IX-INTERNATIONAL EUROPEAN CONFERENCE

ON INTERDISCIPLINARY SCIENTIFIC RESEARCH

January 19-21, 2024 / Valencia, Spain

FULL TEXTS BOOK

Editors
Assoc. Prof. Dr. Jose R. Hernandez-Carrion
Assoc. Prof. Dr. Mehmet Emin KALGI

ISBN: 978-625-367-637-7
by IKSAD Publishing House
 IX-INTERNATIONAL EUROPEAN
CONFERENCE ON INTERDISCIPLINARY
SCIENTIFIC RESEARCH
January 19-21, 2024 / Valencia, Spain

FULL TEXTS BOOK

Editors
Assoc. Prof. Dr. Jose R. Hernandez-Carrion
Assoc. Prof. Dr. Mehmet Emin KALGI

by
IKSAD PUBLISHING HOUSE®
All rights reserved to IKSAD Publishing House.
Authors bear both ethical and legal responsibility
IKSAD Publications – 2024©
https://iksadyayinevi.com/

Issued: 15.02.2024

ISBN: 978-625-367-637-7
 CONFERENCE ID
CONFERENCE TITLE
9th INTERNATIONAL EUROPEAN CONFERENCE ON INTERDISCIPLINARY SCIENTIFIC RESEARCH

DATE and PLACE

January 19-21, 2024 / Valencia, Spain

ORGANIZATION
IKSAD- INSTITUTE OF ECONOMIC DEVELOPMENT AND SOCIAL RESEARCHES
UNIVERSITAT DE VALÈNCIA, VALENCIA/SPAIN

ORGANIZING COMMITTEE
Assoc. Prof. Dr. Jose R. Hernandez-Carrion
Head of Conference
Prof. Dr. Luminiţa Chivu
Member of Organizing Committee
Ph.D.habil. Jean Vasile ANDREI
Member of Organizing Committee
ES. Dr. Mile Vasic
President, Member of Organizing Committee
Mihaela OPREA
Member of Organizing Committee
Mihaela VLĂDESCU
Member of Organizing Committee
Carmen Adriana GHEORGHE
Member of Organizing Committee
Dr. Alexandru SIN – SCHNEIDER
Member of Organizing Committee
Prof. Muhittin ELİAÇIK
Member of Organizing Committee
Prof. Dr. Kinga Flaga-Gieruszyńska
Member of Organizing Committee
Prof. Dr. Muntazir MEHDI
Member of Organizing Committee
Prof. Dr. Sevi OZ
Member of Organizing Committee
Dr. Elvira NURLANOVA
Member of Organizing Committee
Elena MAGLIO
Member of Organizing Committee
Assoc. Prof. Dr. Mehmet Emin KALGI
Coordinator & Ardahan University
 NUMBER of ACCEPTED PAPERS- 213
NUMBER of REJECTED PAPERS- 97

PARTICIPANTS’ COUNTRIES
Türkiye (85), Azerbaijan (29), Italy (1), Albania (37), Ghana (1), Kazakhstan (1), Poland (1),
England (1), Romania (6), Georgia (3), Saudi Arabia (3), Kosovo (5), Algeria (2), Pakistan (2),
Vietnam (1), Morocco (3), India (8), Portugal (2), Brazil (2), Benin Republic (1), Ghana (1),
Republic of North Macedonia (2), Eswatini (1), Lebanon (1), Lithuania (3), Malaysia (3),
Croatia (1), Poland (2), Bulgaria (1), Serbia (1), Turkish Republic of Northern Cyprus (1),
Spain (1), Germany (1).

*Double blinded evaluation process

 SCIENTIFIC COMMITTEE BOARD

 Lucian Liviu ALBU - Academician, Romanian Academy, Romania

 Andrei KOZMA, MMD, MDHC - Prof. Assoc., PhD Hab. member of The Romanian
Academy of Medical Sciences
 Camelia Diaconu - Prof.univ. Dr.hab. President of Romanian Balkan Medical Union
 Valeriu IOAN-FRANC - Coresponding member, Romanian Academy, Romania
 George GEORGESCU - Deputy Director, National Institute for Economic Research ”Costin
C. Kirițescu”, Romania
 Luiza Gabunia - Director of Scientific Research-Skills Center, Assoc. Prof. of Medical
Pharmacology Department of the Tbilisi State Medical University
 Valentina VASILE - Director, Institute of National Economy
 Sorin CACE - Deputy Director, Research Institute for Quality of Life, Romania
 Jean Vasile ANDREI - Senior Researcher, National Institute for Economic Research ”Costin
C. Kirițescu”, Romania
 Nana Gorgaslidze - Professor, Head of Social and Clinical Pharmacy Department of the
Tbilisi State Medical University
 Nino Chumburidze-Areshidze - Honorary Doctor of Tbilisi State Medical University,
Deputy of General Director of the Tbilisi Central Hospital, Georgia
 Vasile PREDA - Senior Researcher, National Institute for Economic Research ”Costin C.
Kirițescu”, Romania
 Tianming Gao - Prof. Dr., School of Economics and Management, Harbin Engineering
University, China
 Vasilii Erokhin - Dr., School of Economics and Management, Harbin Engineering
University, China
 Eglantina Hysa - Epoka University, Department of Economics, Albania
 Silvius Stanciu - Professor, Vice-rector, Dunarea de Jos University of Galați, Galati,
Romania
 Željko Vaško - Professor, Vice Dean for Scientific Research and International Cooperation,
University of Banja Luka, Bosnia and Herzegovina
 Ignacio DE LOS RIOS CARMENADO - Director, GESPLAN, Politechnic University of
Madrid, Spain
 Donatella PRIVITERA - Full Professor, University of Catania, Italy
 Teodor SEDLARSKI - Professor, Sofia University St. Kliment Ohridski, Bulgaria
 Nergüz BULUT SERİN - Prof. Dr., European University of Lefke
 Enkelejda Kucaj - Assoc. Prof. Dr., Polytechnic University of Tirana
 Mile VASIC - Dr., President, European Marketing and Management Association
 Manole Cojocaru - Prof. Dr., Titu Maiorescu University
 Kimboula Nkaya - Prof. Dr., Marien Ngouabi University
 Oana TOADER - Assoc.prof. Ph.d "Carol Davila" University of Medicine and Farmacy,
Bucharest, Romania
 Sopio Tavadze - Associate Professor, Batumi Art Teaching University
 Maia Manchkhashvili - Assoc. Prof. Dr., Sulkhan-Saba Orbeliani Teaching University
 Jonel SUBIC - Director, Institute of Agricultural Economics, Belgrade, RS Serbia
 Jovan ZUBOVIĆ - Director of the Institute of Economic Sciences, Belgrade, RS Serbia
 Violeta SIMA - Petroleum-Gas University of Ploiesti, Faculty of Economic Sciences,
Romania
 Ileana GHEORGHE - Petroleum-Gas University of Ploiesti, Faculty of Economic Sciences,
Romania
 Kinga Flaga-Gieruszyńska - Prof. Dr., University of Szczecin, Poland
 Aleksandra Klich - Prof. Dr., University of Szczecin, Poland
 Muhammad FAISAL- Assoc. Prof. Dr. TOP-TECH AI Institute
  Abdussalam Ali Ahmed - Asst. Prof . Dr., Bani Waleed University
 KIMBOUALA NKAYA – Prof. Dr., Marien Ngouabi University
 Lamara Kadagidze – Assoc. Prof. Dr., Grigol Robakidze University
 Lenida LEKLI – Dr., Aleksandër Xhuvani University
 hab. Elżbieta PATKOWSKA – Assoc. Prof. Dr., University of Life Sciences in Lublin
 Bouthaina SAYAD - Dr., University Of Blida
 Ökkeş KESİCİ - Prof. Dr., Gaziantep University
 Özkan AÇIŞLI - Assoc. Prof. Dr., Atatürk University
 Mehmet Emin KALGI - Assoc. Prof. Dr. Ardahan University
 Osman BAYRAKTUTAN - Assoc. Prof. Dr., Batman University
 Ramin ALİYEV - Assoc. Prof. Dr.Hasan Kalyoncu University
 Sedat EROL - Assoc. Prof. Dr., Adıyaman Üniversitesi
 Tamilla ALİYEVA - Assoc. Prof. Dr., Dokuz Eylül University
 F. Gül KOÇSOY, Assoc. Prof. Dr., Firat University
 Vedat Akman - Assist. Prof. Dr., Beykent University
 Adnan AKALIN – Assist. Prof. Dr., Gaziantep Islamic Science and Technology University
 Kader DAĞCI KIRANŞAN - Assist. Prof. Dr. Atatürk University
 Murat KIRANŞAN - Assist. Prof. Dr.University of Gumushane
 Nihat DEMİRKOL - Assist. Prof. Dr., Iğdır University
 Ömer Erdimez - Assist. Prof. Dr., Adıyaman University
 Sinan ÖZYURT - Assist. Prof. Dr., Gaziantep Islamic Science and Technology University
 yuIX-INTERNATIONAL EUROPEAN
CONFERENCE ON INTERDISCIPLINARY
SCIENTIFIC RESEARCH
January 19-21, 2024 / Valencia, Spain

