0% found this document useful (0 votes)
29 views

Module 9 Pedagogy of Mathematics in Punjabi

Uploaded by

singlarinka67
Copyright
© © All Rights Reserved
We take content rights seriously. If you suspect this is your content, claim it here.
Available Formats
Download as PDF, TXT or read online on Scribd
0% found this document useful (0 votes)
29 views

Module 9 Pedagogy of Mathematics in Punjabi

Uploaded by

singlarinka67
Copyright
© © All Rights Reserved
We take content rights seriously. If you suspect this is your content, claim it here.
Available Formats
Download as PDF, TXT or read online on Scribd
You are on page 1/ 33

mwifaul:9

gixq pYfwgozI

tRyinMg pYkyj
1 gixq
pYfwgozI
gixq is`Kx-Swsqr (Pedagogy)
gixq ivSw skUl is~iKAw iv~c mh~qvpUrn sQwn r~Kdw hY[m`uFly sqr 'qy gixq ie~k lwzmI ivSw
hY[hwlWik keI lokW dI rwie iv~c gixq ividAwrQI iv~c fr,icMqw Aqy qxwA pYdw krdw hY[jmwq
inrIKxW Anuswr, gixq AiDAwpn p~DqI ividAwrQIAW iv~c qxwA pYdw hox dw kwrn hY[ies srokwr nUM
sMboiDq krn dy sbMD iv~c,ies mifaUl iv~c pRwiemrI Aqy A~pr pRwiemrI p~Dr qy gixq iv`c kuSlqwvW
ivkisq krn leI isiKAwrQI AwDwirq (Learning Friendly) pYfwgOjI vrqx qy zor id~qw hY,jo mulWkx nUM
is~Kx nwl joVdI hY Aqy v~K-v~K XogqwvW vwly ividAwrQIAW nUM jmwq dy qxwA mukq mwhOl iv~c is~Kx
pRikirAw iv~c Swml krdI hY[

is~Kx dy audyS
ies mifaUl nUM pVH ky AiDAwpk is~Kx-isKwaux dIAW XojnwvW, ijs iv~c mulWkx vI Swml hY, bwry
jwxkwrI pRwpq krngy jo ik jmwq iv`c is~Kx iv~c ividAwrQI nUM Swml kr skdy hn[auh hyT ilKIAW
iehnW g~lW dy vI Xog ho jwxgy:

 Awpxy rwj dy pwTkRm nwl is~Kx auprMq nqIijAW iv~c id~qIAW geIAW XojnwvW Aqy kuSlqwvW dy
sbMD jwnx iv`c[

 FukvIAW pYfwgOjIkl ikirAwvW dI vrqoN krky ividAwrQI nUM jmwq p~Dr 'qy id~qy is~Kx auprMq
nqIijAW nUM pRwpq krn iv~c mdd krn dy[

 pYfwgOjIkl ikirAwvW dI mdd nwl mulWkx nUM is~Kx-isKwaux dI pRikirAw nwl joV ky
ividAwrQIAW iv~c ho rhI pRgqI nUM XkInI bnwaux dy[

gixq ivSy dI pRikrqI nUM smJxw

 gixq ny swfy ivcwrW nUM inrDwirq krn, stIk hox Aqy rozwnw jIvn iv~c sQwnk AvDwrnwvW nUM
vrqx iv`c mdd kIqI hY[swry sMswr iv~c gixq v~K-v~K KyqrW ijvyN: pRikirqk ivigAwn,
iejnIAirMg, mYfIkl Aqy smwijk ivigAwn iv~c ie~k zrUrI tUl dI qrHW vriqAw jWdw hY[gixq
nw kyvl rozwnw jIvn dy hwlwqW iv~c mdd krdw hY blik ieh qwrikk Xogqw, mwnisk Xogqw,
AmUrq icMqn Aqy klpnw SkqI dw vI ivkws krdw hY[ies leI gixq ivSw pwTkRm iv~c
mh~qvpUrn sQwn r~Kdw hY Aqy dsvIN q~k ie~k lwzmI ivSy dy rUp iv`c pVwieAw jWdw hY[

