhokovetseri eka ntila wa 9 u ri:
'Ku pfhumba vukwele, vuciva na ku navelelana rifu ntsena'. Rito 'vuciva' ri vula ku …
A nyikana.
B tsonana.
C tumbetelana.
D yivelana. (1)
(d) Eka ntila wa 17 lowu nge: 'A wu ta wu khaluta wu nga se wela na le hansi' mutlhokovetseri u
tirhisile rito 'khaluta'. Nyika nhlamuselo ya rona ya masiku hinkwawo u tlhela u hlamusela
hilaha mutlhokovetseri a ri tirhiseke hakona eka xitlhokovetselo lexi. (3)
(e) Xana thoni ya mutlhokovetseri eka xitlhokovetselo lexi nga laha henhla hi yihi? (1)
(f) U vona leswi swi humelelaka eka xitlhokovetselo lexi nga laha henhla swi ri kahle xana?
Seketela nhlamulo ya wena. (2)

47

Downloaded by Marvin -_- ([email protected])

 lOMoARcPSD|41173774

(g) Endzhaku ka loko u hlayile xitlhokovetselo lexi u titwa njhani? Seketela nhlamulo ya wena. (2)
[12]

******

48

Downloaded by Marvin -_- ([email protected])

 lOMoARcPSD|41173774

7. MATANATO – HG Makhubele

[https://static.vecteezy.com]

1 Loko dyambu ri xa mbilu ya yena yi ba swigingi swa ntsako.

2 U pfuka na vurhonga byi nga se phupheka.
3 Va ndzawutiwa va ha ba swingoro.
4 Loko va ha lorha tihanci va pfuxiwa.
5 A nga teli nchumu xo hlamarisa n'winoo!
6 Hi ri va ti rhwele hi xifuva xi lo hontlo!
7 Va lava ku ti chulula va suka va vevukeriwile.
8 Va ta sungula hi ta le dzongeni va hetelela hi ta le n'walungwini.

9 Hi mpfhuka va nga lo pyi, ni swixalo swi tlhandlekela hi malanga.

10 Va ta ti hangunuxa hinkwato ka tona va ku ti bi!
11 Ku ta karhala muhlaveleri vona va sala va ha lo njara!
12 Loko va fikile emutini wa munhu a va lumiwi hi nhwala.
13 Va ta fihlula na vona va tlhela va lalela swin'we.
14 Loko mo va vona va nghena hi gede mo vhela mi swi tiva leswaku mi nghenelwe.
15 Va ta rhekeneja onge vo hlaya milawu ya vukhomba.

16 Loko va suka mundzuku hi lavaya na nthabana wa mahungu enhlokweni.

17 Va ta rungula ta ka Jongilanga va hetelela hi ta ka Mapayeni.
18 Xifuva xa vona a xi omeriwi, xi tlulatlula bya xikangana xa tuva.
19 Va tive no va nwa moya emugangeni wa ka vona.
20 Kun'wana loko va ku ga, va ri mi hi kumile hi yimile.
21 Vanhu se va karhele hi timhaka ta vona.

22 Kasi wena u ngo tiva ta van'wana ta wena ti tiviwa hi mani ke?

23 Timbita ta wena ti rivele na ku tshwa matshaku.
24 Kasi ti ta tselekiwa hi mani, naswona hi nkarhi muni ke?
25 Hikuva va huma tihuku ta ha ri ehenhla ka minsinya.
26 Va ta vuya tihuku ti ri ehenhla ka minsinya.
27 Le mutini wa yena nhova yi lo hudya!
28 Mimpfundla se yi kumile xihlahla xo tumbela eka xona.
29 Xana matimba ya wena ya ta va ya njhani hi nkarhi wa ku dyuhala ka wena ke?

7.1 Mongo/Hungunkulu/Nkomiso wa xitlhokovetselo

49

Downloaded by Marvin -_- ([email protected])

 lOMoARcPSD|41173774

Xitlhokovetselo lexi xi vulavula hi wansati loyi a humaka nampundzu a nga si hlamba a vuya vusiku,
a famba a vulavula timhaka ta vanhu. U rungula timhaka ta tindhawu hinkwato. Wansati loyi a nga
tinyiki nkarhi wo lulamisa timhaka ta ndyangu wa yena, naswona vanhu va karhele hi yena.

7.2 Nkongomelo
Vubihi byo va munhu a languta timhaka ta van’wana a tshika ta yena.

7.3 Tinhlamuselo ta marito yo tika

RITO NHLAMUSELO
Vurhonga I nkarhi wa namixo swinene lowu na vanhu vo tala va
vaka va nga si pfuka.
Swingoro I matonoro/mpfumawulo wa mahefemulelo lowu
endliwaka hi munhu loko a etlele.
Swixalo I minxiririko ya marha/rihlakahla yo/ro basa leyi ku-
mekaka yi omerile etinhlayeni loko munhu a pfuka
evurhongweni.
Hontlo! Ku tala ku tlula mpimo.
Rhekeja Ku vulavula hi xihatla u nga nyiki van’wana nkarhi wo vul-
avula.
Nhwala Xitsotswana lexitsongo xo luma lexi vangiwaka hi thyaka
emirini wa munhu.
Fihlula Ku dya swakudya swa nampundzu.
Lalela Ku dya swakudya swa namadyambu.
Nthabana (Xinthabana) I xibye lexitsongo lexi endliwaka hi tinxotso.
Xinkangana (ntsongahato wa I xifuva xa xinyenyana.
rito nkanga.)
Matshaku Xiphemu xa le hansi xa xitirhisiwa xo fana na poto.

7.4 Ku xopaxopa xitlhokovetselo

• Mutlhokovetseri u tlhokovetsela hi wansati loyi a humaka nampundzu a nga si hlamba a vuya

vusiku, a famba a vulavula timhaka ta vanhu. U rungula timhaka ta tindhawu hinkwato.
Wansati loyi a nga tinyiki nkarhi wo lulamisa timhaka ta ndyangu wa yena, naswona vanhu va
karhele hi yena.
• Xitlhokovetselo lexi i Baladi. Xi na tindzimana ta mune leti hlamuselaka xitori xa Matanato
hi ndlela yo koma swinene.
• Hi ku angarhela thoni ya mutlhokovetseri i yo sola laha a solaka mahanyelo ya Matanato lamo
pfuka namixo a fambisa mahungu emitini a nga hlambangi, a tshama kona siku hinkwaro a
rivala ta muti wa yena. Leswi swi seketeriwa hi marito lawa a ma tirhiseke eka ntila wa 9 lowu
nge: ‘Himpfhuka va nga lo pyi, ni swixalo swi tlhandlekela hi malanga.’
na le ka mintila ya 22 na 29 leyi nge: ‘Kasi wena u ngo tiva ta van'wana ta wena ti tiviwa hi mani
ke?’ na ‘Xana matimba ya wena ya ta va ya njhani hi nkarhi wa ku dyuhala ka wena ke?’
• Moya lowu xitlhokovetselo lexi xi wu tisaka eka vahlayi i wa ku nyangatseka. Leswi swi
tiyisisiwa hi marito ya ntila wa 14 lowu nge: ‘… mo vhela mi swi tiva leswaku mi nghenelwe’.
• Eka ndzimana yo sungula mutlhokovetseri u kombisa ndlela leyi Matanato a hisekaka hi
ku famba a vulavula timhaka emitini ya vanhu. U pfuka namixo a pfuxa vanhu va ha etlele hi ku
va a hisiwa hi timhaka leti a lavaka ku va byela tona.

50

Downloaded by Marvin -_- ([email protected])

 lOMoARcPSD|41173774

• Mutlhokovetseri eka ndzimana ya vumbirhi u kombisa thyaka leri a vaka a ri na rona hi ku ka

a nga hlambangi, marungulelo ya yena ya timhaka lawa yo vulavula a nga miti na
marha na ndlela leyi loko a fikile emutini a tshamaka hayona a nga fambi ri kondza ri ya pela.
Na leswi vanhu va titwisaka xiswona hi maendlelo lama ya yena.
• Eka ndzimana ya vunharhu mutlhokovetseri u kombisa leswaku maendlelo lawa i ya masiku
hinkwawo yo famba a rungula mahungu ya tindhawu to hambanahambana na ku ka vanhu va
nga ha n’wi tekeli enhlokweni hikuva va karhele hi timhaka ta yena.
• Hi ndzimana ya vumune mutlhokovetseri u tivutisa swivutiso swo pfumala tinhlamulo leswi
eka swona a kombisaka ku hlamala vumunhu bya Matanato bya ku ka a nga kumeki ekaya
siku hinkwaro, ku ka a nga sweki na ku ka a nga khuleli ekaya ka yena.

7.5 Tithekiniki leti tirhisiweke

[www.turbosquid.com]

Xitayili xa marungulelo: Mutlhokovetseri u tirhisile vun’we na vunyingi ku hlamusela swiendlo swa

Matanato, laha vunyingi byi nga tirhisiwa ku khovolela na ku monya mahanyelo na vumunhu bya
yena. Xikombiso, eka ntila wa 5 u ri: ‘A nga teli nchumu xo hlamarisa n'winoo!’, kasi eka ntila wa
6 u ri ‘Hi ri va ti rhwele hi xifuva xi lo hontlo!’

Mbuyelelo wa marito:
o Ntshikelelo: Eka mintila ya 7 na 8 ku na mbuyelelo wa rito ‘Va’ laha mutlhokovetseri a tshikele-
laka/tiyisisaka ku tala na ku hambanahambana ka mahungu lama runguriwaka hi Matanato.
Mintila ya 12, 14, 16 u vuyelela rito ‘loko’ kasi eka mintila 13, 15, 17 hi vona
mbuyelelo wa ‘Va ta’ ku tshikelela/tiyisisa maendlelo ya Matanato ya ku tshama nkarhi wo
leha a nga suki loko a vhakile. Eka mintila ya 22 na 24 ku na mbuyelelo wa rito ‘kasi’ leri
kombaka ku hlamala vumunhu bya yena byo tiva timhaka ta van’wana na ku ka a nga ri na
mhaka na ndyangu wa yena.
o Ncino: Eka ndzimana ya vumbirhi na ya vunharhu u tirhisile ncino lowu humelerisiwaka hi
mbuyelelo, Eka mintila ya 12,14,16 u vuyelela rito ‘loko’ kasi eka mintila 13,15, 17 hi vona
mbuyelelo wa ‘Va ta’
Xifaniso xa le miehleketweni: Mutlhokovetseri u tirhisile maencisi ku vumba
swifaniso swa le miehleketweni. Swikombiso, ‘Hontlo!’ eka ntila wa 6 lowu vumbaka xifaniso xa
xifuva lexi nga tala swinene hi mahungu. Eka mintila ya 9 na 11 ku na maencisi ‘pyi!’ na ‘njara!’
lama vumbaka xifaniso xa xikandza xa munhu loyi a hlamuselaka timhaka a ntshuxekile.
Ririmi ro gega: Mutlhokovetseri u tirhisile ririmi ro gega ku hlamusela hungu ra yena. Eka ntila wa
4 lowu nge ‘Loko va ha lorha tihanci va pfuxiwa.’ ‘Ku lorha tihanci’ hi loko munhu a lorha a
beja tihanci, leswi kombisaka ku tiphina hi ku lorha milorho yo tsakisa. Eka ntila wa 13 lowu nge:
‘Va ta fihlula na vona va tlhela va lalela swin'we.’ ‘Ku fihlula’ swi vula ku dya swakudya swa
nampundzu kasi ‘ku lalela’ swi vula ku dya swakudya swa namadyambu, leswi vulaka leswaku u
tshama ku suka namixo a famba loko dyambu ri pela. ‘
Xivulavulelo: Eka ntila wa 12 mutlhokovetseri u tirhisile xivulavulelo ‘… a va lumiwi
hi nhwala.’ Leswi swi vula leswaku a nga tshukunyuki, leswi vulaka leswaku loko a fikile emutini a
nga suki. Eka ntila wa 19 mutlhokovetseri u tirhisile xivulavulelo, ‘Va tive no va nwa moya…’ leswi
vulaka leswaku va karhele hi yena.

51

Downloaded by Marvin -_- ([email protected])

 lOMoARcPSD|41173774

7.6 Migingiriko
7.6.1. Xivutiso xa xitsalwana
Kombisa hilaha mutlhokovetseri a tirhiseke maencisi hi ndlela ya vutshila ku humelerisa hungu ra
yena eka xitlhokovetselo lexi, u ri karhi u kongomisa eka mintila ya 6, 9, 10, 11, 20 na 27 [10]
LEMUKA: Eka nhlamulo ya wena tiyisisa leswaku ku na manghenelo (laha ku nga na
mongo, kumbe nhlamuselo ya xitlhokovetselo), miri (laha u kongomisaka eka mintila
leyi u nyikiweke yona) na mahetelelo lama kombaka leswaku u gimeta nhlamulo
ya wena.
Swivutiso swa ximbangu
(a) Nyika nkomiso wa xitlhokovetselo lexi. (2)
(b) Komba ku hambana loku nga kona exikarhi ka marito ‘ehenhla ka minsinya’ lama
kumekaka eka mintila ya 25 na 26. (2)
(c) Hlawula nhlamulo leyi nga yona eka leti nga laha hansi. Loko mutlhokovetseri eka ntila wa
18 a ku: ‘Xifuva xa vona a xi omeriwi’ u vula leswaku …
A a nga na nandzu.
B a nga heleriwi hi mahungu.
C a nga na mukhuhlwana.
D a nga khomiwi hi torha. (1)
(d) Tshaha ntila lowu kombisaka leswaku loko Matanato a fika van’wana va lela. (1)
(e) Ntila wa 14 wu ri: ‘Timbita ta wena ti rivele na ku tshwa matshaku'. Nyika nhlamuselo ya
rito ‘timbita’ ya masiku hinkwawo u tlhela u hlamusela hilaha ri tirhisiweke hakona eka
xitlhokovetselo lexi. (3)

(f) Hikokwalaho ka yini kun’wana mutlhokovetseri a tirhisa rito ‘Va’ leri nga eka vunyingi
loko a vula Matanato? (2)
(g) U nga vula yini hi hanyelo ra wansati loyi ku tlhokovetseriwaka hi yena? (2)
[13]

******

52

Downloaded by Marvin -_- ([email protected])

 lOMoARcPSD|41173774

8. VAMANANA VA AFRIKA-DZONGA – ME Mhinga

[https%3a%2f%2fptop.only.wip.la%3a443%2fhttps%2fthumbs.dreamstime.com]

1 Timpecani ti dzudzekile,
2 Ti nyulekile,
3 Emavokweni,
4 Ebyongweni,
5 Eririn'wini,
6 Emilengeni,
7 Ha khensa wena Xidemokirasi u nga hi chucha.

8 Loko Xidemokirasi a nga se yi lamula,

9 I wansati wa ka mani loyi a titirhela?
10 Futhi a titirhela ni mitirho leyi a yi yirisiwa no yi khumba kunene loku?
11 Kasi a yo yiriseriwa mona.
12 Vuswikoti byi pfaleriwile eswandleni swa yena.
13 Lebyi loko byi humesiwa sweswi va salaka va tikhomile swilebvu ntsena.

14 A ta va n'wana wa mani,
15 Loyi a ta pfumeleriwa ku tirhisa byongo,
16 Ku ehleketa no pimapima timhaka etikweni a ri waxisati?
17 Kambe loko ku ri wansati wa n'wana Xidemokirasi,
18 U pimapima makungu va sala va ahlamisile ni milomo gabaa!
19 U ba xigandlu makungu ya pasa handle ko dlidlimbetiwa.

20 Ina, hungu ro huma enon'wini wa wansati a ri bakanyiwa.

21 Futhi a ri tiveka ri phyama bya nyamatana.
22 Futhi no tipfala tindleve a va tipfala leswaku va nga ri twi rito rakwe.
23 Loko o tokolo, a ta bomodziwa a pfimba nomo lowu!
24 Kambe ku khensa hi ku tlherisela eka wena Xidemokirasi,

53

Downloaded by Marvin -_- ([email protected])

 lOMoARcPSD|41173774

25 Wena loyi a vekeke rito:

26 Wansati na yenavu i munhu;
27 Wa faneriwa hi ku ahlamisavu nomo,
28 A chulula ta le xifuveni,
29 Handle ka ku monyiwa.

30 Rito ra wansati se ra twakalavu,

31 Ra veka nawu wu landzeleriwa,
32 Ra ba nhonga ehansi ku alelana no xanisiwa,
33 Kona loko o za a kolola!
34 Mhaka yi endleka hi ku copeta ka tihlo,
35 Malamulele ku ri yena Xidemokirasi.
36 A wu ta nghena ehubyeni u ri wena mani?
37 Kambe hi ku Xidemokirasi u yi lamurile,
38 Wansati na yena wa nghena na yena a humesa vonelo,
39 Hikuva i ntirho lowu a wu foromeriwile wanuna ntsena.
40 Kambe Xidemokirasi a swi hangalasela le kule lee!
41 Sweswi na vaEvha swo nyarhula na swibalesa,
42 Futhi swi tirha onge mundzuku a swi nga ha tirhi.

43 Ku fambisa emitirhweni a wu ta swi nyikiwa hi mani?

44 Hikuva ndhawu ya wena a yi tiveka yi ri exitangeni ntsena.
45 Kambe namuntlha vanhwanyana swi ba nhonga ehansi,
46 Meno ya dzadzamela na matsolo ya gudlagudla.
47 Xitanga xi ta vonaka loko yi chayile.
48 Loko ri xa ku ya handzeriwa swivondlwana hinkwerhu ka hina.
49 Namuntlha wansati u ba nhonga ePalamende,
50 Vakhalabye va timpandlha va rhurhumela,
51 Futhi loko swi tikile na nyangwa va kombiwa hi rintiho,
52 Va ta khawula ku n'wi vonela ebodhleleni.
53 Hi ri wena Xidemokirasi hi ba mandla,
54 Hi ku hluvulela xihuku eka nyimpi leyi u yi hluleke,
55 Loko a ku nga ri wena u goveke 27 wa malembe emakhorhweni ya tingwenya,
56 Hina vavasati a hi ta va hi ri kwihi sweswi?
57 Meno a va ta va va hi khuvutile khale!
58 Vavanuna a va tlangela ehenhla ka hina va tiololela eka hina.
59 Kambe hi ri wanuna a ringeti sweswi!
60 U ta tisola a lo ba, hi khwiri.

61 Hi ri u nga rivali ku khensa Xidemokirasi,

62 Ku va wansati eka leyi Afrika-Dzonga a ka ha ri nkhavi.
63 Sweswi ntswele yi rhangela tihomu ti ya nwa mati ti tlhela ti kolwa.
64 Ingi moya waku wu nga wisa hi ku rhula Madiba,
65 U khatsile ndzima ya tindzima yi lo juu!
66 Se swi le mavokweni ya hina.