Conference Online Program

Meeting ID: 833 1287 1999

Passcode: 192021

Türkiye (85), Azerbaijan (29), Italy (1), Albania (37), Ghana (1), Kazakhstan (1), Poland (1),
England (1), Romania (6), Georgia (3), Saudi Arabia (3), Kosovo (5), Algeria (2), Pakistan (2),
Vietnam (1), Morocco (3), India (8), Portugal (2), Brazil (2), Benin Republic (1), Ghana (1),
Republic of North Macedonia (2), Eswatini (1), Lebanon (1), Lithuania (3), Malaysia (3),
Croatia (1), Poland (2), Bulgaria (1), Serbia (1), Turkish Republic of Northern Cyprus (1),
Spain (1), Germany (1).

IMPORTANT, PLEASE READ CAREFULLY

 To be able to attend a meeting online, login via https://zoom.us/join site, enter ID “Meeting ID or Personal Link
Name” and solidify the session.
 The Zoom application is free and no need to create an account.
 The Zoom application can be used without registration.
 The application works on tablets, phones and PCs.
 The participant must be connected to the session 15 minutes before the presentation time.
 All congress participants can connect live and listen to all sessions.
 Moderator is responsible for the presentation and scientific discussion (question-answer) section of the session.

Points to Take into Consideration - TECHNICAL INFORMATION

 Make sure your computer has a microphone and is working.
 You should be able to use screen sharing feature in Zoom.
 Attendance certificates will be sent to you as pdf at the end of the congress.
 Requests such as change of place and time will not be taken into consideration in the congress program.
 Before you login to Zoom please indicate your name_surname and HALL number, exp. Hall-1, Ali ÖZDEMİR
 ONLINE PRESENTATIONS
20.01.2024 / HALL-1, SESSION-1
VALENCIA LOCAL TIME ANKARA LOCAL TIME

09 00 : 11 00 11 00 : 13 00

HEAD OF SESSION: Assoc. Prof. Dr. Gafarova Parvin Muhamad

AUTHORS AFFILIATION TOPIC TITLE
SOCAR THE PHYSICAL-MECHANICAL BEHAVIOR
Oilgasresearchproject OF POLY-N-VINYLPYROLIDONE
Dr. Shamo Zokhrab TAPDIGOV
Institute (AZERBAIJAN) MODIFIED CONCRETE: THE NATURE OF
Dr. Elvin Yashar MELIKOV
Baku State University THE CHEMICAL INTERACTION BETWEEN
(AZERBAIJAN) POLYMER AND CEMENT PARTICLES
Gülle Integrated Textile
INVESTIGATION OF THE POTENTIALS OF
Enterprises (TÜRKİYE)
Selma SOYSAL DYEING IN STANDING BATH WITH
Gülle Integrated Textile
Fatma YILDIZ NATURAL DYES AND USING PLANT
Enterprises (TÜRKİYE)
Prof. Dr. Rıza ATAV EXTRACTION PULP IN EXTRACTION FOR
Tekirdağ Namık Kemal
A SECOND TIME
University (TÜRKİYE)
Azerbaijan State QUALITY INDICATORS OF
Assoc. Prof. Dr. Gafarova Parvin
Pedagogical University EDUCATIONAL INSTITUTION
Muhamad
(AZERBAIJAN) MANAGEMENT
Azerbaijan Baku IMMEDIATE ADAPTATION REACTIONS
Bayramova Naila Ilham
(AZERBAIJAN) TO TENSE PHYSICAL LOADS
Karamanoğlu
Assist. Prof. Dr. Feyza KELLECİ Mehmetbey University
ÇELİK (TÜRKİYE) HOUSEHOLD PHARMACEUTICAL WASTE
MANAGEMENT
Assoc. Prof. Dr. Hatice AKKAYA University of Health
Sciences (TÜRKİYE)
Gaziantep University
MICROALGAL BIOTECHNOLOGY IN
Alaa Alghabash (TÜRKİYE)
WASTEWATER TREATMENT AS AN
Abuzer Çelekli Gaziantep University
ECOFRIENDLY PROCESS
(TÜRKİYE)
University or Rome Tor FEMTOSECOND LASER TREATMENTS OF
Marilena Carbone
Vergata (ITALY) CU-HALOGENATED PHTHALOCYANINES
Ilirjan Malollari University of Tirana
Redi Buzo (ALBANIA) PROCESS SIMULATION OF BIOETHANOL
Shpresa Bilalaj University F. Noli PROFIT FROM CHEESE WHEY TREATMENT
Vjola Bakillari (ALBANIA)
A COMPARATIVE STUDY OF ACTIVITY-
C. K. Tedam University of
Moses A-Engibinge ALEMYA BASED STRATEGY AND LECTURE
Technology and
METHOD IN TEACHING
Moses Abdullai ABUKARI Applied Sciences
PHOTOSYNTHESIS IN INTEGRATED
(GHANA)
SCIENCE
EXPLORING PERCEIVED OBSTACLES TO
Sports University of Tirana LEADERSHIP OPPORTUNITIES IN SPORTS
Mehmeti Elona
(ALBANIA) CAREERS: INSIGHTS FROM A SURVEY OF
FEMALE ATHLETES AND GIRLS
 ONLINE PRESENTATIONS
20.01.2024 / HALL-5, SESSION-1
VALENCIA LOCAL TIME ANKARA LOCAL TIME