2
skUl is~iKAw iv~c gixq ivSy nwl sMbMiDq kuJ sm~isAwvW
 b`cw: jdoN mYN do pRwikRqk sMiKAwvW nUM Awps iv`c guxw krdw hW qW guxnPl dovyN sMiKAwvW qoN v`fw
huMdw hY pr jdoN mYN do iBMnW nUM Awps iv`c guxw krdw hW qW guxnPl Cotw huMdw hY[ mYN smJ nhIN
pwauNdw ik ikauN?

 izAwdwqr ividAwrQIAW iv~c gixq ivSy iv~c Pyl hox dy fr dI Bwvnw huMdI hY[ies leI b~cy
gixq ivSw Aqy iesdIAW gMBIr DwrnwvW nUM jldI C~f idMdy hn[

 ies leI ivmuK ividAwrQIAW leI pwTkRm bhuq inrwSwvwn is~D huMdI hY Aqy nwl hI pRiqBwSwlI
ividAwrQIAW leI ieh koeI cuxOqI pyS nhIN krdw[

 sm~isAwvW Aqy AiBAws Aqy mulWkx dy qrIky bhuq hI qknIkI Aqy duhrwey jWdy hn ijMnHW iv~c
gixq dIAW sMgxnw qy izAwdw zor id~qw jWdw hY[gixq dy keI KyqrW ijvyN ik sQwnk icMqn (
Spatial Thinking) dw swfw pwTkRm ivkws nhIN krdw[
 AiDAwpk iv~c Awqm ivSvws Aqy iqAwrI dI kmI hY Aqy auhnW nUM zrUrI mdd vI nhIN iml
pwauNdI[
(NCF-2005)

pRI-gqkfJwoh (;e{b s'A gfjbK) sqr qy ftfdnkoEhnW ftu ;zfynkswe ;wM ftef;s eoBkL^

 ;zfynk w[ZYbh ;wML torheoD, ;a/qDh pZXsk, eqwpZXsk ns/ jo/e s'A tZyo/ s'o s/ fttjko, fJj' fijh
;wM (e"wb) i' ;zfynk dh ;wM (number Sense) ns/ ;zfynk B{z ;wMD dh ;awsk (:'rsk) B{z
ftef;s eoD dk nkXko j[zdhnK jB.
 pZfunK s'A fJj T[whd ehsh iKdh j' fe, t;s{nK dh frDsh eoD s'A gfjbk ;zfynk^g{ot ;wM
(number sense) gqsh ;wsk (;wM) oyZd/ jD. fJe pZu/ B{z ;zfynk g{ot e"wbK B{z wip{s eoD bJh
(uzrh geV ftef;s eoD b"VhdK ;wK ns/ w"e/ d/D/ ukjhd/ jB. pZfunK Bkb t;s{nk d/ torheoD
( fJe iK fJZe s'A tZX ft;a/;askJhnK d/ nkXko s/) w{os t;s{nK d/ eqw (nbr^nbr sohfenk Bkb
ns/ joe/ tZyo/^tZyo/ ;zuko Bkb ;zpfXs gq:'rh rsh^ftXhnk ehshnK ikDhnK ukjhdhnK jB,
feT[Afe fJj e"wb (;wM) T[; pZu/ bJh fJe nkXko pDkT[Ad/ jB i' frDBK f;y fojk j?.

 g{ot gqkfJwoh gZXo s/ s[;hA nkg d/ pZu/ d/ ;a[o{nksh rfDs e[;absk ns/ :'rsktk Bz{ ftef;s eoD
ftu j/m fby/ sohfenk Bkb wdd eo ;ed/ j' fit/A fe, ;zfynk p'X eokT[D. (nZr/ ns/ fgS/ dh
frDsh ;Nhe o{g ftu eoD dh :'rsk ns/ p[fBnkdh ekoik d/ wkfXnw s'A ;zfynktK d/ ftu ;pzXK