54

Downloaded by Marvin -_- ([email protected])

 lOMoARcPSD|41173774

8.1 Mongo/Hungunkulu/Nkomiso wa xitlhokovetselo

Xitlhokovetselo lexi xi vulavula hi ntshuxeko lowu xidemokirasi xi wu nyikeke vamanana va
Afrika-Dzonga leswaku va kota ku tiyimela hi ku tivulavulela, ku titirhela na ku va nyika ndzhuti.
Leswi a swi nga humeleli hi nkarhi wa xihlawuhlawu.
8.2 Nkongomelo
Ntshuxeko wa vamanana va Afrika-Dzonga.
8.3. Tinhlamuselo ta marito yo tika
RITO NHLAMUSELO
Nyuleka Ku pfuleka ka timpecani ti suka emavokweni.
Phyama Ku va xilo xi nga ri na nantswo ku ya hi leswi a xi fanele xi va
xiswona.
Gabaa! I riencisi leri kombisaka ku hlamarisiwa hi mhaka kumbe
xiendleko xo karhi.
Monyiwa I ku soriwa hi munhu un’wana hi ku tirhisa swikoweto swa xikan-
dza.
Nyarhu! Ku famba hi vutitshembi lebyikulu.
Nyamatana I byalwa byo ka byi nga nandzihi hi ku va byi nga swekekangi.
Xigandlu I xitirhisiwa lexi tiyisisaka vumbhoni bya ntiyiso wa leswi
tsariweke. Eka Xitlhokovetselo ri hlamusela ku tiyisisa mhaka les-
waku yi endliwa.
Bakanyiwa Ku tlhengusiwa kumbe ku susiwa ka xo karhi hi ku xi ba.
Bomodziwa Ku biwa hi matimba enhlokweni hi nchumu wo fana na ribye
kumbe nhonga.
Xidemokirasi Mafumelo lawa ya nyikaka vanhu timfanelo.
Emakhorhweni (I vundhawu bya makhorho) I ndhawu leyi tumbeleke enambyeni
ekusuhi na ribuwa.
Khuvutile Ku kandza nchumu wo karhi wu va eka xivumbeko lexi
Gayekeke ku fana na ntonga.
Kolola I ku rila ka homu loko yi twa ku vava kumbe ku rilela yin’wana loko
yi file.
VaEvha Vaxisati.
Juu! Riencisi ro kombisa ku tshwuka
Khatsile (Nkarhi lowu hundzeke wa rito khatsa) Ku rima ndhawu
leyi nga si tshamaka yi rimiwa.

8.4 Ku xopaxopa xitlhokovetselo

• Xitlhokovetselo lexi xi vulavula hi ntshuxeko lowu xidemokirasi xi wu nyikeke vamanana va Af-

rika-Dzonga leswaku va kota ku tiyimela hi ku tivulavulela, ku titirhela na ku va nyika ndzhuti.
Leswi a swi nga humeleli hi nkarhi wa xihlawuhlawu.
• Xi vuriwa Epiki. I xitlhokovetselo xo leha xo ndhundhuzela xidemokirasi lexi tiseke ntshuxeko
eka vamanana va Afrika-Dzonga.
• Eka xitlhokovetselo lexi thoni yi kombisa ku va mutlhokovetseri a tlangela hikuva
vamanana va Afrika-Dzonga se va ri na rito, va kota ku titirhela na ku titekela swiboho.
Ku tlangela hi ku vona hi mintila ya 53 na 54 leyi nge:
Hi ri wena Xidemokirasi hi ba mandla,
Hi ku hluvulela xihuku eka nyimpi leyi u yi hluleke,

55

Downloaded by Marvin -_- ([email protected])

 lOMoARcPSD|41173774

• Moya wa xitlhokovetselo lexi hi lowu tisaka ntsako/ku tlangela hikwalaho ka leswi ku veke na
ku cinca evuton’wini bya vamanana endzhaku ka ku va va kumile ntshuxeko hikwalaho ka
xidemokirasi.
• Eka ndzimana yo sungula mutlhokovetseri u kombisa swiyimo swa ntshuxeko leswi veke
kona eka vamanana va Afrika-Dzonga a tlhela a khensa xidemokirasi hi ku va xi tisile ntshuxeko
lowu.
• Ndzimana ya vumbirhi yi kombisa ndlela leyi vamanana a va tshikeleriwa hayona hi ku aleriwa
ku tirha mintirho yo hambanahambana. Leswi swi seketeriwa hi ntila wa 9 lowu nge: ‘I wansati
wa ka mani loyi a titirhela?’
• Eka ndzimana ya vunharhu mutlhokovetseri u kombisa ndlela leyi miehleketo ya vona a yi nga
tekeriwi enhlokweni. Leswi swi tiyisisiwa hi ntila wa 15 lowu nge: ‘Loyi a ta pfumeleriwa ku
tirhisa byongo.’
• Ndzimana ya vumune mutlhokovetseri u hlamusela leswaku vamanana va Afrika-Dzonga a va
nga pfumeleriwi ku va na rito. U tirhisile xivulavulelo eka ntila lowu nge: ‘Ina, hungu ro huma
enon'wini wa wansati a ri bakanyiwa ku tiyisisa mhaka ya ku va va nga pfumeleriwi ku nyika
vonelo kumbe ku va na rito eka mhaka yo karhi.
• Ndzimana ya vuntlhanu na ya vutsevu ti tiyisisa leswaku vavasati va swi kota ku endla
mintirho leyi endliwaka hi vavanuna va tlhela va yi endla ku antswa. Leswi swi tiyisisiwa hi ntila
wa 30 lowu nge: ‘Rito ra wansati se ra twakalavu’ na ndzimana ya vuntlhanu, ntila wa 42 lowu
nge: ‘Futhi swi tirha onge mundzuku a swi nga ha tirhi’ ku kombisa leswaku va tirha hi ku
tikarhata na ku tiyimisela.
• Ndzimana ya vunkombo mutlhokovetseri u kombisa leswaku vamanana va nyikiwile
matimba yo rhangela emintirhweni. Leswi hi swi vona hi ntila wa 45 lowu nge: ‘Kambe
namuntlha vanhwanyana swi ba nhonga ehansi.’
• Eka Ndzimana ya vunhungu mutlhokovetseri u kombisa leswaku vamanana va nyikiwile
matimba ya ku fambisa ePalamende, leyi nga na vurhangeri bya xiyimo xa le henhla, a tlhela a
khensa Nelson Mandela ku va a yile ekhotsweni malembe ya 27 na ku va a hoxile xandla eka
ku va vamanana va kumile ntshuxeko.
• Hi ndzimana yo hetelela mutlhokovetseri u khensa Mandela ku va a hoxile xandla eka ku tisa
xidemokirasi eAfrika-Dzonga, lexi endleke leswaku wansati a tekeriwa enhlokweni.

8.5. Tithekiniki leti tirhisiweke

[www.turbosquid.com]

Xivutiso xo pfumala nhlamulo: Eka mintila ya 9, 14, 36 na 56 leyi nge: ‘I wansati wa ka mani loyi
a titirhela?’, ‘A ta va n'wana wa mani’, ‘A wu ta nghena ehubyeni u ri wena mani?’ na
‘Ku fambisa emintirhweni a wu ta swi nyikiwa hi mani’ mutlhokovetseri u tirhisile swivutiso swo ka
swi nga lavi tinhlamulo ku kombisa leswaku swilo leswi vavasati a va nga pfumeleriwi ku swi
endIa.
Mahikahatelo: Mutlhokovetseri u tirhisile hefemulo ku vumba mintila ya 14 na 15 ku kombisa
leswaku vamanana a va nga pfumeleriwi ku nyika miehleketo ya vona:
A ta va n'wana wa mani,
Loyi a ta pfumeleriwa ku tirhisa byongo,

56

Downloaded by Marvin -_- ([email protected])

 lOMoARcPSD|41173774

Xivulavulelo: Eka ntila wa 15 lowu nge: ‘A ta va n'wana wa mani, loyi a ta pfumeleriwa ku tirhisa
byongo’ u tirhisile xivulavulelo lexi nge: ‘ku tirhisa byongo’ ku kombisa leswaku a nga pfumeleriwi
ku tiehleketelela. Eka ntila wa 19, u tirhisile xivulavulelo lexi nge: ‘U ba xigandlu’, ku hlamusela
leswaku vamanana va na matimba yo pasisa. Ntila wa 28 u tirhisile xivulavulelo ‘A chulula ta le
xifuveni’ ku kombisa leswaku vamanana na vona va swi kota ku humesela ku titwa ka vona na ku
nyika mavonelo ya vona. Ntila wa 33 u tirhisile xivulavulelo ‘ku ba ehansi’ ku
alelana na mhaka yo ka a nga yi tsakeli. Mintila ya 45 na 49 u tirhisile xivulavulelo ‘ku ba nhonga
ehansi’ ku kombisa matimba ya vurhangeri ya ku lerisa na yo endla leswaku swilo swi humelela.
Riencisi: Eka ntila wa 18, lowu nge: ‘U pimapima makungu va sala va ahlamisile ni milomo gabaa!’
u tirhisile riencisi ‘gabaa!’ leri kombisaka ku hlamala. Leswi swi hlamusela leswaku u ta na ma-
vonelo na miehleketo vanhu va sala va hlamarile.
Vumunhuhati: Eka ndzimana ya vumbirhi ntila wa 8 lowu nge: ‘Loko Xidemokirasi a nga se yi
lamula!’ mutlhokovetseri u munhuhatile rito ‘Xidemokirasi’ lexi tiseke ku cinca na ntshuxeko eka
vamanana va Afrika-Dzonga.

8.6 Migingiriko

8.6.1 Xivutiso xa xitsalwana

Kombisa hilaha mutlhokovetseri a tirhiseke ririmi ro gega hi ndlela ya vutshila hakona eka
xitlhokovetselo lexi nga laha henhla ku humelerisa hungu ra yena, u kongomisa eka mintila ya 1,
13, 15, 22, 30 na 42. [10]

LEMUKA: Eka nhlamulo ya wena tiyisisa leswaku ku na manghenelo (laha ku nga na

mongo, kumbe nhlamuselo ya xitlhokovetselo), miri (laha u kongomisaka eka mintila
leyi u nyikiweke yona) na mahetelelo lama kombaka leswaku u gimeta nhlamulo ya
wena.

8.6.2 Swivutiso swa ximbangu

(a) Hlamusela hungunkulu ra xitlhokovetselo lexi. (2)
(b) Hi xihi xifaniso xa le miehleketweni lexi mutlhokovetseri a humelerisaka xona hi
xitlhokovetselo lexi? (2)
(c) Tshaha ntila eka ndzimana ya 8 lowu seketelaka mhaka ya ku xaniseka ka Madiba leswi
endleke leswaku vavasati va ntshuxeka. (1)
(d) Hlawula nhlamulo leyi nga yona eka leti nga laha hansi. Hi ntila wa 46 lowu nge: ‘Meno ya
dzadzamela na matsolo ya gudlagudla …’ mutlhokovetseri u vula ku …
A hlundzuka.
B cina.
C chava.
D rhurhumela. (1)
(e) Xana ku tirhisiwa ka swivutiso swo pfumala tinhlamulo eka mintila ya 10 na 36 swi kombisa
yini? (2)
(f) Xana u nga vula yini hi ntirho lowu endliweke hi xidemokirasi ehenhla ka vavasati va
Afrika-Dzonga? (2)
[10]
******
57

Downloaded by Marvin -_- ([email protected])

 lOMoARcPSD|41173774

9. XI TA BULUKELA MUCHAYERI! – KJ Ngobeni

[https://www.clipartkey.com]

1 Siku tiko ri nga ta hlanuka,

2 Misava yi khuluka bya magandlati,
3 Tinyeleti na n'weti swi tshama emisaveni,
4 Malwandle ya vila ya khapakhapa,
5 Vulala bya vanhu na swiharhi byi n'oka,
6 N'wana xi ta an'wa hi tsheve.
7 Varhangeri mi ta n'wi byela yini ke?
8 Hikuva Murhumi wa n'wina u ta lava mbuyelo,
9 A mi ti dyisa kwihi ke?
10 Lotani miehleketo yo hlamula mi nga kanghan’wi,
11 Hikuva hi n'wina mi nga na vutihlamuleri.
12 Tshamani mi tatile tivoni hi mafurha,
13 Leswaku loko muteki a fika a mi kuma mi lunghile,
14 Handle ka swona, xi ta mi bulukela muchayeri wa ximoko.

9.1 Mongo/hungunkulu/nkomiso wa xitlhokovetselo

Xitlhokovetselo lexi xi lemukisa na ku tsundzuxa varhangeri va tikereke ku tilulamisa na ku tirha hi
ku tshembeka hikuva hi vona va nga ta va na vutihlamuleri siku Muvumbi wa vona a vuyaka ku ta
va teka.
9.2 Nkongomelo
Ku rhangela hi vutshembeki.
9.3 Tinhlamuselo ta marito yo tika

RITO NHLAMUSELO
Hlanuka (Rito leri ri huma eka hlanula) Leswi yelanaka na ku xandza/ ku cinca ka
xivumbeko ngopfungopfu eka xiambalo laha endzeni ku yisiwaka ehandle,
ehandle ku yisiwa endzeni.
Magandlati Ku tlakuka ka mati ya le lwandle loku vangiwaka hi mimoya ya lwandle.

58

Downloaded by Marvin -_- ([email protected])

 lOMoARcPSD|41173774

Khapakhapa Ku va xihalaki xo karhi xi tale ku tlula mpimo exibyeni ku fika laha xi

halakaka.
Vulala Ku vengana exikarhi ka vanhu.
Kanghan’wi Ku vulavula hi vutitshembi.
Ximoko Nchumu wo lukiwa hi dzovo/swikwenga lowu tirhisiwaka ku chayela/ba
swifuwo leswi byisiwaka kumbe ku paniwa.

9.4 Ku xopaxopa xitlhokovetselo

• Mutlhokovetseri u hlamusela leswaku varhangeri va fanele ku tilulamisa hikuva loko nkarhi wa
vutihlamuleri wu fika va ta xupuriwa loko va kumeka va endlile swo ka swi nga lulamangi.
• Xitlhokovetselo lexi i Sonete. Xi vumbiwile hi mintila ya 14.
• Thoni ya xitlhokovetselo lexi i yo tsundzuxa. Mutlhokovetseri u tsundzuxa varhangeri va tikereke
ku rhangela hi ndlela ya kahle ku ya hi leswi va nga rhumiwa swona hikuva va ta kuma nxupulo
emakumu. Leswi hi swi vona hi ntila wa 10 lowu nge: ‘Lotani miehleketo yo hlamula mi nga
kanghan’wi’ na ntila wa 14 lowu nge: ‘Handle ka swona, xi ta mi bulukela muchayeri wa ximoko.’
• Moya lowu xitlhokovetselo lexi xi wu tisaka i wa ku chava na gome eka muhlayi. Gome leri ri
vangiwa hi nxupulo wo chavisa lowu nga ta nyikiwa varhangeri va tikereke lava nga endlangiki
leswi va rhumiweke swona.
• Mintila ya 1 ku fika ka 6 yi kombisa ku ‘hlanuka’ ka swilo swi teka xivumbeko xo ka xi nga
tolovelekangi. Ku cinca loku hi ku vona hi marito lama nge:
Tinyeleti na n'weti swi tshama emisaveni,
Malwandle ya vila ya khapakhapa,
Vulala bya vanhu na swiharhi byi n'oka,
• Mintila ya 7 ku fika eka 9 yi hi paluxela vanhu lava loko nkarhi lowu wu fika ku nga ta
languteriwa vutihlamuleri eka vona. Leswi hi swi vona hi xivutiso lexi nga eka ntila wa 7 lowu
nge: Varhangeri mi ta n'wi byela yini ke?
• Eka mintila ya 10 ku fika eka13 varhangeri va tikereke va tsundzuxiwa ku tshama va
tilulamisile leswaku va nga tikumi va ri ekhombyeni loko nkarhi lowo tika wu fika.
• Eka ntila wa 14 mutlhokovetseri u vula leswaku loko vo kumeka va nga endlangi swona leswi
a swi languteriwile eka vona, va ta xupuriwa.

9.5 Tithekiniki leti tirhisiweke

[www.turbosquid.com]

Xivulavulelo: Eka nhlokomhaka na ntila wa 6 mutlhokovetseri u tirhisile swivulavulelo ku

hlamusela hungu ra yena. Nhlokomhaka yi ri: ‘Xi ta bulukela muchayeri!’ ku kombisa ndlela leyi
muchayeri a nga ta xupuriwa hiyona. Eka ntila wa 6 lowu nge: ‘N'wana xi ta an'wa hi tsheve’ ku
kombisiwa leswaku ku na migingiriko leyi vanhu va nga eku yi endleni leyi endlaka
leswaku va nga swi koti na ku koka moya..
Aluxini: Eka mintila ya 12 na 13 leyi nge: ‘Tshamani mi tatile tivoni hi mafurha,’ na
‘Leswaku loko muteki a fika a mi kuma mi lunghile,’ mutlhokokovetseri u tirhisile Aluxini ku vula
leswaku va fanele ku tshama va tilulamisile, laha a tirhiseke xifaniso xa le Bibeleni xa
vanhwanyana va khume.

59

Downloaded by Marvin -_- ([email protected])

 lOMoARcPSD|41173774

Xifaniso xa le miehleketweni: Eka mintila ya 3 na 4 leyi nge: ‘Tinyeleti na n'weti swi tshama
emisaveni’ na ‘Malwandle ya vila ya khapakhapa’ mutlhokovetseri u vumbile xifaniso xa le
miehleketweni xa matshamelo ya swilo lama chavisaka lama nga ta va kona loko misava yi fika
emakumu.
Xifananiso/Xihlambanyiso/Xipimaniso lexi katsaka na ku thathela eka xona: Ntila wa 2 lowu
nge: ‘Misava yi khuluka bya magandlati’ u fananisa ndlela leyi misava yi nga ta va yi khulukisa
xiswona ku fana na magandlati ya lwandle. U thathela ndlela leyi misava yi nga ta va yi khuluka
hayona a yelanisa na magandlati.

9.6 Migingiriko

9.6.1 Xivutiso xa xitsalwana

Kombisa hilaha mutlhokovetseri a tirhiseke ririmi ro gega na Aluxini hi ndlela ya vutshila ku

humelerisa hungu ra yena eka xitlhokovetselo lexi nga laha henhla, u ri karhi u kongomisa eka
mintila ya 1, 8, 9, 10, 12 na 13. [10]

LEMUKA: Eka nhlamulo ya wena tiyisisa leswaku ku na manghenelo (laha ku nga na

mongo, kumbe nhlamuselo ya xitlhokovetselo), miri (laha u kongomisaka eka mintila
leyi u nyikiweke yona) na mahetelelo lama kombaka leswaku u gimeta nhlamulo ya
wena.

9.6.2 Swivutiso swa ximbangu

(a) Hlamusela leswi mutlhokovetseri a byelaka vahlayi swona hi xitlhokovetselo lexi. (2)
(b) Tshaha ntila lowu vulaka leswaku loko va fanele ku hlamula va nga tilumalumi. (1)
(c) Hlawula nhlamulo leyi nga yona eka leti landzelaka. Eka xitlhokovetselo lexi i vamani
lava nga ta ‘bulukeriwa hi ximoko’?
A Vachayeri va mathekisi.
B Vaaki va Afrika-Dzonga.
C Varhangeri va tikereke.
D Varisi va tihomu. (1)
(d) Hikokwalaho ka yini rito ‘Murhumi’ eka ntila wa 8 ri sunguriwile hi letere lerikulu? (2)
(e) Xana nhlokomhaka leyi yi ku tisela miehleketo muni? (2)
(f) Aneka vonelo ra wena ehenhla ka mhaka leyi kondleteriwaka hi mutlhokovetseri eka
xitlhokovetselo lexi. (2)
[10]

******

60

Downloaded by Marvin -_- ([email protected])

 lOMoARcPSD|41173774

10. XIBODZE XA MUNGHANA! – KJ Ngobeni

[https://image.shutterstock.com]
1 I xibodze xa munghana,
2 U nga voni ku xonga ka xona,
3 Mavala ya fana na ya xa wena,
4 Ma fana swa khwatsi hikuva i man'we,
5 U nga nambuteli bya xidzidzi,
6 Ku fana be!
7 Chava xibodze xa munghana.

8 A hi hambananga mhayi!
9 Loko u xi languta hi vurhon’wana,
10 Khwatsi lexa ka wena!
11 Lexi u xi nyangaka u kolwa,
12 Xona lexi baka wa wena mombo,
13 Lexi nyakalaka makorha ya mbilu yaku,
14 Hi xona xa wena xexo.

15 U nga xi languti hi tihlo ra le mpfungwe,

16 Hikuva xi ta ku koka rinoko,
17 U nga xi susi nurhu loko mi hlangana hi mahlo,
18 Hambi xi nga xipa hi thyaka,
19 U nga xi sulasuli,
20 Futhi xi nga ku nyumisi,
21 Hikuva i xa munghana a hi xa wena.