09 00 : 11 00 11 00 : 13 00

HEAD OF SESSION: Assoc. Prof. Dr. Osman BAYRAKTUTAN

AUTHORS AFFILIATION TOPIC TITLE
Ankara Social Sciences SPACE USE FOR THE CONSUMPTION
Ebru YILMAZ
University (TÜRKİYE) HABITS OF POOR YOUTH IN ISTANBUL
A MAIN PROBLEM IN SOCIAL MEDIA
Dr. Gülçin SAĞIR KESKIN Ankara University (TÜRKİYE)
ENVIRONMENT: DIGITAL BULLYING
PHILANTHROPY IN THE CONTEXT OF
Dr. Aylin TALU Maltepe University (TÜRKİYE)
PUBLIC RELATIONS: TOMS SHOES
THE ANALYSIS OF STUDIES PUBLISHED
Halide YARAR Istanbul University (TÜRKİYE) IN TR INDEXED JOURNALS ON JOB
CRAFTING
İstanbul Topkapi University WORTHLESSNESS CRISIS IN
Dr. Nur Esra ATMACA
(TÜRKİYE) JOURNALISM
THE PILGRIMAGE of AN
Assoc. Prof. Dr. Zehra GÖZÜTOK Tekirdağ Namık Kemal ANDALUSIAN MUDEJAR ABDULLAH
TAMDOĞAN University (TÜRKİYE) B. AL-SABBAH: 14TH CENTURY
ISLAMIC WORLD
A THEORETICAL STUDY ON THE
Assoc. Prof. Dr. Mehmet Emin Ardahan University RELATIONSHIP BETWEEN COVID-19
KALGI (TÜRKİYE) AS A GLOBAL DISASTER AND
RELIGION
İSMAİL GÖKTÜRK, THE
Assoc. Prof. Dr. Osman CONSTRUCTION OF MAN FOR THE
Ataturk University (TÜRKİYE)
BAYRAKTUTAN REVIVAL OF CIVILIZATION, IKSAD
PUBLICATIONS, ANKARA 2021, 240 P.
Fatih UYAR Amasya University (TÜRKİYE) EXAMINING THE FACTORS
Assoc. Prof. Dr. Seda SABAH Ondokuz Mayıs University INFLUENCING COACHES'
Prof. Dr. Soner ÇANKAYA (TÜRKİYE) MOTIVATION IN THE WORK PROCESS
TEACHER PERSPECTIVES ON
Arzu HANÇER ÖĞÜTLÜ
Amasya University (TÜRKİYE) PHYSICAL EDUCATION AND SPORTS
Assoc. Prof. Dr. Seda SABAH
CLASSES IN IMAM HATIP SCHOOLS
National Academy of
Assoc. Prof. Dr. Pervane
Sciences of Azerbaijan PIONEER OF SOCIAL HUMOR
MEMMEDLİ
(AZERBAIJAN)
 ADAPTING LIVING SPACES: FLEXIBILITY TO MEET
Türkan DOĞAN 115
CHANGING RESIDENT NEEDS
ANTIOXIDANTS FEATURES OF SPIRULINA
Nilay SEYİDOĞLU 122
PLATENSIS: STRESS, DISEASES AND HEALTH
SOME SUCCESSES IN IMPROVING THE MATERIAL
Shiruya AZADALIYEVA AND PERSONNEL BASE IN HIGHER PEDAGOGICAL 127
SCHOOLS OF AZERBAIJAN
PHILANTHROPY IN THE CONTEXT OF PUBLIC
Aylin TALU
RELATIONS: TOMS SHOES
132

Nur Esra ATMACA WORTHLESSNESS CRISIS IN JOURNALISM 141

THE PILGRIMAGE of AN ANDALUSIAN MUDEJAR
Zehra GÖZÜTOK
TAMDOĞAN
ABDULLAH B. AL-SABBAH: 14TH CENTURY 153
ISLAMIC WORLD
A THEORETICAL STUDY ON THE RELATIONSHIP
Mehmet Emin KALGI BETWEEN COVID-19 AS A GLOBAL DISASTER AND 162
RELIGION
İSMAİL GÖKTÜRK, THE CONSTRUCTION OF MAN
Osman BAYRAKTUTAN FOR THE REVIVAL OF CIVILIZATION, IKSAD 170
PUBLICATIONS, ANKARA 2021, 240 P.
TEACHER PERSPECTIVES ON PHYSICAL
Arzu HANÇER ÖĞÜTLÜ
Seda SABAH
EDUCATION AND SPORTS CLASSES IN IMAM 176
HATIP SCHOOLS
Fatih UYAR
EXAMINING THE FACTORS INFLUENCING
Seda SABAH
COACHES' MOTIVATION IN THE WORK PROCESS
186
Soner ÇANKAYA
Pervane MEMMEDLİ PIONEER OF SOCIAL HUMOR 193
THE RELATIONSHIP OF SERVANT LEADERSHIP
Tuba BIYIKBEYİ
Aysu KAYA
WITH WORK COMMITMENT AND EMPLOYEE 204
PERFORMANCE
INVESTIGATION OF THE RELATIONSHIP BETWEEN
Tuba BIYIKBEYİ
Kübra Dilan ACAR
CONFLICT MANAGEMENT AND INFORMATION 216
SHARING IN UNIVERSITIES
Habibe Yelda ŞENER THE EFFECT OF BUSINESS’CLIMATE CHANGE
Tuğba DEMİR CONCERNS ON GREEN TRANSFORMATION
228

Fatma Zehra KARAKURT ORIGINS OF OCCUPATIONAL ACCIDENTS IN

Okan ÖZBAKIR TURKEY BETWEEN 2013 AND 2022
243

Asad Asadov THE ROLE OF DIGITAL CURRENCIES IN SHAPING

Khatai Asgarov THE FUTURE OF THE ECONOMY
264

A RESEARCH ON DETERMINING THE SAFETY

Efe TEPEOĞLU CLIMATE PERCEPTION OF EMPLOYEES IN THE
Gülay ÖZDEMİR YILMAZ HOUSEKEEPING DEPARTMENT OF
274
ACCOMMODATION BUSINESSES
Kerim İŞLER
METHODS OF INCREASING PERFORMANCE IN TWO
Mete KALYONCU
STAGE REFRIGERATION SYSTEMS
284
H. Kürşad ERSOY
 ENDÜLÜSLÜ MÜDECCEN BİR HACI: ABDULLAH ES-SABBÂH
AN ANDALUSIAN MUDEJAR PILGRIM: ABDULLAH ES-SABBÂH

Zehra GÖZÜTOK TAMDOĞAN

Assoc. Prof. Dr., Tekirdağ Namık Kemal University, Faculty of Teology, Department of Islamic History
ORCID NO: 0000-0001-9128-4026

Abdullah es-Sabbâh’ın “Endülüs topraklarının İspanyollar’ın eline geçmesiyle o

topraklarda müdeccen olarak kalan müslüman kardeşlerine kutsal topraklardan bir
bilgi/belge ve ibret olması amacıyla” ve “ebeveyninden kalan helâl dirhemlerle çıktığı ve
Allah’ın yardımıyla ulaştığı hac yolculuğu”nu yazdığı seyahatnamesi. (Abdullah İbnü’s-
Sabbâh, 133)

ÖZET
Dünya tarihinin en önemli ve süreklilik arz eden yolculuklarından olan hac, tarih boyunca
birçok zorluğu içinde barındırmakla birlikte hacı adayını ve dolayısıyla onun çevresini maddî
ve manevî birçok açıdan etkilemiştir. Hacı adayının ve haccını eda etmiş ferdin bu yolculuğu
kayıt altına alması mekânları içtimaî, kültürel, iktisadî açıdan tasavvur edilir hale getirirken
Müslüman kültürde özellikle ilim rıhlelerini de içinde barındıran bir faaliyet alanı olmuştur.
Hac yollarına ve yolculuklarına dair önemli kaynaklar arasında yer alan
rıhleler/seyahatnameler, hacı adaylarının farklı coğrafya, kültür ve topluluklarla
karşılaşmalarının, onlara dair izlenimlerinin anlatıldığı eserlerdir. Endülüs hac seyahatnameleri
arasında yer alan ve Endülüslü müdeccen Abdullah b. es-Sabbâh el-Endelüsî’ye ait olan
Ensâbü’l-ahbâr ve Tezkiyetü’l-ahyâr adlı eser bu çalışmanın konusu olmuştur. Endülüs’ten
yola çıkan es-Sabbâh Endülüs başta olmak üzere Mağrib, Mısır, Hicaz bölgesi şehirlerini
anlatmıştır. Hac yaptıktan sonra atalarının Endülüs’e göç etmeden önce yaşadığı topraklar olan
Yemen’i de ziyaret etmiş; dönüşte Kudüs, Halep, Antakya, Şam, Diyarbekir, Mardin, I. Murad
dönemi Osmanlı toprakları, Irak ve İran’da bazı şehirlere de uğramıştır. Bir müdeccen olması
dolayısıyla Arapça hususunda yaşadığı zayıflamanın metnine sirayet etmesi hususunda
eleştiriler alsa da es-Sabbâh’ın bu eseri 8/14 yüzyıl sosyo-kültürel, siyasî, iktisadî yönlerini
yansıtması açısından oldukça kıymetlidir. Hıristiyanların eline geçmiş Endülüs şehirleri,
Gırnata Benî Ahmer Devleti, Merinîler, Memlükler, Osmanlılar başta olmak üzere dönemin
devletlerine ve bu devletlerin önemli şehirlerine ait gözlemlerini aktarmıştır. es-Sabbâh, bazen
bazı tarihçilere atıflar yaparak onlardan bilgi aktarmakta fakat daha çok kendi gözlemlerini
anlatmaktadır. Eserin Cum’a Şeyha tarafından yapılmış tahkiki üzerinden bu çalışma
yapılmıştır.
Anahtar kelimeler: İslâm Tarihi, Endülüs, Mağrib, Müdeccen, Hac, Abdullah es-Sabbâh el-
Endelüsî.

Page 153 of 1250

1236
ABSTRACT
Hajj, one of the most important and continuous journeys in the history of the world, has affected
the pilgrim and thus his environment in many material and spiritual aspects, while involving
many difficulties throughout history. The recording of this journey by the pilgrim candidate and
the individual who has performed the pilgrimage has made the places imaginable in terms of
social, cultural and economic aspects, and has been a field of activity in Muslim culture,
especially in the field of scholarly journeys/rihla. Among the important sources on the
pilgrimage routes and journeys are works in which the pilgrims' encounters with different
geographies, cultures and communities and their impressions of them are described. Ansāb al-
ahbār wa Tezkiyet al-ahyār, which is among the Andalusian pilgrimage travelogues and
belongs to the Andalusian mudejar Abdullah b. al-Sabbāh al-Andalusī, will be the subject of
this study. Al-Sabbāh set out from Andalusia and described the cities of Maghrib, Egypt and
the Hijaz region. After his pilgrimage, he visited Yemen, the land where his ancestors lived
before migrating to Andalusia, and on his way back he visited Jerusalem, Aleppo, Antioch,
Damascus, Diyarbekir, Mardin, the Ottoman lands of Murad I's reign, and some cities in Iraq
and Iran. Although al-Sabbāh's work has been criticized for the weakening of his Arabic
language due to his being a Mudejar, it is very valuable in terms of reflecting the socio-cultural,
political, and economic aspects of the 8th/14th century. He conveyed his observations of the
states of the period and their important cities, especially the cities of Andalusia that fell to the
Christians, the Benī Ahmer State of Granada, the Marinides, the Mamluks and the Ottomans.
Al-Sabbāh sometimes refers to some historians and quotes information from them, but mostly
he narrates his own observations. This study had been based on the edition of the work by
Cum'a Sheyha.
Keywords: Islamic History, Andalus, Maghrib, Mudéjar, Pilgrim, Abdullah b. al-Sabbāh al-
Andalusī.

GİRİŞ
Endülüs’te İslâm hakimiyetindeki toprakların Reconquista saldırılarıyla yeniden Hıristiyanların
eline geçmesiyle birlikte bu topraklarda bir süre daha yaşayan Müslümanlar için “bir mekâna
yerleşip kalan, alışan, uyum sağlayan” anlamında “müdeccen/müdeccel/mudejar” kelimesi
kullanılmıştır (Özdemir, 2020: 465). Onlar bazı bölgelerde daha rahat yaşamış olsalar bile
aslında birçok yerde adeta ötekileştirilmişler; dinî, sosyo-kültürel ve ekonomik açıdan
yaşadıkları toplumun ağır yükünü taşımaya zorlanmışlardır. Bu süreç daha çok
Tuleytula/Toledo şehrinin 1085 kaybedilmiş olmasıyla başlamıştır denilebilir. Kastilyalıları ve
Portekizliler’in kontrolüne geçen yerlerdeki müslümanların bazıları güneye göç etmiş; İspanyol
kontrolü altındaki bölgelerde yaşayanlar ise İslâm ordularının geri döneceği umuduyla
topraklarıyla, ticaretleriyle meşgul olmaya devam etmişlerdir. Müslümanların bu topraklarda
yaşamalarına izin verilişte ve iyi muamelede hem onları Hıristiyanlaştırmayı düşünmeleri hem
düşmanlarına karşı bir güç olarak korumaya çalışmaları ve daha da önemlisi müslümanların