22 Tshika xa munghana,
23 Futhi u nga xi tumbeti ekhwapeni,
24 Hikuva xi ta tshikela lomo,
25 Kutani xi tlhotlhorha mandza ya xona,
26 Vana va swona va ku hlenga bya n'weni wo chika hi le Khimbini,
27 Ku kondza u twa ku nandziha u nga ha lavi ku twa nchumu,
28 Kutani xi hlohlomuka tiko ri hlamala.

61

Downloaded by Marvin -_- ([email protected])

 lOMoARcPSD|41173774

29 Chava xibodze xa munghana,

30 Xi hloniphe u nga xi naveli,
31 Hikuva na xona xa bava xi khalakhasa,
32 U nga xi lavi enyongeni,
33 Hikuva xi ta ku swirha timbilu na xona,
34 U nga kali u tihoxa lomo,
35 Hikuva u ta dyiwa hi magandlati ya lwandle.

36 Hambi xi nga ku tshwinyeta hi tihlo,

37 Xi tshunela kusuhi xi ku koka rinoko,
38 Xi teke tanihi makwenu wa khwiri ra nyini,
39 Hikuva xi ta onha vuxaka byenu.
40 Kanya mbilu u nga ninginiki,
41 Chuchuta miehleketo ya wena hi phoma ra ntima bya Yosefa,
42 Hikuva xibodze xa maseve i xa maseve a hi xa wena.

10.1 Mongo/Hungunkulu/Nkomiso wa xitlhokovetselo

Xitlhokovetselo lexi xi vulavula hi wanuna loyi a navelaka murhandziwa wa munhu un’wana laha
mutlhokovetseri a kombisaka leswaku wanuna loyi u fanele ku chava/papalata nsati/murhandziwa
wa un’wana wanuna hambiloko a n’wi koka rinoko hi ndlela yihi kumbe yihi.

10.2 Nkongomelo
Ku papalata ku rhandzana na murhandziwa wa munhu un’wana.

10.3 Tinhlamuselo ta marito yo tika

RITO NHLAMUSELO
Nambutela Ku tilakatsela hi ririmi tanihi xikombiso xa ku va u nandziheriwa hi
Nandzulo-Nambuteli swakudya swo karhi.
Vurhon’wana Maendlelo ya swilo swo karhi hi ndlela ya vukheta.
Makorha (Makhorho) Ndhawu leyi tumbeleke swinene, a yi fikeleleki hi ku olova.
Mpfungwe Emakumu ka le ndzeni ka yindlu loko u nghena hi le nyangweni.
Rinoko Mano/dzano/miehleketo ya munhu.
Xipa Ku dya swakudya swi salela etlhelo ka nomo.
Tlhotlhorha Ku baleka ka tandza ri humesa xikukwana/ ku balesa munhu hi ribye
Hlenga Ku hlayisa muvabyi/ku humesa mali mi yi katsa ndhawu yin’we.
N'weni I munhu loyi a amukeriwaka emutini/ndhawu tanihi muvhakachi.
Hlohlomuka Ku humela ehandle ka swilo ku fana na mahlo/ku huma enkeleni.
Khalakhasa Ku bavela ka nchumu wo karhi lowu swi nga nandzihiki ku wu minta.
Swirha Ku nyenyetsa/ku hlambisa timbilu.
Magandlati I swintshabyana leswi endliwaka hi ku songasonga ka mati elwandle.
Tshwinyeta Ku tsipela munhu un’wana tihlo ku hundzisa hungu ro karhi/ku tirhisa
nomo ku rhuketela van’wana.
Kanya Ku kandziya munhu hi nenge/xilo xin’wana xo vavisa.
(Ku ya hi xitlhokovetselo swi vula ku tiyisela).
Chuchuta Ku phama khumbi ra yindlu/maguva hi misava hi ndlela yo sasekisa.

62

Downloaded by Marvin -_- ([email protected])

 lOMoARcPSD|41173774

10.4 Ku xopaxopa xitlhokovetselo

• Xitlhokovetselo lexi xi vulavula hi wanuna loyi a navelaka murhandziwa wa munhu un’wana

laha mutlhokovetseri a kombisaka leswaku wanuna loyi u fanele ku chava/papalata
nsati/murhandziwa wa un’wana wanuna hambiloko a n’wi koka rinoko hi ndlela yihi kumbe yihi.
• Xitlhovotselo lexi i xa vumunhu, leswi hi swi vona hikwalaho ka leswi mutlhokovetseri a tirhiseke
swihlawulekisi leswi endliwaka hi vanhu eka xitlhokovetselo xa yena. Xi vumbiwile hi tindzimana
ta tsevu laha ku nga na nkombo wa mintila eka ndzimana yin’wana na yin’wana.
• Thoni ya mutlhokovetseri yi le hansi hi ku vilerisiwa hi mahanyelo na mikhuva ya munhu loyi a
rhandzanaka na murhandziwa wa un’wana ku ri hi leswaku u fana na loyi a nga na yena. Xitlho-
kovetselo lexi xi humelerisa moya wo tsana eka vaamukeri va hungu lowu vangiwaka hi
maendlelo ya munhu loyi a rhandzanaka na murhandziwa wa munhu un’wana.
• Xikongomelo xa xitlhokovetselo lexi i ku tivisa munhu leswaku a nga naveli murhandziwa wa
munhu un’wana.
• Rito ‘xibodze’ ri vula xihadyana xa milenge ya mune na miri wa rikhamba lexi hanyaka ehandle
na le matini. Mutlhokovetseri u tirhisile rito ‘xibodze’ tanihi xiyimelo lexi yimelaka murhandziwa
wa munhu un’wana. Mutlhokovetseri u tsundzuxa munhu loyi ku tlhokovetseriwaka hi yena
leswaku a nga naveli murhandziwa wa un’wana.
• Eka ntila wa 5 mutlhokovetseri u tirhisile xifananiso xa swiendlo swa xidzidzi ku kombisa ku
navela murhandziwa wa un’wana ku tlurisa mpimo.
• Eka mintila ya 7 na 29 mutlhokovetseri u vuyelerile marito lama nge: ‘Chava xibodze xa
munghana’ ku tiyisisa leswaku murhandziwa wa munhu un’wana u fanele ku hloniphiwa.
• Mutlhokovetseri eka ntila wa 8 lowu nge: ‘A hi hambananga mhayi!’ u tirhisile rihlamari ku
kombisa leswaku a ku na ku hambana exikarhi ka vanhu lava a navelaka ku rhandzana na vona
na loyi a nga na yena.
• Hi ntila wa 15 lowu nge: ‘U nga xi languti hi tihlo ra le mpfungwe’ mutlhokovetseri u tiyisisa
leswaku u nga languti murhandziwa wa un’wana hi xikongomelo xo navela ku rhandzana na
yena. Eka mintila yo suka eka 22-28 mutlhokovetseri u tshinya munhu loyi leswaku a nga ringeti
ku tinyiketela ku rhandzana na munhu exihundleni hikuva swi ta tolovela ku fikela laha swi nga
ta humela erivaleni, kutani yi va mhaka ya tingana.
• Mutlhokovetseri eka ntila wa 36 lowu nge: ‘Hambi xi nga ku tshwinyeta hi tihlo’ u humelerisa
leswaku hambiloko a lo sunguriwa hi murhandziwa wa un’wana u fanele ku tikhoma a nga
tinghenisi eka rirhandzu ra muxaka lowu. U ya emahlweni eka ntila wa 40 lowu nge: ‘kanya
mbilu u nga ninginiki’ laha a tirhiseke xivulavulelo lexi ku khutaza munhu loyi ku
tlhokovetseriwaka hi yena ku tiya eka ku papalata ku rhandzana na murhandziwa wa un’wana
hambiloko swi tika.
• Ku tirhisiwile Aluxini eka ntila wa 41 lowu nge: ‘Chuchuta miehleketo ya wena hi phoma ra ntima
bya Yosefa’ ku humelerisa leswaku u fanele ku ala hi matimba ku fana na Yosefa leswi a nga
kota ku baleka loko nsati wa Potifaro a n’wi sindzisa ku nghena eka timhaka ta masangu.’
Hi ntila lowu hi vumberiwa xifaniso xa le miehleketweni xa munhu loyi a balekaka hi ku chava
ku rhandzana na nsati wa munhu un’wana.
• Mutlhokovetseri u songasonga xitlhokovetselo xa yena eka ntila wa 42 lowu nge: ‘Hikuva
xibodze xa maseve i xa maseve a hi xa wena.’ Leswi tshikelelaka/tiyisisaka leswaku hambiloko
wo rhandzana na murhandziwa wa un’wana u nga pfuki u tinyungubyisile hi yena hikuva
embilwini wa swi tiva leswaku a hi wa wena.

63

Downloaded by Marvin -_- ([email protected])

 lOMoARcPSD|41173774

10.5 Tithekiniki leti tirhisiweke

[www.turbosquid.com]

Mahikahatelo: Mutlhokovetseri u tirhisile swihikahato swo hambanahambana tanihi: hiko, rihlamari

na hefemulo ku humesela na ku tiyisisa hungu leri a vulavulaka hi rona. Hi mintila ya 6, 8 na 10
mutlhokovetseri u tirhisile mahlamari ku kombisa leswaku a ku na ku hambana exikarhi ka varhan-
dziwa lava a va navelaka na wa yena. Mutlhokovetseri u tirhisile hefemulo ku kombisa mahika ya
yena hi ku longoloxa timhaka to hambana leti tshikelelaka mhaka yin’we ya ku tshinya mikhuva na
mahanyelo yo biha ya ku rhandzana na murhandziwa wa munhu un’wana.
Xifananiso/Xihlambanyiso/Xipimaniso: Thekiniki yin’wana leyi mutlhokovetseri a yi tirhiseke i xi-
fananiso/xihlambanyiso/xipimaniso eka ntila wa 5 lowu nge: U nga nambuteli bya ‘xidzidzi’ laha a
fananisaka munhu loyi a navelaka ku rhandzana na munhu wa un’wana na xidzidzi loko xi
nambutela milomo hi ku navela swo nandziha.
Xivulavulelo: Mutlhokovetseri u tirhisile xivulavulelo eka ntila wa 12 lowu nge: ‘Xona lexi baka wa
wena mombo’ ku tshikelela/tiyisisa leswaku a ku na ku hambana eka nsati wa yena na loyi a n’wi
navelaka a ri murhandziwa wa un’wana.
Aluxini: Ku tirhisiwile Aluxini eka ntila wa 41 lowu nge: ‘Chuchuta miehleketo ya wena hi phoma ra
ntima bya Yosefa’ ku humelerisa miehleketo ya leswaku u fanele ku ala hi matimba ku fana na
Yosefa leswi a nga kota ku baleka loko nsati wa Potifaro a n’wi sindzisa ku nghena eka
timhaka ta masangu.’ Hi ntila lowu hi vumberiwa xifaniso xa le miehleketweni xa munhu loyi a
balekaka hi ku chava ku rhandzana na nsati wa munhu un’wana.
Mbuyelelo wa mimpfumawulo ya marito: Mutlhokovetseri u songasonga xitlhokovetselo xa
yena eka ntila wa 42 lowu nge: ‘Hikuva xibodze xa maseve i xa maseve a hi xa wena.’ Leswi swi
tshikelelaka/tiyisisaka leswaku hambiloko wo rhandzana na murhandziwa wa un’wana u nga pfuki
u tinyungubyisile hi yena hikuva embilwini wa swi tiva leswaku a hi wa wena.

10.6 Migingiriko

10.6.1 Xivutiso xa xitsalwana.

Xopaxopa xitlhokovetselo lexi u ri karhi u kombisa hilaha mutlhokovetseri a tirhiseke ririmi

hi ndlela ya vutshila hakona, u ri karhi u kongomisa eka mintila ya 5, 9, 12, 17, 23 na 36. [10]

LEMUKA: Eka nhlamulo ya wena tiyisisa leswaku ku na manghenelo (laha ku nga na

mongo, kumbe nhlamuselo ya xitlhokovetselo), miri (laha u kongomisaka eka mintila
leyi u nyikiweke yona) na mahetelelo lama kombaka leswaku u gimeta nhlamulo ya
wena.

64

Downloaded by Marvin -_- ([email protected])

 lOMoARcPSD|41173774

10.6.2 Swivutiso swa ximbangu

(a) Hi rihi hungunkulu leri tisiwaka hi xitlhokovetselo lexi? (2)

(b) Tshaha ntila lowu kombisaka leswaku na murhandziwa wa un’wana loyi a n’wi navelaka
u ta n’wi karharisa. (1)
(c) Hlawula nhlamulo leyi nga yona eka leti nga laha hansi. Ntila wa 34 lowu nge: ‘U nga
kali u tihoxa lomo’ wu kombisa leswaku u nga …
A tiarisi.
B tinghenisi.
C titsakisi
D tifambisi (1)
(d) Hi yihi dyondzo leyi u yi kumeke eka xitlhokovetselo lexi? (1)
(e) Eka ntila wo sungula lowu nge: ‘I xibodze xa munghana’ mutlhokovetseri u tirhisile rito
‘xibodze’. Nyika nhlamuselo ya rona ya masiku hinkwawo u tlhela u nyika nhlamuselo ku
ya hi xitlhokovetselo lexi. (3)
(f) U nga n’wi tsundzuxa yini munhu loyi a rhandzanaka na murhandziwa wa munhu
un’wana? (2)
[10]

******

65

Downloaded by Marvin -_- ([email protected])

 lOMoARcPSD|41173774

11.U NGA DUNGI XIHLOVO – NW Phakula

[https://sharonjacksonattorney.com]

1 Leswi mi ngo hlambelana emahlweni ka vanhu, ya kona mati yo kala xilavi?

2 Mundzuku mi ta tlhelelanisana ku yini?
3 Tolo kunene a swi ri swinene swa n'wina vambirhi.
4 Buti n'wana mhani emarhumbini va tlhelela.
5 Munhu u hlambanya se a lo gaa, hi xikosi ntsena.

7 Buti u nga tikhalambisi hi ku poyila nsati,

8 Nsati loyi a nga yena a mi humeseke elawini ra tinghwendza,
9 Nsati loyi mi nga n'wi hlawula exikarhi ka vavasati va ntsandzavahlayi,
10 Nsati loyi a mi hamba mi tiba xifuva mi ku wo fana na yena a nga kona emisaveni hink-
11 wayo.
12 Se namuntlha ku lo tswariwa wo fana kumbe ku tlula yena?

13 Buti, u ta tikomba yini tinhloko leti u n'wi rhwexeke tona namuntlha?

14 Leswi mi ngo famba mi peperha ta le hansi ka xihlungwana a mi nga tisoli?
15 Leswi mi ngo hlambela xihlovo mundzuku mi ya timula kwihi torha?
16 Leswi u ngo ticelela sirha wa ha hanya n'wana manana u ta etlela vurhongo?
17 U nga yi hi vanhu n'wana mhani, emarhumbini va tlhelela.

18 Leswi tolo wa siku mi nga te mi ta hambanyisiwa hi rifu ke?

19 Kumbe se rifu ri se ri gongondzile ekamareni ya wena buti?
20 Hi vikele na hinavu hi ta famba hi lava homu,
21 Homu yo phamela vayoweri na vakhandlivanhlonge,
22 Hi ta wisa ku hlamula vana miharihari.

11.1 Mongo/Hungunkulu/Nkomiso wa xitlhokovetselo

Xitlhokovetselo lexi xi vulavula hi wanuna loyi a tshikeke nsati a tlhela a famba a n’wi vulavula ku
biha, a rivala leswaku a nga tlhela a lava ku pfuniwa eka yena.

11.2 Nkongomelo
Wanuna a nga fanelangi ku vulavula ku biha hi nsati wa yena wa xitekwa hambiloko va
tshikanile.

66

Downloaded by Marvin -_- ([email protected])

 lOMoARcPSD|41173774

11.3 Tinhlamuselo ta marito yo tika

RITO NHLAMUSELO
Hlambelana Ku rhuketelana/Ku humeselana swihundla hi ndlela yo poyilana.
Emarhumbini Muti lowu nga hlakala laha ku nga ha tshamiki munhu.
Tikhalambisa Ku byela vanhu leswi u swi kotaka swinene ku tlula vanhu hink-
Nandzulo-Tikhalambisi wavo hi ndlela yo tikukumuxa.
Poyila Ku humesa timhaka ta munhu ta xihundla hi xikongomelo xo n’wi
khomisa tingana.
Tinghwendza Vavanuna lava nga hundzeriwa hi nkarhi wa ku teka vavasati.
Elawini Yindlu leyi ku etlelaka vafana.
Ntsandzavahlayi Swilo swo tala swinene.
Peperha Ku hambanisa vudyangwani eka mapa hi ku tirhisa rihlelo.
(Ku ya hi xitlhokovetselo swi vula ku humesela mhaka ya xihundla
erivaleni)
Xihlungwana Laha lwangu ra yindlu ri helelaka kona/xihuku kumbe xigqoko xa
lwangu ra yindlu.
Vayoweri Swirho swa ndyangu na maxaka lava hlanganaka emutini wa mufi
hi xikongomelo xa ku n’wi rila loko va nga si ya eku n’wi lahleni.
Vakhandlivanhlonge Vanhu lava nga eku lahleni ka mufi.
Miharihari Ku vulavula/endla timhaka to ka ti nga twakali.
Xitekwa Nsati wo sungula eka nuna wa yena.

11.4 Ku xopaxopa xitlhokovetselo

• Xitlhokovetselo lexi xi vulavula hi wanuna loyi a tshikeke nsati a tlhela a famba a n’wi vulavula
ku biha, a rivala leswaku a nga tlhela a lava ku pfuniwa eka yena.
• Xi vumbiwile hi tindzimana ta 4 leti vumbiweke hi mintila ya 5 eka ndzimana yin’wana na
yin’wana.
• Thoni ya mutlhokovetseri yi kombisa ku vilela hikwalaho ka endlelo ra wanuna loyi a tshikeke
nsati a tlhela a n’wi poyila hi ku boxa timhaka ta xihundla to nyumisa ta nsati loyi.
• Xitlhokovetselo lexi xi tisa moya wa ku tsana na ku khunguvanyeka eka vaamukeri va
mahungu hikwalaho ka ku tshikiwa ka nsati a tlhela a poyiriwa hi wanuna loyi.
• Xikongomelo xa xitlhokovetselo lexi i ku tivisa vavanuna leswaku loko va tshikana na
varhandziwa va vona va nga va poyili hi ku humesela timhaka ta vona ta xihundla ehandle.
• Eka ndzimana yo sungula mutlhokovetseri u kombisa leswaku loko varhandzani va tshikanile
va nga rhuketelani emahlweni ka vanhu. Rito ‘hlambelana’ leri nga eka ntila wa 1 ri kombisa ku
humeselana nhlamba, kumbe ku byelana vubihi bya vona lebyi va tivelanaka exikarhi ka vanhu.
U tlhele a ya emahlweni a kombisa leswaku ku hava munhu loyi a pfumalaka xihoxo hi ku tirhisa
xivutiso xo kala nhlamulo ‘ya kona mati yo kala xilavi?’ Xitlhokovetselo lexi i xa vuxaka bya
vanhu hikuva xi vulavula hi mahanyelo na mikhuva ya vona.
• Eka ntila wa 6 mutlhokovetseri u tirhisile rhavi ra xitlhelelo ‘tikhalambisi’ ku tshinya munhu loyi
ku tlhokovetseriwaka hi yena leswaku a nga tikukumuxi hi ku poyila nsati. Hi ku tirhisa
riengeteri na vundhawu ‘elawini ra tinghwendza’ u ya emahlweni a n’wi tsundzuxa nkoka lowu
wansati loyi a wu tiseke hikuva hi yena a nga endla leswaku a huma endlwini leyi a etlela na
majaha, kutani a tekiwa se a ri wanuna. Mutlhokovetseri u tirhisa xivulavulelo eka ntila wa 9
lowu nge: ‘Nsati loyi a mi hamba mi tiba xifuva mi ku wo fana na yena a nga kona emisaveni
hinkwayo’ ku kombisa leswaku wansati loyi hi yena wo antswa loyi a n’wi hlawuleke, naswona
wa n’wi fanela.