Page 154 of 1250

1236
tarım, ziraat, zanaat, inşaat, sulama hususlarındaki güçlerinden faydalanmaya devam etme
arzuları sayılabilir. Diğer bölgelerdeki Müslümanların yaşadığı zorluklara karşın Aragon
müdeccenlerinin biraz daha iyi durumda olduğu ifade edilmektedir. Dolayısıyla daha az asimile
olmuş, dinlerini en azından bir süre daha yaşamaya, sonraki nesle aktarmaya devam
edebilmişlerdir. Fakat 1502 yılındaki zorunlu Hıristiyanlaştırma kararı sonrasında tüm
müdeccenler morisko haline gelmiş, çeşitli işkencelere maruz kalarak ya Hıristiyanlaşmayı
kabule zorlanmış yahut başka yerlere sürgün edilmişlerdir (Özdemir, 2020: 465; Şeyban, 2014:
125-126; Düveydâr, 1993: 9-21).
Tüm bu yaşanılan zorluklara rağmen müslüman müdeccenler kısıtlı imkânlar nisbetinde
dinlerini yaşamaya, yaşatmaya çalışmışlardır. Hacca gitmek bu manâda onlar için çok daha zor
bir ibadet olmuştur. Tüm bunlara rağmen Mağrib ve Endülüs topraklarından hacca gidişler
süreklilik arz etmiştir. Bu yolculuklarda hacıların bir kısmı yolculuklarını kayıt altına almışlar;
bu eserlerinde kutsal topraklara varıncaya kadar uğradıkları şehirlerin tasvirlerini, krokilerini,
Hicaz topraklarının hemen tüm ayrıntılarını, hac uygulamalarını da ekleyerek yazmışlardır. Bu
seyahatnameler muasır akademisyenlerce çalışılmakta ve ilim dünyasına kazandırılmaktadır.
Bunlar arasında yer alan ve hakkındaki bazı belirsizlikler yüzünden dikkatlerden uzak tutulmuş
olan bir seyyah vardır ki bu çalışmaya konu olan Endülüslü Abdullah es-Sabbâh’tır (Abdûlî,
2018: 90). Bu uzun ve yorucu yolculuğunda Abdullah es-Sabbâh özellikle ayrıntılı
açıklamaların yanısıra bölgelerin farklı sosyo-kültürel ve ekonomik özelliklere sahip
hayatlarına dair verdiği bilgiler açısından da kıymetli bir görgü tanığı olarak karşımıza
çıkmaktadır. Gerek kendisinin gerek seyahatnamesinin şimdiye kadar bu hususta çalıştığımız
seyahatnamelerden belirli yönlerde farkları bulunmaktadır. O, meşhur bir şahıs olmadığı gibi
eseri de diğer örneklerden farklı olarak fazla edebî ve ilmî bir özellik taşımamakta; kendisi de
bu yolculuğun hac farizasını yerine getirmek, müslüman müdeccen kardeşlerini bu kutsal
yolculuğun ve hac ibadetinin her ayrıntısından haberdar etmek amacıyla yazıldığını ifade
etmektedir. Onun bu yolculukta ilim talebi söz konusu edilmemiş gibidir.
İbnü’s-Sabbâh’ın eserinin kaynakları arasında tarih, coğrafya ve seyahatnameler de yer
almaktadır. Hiçbir kitap okumadan bu eser kaleme alınmış değildir. Onun eseri onun dışındaki
birçok Mağrib ve Endülüs hacısının eseri kadar ilmî ve edebî açıdan zengin olmasa da İbnü’s-
Sabbâh’ın eseri dönemin tarihi açısından Gırnata Benî Ahmer Devleti başta olmak üzere, Kuzey
Afrika, Mağrib ve Meşrık devletlerinden olan ve onun uğradığı topraklarda hüküm süren
Merînîler, Hafsîler, Abdülvâdîler, Memlükler, Osmanlılar, Doğu Roma/Bizans
İmparatorluğu’nun sosyo-kültürel ve ekonomik hayatlarına yönelik bilgi verecek niteliktedir.
Ayrıca bir devlet adamı yahut bir âlim olmayan adeta sıradan bir hacı olarak şehirlerin hemen
her noktasına nüfuz etmiş olması da onu farklı kılmaktadır. O ve eseri hakkında herhangi bir
çalışma yapılmamış olması bu konunun tebliğ metni olarak hazırlanmasında tercih sebebidir.
ABDULLAH İBNÜ’S-SABBÂH KİMDİR?
Abdullah İbnü’s-Sabbâh el-Esbahî el-Himyerî el-Endelüsî’nin, Yemen kabilelerinden
Himyerî’ye mensup Sabbahîn kolundan geldiği ifade edilmektedir. Ayrıca bu ailenin 1/7.

Page 155 of 1250

1236
yüzyılın sonlarında geldikleri ve yerleştikleri Endülüs’ün doğusunda Hıristiyan Aragon Krallığı
idaresi altında 1118/1706 yıllarında Müslümanların sürgününe kadar yaşamaya devam ettikleri
belirtilmektedir. Abdullah es-Sabbâh daha önce de belirttiğimiz gibi hakkında bilgiye
ulaşılmamış, herhangi bir eseriyle tanınmamış bir seyyahtır. Hakkında bilinen belki de en
önemli bilgi kendisinin Endülüs’ün doğu topraklarında Hıristiyan yönetimi altında yaşayan bir
müdeccen olmasıdır. Müdeccenlerin ise genelde bulundukları şehrin getto benzeri
mahallelerinde yahut köylerinde yaşadıkları ifade edilmektedir (Özdemir, 2020: 465). Yaşadığı
şehirle ilgili olarak eserin muhakkiklerinden birisi olan Muhammed Benşerife, Şâtıbe olduğunu
iddia etmektedir. Başka bir muhakkik olan Cum’a Şeyha ise onu Meriye şehrine mensup olarak
ifade edip daha sonra bu iddiasından vazgeçmiştir (İbnü’s-Sabbâh, 4-6; Muhakkik girişi/notu).
O, yaşadığı bölgenin Hıristiyan nüfuzu altında olması, istilalarla birlikte Müslüman âlimlerin
buralardan göç etmiş olması dolayısıyla, Endülüs’ün diğer şehirlerinin ulaştığı ilim, ulemâ,
medrese ortamından uzakta doğup büyümüştür.
Hac yolculuğunu anlattığı eserinin ismi ile ilgili olarak “Minşâbü’l-ahbâr ve Tezkiretü’l-
ahyâr”, “Ensâbü’l-ahbâr ve tezkiretü’l-ahyâr” ve “Ensâbü’l-ahyâr ve tezkiretü’l-ahbâr”,
“Minşâbü’l-ahbâr ve tezkiretü’l-ahyâr” veya “Nisbetü’l-ahbâr ve tezkiretü’l-ahyâr” isimleri
kullanılmaktadır. İbnü’s-Sabbâh’ın kitabın baş kahramanı olarak eserini 9/15. asrın ilk
yıllarında yazmaya başladığı ifade edilmektedir. Bununla birlikte içeriğindeki ifadelerden de
anlaşılacağı üzere diğer yıllarda bir musahhih eliyle tashih edilmiştir (et-Tâzî, 2005: 165;
Mustafa, 2015: 178; Abdûlî, 2018: 91).
İBNÜ’S-SABBÂH’IN HAC YOLCULUĞU
İbnü’s-Sabbâh yolculuğuna hac farizasını yerine getirmek amacıyla, “ebeveyninden kalan
miras dirhemlerle”, 8/14. asrın ikinci yarısında, genç yaşlarında iken çıkmıştır. Onun
yolculuğunun, uğradığı yerler de dikkate alındığında 20 yıldan az olmadığı düşünülmektedir
(Abdûlî, 2018: 91).
Memleketinden çıktıktan sonra Gırnata Benî Ahmer Devleti’nin başşehri Gırnata’ya uğramıştır.
Daha sonra Bahr-i Zükak’tan geçerek Mağrib’deki Sebte şehrine ve ardından Merakeş’e
geçmiştir. Buradan da Fas’a geçmiştir. Yoluna Mağrib-i Evsat’da bulunan Abdülvâdiler’in
başşehri Tilimsan’la devam etmiş ve ardından Vehrân’a gitmiştir. İbnü’s-Sabbâh burada
hastalanmış ve 2 yıl bu şehirde iyileşene kadar kalmıştır. İyileştikten sonra yola çıkan İbnü’s-
Sabbâh, Cezair’e ulaşmıştır. Doğuya yönelen Sabbâh, Hafsîler’in başşehri Tunus’ta yaz
mevsiminin olduğu o günlerde otuz gün kalmıştır. Yolculuğuna Becâye, Kosantîne,
Annâbe/Bûne, Kayrevân ve diğer Güney İfrîkiye şehirleri ile devam etmiştir. İbnü’s-Sabbâh,
Tunus’tan İskenderiye’ye doğru yolculuğunu içinde hacılar, tâcirler, denizciler ve Sudanlı
kölelerin bulunduğu bir tekne ile yaptığını belirtmektedir. Ayrıca başka bir yerde Trablus
şehrine kadar karayolu ile geldiğini anlatmaktadır. İskenderiye ve Kahire’den sonra bir deve
kiralayarak Mısır mahmiline ulaşmak için yola çıkmış, Akabe Limanı boyunca kara yolu ile
gitmiştir. Mekke’ye ulaşan İbnü’s-Sabbâh burada uzunca bir süre kaldıktan sonra Yemen’e
gitmiştir. Yemen’den sonra Mediye’ye geçmiş, daha sonra kuzeye doğru hareket ederek

Page 156 of 1250

1236
Bilâdüşşam topraklarına, el-Halîl şehrine, 4 yıl kaldığı Beytülmakdis, Dımaşk, Diyarbekir, 4
yıl kaldığı Türk beldeleri ve özellikle Kostantıniyye’ye, İran beldelerine, 3 yıl kalacağı Irak
şehirlerinden Bağdat’a ulaşmıştır. Diğer şehirler olan Vâsıt ve Basra’ya geçen İbnü’s-Sabbâh
kitabını yazmayı bu bölge ile bitirmiştir.
Hac yolculuğu için memleketinden çıkan İbnü’s-Sabbâh, Endülüs’ün birçok şehrini anlatmıştır.
Gırnata’ya uğradığında ise bu şehir için oldukça övgülü sözler kullanmış ve “İçinde binlerce
bahçe ve onların da içlerinde binlerce sarayın bulunduğu” şehir olarak vasfetmiştir (İbnü’s-
Sabbâh, 10-33).
Oradan sonra Mağrib’de uğradığı Sebte şehrinde, bölgenin güzelliklerini, halkının cömertliğini
anlatmış sonra da burada gezip gördüğü köylerden ve kalelerden bahsetmiştir. Diğer bir Mağrib
şehri olan Merakeş’ten ise “Muvahhidler döneminde bu bölgenin imar ve medeniyet açısından
Bağdat’ı” olarak görülmesine rağmen biraz harabe olarak bahsetmiştir. Merakeş’ten sonra
Fas’a uğrayan İbnü’s-Sabbâh bölgenin yaşadığı refah ve zenginliği anlatmadan önce tarihine
vurgu yapmıştır. Fas’tan sonra uğradığı Tilimsan’da bölgenin meşhur sultanlarından ve meşhur
kişilerinden bahsetmiştir. Özellikle şehirde bulunan ulemânın çokluğu onun dikkatini çekmiştir.
Ayrıca şehrin yeşilliğinin, suyunun bolluğundan, havasının ferahlığından da övgüyle söz
etmiştir. Ardından gittiği Vehrân’daki halkın güzel ahlâkından ve iyiliksever olduklarından
haber vermekte hatta bu şehirde hastalandığında halk tarafından tedavi ettirildiğini dolayısıyla
iyileşene kadar 2 yıl burada kaldığını belirtmiştir. Tedavisi bitince gittiği Cezair’den ticaretin,
bereketin ve refahın bol olduğu şehir olarak bahsetmektedir (İbnü’s-Sabbâh, 34-62). Hafsî
yönetiminde olan Tunus’u “Mağrib şehirlerinin başı” (İbnü’s-Sabbâh, 64-73); Memlük
yönetimindeki İskenderiye’yi “sanki denize girmiş bahçeleri olan bir şehir” olarak tavsif
etmektedir (İbnü’s-Sabbâh, 74-103).
Kutsal Topraklar
Mısır Mahmili Hicaz’a doğru 25 Şevval’de yola çıkılmıştır. Akabe’den Mekke’ye giderken
Kızıldeniz sahil yolu ile güneye ilerlemişler, İbnü’s-Sabbâh bu yolu insanların ve develerin
öldüğü bir yol olması dolayısıyla “ölüm yolu” olarak tanımlamıştır. Issız çöller, zorlu coğrafya
onu hayrete düşürmüştür. Mısır’da iken 4 altın dinara satın aldığı bineği ile meşakkatli Hicaz
dağlarında yavaş yavaş yol almıştır. Acrûd topraklarından sonraki durakları Vadi’l-Kıbab’dır.
Burada kafilenin önünde işaretle yürüyen rehberler olmasa develerin kumda kaybolabileceğini
ifade etmektedir. Daha sonra Tebük yakınlarındaki Medâyin’e gelmişlerdir. Burada yüksekçe
bir yerde Şuayb Peygamber’in taşlık ve suyu bol olan mağarasından bahsetmektedir. Mağaranın
kapıdan aşağıya kadar uzunluğu 60-70 zira’ civarındadır. Yolculuk güneye doğru devam etmiş,
Teye/Tî-Hi (Tepe) Benî İsrâîl menzilinden geçtikten sonra Akabetü İyle/Eyle, Ezlam, Vadî
Anter, Müveylâh, tatlı ve soğuk suyu olan Havrâ ve Yenbu’a ulaşmış ve burada erzak temini
için 4 gün konaklamışlardır. Burada büyük pazarlar olduğu için hemen hemen tüm hac kafileleri
burada konaklamaktadır. Sonra 1 gün kaldıkları Bedr-i Huneyn’e, Huleys, Rabiğ’e ve daha
sonra da Mısır ve Mağrib beldelerinden gelen hacıların ihrama girdikleri Cuhfe’ye
ulaşmışlardır. Oradan da Batn-ı Mürre’ye Mekke’ye ulaşmaşlardır (İbnü’s-Sabbâh, 104-111).

Page 157 of 1250

1236
Mekke
Mekke’ye Şeybe kapısından girdiklerini belirten İbnü’s-Sabbâh, inanılmaz duygular yaşadığını
ifade etmiştir. Kudûm tavâfını yaptığını belirttikten sonra Kâbe ve çevresi hakkında bilgiler
vermekte; bölgenin peygamberler tarihi içerisindeki yerini anlatmaktadır (İbnü’s-Sabbâh, 113-
114); sadece Mekke’de bulunup başka hiçbir yerde bulunmayan 16 hac menasikini ayrıntılı
olarak anlatmıştır (İbnü’s-Sabbâh, 117-124). Kâbe’yi anlatmaya devam ederken,
“…şimdiye kadar Kâbe’nin dışını anlattık şimdi de içini anlatmamız gerekir. Tabanın yerden
yüksekliği 1 adam boyu, taşınabilir 7 tahta basamak bulunmaktadır. Kâbe-i Şerif’in doğu kapısı
ki yaz kış güneş ortasından doğar, kapı abanoz ağacından yapılmış, Çin bakırıyla kaplanmış, altın
suyuyla süslenmiştir. Kapı mübarek Cuma günleri dışında kapalıdır. Cuma günleri ise Kâbe’nin
hizmetkârları olan Benî Şeybe açar, içeriye giren erkekler bereket ve sevap ümidiyle rükû eder
diz çökerler. İçerisi renkli mermerle kaplanmış, duvarları çeşitli çini ve mermerle döşenmiştir.
Kâbe’nin içerisinde üst tarafta kırmızı ipekle işlenmiş kırmızı bir örtü vardır. Üzeri renkli altın
süslemeler vardır. Altınla işlenmiş çam başağı şekilleri vardır. Tavanı ise tahta ve çivilerden
yapılmıştır. Mübarek yüzeyi kireçle sıvanmış ve zemin kumla kaplanmıştır. Çatısında dört tarafta
güvercin kovuğu gibi 4 aydınlatma nişi vardır. Bunlar Kâbe’nin gündüz gibi aydınlatılmasını
sağlamaktadır. Kâbe’nin perdelerinin ipleri bir tahta ve iplerle tepeye bağlanmıştır ki en hafif
rüzgârdan bile korunsunlar.” (İbnü’s-Sabbâh, 122-126).