67

Downloaded by Marvin -_- ([email protected])

 lOMoARcPSD|41173774

• Hi ku tirhisa xivutiso xo pfumala nhlamulo xa ntila wa 11 eka ndzimana ya 3 lowu nge: ‘Buti,
u ta tikomba yini tinhloko leti u n'wi rhwexeke tona namuntlha?’ mutlhokovetseri u kombisa
leswaku swi ta sala swi tikela wansati ku hlayisa vana va vona a ri yexe loko yena a va
sukerile.
• Mutlhokovetseri u tlhela a tirhisa nsinya wa riendli ‘peperha’ leswi vulaka ku hambanisiwa ka
vudyangwani na mavele lama ha lavaka ku kandziwa, kasi eka xitlhokovetselo swi vula ku
humesela timhaka ta tingana ehandle. U tlhela a tiyisisa hi riviti ‘xihlungwani’ ku tshinya
wanuna loyi leswaku a nga humeseli timhaka ta xihundla leto nyumisa ta nsati wa yena
ehandle.
• Hi ntila wa 15 lowu nge: ‘U nga yi hi vanhu n'wana mhani, emarhumbini va tlhelela.’
mutlhokovetseri u kombisa leswaku hambiloko a hambanile na nsati wa yena a nga chavi vanhu
ku tlhelela a ya tisola eka yena. U tlhela a tirhisa riengeteri ra ndhawu ‘emarhumbini’ leswi
vulaka muti lowu nga hlakala laha ku nga ha tshamiki munhu ku kombisa leswaku
hambiloko rirhandzu ri herile, eka nkarhi wun’wana va nga swi kota ku tlhela va tlhelelana.
Mutlhokovetseri u songasonga hungu ra yena eka ndzimana yo hetelela hi ku kombisa leswaku
tanihiloko va hlambanyile leswaku va ta hambanisiwa hi rifu a ku na xivangelo xo va va
hambana hikuva va ha hanya.

11.5 Tithekiniki leti tirhisiweke

[www.turbsquid.com]

Swivutiso swo pfumala tinhlamulo: Mutlhokovetseri u tirhisile swivutiso swo pfumala

tinhlamulo, eka ndzimana ya vunharhu mintila ya 11-14 ku kombisa leswaku vana va ta hlupheka,
naswona a nga humeseli timhaka to nyumisa ta nsati wa yena ehandle. Swivutiso leswi swi
tshikelela leswaku wanuna loyi a nge kumi ku rhula hikwalaho ka switandzhaku swa ku tshika nsati.
Xifaniso xa le miehleketweni: Mutlhokovetseri u hi vumbele xifaniso xa le miehleketweni hi ku
tirhisa nsinya wa riendli ‘peperha’ laha hi vonaka munhu wa xisati loyi a khomeke rihlelo a ri karhi
a peperha mavele, kumbe swin’wana swa swibyariwa swa le masin’wini ku humelerisa leswaku
wanuna loyi u humesa timhaka ta nsati wa yena leto nyumisa hi vusopfa.
Riencisi: Eka ntila wa 5 lowu nge: ‘Munhu u hlambanya se a lo gaa, hi xikosi ntsena’
mutlhokovetseri u tirhisile riencisi ku tiyisisa leswaku ku va a tshikile wansati loyi a swi vuli
leswaku a va nga tlhelelani hikuva vutomi bya ha ya emahlweni.
Xivulavulelo: Mutlhokovetseri u tirhisa xivulavulelo eka ntila wa 9 lowu nge: ‘Nsati loyi a mi
hamba mi tiba xifuva mi ku wo fana na yena a nga kona emisaveni hinkwayo’ ku kombisa
leswaku wansati loyi hi yena wo antswa loyi a n’wi hlawuleke, naswona wa n’wi fanela.
Xikhovolelo: Hi ndzimana ya 2 eka ntila wa 10 lowu nge: ‘Se namuntlha ku lo tswariwa wo fana
kumbe ku tlula yena?’ Mutlhokovetseri u khovolela wanuna loyi ku tiyisa leswaku a nge he n’wi
kumi wo tlula wansati loyi a nga na yena.

11.6 Migingiriko

68

Downloaded by Marvin -_- ([email protected])

 lOMoARcPSD|41173774

11.6.1 Xivutiso xa xitsalwana

Kombisa hilaha mutlhokovetseri a tirhiseke ririmi hi ndlela ya vutshila hakona ku humelerisa hungu
ra xitlhokovetselo xa yena, u ri karhi u kongomisa eka mintila ya 1, 6, 12 na 13-15. [10]

LEMUKA: Eka nhlamulo ya wena tiyisisa leswaku ku na manghenelo (laha ku nga na mongo,
kumbe nhlamuselo ya xitlhokovetselo), miri (laha u kongomisaka eka mintila leyi u nyikiweke
yona) na mahetelelo lama kombaka leswaku u gimeta nhlamulo ya wena.

11.6.2 Swivutiso swa ximbangu

(a) Nyika mongo wa xitlhokovetselo lexi nga laha henhla.
(2)
(b) Tshaha ntila lowu kombisaka leswaku vanhu lavambirhi a va tekile xiboho xa leswaku a va
nge tshikani. (1)

(c) Hlawula nhlamulo leyi nga yona eka leti nga laha hansi. Hi ntila wa 8 lowu nge: ‘Nsati loyi
mi nga n’wi hlawula exikarhi ka vavasati va ntsandzavahlayi’ mutlhokovetseri u vula leswaku
u hlawurile eka lava vo …
A nyenya.
B rhandza.
C tala.
D venga. (1)
(d) Nyika nhlamuselo ya masiku hinkwawo ya rito ‘peperha’ eka ntila wa 12 u tlhela u hlamusela
hilaha mutlhokovetseri a humelerisaka hungu ra yena hakona. (3)
(e) Loko wanuna loyi ku tlhokovetseriwaka hi yena a ku ri buti wa wena a wu ta titwa njhani hi
hanyelo ra yena? Seketela nhlamulo ya wena. (2)
(f) Hi ku vona ka wena xana swi fanerile ku poyila nsati loko mi hambanile ke? Seketela
nhlamulo ya wena. (2)
[11]

******

69

Downloaded by Marvin -_- ([email protected])

 lOMoARcPSD|41173774

12. XIVITI XA XIKHOMELA – NW Phakula

[https://www.google.com]

1 Vona, u kukumukile u kukumukile u lo tani!

2 Ekerekeni kona a wu xwi no xwa,
3 Eka vapfumerikuloni u hundzukile wachi ya vona,
4 Ku ku veka mubi wa nsimbhi ke, swi tsandza kwihi swona?

5 Vona, moya waku a wu na ku rhula wu dungekile,

6 Xikhomela eka wena xi vumbeterile magadigadi ya ngati ya xiviti,
7 Xiviti lexi ku tsandzisaka ku hlangana ni Mumbi.
8 Minyikelo yaku ekerekeni yo va ya hava ntsena.

9 Sungula u tirivalela,
10 Ivi u rivalela sirha hikuva na marhambu yakwe ya bole khale.
11 Wa ha ri ni xikhomela xo tshikiwa loko wa ha ri muntshwa?
12 Leswi se na vatukulu va nga hlomisa ke wa ha tova hi yini?

13 Ve 'avuxeni' eka ntsumbu waku, kambe mbilu ni moya swi vutliwile,

14 Swi vutliwile hi xiviti,
15 Xiviti n'wana xikhomela,
16 Xikhomela mana wa mavondzo na vuloyi.

12.1 Mongo/Hungunkulu/Nkomiso wa xitlhokovetselo

Xitlhokovetselo lexi xi vulavula hi munhu loyi a tsandzekaka ku rivalela vanhu lava n’wi
khunguvanyiseke hambiloko se ku hundzile nkarhi wo leha.
12.2 Nkongomelo
Xikhomela xi yiva ntsako.

70

Downloaded by Marvin -_- ([email protected])

 lOMoARcPSD|41173774

12.3 Tinhlamuselo ta marito yo tika

MARITO TINHLAMUSELO
Kukumukile Swi vula ku va xivumbeko xa nchumu wo karhi xi cincile xi kula
hikwalaho ka swivangelo swo karhi. Xikombiso:
Fulawuri/bolo/baloni loko swi pomperiwile moya.
(Eka xitlhokovetselo rito kukumukile ri vula ku
hlundzuka/khunguvanyeka, leswi nga kombisiwaka hi ku cinca ka
xikandza xa muhlundzuki).
Dungekile Ku va mati yo tenga ya pfindlusekile/hakasekile.
Magadigadi Mabuwa ya misava/ngati/vuswa/masi.
Xikhomela Xiyimo xa ku va u nga koti ku rivalela munhu loyi a ku dyoheleke.
Tova Ku tirhisa minwala ku khoma nhlonge hi ndlela yo vavisa.
Xiviti Nhlundzuko lowukulu lowu vangiwaka hi ku va u endleriwile
swin’wana swo biha evuton’wini.
Minyikelo Swihanano/mali leyi humesiweke ya nhlengo ekerekeni.
Hlomisa I wansati loyi a yisiwaka evukatini bya yena endzhaku ka loko a
lovoriwile.
Mavondzo Maendlelo lawa ya kombisaka ku ka u nga naveleli van’wana ku
humelela evuton’wini.

12.4 Ku xopaxopa xitlhokovetselo

• Xitlhokovetselo lexi xi vulavula hi munhu loyi a tsandzekaka ku rivalela vanhu lava n’wi
khunguvanyiseke hambiloko se ku hundzile nkarhi wo leha.
• Xitlhokovetselo lexi xi vumbiwile hi mintila ya 16 na tindzimana ta 4 leti yin’wana na yin’wana
yi nga na mintila ya 4. I xitlhokovetselo xa vumunhu.
• Thoni ya mutlhokovetseri yi kombisa ku vilela hi munhu loyi a tsandzekaka ku rivalela vanhu.
Xitlhokovetselo lexi xi tisa moya wa ku vaviseka no karhateka.
• Xikongomelo xa xitlhokovetselo lexi i ku tsundzuxa munhu wa xikhomela leswaku a hi
maendlelo ya kahle ku tsandzeka ku rivalela.
• Mutlhokovetseri eka ntila wa 1 u tirhisile mbuyelelo wa marito ‘u kukumukile’ lowu nga eka
riendli leri kombaka nkarhi lowu nga hundza ku kombisa leswaku wa ha ri na xikhomela eka
mhaka leyi nga humelela khale. Hi ntila wa 2 lowu nge: ‘Ekerekeni kona a wu xwi no xwa’
mutlhokovetseri u kombisa leswaku munhu loyi u tinyiketela ku ya ekerekeni masiku hinkwawo,
kambe a nga cinci eka xikhomela xa yena.
• Xitikaneti eka ntila wa 2 lexi nge: ‘a wu xwi no xwa’ mutlhokovetseri u tshikelela leswaku ham-
biloko a ya ekerekeni masiku hinkwawo a ku na ku cinca eka mahanyelo ya yena wa ha ya
emahlweni a tsandzeka ku rivalela vanhu lava n’wi hoxeleke.
• Eka ntila wa 3 lowu nge: ’Eka vapfumerikuloni u hundzukile wachi ya vona’ mutlhokovetseri u
tshikelela leswaku munhu loyi u hlayisa nkarhi masiku hinkwawo loko a ya ekerekeni. Hi ntila
wa 4 lowu nge: ‘Ku ku veka mubi wa nsimbhi ke, swi tsandza kwihi swona?’ mutlhokovetseri u
tshikelela leswaku munhu loyi wa swi kota ku endla leswinene, kambe u tsandzeka ku
hambana na xikhomela, leswi n’wi endlaka leswaku a va a nga hetisekangi eka vukhongeri
bya yena hikuva u tsandzeka ku rivalela.
• Eka ndzimana ya vumbirhi mutlhokovetseri u vumbile swifaniso swa le miehleketweni hi rito
‘dungekile’ leri humaka eka nsinya wa riendli ‘dunga’ laha hi vonaka xihlovo lexi tengeke
kutani xi pfindlusiwa/thyakisiwa na rito ‘magadigadi’ ku nga ngati leyo tiya leyi endlaka
mabuwa leswi vangiwaka hi xikhomela xa yena xa khale.

71

Downloaded by Marvin -_- ([email protected])

 lOMoARcPSD|41173774

• Hi ntila wa 7 lowu nge: ‘Xiviti lexi ku tsandzisaka ku hlangana ni Mumbi,’ xikhomela lexi xi n’wi
endla leswaku a nga koti ku hlangana kahle na Xikwembu leswi hi swi vonaka hi rito Mumbi
leri tsariweke hi letere lerikulu ku kombisa leswaku ku vulavuriwa hi Xikwembu. Migingiriko ya
yena leyi a yi endlaka ekerekeni a ya ha pfuni nchumu hikwalaho ka xikhomela lexi a nga na
xona. Leswi swi tiyisisiwa hi ntila wa 8 lowu nge: ‘Minyikelo yaku ekerekeni yo va ya hava
ntsena’ ku kombisa leswaku hambiloko a nyikela ekerekeni a swa ha ri na nkoka loko a tsan-
dzeka ku rivalela.
• Hi mintila ya 9-12 eka ndzimana ya 3, mutlhokovetseri u kombisa leswaku munhu loyi ku tlho-
kovetseriwaka hi yena u fanele ku rhanga a tirivalela yena n’wini hikuva i mhaka leyi a fanele
a yi endlile khale tanihiloko timhaka tin’wana ti humelerile a ha ri lontsongo lero a swi nga
fanelangi ku va a ha tikhomile embilwini ya yena. Vukhale bya timhaka leti byi paluxiwa hi ntila
wa 12 lowu nge: ‘Leswi se na vatukulu va nga hlomisa ke wa ha tova hi yini?’ leswi kombisaka
leswaku wa ha ri na xikhomela na le ka munhu loyi a nga n’wi vavisa loko a ha ri lontshwa.
• Eka ndzimana ya 4 mintila ya 13 na 14 yi tshikelela leswaku na loko vanhu va n’wi xeweta a
nga ha va twi hi ku va a khomelele eka ku va a nga rivaleli. Mintila ya 15 na 16 yi
tiyisisa leswaku xikhomela xi ta n’wi vangela ku va na mavondzo na vuloyi.

12.5 Tithekiniki leti tirhisiweke

[www.turbosquid.com]

Mbuyelelo wa marito: Eka ntila wa 1 lowu nge: ‘U kukumukile u kukumukile’ mutlhokovetseri u

tirhisile mbuyelelo wa marito ku tshikelela/tiyisisa hungu ra leswaku munhu loyi ku
tlhokovetseriwaka hi yena a nga ha ri eka xiyimo xa kahle hikuva u tshama a khunguvanyekile.
Xitikaneti/xikatsatinhlamuselo: Mutlhokovetseri eka ntila wa 2 u tirhisile Xitikaneti/
xikatsatinhlamuselo ku komba leswaku a swi n’wi pfuni nchumu ku ya ka yena ekerekeni hikuva a
nga swi koti ku rivalela.
Xigego: Hi ntila wa 3 lowu nge: ‘Eka vapfumerikuloni u hundzukile wachi ya vona’
mutlhokovetseri u tirhisile riviti ‘wachi’ tanihi xiyimelo xa nkarhi ku kombisa leswaku munhu loyi ku
tlhokovetseriwaka hi yena a hlayisa nkarhi wa ku nghena ka kereke, kambe a nga hundzuki eka
mikhuva ya yena yo tsandzeka ku rivalela.
Mavitaswianakanyiwa: Mutlhokovetseri eka ntila wa 16 lowu nge: ‘Xikhomela mana wa
mavondzo na vuloyi’ u tirhisile mavitaswianakanyiwa ku humelerisa mhaka ya leswaku loko a nga
rivaleli vanhu lava n’wi vaviseke swi ta n’wi vangela mavondzo na vuloyi.

12.6 Migingiriko
12.6.1 Xivutiso xa xitsalwana
Kombisa hilaha mutlhokovetseri a tirhiseke hakona ririmi hi ndlela ya vutshila eka xitlhokovetselo
lexi hi ku kongomisa eka mintila ya 1, 5, 6, 11 na 13. [10]
LEMUKA: Eka nhlamulo ya wena tiyisisa leswaku ku na manghenelo (laha ku nga na

72

Downloaded by Marvin -_- ([email protected])

 lOMoARcPSD|41173774

mongo, kumbe nhlamuselo ya xitlhokovetselo), miri (laha u kongomisaka eka mintila

leyi u nyikiweke yona) na mahetelelo lama kombaka leswaku u gimeta nhlamulo ya
wena.
12.6.2 Swivutiso swa ximbangu
(a) Nyika nkomiso wa xitlhokovetselo lexi. (2)
(b) Tshaha ntila eka xitlhokovetselo lowu kombisaka leswaku vakhongeri lavan’wana va
vona nkarhi wo nghena kereke hi yena. (1)
(c) Hlawula nhlamulo leyi nga yona eka leti nga laha hansi. Loko mutlhokovetseri eka ntila
wa 6 a ku: ‘Xikhomela eka wena xi vumbeterile magadigadi ya ngati ya xiviti,’ rito
‘magadigadi’ mutlhokovetseri u vula …
A tinyandza.
B nhulu.
C tintshava.
D mabuwa. (1)
(d) Eka ntila wa 1 mutlhokovetseri u tirhisile rito ‘kukumukile’. Nyika nhlamuselo ya rona
ya masiku hinkwawo u tlhela u nhlamusela hilaha ri tirhisiweke hakona eka
xitlhokovetselo lexi. (3)
(e) Kombisa nkoka wa ku rivalela vanhu lava ku dyoheleke evuton’wini. (2)
(f) Hi ku vona ka wena, xana swi kahle ku va munhu a tsandzeka ku rivalela vanhu
van’wani? Seketela nhlamulo ya wena. (1)
(g) Loko munhu loyi ku tlhokovetseriwaka hi yena a ri munghana wa wena a wu ta
n’wi tsundzuxa yini? (2)
[12]

******

73

Downloaded by Marvin -_- ([email protected])

 lOMoARcPSD|41173774

XIYENGE XA C

TINHLAMULO TA SWIVUTISO SWA SWITLHOKOVETSELO LESWI NGA EKA XIYENGE

XA B

1. XIFUKUZI – MJ Baloyi

XITSALWANA

Mutlhokovetseri u tirhisile ririmi hi ndlela ya vutshila ku kombisa ku tsakisiwa hi munhu loyi a

tirhaka hi matimba na swikongomelo. U kombisa ku va a nga lolohi na ku va a ri na
swikongomelo.
• Eka ntila wa 2 lowu nge: 'Leyi a hi misava ya vo ka' tinkokola' u tirhisile xivulavulelo xa ‘ku kala
tinkokola’ leswi swi vulaka ku loloha. Hi ntila lowu mutlhokovetseri u hlamusela leswaku laha
misaveni a ku laveki vanhu vo loloha. Leswi swi tshikelela/tiyisisa leswaku
mutllhokovetseri u tsakisiwa hi munhu wo ka a nga lolohi.
• Ntila wa 11 lowu nge: ‘Xifukuzi na vurhongo i ximanga na kondlo’ i xigego lexi pimanisaka
xifukuzi na ximanga xikan’we na kondlo na vurhongo. Ximanga na kondlo i swihadyana leswi
swi nga twananiki. Eka ntila lowu mutlhokovetseri u humelerisa nhlamusela ya leswaku munhu
loyi a tirhaka hi matimba a nga rhandzi ku etlela.
• Hi ntila wa 14 lowu nge: 'Xifukuzi xi swi tiva kahle leswaku xi fanele ku siyela ngati ya xona
ndzhaka na rifa', u tirhisile xiyimelo hi rito ra ‘ngati’ ku yimela vana. Leswi swi hlamusela
leswaku munhu loyi a tirhaka hi matimba u va a ri na xikongomelo xo siyela vana va yena swilo
swa nkoka leswi va nga ta sala va swi tirhisa loko a hundzile emisaveni.
• Mutlhokovetseri u tirhisile xivulavulelo xa 'ku dya swa nyuku wa wena' eka ntila wa 17 lowu nge:
‘Xifukuzi xi dya swa nyuku wa mombo wa xona hi vutshembeki’. Leswi swi humelerisa
nhlamuselo ya leswaku munhu wo tirha hi matimba a nga teki swilo swo tirheriwa hi van’wana,
kambe u dya leswi a swi tirheleke hi yexe.
• Eka ntila wa 18 lowu nge: ‘Xifukuzi a xi fani ni timpfuvu leti nga rimangiki ehlalukweni,’ u
tirhisile xivuriso lexi nge: 'U nga dyeriwi hi timpfuvu u nga rimanga ehlalukweni' lexi hlamuselaka
leswaku loko u ri na xanchumu u nga ka u nga dyeriwi xona hi vanhu lava va nga ku tiviki. Hi
ntiyiso i munhu loyi a rimaka, a dyeriwa hi timpfuvu; ku nga ri timpfuvu ti rimaka. Hi ntila lowu,
u hlamusela leswaku munhu loyi a tirhaka hi matimba a nga dyi swa vanhu van’wana, kambe
u dya swa yena n’wini leswi a nga swi tirhela.
Hi mintila leyi mutlhokovetseri u swi kotile ku kombisa ku tsakisiwa hi munhu loyi a tirhaka hi
matimba na swikongomelo.