Daha sonra Mekke’deki mezarları, dağları anlatır. Sevr Dağı’ndaki mağara, 1 şibr yahut daha
az bir yer, Rasulullah ve Hz. Ebûbekir’i Kureyş’in gözlerinden saklamıştır. İbnü’s-Sabbâh,
Bâb-ı Muallâ’da bulunan ve Mesleme b. Zübeyr ve Abdullah b. Ömer’e atfedilen mezarlardan
bahseder. Hira’dan bahsederken, Hz. Hatice’nin kabrinden, Cebel-i Ebû Kubeys’den, Hz.
Peygamber’in doğduğu evden, Hz. Hatice’nin evinden de söz etmektedir. Bu makam ve
mevkileri anlatırken: “Biz bu değerli makamlara gittik, yanlarında durduk ve makamların şahit
olduklarını düşündük, bu makamlara Allah’ın yardımı ve keremiyle ulaştık. Merhum
ebeveynimizden kalan helal dirhemlerle kavuştuk. Peş peşe iki Hac, 11 umre yaptık” şeklinde
bahsetmektedir (İbnü’s-Sabbâh, 132-133). Burada ifade etmek gerekirse İbnü’s-Sabbâh’ın bu
mekânları anlatırken nadirattân olan bir şey yapmış ve biri Harem-i Şerif diğeri meş’air-i
mukaddese olmak üzere iki resim çizmiştir (İbnü’s-Sabbâh, 114-116).
İbnü’s-Sabbâh, Mekke halkının üsluplarının, karakterlerinin övgüye mazhar olduğunu şöyle
anlatmaktadır: “…o şehrin halkı ve yöneticileri şeriflerdendir. Nesepleri nesepte insanların en
hayırlılarından olan Ebû Zeyd er-Rızâ et-Tâhir’in zürriyetine dayanmaktadır. Onlara eş-
şürefâü’z-Zeydiyye el-Haseniyye denilir. Onlar el-Hasan b. Ali b. Ebi Tâlib’in soyundan
gelmektedirler. O dönemki Mekke Şerifi ise el-Fâris diye meşhur Ahmed b. Aclân’dır. Onun
cesur ve kahraman 700 kölesi bulunmaktadır. O, âdil bir yönetici, zâlime karşı şiddetli bir
hükümdardır. Ordusunun hepsi atlıdır, Arapların en fasih Arapça konuşanlarındandır. O,
Mekke halkının yiğit bir halk olduğunu, adeta keskin Hint kılıçları gibi olduklarını, hemen
hepsinin savaş yeteneği olan gençlerden oluştuğunu belirtmekte (İbnü’s-Sabbâh, 135-136) ve
eklemektedir:

Page 158 of 1250

1236
 “ …Mekke halkının sûretleri esmer, kırmızı göğ renklidir. Hem kadınları hem de erkeklerinin
gözleri sürmelidir. Mekke halkı hızlıdır, Mekke halkı fasih konuşmada oldukça hızlıdır fiillerinde
olduğu gibi. Mekke halkının kıyafetleri, kadın olsun erkek olsun, ömür boyunca iki parçadan
oluşmaktadır. Erkekler biri bellerine bağlı, diğeri omuzlarında iki rida giyerler. Saçları kına ile
süslenmiş, omuzlara kadar uzatılmış, gözler sürmelenmiştir. Ancak hem erkeklerin hem de
kadınların bir özelliği yabancılara karşı çok şefkatli ve merhametli olmalarıdır. Fakat Mekke halkı
hem hızlı hem de öfkelidirler.” İbnü’s-Sabbâh, Mekke ve Yemen halkı arasında çeşitli açılardan
karşılaştırmalar yapmaktadır: “Mekke halkı İsmail’in zürriyetinden ve Kaydar’dan, Âl-i
Adnan’dan; Yemen halkı ise Himyer ve Âl-i Kahtan’dan gelmektedirler ve onlar Arabü’l-
Âribe’dirler. Mekke ve Hicaz halkı ise Arabü’l-müsta’ribedirler. Yemen ehli Mekke ehlinin
kardeşleridir. İsmail, Mudâd b. Cürhüm b. Kahtân’dan iki kadınla evlenmiştir. Onlar arasında
fıtrat ve renk farkı olmasına rağmen onlar bir olmuştur.” (İbnü’s-Sabbâh, 138-139).

İbnü’s-Sabbâh, Mekke halkının yemek adetlerinden bahsederken “onların yaşamları

çoğunlukla deve eti ve yanına katık olarak bir şeylerdir ki bunlar daha ziyade yağ, acve
hurmasıdır. Bu hurmaları depoluyorlar, incir gibi eziyorlar, bal gibi tatlı bu hurmalar bu memleket
Allah’ın lütfudur. Onlar vatanlarında çok mutlular. Hatta bu mutlulukları gibi bir mutluluk
olmadığını iddia ederler. Yani vatanlar, ülkeler haklarının gözünde cennet gibidir.” (İbnü’s-
Sabbâh, 137) ifadeleirni kullanmıştır.
İbnü’s-Sabbâh, İbnü’s-Sabbâh, Mekke’den bahsetmeye şu şekilde devam etmiştir:
“Allah’a yemin olsun ki ben burada 1 yıldan daha fazla mücavir olarak kaldım. Allah, kadınıyla
erkeğiyle onları en iyi şekilde mükafatlandırsın. Yüzleri de güzel sözleri de güzel, ahlakları da
güzel. Onlardan hiçbiri sadaka verip temizlenmeden tavafa girmezler, tavaftan sonra da sadaka
verirler. Kadınlar ikindi ile akşam arasında tavaf yaparlar. Tavafa en güzel kıyafetleriyle girerler.
Mavi, mücevherlerle süslenmiş, gümüş halhallar, altınlar takarlar. Sallanarak ve ayaklarını yere
vurarak yürürler. Çocukları da yanlarındadırlar. …” (İbnü’s-Sabbâh, 131).