XIMBANGU

(a) Xitlhokovetselo lexi xi vulavula hi vanhu lava va swi tivaka leswaku laha misaveni
va fanele ku tirha hi matimba leswaku va ta kota ku humelela. Xi tlhela xi humelerisa
leswi swi nga tsandzekisaka, kumbe ku humelerisa xifukuzi, loyi a nga munhu loyi a
tirhaka hi matimba.√√ (2)
(b) ‘Leyi a hi misava ya vo ka’ tinkokola.’√/Ntila wa 2.√ (1)
(c) vondzoka./A√ (1)
(d) Ndzi twisisa leswaku ntila lowu wu hlamusela leswaku loko munhu a lava ku humelela u
fanele ku tirha hi matimba ku fana na mfukuzani leyi tirhaka hi matimba ehansi ka misava
ku tiendlela vutshamo lebyi hlayisekeke.√√ (2)
(e) Xitlhokovetselo lexi xi ndzi dyondzisa leswaku ndzi fanele ku tirha hi matimba leswaku
ndzi ta humelela.√√ (2)

74

Downloaded by Marvin -_- ([email protected])

 lOMoARcPSD|41173774

(f) A ndzi ta tsaka√ hikuva mutlhokovetseri u byela vanhu van’wana hi ku chivirika ka mina na
swikongomelo leswi ndzi swi fikeleleke leswi swi nga endlaka leswaku va navela ku fana
na mina.√ (2)
(g) Yi kahle hikuva vanhu va ta swi tiva leswaku va fanele va chivirika no tikarhata leswaku va
ta hanya kahle.√√ (2)
[12]

2. MBYANA – HT CHAUKE

XITSALWANA

Mutlhokovetseri u tirhisile vutshila bya vutsari ku humelerisa hungu ra yena hi ku tirhisa marito yo
kombisa ku hlupheka ka yena eka xitlhokovetselo lexi laha a tiputaka vusiwana na ku va a
kholeriwa hi vanhu lava a hanyaka na vona hikwalaho ka ku hlupheka ka yena.
• Eka ntila wa 2, lowu nge: ‘Sweswi va nga te ndzi mbyana hakunene,’ mutlhokovetseri u
tirhisile rito ra ‘mbyana’ ku humelerisa nhlamuselo ya leswaku wa hlupheka, a nga na
nchumu.
• Hi ntila wa 3, lowu nge: ‘Mina marhandzeka-loko-swi-bihile ntsena!’ u lukelerile rito
‘marhandzeka-loko-swi-bihile’ leri kombisaka leswaku loko swilo hinkwaswo swa ha famba
kahle, vanhu lava a hanyaka na vona a va na mhaka na yena; va n’wi lava ntsena loko swilo
swi nga tshamisekangi leswaku a ta va pfuna.
• U ya emahlweni a tirhisa rito: ‘mahanyelanhlomulo’ eka ntila wa 8, lowu nge: ‘Loko va ku ku na
mahanyelanhlomulo kasi va vula mina ke?’ Rito leri ri kombisa leswaku evuton’wini bya yena
hinkwabyo a nga tivi ku tsaka, u tshama a ri enhlomulweni. Hi marito man’wana hi
leswaku u hanyela ku hlupheka.
• Eka ntila wa 19 lowu nge: ‘Loko se swi swekiwile swi vupfa hi mina n'wamarhambu,’ rito
‘n'wamarhambu’ ri vula ku va a nyikiwa marhambu a nga nyikiwi nyama. Leswi swi kombisa
leswaku loko vanhu lava a hanyaka na vona a va pfunile, loko swilo se swi tshamisekile yena
a nga ha vuyeriwi hi nchumu swa nkoka; wo nyikiwa leswi swi nga ha lavekiki.
• U tlhela a tirhisa rito ra ‘vuhlonga’ eka ntila wa 28 lowu nge: ‘Vuhlonga bya mina byi tlula na bya
vana va Israel ehansi ka Faro’. Vuhlonga i nxaniseko lowu vangiwaka hi mpfumaleko wa Tim-
fanelo ta Ximunhu, Vukhumbi, Vuoxanyama/ ku tirhisiwa handle ka hakelo. Hi rito leri mutlho-
kovetseri u humelerisa nhlamuselo ya leswaku wa hlupheka hi ku pfuna vanhu kambe yena a
nga vuyeriwi hi nchumu.
Hi marito lawa, mutlhokovetseri u swi kotile ku tirhisa vutshila bya vutsari ku humelerisa hungu ra
yena hi ku tirhisa marito yo kombisa ku hlupheka. [10]

XIMBANGU

(a) Xitlhokovetselo lexi xi humelerisa hungu ra munhu loyi a tifananisaka na

mbyana hikwalaho ka ku xanisiwa hi vanhu lava a tshamaka na vona. Munhu loyi wa
va pfuna, kambe vona a va tlheriseli ku pfuna ka yena. Wa vilela hi xiyimo xa yena. U
na ku navela na ku tshemba leswaku xiyimo xa yena xi nga cinca, ku va vona va
hluphekaka no navela ku pfuniwa hi yena.√√ (2)
(b) ‘Nyakapfala.’√ (1)
(c) nyikiwa./C.√ (1)
(d) Machayelo ya swingomana lawa ya humesaka mpfumawulo wa nghoma laha vachayi
va kona va tlulaka un’we.√ Ku ya hi xitlhokovetselo vaxanisi va mutlhokovetseri va va va ri
eku tiphineni hi vurhongo hikuva va nga ri eku chaveni.√√ (3)
(e) Leswaku va hundzile emisaveni/lovile.√ (1)

75

Downloaded by Marvin -_- ([email protected])

 lOMoARcPSD|41173774

(f) Xi ndzi tisela moya wa ntwelavusiwana√ hikuva mutlhokovetseri wa xanisiwa

hambileswi a va pfunaka swinene.√ (2)
[10]

3. NKUWA – MA Khosa

XITSALWANA

Mutlhokovetseri u tirhisile ririmi ra vutshila ku humelerisa mhaka ya leswaku ku humelela

evuton’wini swi lava ku tiyimisela. U kombisa leswaku vutomi byi na swirhalanganyi, kambe munhu
u fanele ku tiyimisela leswaku a ta kota ku hlula swirhalanganyi leswi leswaku a ta humelela.
• Hi ntila wa 16 lowu nge: ‘Hambileswi wu rhetaka’, mutlhokovetseri u humelerisa mhaka ya les-
waku ku humelela evuton’wini a swi olovi hikwalaho ka swirhalanganyi leswi nga kona. Xiyimo
lexi u xi fananisa na nkuwa lowu swi nga oloviki ku wu khandziya hikuva wa rheta.
• U ya emahlweni hi ntila wa 17 lowu nge: ‘Hambileswi wu tlhivaka tilo’. Laha mutlhokovetseri u
tirhisile xithathelo ku humelerisa leswaku nkuwa lowu wu lehile ngopfu, leswi endlaka leswaku
swi tika ku fikelela makuwa ya kona. Hi ntila lowu, u hlamusela leswaku swilo leswinene
evuton’wini a swi fikeleleki hi ku olova.
• Eka ntila wa 20 lowu nge: ‘Loko u lava swo nandziha ringeta’, mutlhokovetseri u hlamusela
leswaku ku humelela evuton’wini a swi ti ntsena kambe swi lava ku va munhu a tiyimisela.
• U ya emahlweni eka ntila wa 21 a ku: ‘Ku kuma swona i ku juluka nyuku’. Hi ntila lowu u
hlamusela leswaku munhu u fanele ku tirha hi matimba leswaku a kota ku humelela evuton’wini.
• Ntila wa 29 lowu nge: ‘Yi ta fana ni ya nkuwa walowu u wu vonaka kwala mahlweni ka wena’
wu tshikelela/tiyisisa leswaku ku tiyimisela evuton’wini swi na mbuyelo lowunene lowu
voniwaka na hi vanhu van’wana.
Hi mintila leyi mutlhokovetseri u swi kotile ku tirhisa ririmi ra vutshila ku hlamusela mhaka ya
leswaku ku humelela evuton’wini swi lava ku tiyimisela. [10]

XIMBANGU

(a) Mutlhokovetseri u hundzisa hungu ra leswaku ku hlaya tibuku swa vava kambe swi na
mbuyelo lowunene. U tirhisa xiyimelo xa murhi wa nkuwa lowu taleke hi makuwa yo vupfa
kambe swi tika ku wu khandziya.√√ (2)
(b) ‘Ndzhwalo va ringetela emakatleni./Ntila wa 19.√ (1)
(c) lehile ngopfu./D√ (1)
(d) Ku ‘juluka’ swi vula ku huma nyuku.√ Ku ya hi xitlhokovetselo ri vula ku tirha hi matimba
hikuva loko munhu a tirha u badlha nyuku.√√ (3)
(e) I ku tshikelela/tiyisisa mhaka ya leswaku ku hlaya tibuku a swi olovi.√ (2)
(f) Ku khutaza munhu loyi a lolohaka ku hlaya tibuku.√ (1)
[10]

4. DYANDZA RI NGHENILE – MA Khosa

76

Downloaded by Marvin -_- ([email protected])

 lOMoARcPSD|41173774

XITSALWANA

Mutlhokovetseri u tirhisile ririmi ra vutshila ku hlamusela hi vusweti bya dyondzo

evanhwini, laha swi kombaka leswaku vanhu a va ha ri na nkhinkhi wo dyondza, naswona va
tiendlela swa vona leswi nga fambelaniki na swa dyondzo. Leswi swi tiyisisiwa hi ku tirhisiwa ka
ririmi ro fuwa no hlawuleka.
• Eka ntila wa 6 lowu nge: 'Dyondzo yi hundzulerile bya ngoma ya timbyana' mutlhokovetseri u
tirhisile xifananiso/xihlambanyiso/xipimaniso 'bya ngoma ya timbyana' ku komba hilaha dyon-
dzo yi nga ha riki na nkoka hakona.
• Ntila wa 10 lowu nge: 'Dyondzo se ya luma' wu humelerisa vumunhuhati ku kombisa hilaha
dyondzo yi chaviwaka hakona onge ko va nchumu lowu lumaka.
• Hi ntila wa 12 lowu nge: 'Vana dyondzo se eka vona i xinghunghumana' ku tirhisiwile xigego 'i
xinghunghumana' ku hlamusela leswaku dyondzo yi tekiwa tanihi nchumu lowu chavisaka.
• Ntila wa 26 lowu nge: 'Va byeli hi ku kunguhata mi ta tlulana milenge' wu humelerisa xivulavulelo
'ku tlulana milenge' lexi hlamuselaka leswaku vana lava a va lavi ku tsundzuxiwa leswaku va
tirhisa swisivelambeleko.
• Eka ntila wa 30 lowu nge: 'Hakunene tiko ri borile, i swivungu pficipfici, ngulee!' ku
humelerisiwile xithathelo lexi nge: 'Hakunene tiko ri borile' ku hlamusela leswaku swilo etikweni
swi onhakile ku tlula mpimo.
Nkanelo lowu nga laha henhla wu seketela swinene mhaka ya ku va mutlhokovetseri a tirhisile ririmi
ra vutshila eka xitlhokovetselo xa yena ku hlamusela hi vusweti bya dyondzo
evanhwini, laha swi kombaka leswaku vanhu a va ha ri na nkhinkhi wo antswisa tidyondzo ta vona,
naswona va tiendlela swa vona leswi nga fambelaniki na swa dyondzo. [10]

XIMBANGU

(a) Xitlhokovetselo lexi xi vulavula hi vusweti bya dyondzo evanhwini, laha swi kombaka
leswaku vanhu a va ha ri na nkhinkhi wo dyondza, naswona va tiendlela swa vona leswi
nga fambelaniki na swa dyondzo.√√ (2)
(b) 'Timbuva ta vutomi ti hehliwile.'/Ntila wa 19.√ (1)
(c) chavisa./C.√ (1)
(d) Riencisi 'ngulee!' ri vula ku nuha swinene.√ Mutlhokovetseri u hlamusela leswaku swilo
swi onhakile swinene etikweni onge ko nuha.√√ (3)
(e) Yi hlamusela ku pfumaleka ka dyondzo hikuva vana a va ha yi teki yi ri ya nkoka.√ (1)
(f) Ndza vilela swinene√ hikuva loko dyondzo yi nga ri kona etikweni a ku nge vi na
nhluvuko.√ (2)
(g) Swi kahle hikuva vutomi bya masiku lawa byi lava dyondzo.√√
(Timaraka i to seketela ntsena.) (2)
[12]

5. HI DYE NAXO! – MT Mahuntsi

77

Downloaded by Marvin -_- ([email protected])

 lOMoARcPSD|41173774

XITSALWANA

Mutlhokovetseri u tirhisile ririmi ra vutshila ku hlamusela timhaka ta vamachonisi lava lombisaka

vanhu timali, laha mutlhokovetseri a vilerisiwaka hi ku pfumaleka ka ku rhula loku valombisiwa va
vaka na kona hikokwalaho ka tindlela to khomisa tingana leti vamachonisi va ti tirhisaka. Leswi
swi tiyisisiwa hi ku tirhisiwa ka ririmi ro fuwa no hlawuleka.
• Eka ntila wa 11 lowu nge: 'Loko ha ha lomba mi timbulwa' mutlhokovetseri u tirhisile rito
'timbulwa' leri vulaka munhu wo miyela a tlhela a rhula. Hi ntila lowu u humelerisile xigego ku
hlamusela leswaku vamachonisi va tiendla onge i vanene loko va ha lombisa vanhu mali.
• Hi ntila wa 21 lowu nge: 'A mi hloniphi ni tihosi onge mi tinhongana' mutlhokovetseri u tirhisile
xifananiso/xihlambanyiso/xipimaniso ku kombisa hilaha vamachonisi va nga riki na vumunhu
byo xixima hakona. U kala a va fananisa na tinhongana.
• Eka ntila wa 24 lowu nge: 'Vadyondzisi vona a ha ha vuli' ku tirhisiwile nandzulo ku hlamusela
leswaku vamachonisi loko swi ta eka ku londza mali loko n'hweti yi herile a va xiximi hambi ku
ri vadyondzisi.
• Mutlhokovetseri eka ntila wa 31 lowu nge: 'Vona va ri karhi va koka exilogweni' u tirhisile
xivulavulelo lexi hlamuselaka ku va vanhu va ri eku xanisekeni.
• Hi ntila wa 33 lowu nge: 'Mindyangu ya n'wina yi xipa yi fika hi laha!' mutlhokovetseri u tirhisile
xithathelo ku hlamusela leswaku mindyangu ya vamachonisi ya tiphina swinene hi mali ya
valombiwa.
Nkanelo lowu nga laha henhla wu seketela swinene mhaka ya ku va mutlhokovetseri a tirhisile
ririmi ra vutshila eka xitlhokovetselo xa yena ku hlamusela timhaka ta vamachonisi lava
lombisaka vanhu timali, laha a vilerisiwaka hi ku pfumaleka ka ku rhula loku valombisiwa va vaka
na kona hikokwalaho ka tindlela to khomisa tingana leti vamachonisi va ti tirhisaka. [10]

XIMBANGU

(a) Xitlhokovetselo lexi xi humelerisa timhaka ta vamachonisi lava lombisaka vanhu timali,
laha mutlhokovetseri a vilerisiwaka hi ku pfumaleka ka ku rhula loku valombisiwa va vaka
na kona hikokwalaho ka tindlela to khomisa tingana leti vamachonisi va ti tirhisaka.√√ (2)
(b) Va teriwa hambi va ha dodombana no lota byongo./Ntila wa 25.√ (1)
(c) engeteleka./A.√ (1)
(d) 'Makhuyu' i meno lama tirhaka ku gaya swakudya.√ Mutlhokovetseri u hlamusela leswaku
loko vamachonisi va ha lomba vanhu mali va hlekelela swinene va endlela ku koka
valombiwa lava rinoko.√√ (3)
(e) Wu hlamusela leswaku loko vamachonisi va ha lomba valombiwa mali va endla onge va va
rhandza.√ (1)
(f) Ndzi nga va tsundzuxa leswaku va tidyondzisa ku kunguhata swilaveko swa vona ehenhla
ka mali leyi va holaka yona leswaku va ta papalata ku ya eka vamachonisi.√√
(2)
(g) Swa humelela hikuva va kona vanhu lava va lombaka mali eka vamachonisi laha
van’wana va tsandzekaka ku yi tlherisa kutani va xanisiwa hi vamachonisi.
(Timaraka i to seketela ntsena.)√√ (2)
[12]

6. MAKHELWANA U HUNDZILE – HG Makhubele

78

Downloaded by Marvin -_- ([email protected])

 lOMoARcPSD|41173774

XITSALWANA

Mutlhokovetseri u tirhisile ririmi ra vutshila ku kombisa hilaha yena na muakelani wa yena va nga
ha hanyisaniki ku fikela laha na ku vulavurisana va nga ha vulavurisaniki, kambe u na ku tshemba
leswaku hi siku ra makumu loyi a nga na nandzu u ta avanyisiwa hi Xikwembu ku ya hi mintirho ya
yena. Leswi swi tiyisisiwa hi ku tirhisiwa ka ririmi ro fuwa no hlawuleka.
• Eka ntila wa 2 lowu nge: 'A hi pfuxelana mpundzu, nhlikanhi, madyambu' ku tirhisiwile
ndzinganiso ku kombisa leswaku vaakelani lava a va pfuxelana nkarhi hinkwawo.
• Hi ntila wa 5 lowu nge: 'Vuxaka lebyiya byo kombelana ni munyu dzu!' mutlhokovetseri u
tirhisile riencisi 'dzu!' ku kombisa leswaku vuxaka lebyiya bya vaakelani bya khale byi herile.'
• Hi xivulavulelo xa 'ku dzahisana fole' lexi nga ka ntila wa 6 lowu nge: 'A ka ha dzahisaniwi
fole, vutsondze byo tidlayela mbyana' mutlhokovetseri u hlamusela leswaku vaakelani lava a
va ha hanyisani kahle.
• Mutlhokovetseri eka ntila wa 7 lowu nge: 'Ka nyumaniwa bya mukon'wana lontshwa na mana
wa nsati' u tirhisile xifananiso/xihlambanyiso/xipimaniso ku hlamusela leswaku vaakelani
lava a va ha langutani na le swikandzeni hi ku nyumisa hi hanyelo ra vona lero biha.
• Hi ntila wa 14 lowu nge: 'Hambi rivengo ra ximanga na kondlo a ri khi nchumu eka hina'
mutlhokovetseri u tirhisile mafambakun’we ku kombisa rivengo leri nga kona exikarhi ka
vaakelani lava.
Nkanelo lowu nga laha henhla wu seketela swinene mhaka ya ku va mutlhokovetseri a tirhisile ririmi
ra vutshila eka xitlhokovetselo xa yena ku hlamusela hilaha yena na muakelani wa yena va nga ha
hanyisaniki ku fikela laha na ku vulavurisana va nga ha vulavurisaniki hakona kutani u na ku
tshemba leswaku loyi a nga lulamisaka xiyimo lexi i Xikwembu endzhaku kaloko va lovile. [10]

XIMBANGU

(a) Mutlhokovetseri u vilerisiwa hi leswi yena na muakelani wa yena va nga ha hanyisaniki

ku fikela laha na ku vulavurisana va nga ha vulavurisaniki, kutani mutlhokovetseri u na
ku tshemba leswaku loyi a nga avanyisaka nandzu exikarhi ka vona i Yehovha.√√ (2)
(b) ‘Kambe ematshan'weni yo hefemula wa wena moya se u hefemula mina.’/Ntila wa 13.√ (1)
(c) tsonana./B.√ (1)
(d) Rito 'khaluta' ri vula ku hundza eka xiyimo lexi a xi nga tshembisi ku xi hundza.√
Mutlhokovetseri u hlamusela leswaku loko munhu loyi a kota ku lawula vutomi bya muakelani
wa yena a ta n’wi dlaya.√√ (3)
(e) I yo vilela.√ (1)
(f) A swi kahle, hikuva a swi tsakisi ku vona vaakelani va nga twanani. (Timaraka i to seketela
ntsena.)√√ (2)
(g) Ndzi titwa ndzi tsakile√ hikuva loko vaakelani va hanyisana kahle va kota ku pfunana na loko
va ri na swiphiqo.√ (2)
[12]

79

Downloaded by Marvin -_- ([email protected])

 lOMoARcPSD|41173774

7. MATANATO – HG Makhubele

XITSALWANA

Mutlhokovetseri u tirhisile maencisi hi ndlela ya vutshila ku vumba swifaniso swa le miehleketweni

ku paluxa vumunhu na swiendlo swa Matanato.
• Eka ntila wa 6 mutlhokovetseri u tirhisile riencisi ‘hontlo!’ leri vulaka ku va swilo swi tale ku
tlula mpimo swi tlhela swi khapa. Laha ku humelerisiwa xifaniso xa nchumu wo karhi wo fana
na mbita kumbe nghilazi leyi taleke hi mati ku fika enon’wini wa yona. Hi riencisi leri
mutlhokovetseri u kombisa leswaku Matanato u tshama a ri na timhaka to tala leti a fambaka a
ti vulavula evanhwini.
• Riencisi ra ‘Pyi!’ eka ntila wa 9 ri vumba xifaniso xa munhu loyi a nga thyaka ku tlula mpimo hi
malanga lama nga xipa ematihlweni na swixalo leswi vonakaka swi xipile hinkwako
emarhameni ya Matanato. Hi rona u kombisa vusopfa na ku va a fambafamba hi miti a nga
hlambangi.
• Eka ntila wa 10 ku na riencisi ‘bi!’ leri vumbaka xifaniso xa swilo leswi nga
hangunuxiwa/hanguluxiwa swi hela ku sala ku nga ha ri na nchumu. Hi rona mutlhokovetseri u
kombisa leswaku Matanato u vuvavula timhaka hinkwato a nga siyi nchumu. Leswi vulaka na
leswaku a nga va a nga hlawuli leswaku u vula yini, u vulavula xin’wana na xin’wana na leswi
nga fanelangiki.
• Nakambe ku na riencisi ‘njara!’ eka ntila wa 11 leri vumbaka xifaniso xa nchumu wo fana na
njara lowu nga vambeka wu tiya swinene. Laha u vumba xifaniso xa xikandza xa Matanato lexi
nga lo ncha, a tlhela a humesa na mahlo endzhaku ka loko a vulavule swo tala. Laha mutlho-
kovetseri u kombisa leswaku Matanato a nga karhali ku vulavula, ku karhala lava yingiselaka
yena a sarisa sweswi.
• Eka ntila wa 20 ku na riencisi ‘ga!’ leri vumbaka xifaniso xa ku fika ka munhu endhawini yo
karhi. Ri komba na mafikelo ya kona layo humelela a nga languteriwangi. Mutlhokovetseri u
kombisa leswaku maendlelo ya Matanato layo humelela emutini a nga languteriwangi a ya
nyangatsa vavhakeriwa ivi va tirhisa vutlharhi ku n’wi hlongola hi ku vula leswaku u va kume va
ri ku fambeni.
• Eka ndzimana yo hetelela ku na riencisi ‘hudya!’ eka ntila wa 27 leri vumbaka xifaniso xa muti
lowu mileke byanyi na nhova kwala rivaleni ra muti hi ku va wu nga hlayisiwi. Mutlhokovetseri
u vumbile xifaniso xa vusopfa bya Matanato bya ku tlhuma ka wona hi ku va wu nga hlayisiwi
tanihileswi Matanato a nga tshami eka wona, a pfuka namixo a vuya navusiku masiku hink-
wawo.
Leswi swi tiyisisa leswaku mutlhokovetseri u swi kotile ku tirhisa maencisi hi ndlela ya vutshila ku
vumba swifaniso ku hlamusela vumunhu na maendlelo ya Matanato. [10]

XIMBANGU
(a) Xitlhokovetselo lexi xi vulavula hi wansati loyi a humaka nampundzu a nga si hlamba a vuya
vusiku, a famba a vulavula timhaka ta vanhu. U rungula timhaka ta tindhawu
hinkwato. Wansati loyi a nga tinyiki nkarhi wo lulamisa timhaka ta ndyangu wa yena naswona
vanhu va karhele hi yena.√√ (2)
(b) ‘…ehenhla ka minsinya’ eka ntila wa 25 wu vula namixo swinene, √ ‘…ehenhla ka minsinya’
eka ntila wa 26 wu vula namadyambu.√ (2)
(c) a nga heleriwi hi mahungu./B.√ (1)
(d) ‘Kun'wana loko va ku ga, va ri mi hi kumile hi yimile.’/Ntila wa 20.√ (1)
(e) ‘Timbita’ i swibye swo swekela eka swona leswi endliweke hi vumba.√ Mutlhokovetseri u kom-
bisa leswaku munhu loyi a tlhokovetselaka hi yena a nga ha sweki/mapoto ya yena ya
hetelele khale ku tselekiwa.√√ (3)

80

Downloaded by Marvin -_- ([email protected])

 lOMoARcPSD|41173774

(f) Mutlhokovetseri u tirhisa vunyingi ku khovolela na ku monya mahanyelo na vumunhu bya

Matanato.√√ (2)
(g) Mahanyelo ya wansati loyi a ya kahle hikuva u pfuka nampundzu a famba hi miti a vulavula
timhaka ta tindhawu to hambanahambana a nga hlayisi muti wa yena.√√ (2)
[13]

8. VAMANANA VA AFRIKA-DZONGA – ME Mhinga

XITSALWANA
Mutlhokovetseri u tirhisile ririmi ro gega hi ndlela ya vutshila ku humelerisa ku tlangela ka yena ka
ntshuxeko wa vamanana lowu tisiweke hi xidemokirasi eAfrika-Dzonga. U tlangela ku va
xidemokirasi xi chunchile vamanana eka ku tshikeleriwa loku a va ri ehansi ka kona laha milawu a
yi va sivela ku tirha mintirho yo karhi na ku va na rito etikweni.
• U sungurile xitlhokovetselo xa yena hi marito ‘Timpecani ti dzudzekile,’ lexi eka xona
timpecani swi vulaka tinketani ku nga swilo leswi tirhisiwaka ku boha swifuwo kumbe ku khiya
tigede na mavanti. Rito ‘dzudzeka’ ri vula ku va swilo swi suka laha a swi khomelerile kona swi
wela ehansi hi ku va swi heleriwile hi matimba. Laha mutlhokovetseri u kombisa leswaku
milawu leyi a yi tshikelerile vamanana va Afrika-Dzonga yi susiwile, naswona sweswi se va
ntshuxekile.
• U ya emahlweni eka ntila wa 13 a tirhisa xivulavulelo ‘Lebyi loko byi humesiwa sweswi va
salaka va tikhomile swilebvu ntsena.’ ‘Ku tikhoma xilebvu’ swi vula ku hlamala swinene. Laha
mutlhokovetseri u kombisa leswaku loko vamanana va humesa vuswikoti bya vona bya xiyimo
xa le henhla lebyi khale a va arisiwa ku byi kombisa, vanhu va hlamala swinene.
• Eka ntila wa 15 mutsari u tirhisile marito ‘Loyi a ta pfumeleriwa ku tirhisa byongo,’ laha byongo
ku nga xirho lexi munhu a xi tirhisaka ku ehleketa. Hi marito lawa mutlhokovetseri u hlamusela
leswaku vamanana a va nga pfumeleriwi ku kombisa mavonelo ya vona eka timhaka to
hambanahambana.
• Ntila wa 22 lowu nge: ‘Futhi no tipfala tindleve a va tipfala leswaku va nga ri twi rito rakwe.’
Laha ‘tindleve’ ku nga swirho leswi tirhaka ku twa, laha ku tipfala tindleve swi vulaka ku ala ku
twa leswi vuriwaka. Leswi swi vula leswaku loko xidemokirasi xi nga si fika hinkwaswo leswi a
swi vuriwa hi vamanana a swi nga amukeriwi, naswona a swi nga tekeriwi enhlokweni.
• Eka ntila wa 30 mutlhokovetseri u tirhisile marito ‘Rito ra wansati se ra twakalavu,’ laha ku
twakala swi vulaka leswaku mpfumawulo wo karhi wa fika etindleveni wu tlhela wu vula swo
karhi. Hi marito lawa mutlhokovetseri u vula leswaku marito ya va ka manana se ya tekeriwa
enhlokweni na ku amukeriwa etikweni.
• Eka ntila wa 42 lowu nge ‘Futhi swi tirha onge mundzuku a swi nga ha tirhi’ mutlhokovetseri u
tirhisile rito ‘mundzuku’ leri vulaka siku leri landzelaka. Laha mutlhokovetseri u kombisa
leswaku vamanana va tirha hi ndlela ya xiyimo xa le henhla swinene laha va tirhaka hi
matimba na ku tiyimisela eka leswi va swi endlaka.
Leswi hlamuseriweke laha henhla swi kombisa hilaha mutlhokovetseri a tirhiseke ririmi ro gega hi
ndlela ya vutshila hakona ku kombisa ntshuxeko lowu xidemokirasi xi wu tiseke eka vamanana
laha Afrika-Dzonga. [10]

XIMBANGU

81

Downloaded by Marvin -_- ([email protected])

 lOMoARcPSD|41173774

(a) Xitlhokovetselo lexi xi vulavula hi ntshuxeko lowu xidemokirasi xi wu nyikeke vamanana va

Afrika-Dzonga leswaku va kota ku tiyimela hi ku tivulavulela, ku titirhela na ku va nyika
ndzhuti, leswi a swi nga humeleli hi nkarhi wa xihlawuhlawu.√√ (2)
(b) I xifaniso xa vavasati va Afrika-Dzonga lava tlangelaka ntshuxeko wo kota ku tiyimela na ku
titirhela.√√ (2)
(c) ‘Loko a ku nga ri wena u goveke 27 wa malembe emakhorhweni ya tingwenya’./Ntila wa
55.√ (1)
(d) chava./C.√ (1)
(e) Ku tshikelela/tiyisisisa mhaka ya leswaku vamanana va Afrika-Dzonga a va nga pfumeleriwi
ku titirhela na ku nyika miehleketo ya vona ehenhla ka timhaka ta tiko. (2)
(f) Xidemokirasi xi endlile ntirho wa kahle hikuva xi nyikile vavasati matimba yo tivonakarisa
leswaku va swi kota ku tiyimela hi ku titirhela na leswaku ndhawu ya vona a yi le xitangeni
ntsena.√√ (2)
[10]

9. XI TA BULUKELA MUCHAYERI! – KJ Ngobeni

XITSALWANA
Mutlhokovetseri u tirhisile ririmi ro gega na Aluxini eka xitlhokovetselo ku humelerisa hungu ra yena
ro kombisa leswaku varhangeri etikerekeni va fanele ku va na vutihlamuleri hikuva loko misava yi
fika emakumu Xikwembu xi ta va xupula loko vo kumeka va nga tshembekangi entirhweni wa vona.
• U sungula xitlhokovetselo xa yena hi ku kombisa ta ku hela ka misava laha eka ntila wa 1 a
tirhiseke marito ‘Siku tiko ri nga ta hlanuka,’ Eka wona rito ‘siku’ ri vula ku fika ka nkarhi wo
karhi etikweni, loko ‘…ri nga ta hlanuka.’ ri vula ku hundzuka ka swilo ku teka xivumbeko xo
kala xi nga tolovelekangi.
• Eka ntila wa 8 mutlhokovetseri u tirhisile marito ‘Hikuva Murhumi wa n'wina u ta lava
mbuyelo.’ Rito ‘Murhumi ri yimela Xikwembu, leswi tikombaka hi ku tirhisiwa ka letere lerikulu
emasungulweni ya rona. Nakambe ku na rito ‘mbuyelo’ leri vulaka mintirho leyinene, laha a
kombisaka leswaku loko misava yi fika emakumu Xikwembu xi ta va xi langutele mintirho
leyinene leyi endliweke hi varhangeri lava eka vanhu lava a va va rhangela.
• Ntila wa 9 lowu nge, ‘A mi ti dyisa kwihi ke?’ wu na xitwananisi ‘ti’ lexi yimelaka swifuwo swo
fana na tinyimpfu leswi hi xikreste ti yimelaka vapfumeri. Nakambe hi tlhela hi vona na marito
‘dyisa kwihi?’ lama kongomisiweke eka madyelo ya swifuwo. Laha mutlhokovetseri u lava ku
tiva muxaka wa madyelo lawa varhangeri lava a va hlayisa tinyimpfu leti eka wona. Hi marito
lawa mutlhokovetseri u lava ku tiva ndlela leyi varhangeri lava a va rhangela vapfumeri
hakona leswaku a va va dyondzisa leswinene kumbe a va va hambukisa endleleni.
• Mutlhokovetseri eka ntila wa 10 lowu nge: ‘Lotani miehleketo yo hlamula mi nga kanghan'wi,’
u tirhisile marito ‘lotani’ na ‘kanghan’wi’ laha rito ‘lotani’ ri vulaka ku antswisa vutivi na ku
tirhisa vutlharhi eku ehleketeni. ‘Kanghan’wi’ rona ri vula ku vulavula hi vutitshembi.
Mutlhokovetseri u vula leswaku varhangeri va tikereke va fanele ku antswisa vutivi bya vona
bya rito ra Xikwembu na ku tirhisa miehleketo hi mfanelo ku rhangela leswaku loko siku ra
makumu ri fika va kota ku kumeka va tengile eka mahanyelo ya vona.
• Mutlhokovetseri u tirhisile Aluxini eka mintila ya 12 na 13 leyi nge, ‘Tshamani mi tatile tivoni hi
mafurha,’ na ‘Leswaku loko muteki a fika a mi kuma mi lunghile.’ Hi yona mutlhokovetseri u
hlamusela leswaku varhangeri va fanele ku tshama va tilulamisile leswaku loko Xikwembu xi
vuya ku ta va teka va ya etilweni xi va kuma va lulamile. Mongo wa mhaka ya ku tata timboni
hi mafurha na ya muteki wu tumbuluka eBibeleni eka xifaniso xa vanhwanyana va khume, laha
lavantlhanu vo rivala va nga heleriwa hi mafurha etimbonini kutani loko muteki a vuya a kuma

82

Downloaded by Marvin -_- ([email protected])

 lOMoARcPSD|41173774

va heleriwile ivi a va siya a teka lavantlhanu vo tlhariha lava a va tatile timboni hi mafurha va
tlhela va longa na man’wana leswaku loko muteki a fika a va kuma va lunghile.
Hinkwaswo leswi swi tiyisisa leswaku mutlhokovetseri u swi kotile ku tirhisa ririmi ro gega na
Aluxini hi ndlela ya vutshila ku humelerisa hungu ra xitlhokovetselo xa yena. [10]

XIMBANGU
(a) Mutlhokovetseri u byela vahlayi leswaku varhangeri va fanele ku tilulamisa hikuva loko nkarhi
wa vutihlamuleri wu fika va ta xupuriwa loko va kumeka va endlile swo ka swi nga
lulamangi.√√ (2)
(b) Lotani miehleketo yo hlamula mi nga kanghan’wi./Ntila wa 10.√ (1)
(c) Varhangeri va tikereke./C. √ (1)
(d) Ri sunguriwile hi letere lerikulu ku yimela Xikwembu.√√ (2)
(e) Ya leswaku hi siku ra makumu varhangeri lava va nga ta va va nga endlangi leswi va nga
rhumiwa swona, va ta xupuriwa.√√ (2)
(f) I mhaka ya kahle ku va a tsundzuxa varhangeri hi nxupulo lowu nga ta va kona loko va nga ri
na vutihlamuleri ehenhla ka leswi va nga rhumiwa swona.√√ (2)
[10]

10. XIBODZE XA MUNGHANA – KJ Ngobeni

XITSALWANA

Mutlhokovetseri u tirhisile ririmi ra vutshila ku humelerisa hungu ra yena ra ku sola na ku tshinya

mahanyelo na mikhuva ya munhu loyi a navelaka ku rhandzana na murhandziwa wa un’wana eka
mintila leyi boxiweke hi ndlela leyi:
• Eka ntila wa 5 lowu nge: ‘U nga nambuteli bya xidzidzi’ mutlhokovetseri u tirhisile xifananiso
ku kombisa ku tshinya leswaku munhu a nga fanelangi a navela ku rhandzana na
murhandziwa wa un’wana. Hi le tlhelo u hi vumbela xifaniso xa le miehleketweni xa munhu
loyi a tshamelaka ku tinantswetela milomo hi ku navela swilo swa van’wana swo
nandziha/tsokombela ku tlurisa mpimo.
• Mutlhokovetseri u tirhisile xivulavulelo eka ntila wa 12 lexi nge: ‘Xona lexi baka wa wena
mombo’ ku kombisa leswaku u rhandza vanhu va van’wana ku ri hi leswaku na yena u na wa
yena munhu loyi a fanaka na vona lava a va navelaka.
• U tlhela a tirhisa xivulavulelo eka tlhelo ra nandzulo hi ntila wa 17 lowu nge: ‘U nga xi susi
nurhu loko mi hlangana hi mahlo’. Leswi swi kombisa leswaku u fanele ku papalata ku
hlamulana na murhandziwa wa munhu un’wana hambi loko vo langutana hi mahlo yo
navelana.
• Hi ntila wa 23 lowu nge: ‘Futhi u nga xi tumbeti ekhwapeni’ leswi vulaka leswaku a nga
tinghenisi eka timhaka ta rirhandzu ra le xihundleni hikuva swi ta humela erivaleni, kutani a
khomiwa hi tingana. Eka ntila wa 36 lowu nge: ‘Hambi xi nga ku tshwinyeta hi tihlo’
mutlhokovetseri u kombisa leswaku hambiloko swo tshuka swi endlekile leswaku a gangisiwa
hi murhandziwa wa un’wana a nga swi pfumeleri.
Nkanelo lowu nga laha henhla wu tiyisisa hilaha mutlhokovetseri a tirhiseke ririmi ra vutshila
hakona ku humelerisa hungu ra ku sola na ku tshinya mahanyelo na mikhuva ya munhu loyi a na-
velaka ku rhandzana na murhandziwa wa un’wana. [10]