Mekke’de coğrafî yapı sebebiyle tarımın zor olduğunu, Tâif şehri ve civarının mevcut suyu
dolayısıyla tarım faaliyetlerine daha uygun olduğunu belirtmektedir. “Suyu ve meyve
ağaçları bol olan bu şehirden Mekke’ye meyve zamanında bol miktarda meyve gelmektedir. Onun
yakınlarında olan Ceyle ve Zehran’dan da meyve gelmektedir. Kuru üzüm de gelmektedir.”
(İbnü’s-Sabbâh, 136-137). İbnü’s-Sabbâh, Mekke’nin tarım arazisi olmadığını, ticareti ile meşhur
bir tüccar şehri olduğunu ifade etmektedir. Şehrin çarşılarından bahsederken Harem’in duvarı ile
Mes’a arasında yer alan tahıl pazarı olan ‘rahbetü’z-zer’” üzerinde durmuştur (İbnü’s-Sabbâh,
108, 110, 134, 137).
Medine
İbnü’s-Sabbâh, Mekke’den Medine’ye 9 menzili olan yolun 18 gün kadar sürdüğünü ifade
etmektedir. Bu yolda yanında Endülüs’ten arkadaşı Ahmed el-Haddâd bulunmaktadır. Herkesin
oldukça heyecanlı olduğunu, hacıların gözlerinden yaşlar akıttıklarını ifade etmektedir (İbnü’s-
Sabbâh, 158).
İbnü’s-Sabbâh, Medine’yi, Yemen’den buraya gelmiş olanları, şehrin yapılarını, hicreti,
muhâcir ve ensarı, Hz. Peygamber’in mucizelerin, sahâbeyi ayrıntılı olarak anlatmıştır. Şehre

Page 159 of 1250

1236
Cuma gecesi girdiklerini ve bu geceye özel olarak Mescid-i Nebevî'de kutlamalar yapıldığını
ifade etmektedir. O bu durumu anlatırken “Cuma gecesi Mescid-i Nebevî'de kutlanırdı ve bu
faziletten ve Peygamber'e dua etmenin faziletinden dolayı toplanırlardı. Herkes yüksek sesle
salât u selâm getiriyor.” (İbnü’s-Sabbâh, 159-170). O, Mescid-i Nebevî, mihrabı ve
minberinden, mescidin görevlilerinden, bu mekândaki çeşitli uygulamalardan da ayrıntılı olarak
bahsetmektedir. Asr-ı Saâdet’ten bahsetmeye devam etmiş, vahyin çoğunun bu şehirde nâzil
olduğunu vurgulamış; gazveler, seferler söz konusu etmiştir (İbnü’s-Sabbâh, 173-179; Ubâdî,
467-499).
İbnü’s-Sabbâh, Medine halkından bahsederken onların dünyanın farklı yerlerinden gelen
âlimler, tüccarlar ve ilim talebeleriyle birlikte oldukça renkli ve zengin olduklarını ifade
etmektedir. Ayrıca onları “...ve Yesrib şehrinin sâkinleri de en güzel konuşan Araplardandır…”
şeklinde tavsif etmektedir (İbnü’s-Sabbâh, 169).
İbnü's-Sabbâh, Mescid-i Nebevî’de Hz. Peygamber (s.a.s) yanında bulunan kabirlerin,
mescidin, kubbenin inşası, yeryüzünün doğusundan ve batısından gelen hediye ve bağışların,
vakıfların haberlerini anlatmaktadır. Bu hediye ve vakıfların Hindistan şehirleri de dâhil birçok
Müslüman şehirlerden geldiğini, içlerinde altın, gümüş ve para yanında ipekten yapılmış çeşitli
renklerde, çeşitli elbiselerin, buğday, pirinç gibi yiyeceklerin de bulunduğunu belirtmektedir.
Tüm bunlardan buradaki fakir halk da faydalanmaktadır (İbnü’s-Sabbâh, 175).
İbnü’s-Sabbâh, Medine’de suyun, su gözeleri ve kuyuların daha bol olması sebebiyle hurma
ağaçlarının ve dolayısıyla hurma ziraatinin yaygın olduğunu belirtmektedir. Hurma
bahçelerinden bahsederken “..bu bahçeler büyükleri de çocukları da besler doyurur.” (İbnü’s-
Sabbâh, 175) demektedir.
SONUÇ
Bu çalışmada Endülüslü müdeccen Abdullah es-Sabbâh'ın 8/14. yüzyılda yaptığı hac
yolculuğunu ve özellikle Hicaz topraklarına ait gözlemlerine değinilmiş; Memlük yönetiminde
bulunan şehirlerdeki mimari yapı, sosyal ve kültürel, ekonomik hayata ilişkin bilgiler
derlenmiştir. Şehirlerin emirlerinin kimlerden olduğunu, Mekke halkının fizikî, ahlakî
özellikleri, şehirlerin vakıf gelirlerini, bunlarla şehirlerin zenginliklerinin nasıl arttırıldığını
vurgulamıştır. İlmî bir yolculuk olmadığı için medrese, ulemâ, bilginin intikali, icazet alımı gibi
içeriklerin olmadığı bu sıradan halkın içinden olan hacı İbnü’s-Sabbâh’ın Hıristiyan
topraklarında yaşayan müdeccen Müslüman kardeşlerine özellikle Mekke ve Medine’nin tüm
özelliklerini onlara resmeder gibi tavsif etmiştir.

Page 160 of 1250

1236
KAYNAKLAR
Abdûlî, Cemâl. Bilâdü’l-Hicâz hilâle’n-nısfi’s-sânî mine’l-karni’s-sâmini’l-hicrî/er-Râbi’
aşera’l-milâdî fî dav’i rıhleti İbni’s-Sabbâh el-Endelüsî. Mecelletü Dirasâti Târihiyye,
24 (Haziran 2018): 87-128.
Düveydâr, Hüseyin Yûsuf. 1414/1993. el-Müslimûne’l-müdeccenûn fi’l-Endelüs. Matbaatü’l-
Hüseyni’l-İslâmiyye, Kahire.
Mustafa, Ulvî. Rıhletü’l-müdeccen el-Hâc Abdullah İbni’s-Sabbâh. el-Mecelletü’l-Cezâiriyye
ve’d-dirasâti’t-tarihiyyeti’l-mütevassıtiyye, 2 (Kış, 1436/2015): 175-186.
Özdemir, Mehmet. 2020. Müdeccenler. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Ankara.
31: 463-465.
Es-Sabbâh el-Endelüsî, el-Hâc Abdullah. Nesebetü’l-ahbâr ve tezkiretü’l-ahyâr (Rıhletün
Hicâziyyetün). thk. Cum’a Şeyha. Mecelletü Dirasât Endelüsiyye, 45-46 (Özel Sayı),
1433/2011 (Tunus): 1-347.
Şeyban, Lütfi. 2014. Endülüs. Albaraka Yayınları, İstanbul.
et-Tâzî, Abdülhâdî. 1426/2005. Rıhletü’r-rahalâti Mekke fî mie rıhle Mağribiyye ve rıhle. 2
Cilt. Müessesetü’l-Furkan li’t-Türâsi’l-İslâmî, Riyâd.
Touati, Houari. 2014. Ortaçağ’da İslâm ve Seyahat-Bir Âlim Uğraşısının Tarihi ve
Antropolojisi-. çev. Ali Berktay. Yapı Kredi Yayınları, İstanbul.
Ubâdî, Mes’ud Mahmûd Ali. el-Medinetü’n-nebeviyyetü’l-müşerrefe fî rıhleti “Ensâbü’l-ahbâr
ve tezkiretü’l-ahyâr” li’l-Hâc Abdullah b. es-Sabbâh el-Endelüsî el-Müdeccen.
Mecelletü Külliyeti’l-Âdâb bi-Kana, 467-499.
https://qarts.journals.ekb.eg/journal/authors.note (Erişim Tarihi: 03.01.2024).

Page 161 of 1250

1236