XIMBANGU

83

Downloaded by Marvin -_- ([email protected])

 lOMoARcPSD|41173774

(a) Eka xitlhokovetselo lexi mutlhokovetseri u tshinya/sola mahanyelo na mikhuva ya munhu

loyi a rhandzanaka na murhandziwa wa un’wana.√√ (2)
(b) Hikuva xi ta ku swirha timbilu na xona./Ntila wa 32.√ (1)
(c) tinghenisa./B.√ (1)
(d) Ndzi dyondzile leswaku a swi fanelangi, naswona swi bihile ngopfu ku rhandzana na
murhandziwa wa un’wana.√ (1)
(e) Rito ‘xibodze’ ri vula xihadyana xa milenge ya mune na miri wa rikhamba lexi hanyaka
ehandle na le matini.√ Mutlhokovetseri u tirhisile rito xibodze tanihi vuyimeri leswi
yimelaka murhandziwa wa munhu un’wana.√√ (3)
(f) Ndzi nga n’wi tsundzuxa leswaku a hambana na ku rhandzana na murhandziwa wa
un’wana hikuva a nga tikuma a wele ekhombyeni lerikulu.√√ (2)
[10]

11. U NGA DUNGI XIHLOVO – NW Phakula

XITSALWANA

Mutlhokovetseri u tirhisile ririmi hi ndlela ya vutshila ku kombisa hilaha wanuna loyi a humeselaka
swihundla swa nsati wa yena ehandle hi ndlela ya vusopfa hakona.
• Mutlhokovetseri u tirhisile xivutiso xo pfumala nhlamulo eka ntila wa 1 lowu nge: ‘Leswi mi ngo
hlambelana emahlweni ka vanhu, ya kona mati yo kala xilavi?’ ku sola ndlela leyi wanuna loyi
a rhuketelanaka na nsati wakwe erivaleni hayona.’ U tshikelela hi ku kombisa leswaku a nga
kona loyi a nga hava xihoxo kutani a swi fanelangi leswaku va rhuketelana.
• Hi ntila wa 6 mutlhokovetseri u tlhela a tirhisa nandzulo ku tsundzuxa wanuna loyi leswaku a
swi fanelangi ku poyila nsati.
• Eka ndzimana ya vunharhu mutlhokovetseri u kombisa leswaku swi ta tikela wansati loyi ku
hlayisa vana va vona hi ku tirhisa xivutiso xo pfumala nhlamulo lexi nge: ‘Buti, u ta tikomba
yini tinhloko leti u n'wi rhwexeke tona namuntlha?’ Mutlhokovetseri u tlhela a tirhisa nsinya wa
riendli ‘peperha’ leswi vulaka ku hambanisiwa ka vudyangwani na mavele lama ha lavaka ku
kandziwa. Eka xitlhokovetselo lexi swi vula ku humesela timhaka ta xihundla ehandle. U tlhela
a tirhisa riviti ‘xihlungwani’ ku tshinya wanuna loyi leswaku a nga humeseli timhaka to
nyumisa ta nsati wa yena ehandle.
• U tlhela a tirhisa swivulavulelo eka ntila wa 13 lowu nge: Leswi mi ngo hlambela xihlovo
mundzuku mi ya timula kwihi torha?’ na ntila wa 14 lowu nge: ‘Leswi u ngo ticelela sirha wa
ha hanya n'wana manana u ta etlela vurhongo?’ Leswi swi kombisa leswaku a nga fanelangi
ku onha vuxaka hi ku poyila nsati wa yena na ku n’wi kombisa leswaku a nge vi na ku rhula
evuton’wini na loko se a file hikwalaho ka hanyelo ra yena.
• Hi ntila wa 15 lowu nge: ‘U nga yi hi vanhu n'wana mhani, emarhumbini va tlhelela’
mutlhokovetseri u kombisa leswaku hambiloko a hambanile na nsati wa yena a nga chavi
vanhu ku tlhelela a ya tisola eka nsati wa yena. Hi ku tirhisa riengeteri ra vundhawu
‘emarhumbini’ leswi vulaka muti lowu nga hlakala laha ku nga ha tshamiki munhu leswi kom-
bisaka leswaku rirhandzu ra vona a ra ha ri kona kutani va nga swi kota ku tlhela va tlhele-
lana.
Hi nkanelo lowu nga laha henhla ku tiyisisiwa leswaku mutlhokovetseri u tirhisile ririmi hi ndlela ya
vutshila ku kombisa hilaha wanuna loyi a humeselaka swihundla swa nsati wa yena ehandle hi ndlela
ya vusopfa hakona. [10]

XIMBANGU

84

Downloaded by Marvin -_- ([email protected])

 lOMoARcPSD|41173774

(a) Xitlhokovetsela lexi xi vulavula hi wanuna loyi a poyilaka nsati wa yena endzhaku ka loko va
hambanile laha mutlhokovetseri a solaka maendlelo lawa.√√ (2)
(b) Leswi tolo wa siku mi nga te mi ta hambanisiwa hi rifu ke?/Ntila wa16. (1)
(c) tala./C.√ (1)
(d) Mutlhokovetseri u tirhisile nsinya wa riendli ‘peperha’ leswi vulaka ku
hambanisiwa ka vudyangwani eka mapa√ kasi eka xitlhokovetselo swi vula ku humesela
timhaka ta tingana ehandle.√√ (3)
(e) A ndzi ta vaviseka/khunguvanyeka/nyuma√ hikuva a hi mhaka ya kahle ku humesela timhaka to
nyumisa erivaleni. √ (2)
(f) A swi fanelangi hikuva munhu un’wana na un’wana u fanele ku hloniphiwa na ku hlayiseriwa swi-
hundla swa yena.√√ (2)
[11]
12. XIVITI XA XIKHOMELA – NW Phakula
XITSALWANA

Mutlhokovetseri u tirhisile ririmi hi ndlela ya vutshila eka xitlhokovetselo lexi ku humelerisa ntshikelelo
lowu munhu a vaka na wona loko a tsandzeka ku rivalela munhu loyi a n’wi dyoheleke. Rito ‘ntshikelelo’
ri vula nxaniseko wa miehleketo ya munhu hi ku tsandzeka ku amukela swiyimo swo karhi swa vutomi
leswi a hlanganaka na swona, leswi vulaka leswaku loko munhu a tsandzeka ku rivalela u tirhwexa
ndzhwalo lowu tlhelaka wu tikela yena n’wini.
• Mutlhokovetseri u swi humelerisa eka ntila wa 1 lowu nge: ‘Vona, u kukumukile u kukumukile u
lo tani!’ leswi kombisaka leswaku munhu loyi ku tlhokovetseriwaka hi yena a nga tsakangi
hikwalaho ka ku va na xikhomela, naswona u tshama a hlundzukile.
• Ntila wa 5 lowu nge: ‘Vona, moya waku a wu ni ku rhula wu dungekile’ wu kombisaka leswaku
hikwalaho ka xikhomela u hlangahlangananile, naswona a nga na ku rhula embilwini ya yena
hikwalaho ko tshama a pfindlukile hi mhaka ya xikhomela.
• Eka ntila wa 6 lowu nge: ‘Xikhomela eka wena xi vumbeterile magadigadi ya ngati ya xiviti’ ku
tiyisisiwa leswaku xikhomela xa yena xi kurile ku tlurisa mpimo, naswona a xa ha lawuleki.
• Hi ntila wa 11 lowu nge: ‘Wa ha ri ni xikhomela xo tshikiwa loko wa ha ri muntshwa?’ Leswi swi
paluxa ku tsandzeka ku rivalela ka munhu loyi ku tlhokovetseriwaka hi yena hambileswi ku nga
khale a dyoheriwile.
Mutlhokovetseri eka ntila wa 13 lowu nge: ‘Ve 'avuxeni' eka ntsumbu waku kambe mbilu ni
moya swi vutliwile’ u hlamusela leswaku hikwalaho ka ntshikelelo lowu vangiweke hi xikhomela
a nga ha swi twi na loko va ringeta ku n’wi tsundzuxa hikuva miehleketo ya yena a yi kona ya
ha khomelerile eka vanhu lava n’wi dyoheleke.
Nkanelo lowu nga laha henhla wu humelerisa vutshila bya mutlhokovetseri byo humelerisa
ntshikelelo lowu munhu a vaka na wona loko a tsandzeka ku rivalela munhu loyi a n’wi dyoheleke.
[10]

XIMBANGU
(a) Xitlhokovetselo lexi xi vulavula hi munhu loyi a tsandzekaka ku rivalela vanhu lava n’wi
dyoheleke hambiloko se a ri mukhongeri, naswona ku ri khale va n’wi dyoherile.√√ (2)
(b) ‘Eka vapfumerikuloni u hundzukile wachi ya vona’./Ntila wa 3.√ (1)
(c) mabuwa./D.√ (1)

85

Downloaded by Marvin -_- ([email protected])

 lOMoARcPSD|41173774

(d) Rito ‘kukumukile’ ri vula ku cinca ka xivumbeko xa nchumu wo karhi wu tlakukela ehenhla
hikwalaho ka swivangelo swo karhi. Xikombiso, fulawuri/bolo/baloni loko swi pomperiwa moya.√
Eka xitlhokovetselo rito ‘kukumukile’ ri vula ku hlundzuka/khunguvanyeka, leswi nga kombisiwaka
hi ku cinca ka xikandza xa muhlundzuki.√√ (3)
(e) Swi endla leswaku u va na ku rhula embilwini ya wena, naswona u ntshuxeka.
emoyeni.√√ (2)
(f) A swi kahle hikuva u ta khomiwa hi vuvabyi byo hambanahambana ku fana na vuvabyi
bya mbilu. (Timaraka i to seketela ntsena).√√ (2)
(g) A ndzi ta n’wi tsundzuxa leswaku u fanele ku hambana na mhaka ya xikhomela
leswaku a ta va na kurhula.√√ (2)
[13]

86

Downloaded by Marvin -_- ([email protected])

 lOMoARcPSD|41173774

XIKOMBISO XA MAHLAWULELO YA SWIVUTISO SWA XIYENGE XA B

LEMUKA: Swivutiso leswi nga laha hansi ko va swikombiso. Swi hlayisise leswaku u ta
titoloveta mahlawulelo lamanene loko u tsala swikambelwana na swikambelo. A swi vuli leswaku
xikolokolo switlhokovetselo leswi (swa ndzawulelo na leswo ka swi nga ri swa ndzawulelo) hi
leswi nga ta tsariwa exikambelweni, kambe ko va swikombiso.

VULEHI BYA TINHLAMULO

• Xivutiso xa xitsalwana eka vutlhokovetseri xi fanele xi hlamuriwa hi marito ya 250-300.

• Vulehi bya tinhlamulo eka swivutiso swa ximbangu byi ta lawuriwa hi ntsengo wa timaraka.
Hlamula hi ku kongoma na hi nkhaqato.
• U fanele ku landzelela switsundzuxo leswi u nyikiweke swona leswaku u papalata ku hlawula
swivutiso hi ndlela yo hoxeka.

SWITLHOKOVETSELO SWA NDZAWULELO

• Hlamula swivutiso swin’wana na swin’wana SWIMBIRHI exikarhi ka swivutiso swa 1 – 4.

• Nhlamulo ya xivutiso xa xitsalwana xa 1, a yi ve na marito ya kwalomu ka
250–300, yi tlhela yi va hi xivumbeko xa xitsalwana, KU NGA RI xo xaxameta timhakankulu.

87

Downloaded by Marvin -_- ([email protected])

 lOMoARcPSD|41173774

XIVUTISO XA 1 (XITSALWANA)

Hlaya xitlhokovetselo lexi landzelaka kutani u hlamula xivutiso lexi nga ehansi ka xona.

DYANDZA RI NGHENILE – MA Khosa

1 Mapapa ya hangalakile,
2 Mpfula yi ala ku sewula.
3 Mberha yi ala ku wa.
4 Timpfula ta dyondzo ti kuvile.
5 Dyandza ra dyondzo ri nghenile.
6 Dyondzo yi hundzulerile bya ngoma ya timbyana.

7 Milambu ya dyondzo se yi phyile.

8 Tinguva ta lembe se ti cincile.
9 Tiva ra vutivi se ri phyile.
10 Dyondzo se ya luma.
11 Dyondzo se yi nyumbhile.

12 Vana dyondzo se eka vona i xinghunghumana.

13 Dyondzo se yi va swirhe timbilu.
14 Loko va byeriwa hi yona va hlamba na timbilu.
15 Ku va byela hi yona se u va dlamurile.
16 Ku vona makhumbi ya dyondzo,
17 Onge va vone xintlen'wana.

18 Tibuku ti kurhile, ti humile nkuxu.

19 Timbuva ta vutomi ti hehliwile.
20 Dzovo ra vukosi ri tele tinsumba.
21 Xikhiya xa vutomi xi rhosile.
22 Tshanga ra ndzhaka ya vutomi ri dengile,
23 Migotlo va tshiverile va orhela ndzilo wa vuxika.

24 Vantshwa exikolweni ko yeriwa vito.

25 Vo yisa mintsumbu, ku ya tatisa nhlayo ntsena.
26 Va byeli hi ku kunguhata mi ta tlulana milenge.
27 Xa vona i ku hlayela masiku ya mudende.
28 Tijini na tikhavhela hi yo silabasi ya kona.
29 Makarata na switokofela hi wo ntirhokaya.
30 Hakunene tiko ri borile, i swivungu pficipfici, ngulee!

Kombisa hilaha mutlhokovetseri a tirhiseke ririmi ra vutshila hakona eka xitlhokovetselo lexi nga
laha henhla u ri karhi u kongomisa eka mintila ya 6, 10, 12, 26 na 30. [10]

88

Downloaded by Marvin -_- ([email protected])

 lOMoARcPSD|41173774

XIVUTISO XA 2 (XIMBANGU)

Hlaya xitlhokovetselo lexi landzelaka kutani u hlamula swivutiso leswi nga ehansi ka xona.

HI DYE NAXO! – MT Mahuntsi

1 Hina swisiwana hi dye naxo!

2 Hi dye naxo na vamachonisi!
3 Hi vona vamachonisi va hi endlelaka bajete,
4 Bajete ya miholo ya hina,
5 Leyi hi hanyisaka mindyangu ya hina hi yona.

6 Vayisa lava va ni mona wa xiloyi.

7 Loko wo ka u ya lomba kan'we,
8 A wu nga ha phonyoki nakan'we,
9 Mali ya wena yi ta tswala yi tswarile.
10 Hambi u lo lombela siku rin'we ya veleka.

11 Loko ha ha lomba mi timbulwa,

12 Loko ha ha lomba mi vamunene wa Gwevana.
13 Mi n'wayitela ku vonaka na makhuyu.
14 Mi hlekelela ku vonaka na xindzin'wandzin'wana.
15 Mi hi bambatela swi nga ha heli.

16 Kambe siku ro londza a mi endleki,

17 Mi rheta bya bavuri ematini,
18 Mi kariha bya ngwenyankelenge.
19 Mi mpfhumpfha bya huku ya mbhaha,
20 Leyi tekeriweke xiciwana xa yona hi gama ra nsele.

21 A mi hloniphi ni tihosi onge mi tinhongana,

22 A mi hloniphi na swidyondzeki,
23 Hambi vakhegula va mudende ma chonisa.
24 Vadyondzisi vona a ha ha vuli,
25 Va teriwa hambi va ha dodombana no lota byongo,
26 Entirhweni emahlweni ka vadyondzi,
27 Va ta khomiwa hi tiwacheni va bvungiwa hi papa ra tingana ta ntima dzwii!

28 Van'wana mi va tekela ni makhadi,

29 Makhadi lawa va holaka hi wona xihundla xi ku mhoo!
30 Ivi mi hamba mi kafutela mali ya vona,
31 Vona va ri karhi va koka exilogweni,
32 Vona va ri karhi va dya rikoko ra xilondza,
33 Mindyangu ya n'wina yi xipa yi fika hi laha!
34 Mi hanyisa mindyangu ya hina ku vava n'wina vamachonisi!

(a) Hi yihi mhakankulu leyi mutlhokovetseri a lavaka ku byela vahlayi yona

eka xitlhokovetselo lexi? (2)
(b) Tshaha ntila eka xitlhokovetselo lexi lowu kombisaka leswaku vadyondzisi va landziwa
eswikolweni va ri eku dyondziseni. (1)

89

Downloaded by Marvin -_- ([email protected])

 lOMoARcPSD|41173774

(c) Hlawula nhlamulo leyi nga yona eka leti nga laha hansi. Loko mutlhokovetseri eka ntila wa
10 a ku: 'Hambi u lo lombela siku rin'we ya veleka' u hlamusela leswaku mali leyi
valombiwa va vaka va lombiwile yona ya …
A engeteleka.
B hunguteka.
C siveleka.
D tswaleka. (1)
(d) Eka ntila wa 13 lowu nge: 'Mi n'wayitela ku vonaka na makhuyu' mutlhokovetseri u tirhisile
rito 'makhuyu'. Nyika nhlamuselo ya rona ya masiku hinkwawo u tlhela u hlamusela hilaha
mutlhokovetseri a ri tirhiseke hakona eka xitlhokovetselo lexi. (3)
(e) Ntila wa 15 lowu nge: 'Mi hi bambatela swi nga ha heli' wu hlamusela yini? (1)
(f) Xana u nga va tsundzuxa yini valombiwa va mali lava ku tlhokovetseriwaka hi vona eka
xitlhokovetselo lexi nga laha henhla? (2)
[10]

XIVUTISO XA 3 (XIMBANGU)

Hlaya xitlhokovetselo lexi nga laha hansi, kutani u hlamula swivutiso leswi nga ehansi ka xona.

MAKHELWANA U HUNDZILE – HG Makhubele

1 Vuxaka bya vukhelwana a bya ha hanyi.

2 A hi pfuxelana mpundzu, nhlikanhi, madyambu,
3 A hi vonisana xa vusiku ni xa nhlikanhi,
4 Makhelwana/Muakelani u hundzile ku sale ku swondzolotana kunene ntsena,
5 Vuxaka lebyiya byo kombelana ni munyu dzu!

6 A ka ha dzahisaniwi fole, vutsondze byo tidlayela mbyana.

7 Ka nyumaniwa bya mukon'wana lontshwa na mana wa nsati.
8 Ku khala swimonyo na swigodo ntsena.
9 Ku pfhumba vukwele, vuciva na ku navelelana rifu ntsena.
10 Xana ndzi dyile yini xa wena makhelwana ndzi ta riha nandzu?

11 Leswi u koxaka bya mina vutomi wena u ta helela kwihi ke?

12 Xikwembu xi ku nyikile wa wena moya,
13 Kambe ematshan'wini yo hefemula wa wena moya se u hefemula mina.
14 Hambi rivengo ra ximanga na kondlo a ri khi nchumu eka hina.
15 Hambi a ndzi lo tsemakanya hi le tin'hwembeni ta wena a swi nga ta fika kwalaho.

16 Loko a wo kota ku fika laha ku nga ni moya wanga kona hi!

17 A wu ta wu khaluta wu nga se wela na le hansi.
18 Aredzi, swi ta vonaka hi siku ka ntshovelo.
19 Nandzu wu ta avanyisiwa hi Mumbi.
20 Yena muendli wa Tilo ni Misava.

(a) Nyika nkomiso wa xitlhokovetselo lexi. (2)

(b) Hi wihi ntila eka xitlhokovetselo lowu hlamuselaka leswaku munhu loyi ku tlhokovetseri-
waka hi yena u sala makhelwana wa yena ngopfu endzhaku hi ku va a landzelela
swin’wana na swin’wana leswi a swi endlaka. (1)

90

Downloaded by Marvin -_- ([email protected])

 lOMoARcPSD|41173774

(c) Hlawula nhlamulo leyi nga yona eka leti nga laha hansi. Mutlhokovetseri eka ntila wa 9 u
ri: 'Ku pfhumba vukwele, vuciva na ku navelelana rifu ntsena'. Rito 'vuciva' ri vula ku …
A nyikana.
B tsonana.
C tumbetelana.
D yivelana. (1)
(d) Eka ntila wa 17 lowu nge: 'A wu ta wu khaluta wu nga se wela na le hansi' mutlhokovetseri
u tirhisile rito 'khaluta'. Nyika nhlamuselo ya rona ya masiku hinkwawo u tlhela u
hlamusela hilaha mutlhokovetseri a ri tirhiseke hakona eka xitlhokovetselo lexi. (3)
(e) Xana thoni ya mutlhokovetseri eka xitlhokovetselo lexi nga laha henhla hi yihi? (1)
(f) U vona leswi swi humelelaka eka xitlhokovetselo lexi nga laha henhla swi ri kahle xana?
Seketela nhlamulo ya wena. (2)
[10]

XIVUTISO XA 4 (XIMBANGU)

Hlaya xitlhokovetselo lexi nga laha hansi, kutani u hlamula swivutiso leswi nga ehansi ka xona.

XI TA BULUKELA MUCHAYERI! – KJ Ngobeni

1 Siku tiko ri nga ta hlanuka,
2 Misava yi khuluka bya magandlati,
3 Tinyeleti na n'weti swi tshama emisaveni,
4 Malwandle ya vila ya khapakhapa,
5 Vulala bya vanhu na swiharhi byi n'oka,
6 N'wana xi ta an'wa hi tsheve.
7 Varhangeri mi ta n'wi byela yini ke?
8 Hikuva Murhumi wa n'wina u ta lava mbuyelo,
9 A mi ti dyisa kwihi ke?
10 Lotani miehleketo yo hlamula mi nga kanghan’wi,
11 Hikuva hi n'wina mi nga na vutihlamuleri.
12 Tshamani mi tatile tivoni hi mafurha,
13 Leswaku loko muteki a fika a mi kuma mi lunghile,
14 Handle ka swona, xi ta mi bulukela muchayeri wa ximoko.

(a) Hlamusela leswi mutlhokovetseri a byelaka vahlayi swona hi xitlhokovetselo lexi. (2)
(b) Tshaha ntila lowu vulaka leswaku loko va fanele ku hlamula va nga tilumalumi. .
(1)
(c) Hlawula nhlamulo leyi nga yona eka leti landzelaka. Eka xitlhokovetselo lexi i vamani
lava nga ta ‘bulukeriwa hi ximoko’?
A Vachayeri va mathekisi.
B Vaaki va Afrika-Dzonga.
C Varhangeri va tikereke.
D Varisi va tihomu. (1)
(d) Hikokwalaho ka yini rito ‘Murhumi’ eka ntila wa 8 ri sunguriwile hi letere lerikulu.
(2)
(e) Xana nhlokomhaka leyi yi ku tisela miehleketo muni? (2)
(f) Aneka vonelo ra wena ehenhla ka mhaka leyi kondleteriwaka hi mutlhokovetseri eka
xitlhokovetselo lexi. (2)
[10]

91

Downloaded by Marvin -_- ([email protected])

 lOMoARcPSD|41173774

XITLHOKOVETSELO XO KA XI NGA RI XA NDZAWULELO (SWA BOHA LESWAKU U XI

HLAMULA)

[www.vetorstock.com]

LEMUKA: Xivutiso lexi xo va xikombiso xa xitlhokovetselo xo ka xi nga ri xa ndzawulelo. A

swi vuli leswaku hi xona xi nga ta setiwa loko lembe ri hela, kambe ko va xikombiso.

HINKWASWO I VUTOMI

XIVUTISO XA 5 (XIMBANGU)

Hlaya xitlhokovetselo lexi nga laha hansi kutani u hlamula swivutiso leswi nga ehansi ka xona.

VA KU KWINYILE – SJ Malungana na MJ Baloyi

1 A wu ku va lorha,
2 A wu ku i mijamujamu,
3 A wu ku i swiphunta
4 Wena hi wena u tivaka.

5 Hi yo yini leyi namuntlha,

6 Ku khoma nyarhi hi timhondzo?
7 Wo khomelela u ri wexe,
8 U lava ku pfuna hi mani?

9 U nga tiphuntisi bya huku

10 Wonge u mbyana leyi nga kumiwa etin’hwembeni.
11 Vutlharhinyana lebyiya dzuu!
12 Dyondza ku cakunha u nga si mita.

13 I mani a nga ku tiyelaka namuntlha?

14 Yena u ta va a hlambe kwihi?
15 Yaleyo i nkava-va-nga-heti ya wena wexe,
16 Dyana hi switsananatsanana u ku yi bi!

92

Downloaded by Marvin -_- ([email protected])

 lOMoARcPSD|41173774

17 N’wana wa vanhu a nga belanyana hi moya,

18 A titwisa ku yima empfhukeni a hlalela.
19 Tolo a wu ku u tikumele xitshakatankaka.
20 Khomba ya vanhu yi cineriwa kambirhi.
21 U nga rivali leswaku siku na nkarhi a hi swa wena.

(a) Hlamusela hungunkulu ra xitlhokovetselo lexi. (2)

(b) Hi wihi ntila lowu hlamuselaka ku va loyi ku tlhokovetseriwaka hi yena se a ri eku
tikeriweni? (1)
(c) Hlawula nhlamulo leyi nga yona eka leti nga laha hansi. Loko mutlhokovetseri eka
ntila wa 12 a byela loyi a tlhokovetselaka hi yena a ku: ‘Dyondza ku cakunha u nga
si mita’ u vula leswaku munhu loyi …
A a nga miti nchumu.
B u fanele ku cakunha ngopfu.
C u fanele a mita loko a cakunhile.
D u fanele a ehleketa kahle a nga si hlamula. (1)
(d) Kombisa hilaha mutlhokovetseri a tirhiseke ririmi hakona na hilaha a humeleriseke
hakona nhlamuselo ya mintila ya 1, 2 na 3 leyi nga laha hansi.
‘A wu ku va lorha.’
‘A wu ku i mijamujamu.’
‘A wu ku i swiphunta.’ (3)
(e) Xana mutlhokovetseri u hlamusela yini hi ntila wa 9 lowu nge: ‘U nga tiphuntisi bya
huku.’? (1)
(f) Hi ku xiya mintila ya mune leyi nga eka ndzimana yo sungula ya xitlhokovetselo, u
vona swi fanerile leswaku munhu loyi ku tlhokovetseriwaka hi yena a
tweriwa vusiwana ke? (2)
[10]

TINHLAMULO

XIVUTISO XA 1 (XITSALWANA)

DYANDZA RI NGHENILE – MA Khosa

Mutlhokovetseri u tirhisile ririmi ra vutshila ku hlamusela hi vusweti bya dyondzo

evanhwini, laha swi kombaka leswaku vanhu a va ha ri na nkhinkhi wo antswisa tidyondzo
ta vona naswona va tiendlela swa vona leswi nga fambelaniki na swa dyondzo. Leswi swi
tiyisisiwa hi ku tirhisiwa ka ririmi ro fuwa no hlawuleka.
• Eka ntila wa 6 lowu nge: 'Dyondzo yi hundzulerile bya ngoma ya timbyana' mutlhokovetseri u
tirhisile xifananiso/xihlambanyiso/xipimaniso 'bya ngoma ya timbyana' ku komba hi ndlela leyi
dyondzo yi nga ha lavekiki hayona.
• Ntila wa 10 lowu nge: 'Dyondzo se ya luma' wu humelerisa vumunhuhati ku kombisa hilaha
dyondzo yi chaviwaka hakona onge ko va nchumu lowu lumaka.
• Hi ntila wa 12 lowu nge: 'Vana dyondzo se eka vona i xinghunghumana' ku tirhisiwile xigego 'i
xinghunghumana' ku hlamusela leswaku dyondzo yi tekiwa tanihi nchumu lowu chavisaka.
• Ntila wa 26 lowu nge: 'Va byeli hi ku kunguhata mi ta tlulana milenge' wu humelerisa xivulavulelo
'ku tlulana milenge' lexi hlamuselaka leswaku vana lava a va lavi ku tsundzuxiwa leswaku va
tirhisa swisivelambeleko.

93

Downloaded by Marvin -_- ([email protected])

 lOMoARcPSD|41173774

• Eka ntila wa 30 lowu nge: 'Hakunene tiko ri borile, i swivungu pficipfici, ngulee!' ku
humelerisiwile xithathelo lexi nge: 'Hakunene tiko ri borile' ku hlamusela leswaku swilo etikweni
swi onhakile ku tlula mpimo.
Nkanelo lowu nga laha henhla wu seketela swinene mhaka ya ku va mutlhokovetseri a
tirhisile ririmi ra vutshila eka xitlhokovetselo xa yena ku hlamusela hi vusweti bya dyondzo
evanhwini, laha swi kombaka leswaku vanhu a va ha ri na nkhinkhi wo antswisa tidyondzo ta vona,
naswona va tiendlela swa vona leswi nga fambelaniki na swa dyondzo. [10]

XIVUTISO XA 2

HI DYE NAXO! – MT Mahuntsi

(a) Xitlhokovetselo lexi xi humelerisa timhaka ta vamachonisi lava lombisaka vanhu timali,
laha mutlhokovetseri a vilerisiwaka hi ku pfumaleka ka ku rhula loku valombisiwa va vaka
na kona hikokwalaho ka tindlela to khomisa tingana leti vamachonisi va ti tirhisaka.√√ (2)
(b) Va teriwa hambi va ha dodombana no lota byongo./Ntila wa 25.√ (1)
(c) engeteleka./A.√ (1)
(d) 'Makhuyu' i meno lama kumekaka emakumu ka nomo lama tirhaka ku gaya swakudya.√
Mutlhokovetseri u hlamusela leswaku loko vamachonisi va ha lomba vanhu mali va
hlekelela swinene va endlela ku koka valombiwa lava rinoko.√√ (3)
(e) Wu hlamusela leswaku loko vamachonisi va ha lomba valombiwa mali va endla onge va va
rhandza.√ (1)
(f) Ndzi nga va tsundzuxa leswaku va tidyondzisa ku kunguhata swilaveko swa vona ehenhla
ka mali leyi va holaka yona leswaku va ta papalata ku ya eka vamachonisi.√ (2)
[10]

XIVUTISO XA 3

MAKHELWANA U HUNDZILE – HG Makhubele

(a) Mutlhokovetseri u vilerisiwa hi leswi yena na muakelani wa yena va nga ha hanyisaniki ku

fikela laha na ku vulavurisana va nga ha vulavurisaniki, kutani mutlhokovetseri u na ku
tshemba leswaku loyi a nga avanyisaka nandzu exikarhi ka vona i Yehovha.√√ (2)
(b) ‘Kambe ematshan'wini yo hefemula wa wena moya se u hefemula mina.’/Ntila wa 13.√ (1)
(c) tsonana./B.√ (1)
(d) Rito 'khaluta' ri vula ku heta ntirho wo karhi/ku hundza eka xiyimo lexi a xi nga tshembisi ku
xi hundza.√ Mutlhokovetseri u hlamusela leswaku loko munhu loyi a kota ku lawula vutomi
bya muakelani wa yena a ta n’wi dlaya.√√ (3)
(e) I yo vilela.√ (1)
(f) A swi kahle, hikuva a swi tsakisi ku vona vaakelani va nga twanani. (Timaraka i to seketela
ntsena.)√√ (2)
[10]

94

Downloaded by Marvin -_- ([email protected])

 lOMoARcPSD|41173774

XIVUTISO XA 4

XI TA BULUKELA MUCHAYERI! – KJ Ngobeni

(a) Mutlhokovetseri u hi byela leswaku varhangeri va fanele ku tilulamisa hikuva loko nkarhi wa
vutihlamuleri wu fika va ta xupuriwa loko va kumeka va endlile swo ka swi nga
lulamangi.√√ (2)
(b) Lotani miehleketo yo hlamula mi nga kanghan’wi./Ntila wa 10.√ (1)
(c) Varhangeri va tikereke./C √ (1)
(d) Ri sunguriwile hi letere lerikulu ku yimela Xikwembu.√√ (2)
(e) Ya leswaku hi siku ra makumu varhangeri lava va nga ta va va nga endlangi leswi va nga
rhumiwa swona, va ta xupuriwa.√√ (2)
(f) I mhaka ya kahle ku va a tsundzuxa varhangeri hi nxupulo lowu nga ta va kona loko va nga ri
na vutihlamuleri ehenhla ka leswi va nga rhumiwa swona.√√
(2)
[10]
XIVUTISO XA 5

VA KU KWINYILE– SJ Malungana na MJ Baloyi

(a) Xitlhokovetselo lexi xi vulavula hi wanuna loyi a xanisa nsati wa yena. Loko
vanhu va n’wi tsundzuxa leswaku a tshika ku n’wi xanisa a teka switsundzuxo
leswi swi nga ri na nkoka ku fikela laha nsati wa yena a nga suka evukatini, kutani
a sala a tisola.√√ (2)
(b) ‘Ku khoma nyarhi hi timhondzo.’/Ntila wa 6.√ (1)
(c) u fanele a ehleketa kahle a nga si hlamula./D.√ (1)
(d) Mintila leyi yi humelerisa ncino.√ Hi ncino lowu mutlhokovetseri u tiyisisa/tshikelela hilaha
wanuna loyi ku tlhokovetseriwaka hi yena a bakanyela etlhelo switsundzuxo leswi a swi
kuma swa leswaku a tshika ku xanisa nsati wa yena hakona.√√ (3)
(e) Mutlhokovetseri u hlamusela hilaha wanuna loyi a lavaka ku pfuniwa hi vanhu lava
a nga va nyenya, a rivala leswaku u bakanyele ekule switsundzuxo swa vona, leswi
yelanaka na ku rivala ka huku loko ya ha ku hlongoriwa loko yi dya swifaki hikuva
ya tlhelela.√ (1)
(f) Nyika vonelo ra wena. Xikombiso: Ndzi vona swi nga fanelangi hikuva mintila
leyi yi paluxa leswaku munhu loyi a honisa leswi a tsundzuxiwa
swona mayelana na ku xanisa nsati wa yena.√√ (2)
[10]

95

Downloaded by Marvin -_- ([email protected])

 lOMoARcPSD|41173774

XITANDZHAKU XA B: RHUBIRIKI YA MAAVELO YA TIMARAKA EKA XITSALWANA XA VUTLHOKOVETSERI: [TIMARAKA TA 10]

Swilaveko Vuswikoti byo Vuswikoti bya le Vuswikoti byo Vuswikoti bya Vuswikoti byo ka byi
hlawuleka henhla amukeleka madyondza nga fikelelangi
MAAVELO YA 5–6 4 3 2 0–1
TIMARAKA
VUNDZENI -Nhlamuselo ya -Ku kombisa ku twisisa -Nhlamuselo yo antswa -Nhlamuselo leyi nga -Mpfumaleko wa
nhlokomhaka hi vuenti. no hlamusela ya nhlokomhaka. enetisiki ya matwisiselo ya
Nhlamuselo ya -Mavonelo yo tlhontlha nhlokomhaka kahle. -Tinhlamulo tin'wana nhlokomhaka. nhlokomhaka.
nhlokomhaka. yo hambanahambana; -Mahlamulelo ya letinene ti seketela -Mpfumaleko wa -Nhlamuselo a yi
Nhlamuselo ya vuenti lama seketeriweke hi vuxokoxoko ya le nhlokomhaka. tinhlamuselo leti fambelani na
bya mavonelo, ku hetiseka hi xikarhi. -Mavonelo man'wana seketelaka xitlhokovetselo.
nseketelo na xitlhokovetselo. -Mavonelo laya twalaka ya seketeriwile, nhlokomhaka. -Mudyondzi u pfumala
matwisiselo ya -Matwisiselo ya le ya nyikiwile, kambe ya kambe a hi nkarhi -Nkayivelo wa ntwisiso wa muxaka wa
xitshuriwa. henhla ya muxaka wa nga ri hinkwawo lawa hinkwawo laha ntwisiso wa muxaka tsalwa na xitlhokovetselo.
tsalwa na ya seketeriweke hi vumbhoni byi wa tsalwa na
xitlhokovetselo. mfanelo. tshembisaka. xitlhokovetselo.
-Matwisiselo ya -Matwisiselo yo
TIMARAKA TA 6 muxaka wa tsalwa na ringanela ya muxaka
xitlhokovetselo. wa tsalwa na
xitlhokovetselo.
XIVUMBEKO NA 4 3 2 1 0–1
RIRIMI -Xivumbeko xa -Xivumbeko lexi -Ku na vumbhoni -Xivumbeko xi komba -Xivumbeko xa xiyimo xa
nkhaqato faneleke na byin'wana byo komba nkunguhato lowu le hansi swinene.
Xivumbeko, nkhuluko -Mavonelo ya nkhulukelano lowunene xivumbeko. hoxekeke. -Swihoxo swo tala ngopfu
na maandlalelo. tumbuluxiwile no wa mavonelo. -Xitsalwana xi pfumala -Mavonelo a ya na swa ririmi na xitayili.
Ririmi, thoni na xitayili andlariwa hi mfanelo. -Nkhulukelano wa xivumbeko lexinene xa nkhulukelano lowu
leswi tirhisiweke eka -Ririmi, thoni na xitayili mavonelo wa miehleketo na faneleke.
xitsalwana. leswi twisisekaka, swo landzeleleka. nkhaqato. -Ku na vumbhoni bya
nyanyula no pfumala -Ririmi, thoni na xitayili -Swihoxo swa ririmi a swihoxo swa
swihoxo. swi tala ku va swi swi talangi; thoni na matirhiselo ya ririmi.
-Ntivoririmi lowu lulamile. xitayili swi tala ku va -Thoni na xitayili
TIMARAKA TA 4 pfumalaka swihoxo, leswi faneleke. leswi nga fanelangiki.
mapeletelo na
mahikahatelo.

96

Downloaded by Marvin -_- ([email protected])

 lOMoARcPSD|41173774

SWIHLOVO SWA SWIFANISO LESWI TIRHISIWEKE

SWIFANISO MAPAPILA SWIHLOVO
24 https://www.bing.com/images

28 https://www.essence.com/news/three-womens-
rights-leaders-died-in-quak/

97

Downloaded by Marvin -_- ([email protected])

 lOMoARcPSD|41173774

32 https://c8.alamy.com/comp/X3B1PW/israel-the-ripe-
uneatable-fruit-of-a-ficus-sycomorus-sycamore-fig-
or-fig-mulberry-native-to-the-middle-east-
X3B1PW.jpg

36 https://lh3.googleusercon-
tent.com/AX98mxm7TrOkRT6bLH5uFHSJTAL4PQ7
QO5NTf6E_6_N8mSPL4hiTa_A03t9WT3YX4Zgsn7
VMnUI7wB8cMDOrP_cbstgw7NPnRg

98

Downloaded by Marvin -_- ([email protected])

 lOMoARcPSD|41173774

41 https://www.dcbank.org.uk/wp-content/up-
loads/2016/02/CvmosQbWIAEASb0.jpg

46 https://www.thespruce.com/thmb/CpE-c9-
kkXDZxzu2e_4lM7S4vCA=/5122x3415/fil-
ters:fill(auto,1)/
african-american-neighbors-greeting-each-other-
over-fence-137924297-
5a9863920e23d900370c683e.jpg

99

Downloaded by Marvin -_- ([email protected])

 lOMoARcPSD|41173774

49 https://static.vecteezy.com/system/resources/pre-
views/001/760/457/original/megaphone-loud-
speaker-making-announcement-vector.jpg

53 https%3a%2f%2fptop.only.wip.la%3a443%2fhttps%2fthumbs.dream-
stime.com%2fz%2fgroup-young-business
-people-working-together-creative-office-selective-fo-
cus

100

Downloaded by Marvin -_- ([email protected])

 lOMoARcPSD|41173774

58 https://www.clipartkey.com/mpngs/m/78-
786881_pastor-cartoon-png.png

61 https://image.shutterstock.com/shutterstock/photos/

101

Downloaded by Marvin -_- ([email protected])

 lOMoARcPSD|41173774

65 "https://sharonjacksonattorney.com

69 https://www.google.com/url?sa=i&url=https%3A%2F%2F
www.shutterstock.com%2Fsearch%2Fhypertension

102

Downloaded by Marvin -_- ([email protected])