3
B{z t/yDk) ;zfynktK B{z do;kT[Dk, (;apdK ftu, fuZsoK Bkb, ;ze/sK ns/ t;s{nK dh tos'A eoe/ fit/A^
pbke, ezeo nkfd), ;EkBe p'X (nkfeqshnK, nkeko, EktK, ;fEshnK fd;ak ns/ nkT[D^ikD
(nkDkrwB) dk ftuko ;KMK eoD, 's/ wkg^ (nkgD/ sohfenK dh tos'A eod/ ns/ pknd ftu
fJekJhnK dk T[g:'r eoe/ bzpkJh, tiB ns/ ;w/A dk gsk brkT[Dk)L nB[wkB (nzdkiak bkT[Dk),
(fe;/ t;s{ dh ok;ah ik nkeko d/ pko/ ftu uzrk nB[wkB brkT[D dh :'rsk)L g?NoB (Bw{B/) (
;zfynktK, nkfeqshnK fuZsok dh ftt;EkL^ i' fe fJe soZe ;zrs sohe/ Bkb d[jokJ/ iKd/ jB ns/
;Zwfwnk^;wkXkB$j't/ (;wZf;nk d/ d[nko ;'uBk ns/ gfjukBDk fe fJe jh T[so gqkgs eoD d/
fJZe s'A tZX sohe/ j' ;ed/ jB.

 pZfunK dh T[go'es e[;absktk B{z ftef;s eoD ftu wdd eoD ftu ;jkfJsk$wZdd eoD bJh fJj
io{oh j? fe pZfunK B{z i' soip/ xo s'A fwbd/ jB, T[jBK dh tos' A, pBktNh gof;EfsnK B{z pDkT[D
dh pikJ/ fpjso sohe/ d/ j'D. T[dkjoD d/ s"o s/, torheoD dh e[;absk bJh, pZfunK B{z w"ek d/Dk
ukjhdk j?.

 fJj' fij/ w"e/, fiBQK ftu t;s{nK, b'eK ns/ tZy^tZy ;wrohnK dk torheoD eo ;e/^ ;G s'A
gfjbk d' ;w{jK ftu ;g;aN o{g ftu ntb'eB eoD dh :'r ft;a/;asktk ;jwD/ oZyhnk ikD, fit/A
fe^ ozr ns/ nkeko ns/ pknd ftu T[jBK B{z eJh ;w{jK ftu tzv e/ E'Vh ifNb ft;/a;asktK B{z
torheoD eoD bJh fejk ikt/. fit/A nkeko, ;fEsh, nfGftfrnkB nkfd.

ieh sB swnUM ie~k mh~qvpUrn pRSn v~l lY jWdw hY ik skUl p~Dr 'qy gixq pVwaux dw kI audyS hY ?
kI AsIN ividAwrQIAW iv~c sMiKAwqmk XogqwvW ivkisq krky auhnW nUM rozgwrXog bwlg bxwauxw cwhuMdy
hW jW auhnW nUM socx vwly ivAkqI bxwauxw cwhuMdy hW jo ik lMby smyN q`k dyS dy smwijk Aqy AwriQk
ivkws iv~c Xogdwn pw skx[smwj iv~c ivkwsSIl Aqy sUJvwn nwgirkW dw ivkws krn sMbMDI gixq
ivSy nUM skUl p~Dr qy pVHwey jwx dI bhuq mh~qqw hY[

ies mifaUl iv~c AsIN keI Aijhy qrIikAW bwry ivcwr vtWdrw krWgy ijs nwl ividAwrQI gixq
bwry socxw SurU krdy hn Aqy AwpxI socx pRikirAwvW nUM smJx iv`c mdd kr skdy hn[sB qoN pihlW SurU
krIey ik gixq kI hY ? 'Mathematics' Sbd grIk BwSw dy Sbd, mYQmw ( 'Mathema') qoN bixAw
hY,ijsdw ArQ hY-'ivigAwn'[AwksPorf SbdkoS Anuswr,gixq nUM sQwn, sMiKAwvW Aqy mwqrwvW dw
ivigAwn dy rUp iv`c pirBwiSq kIqw igAw hY[mu`K qOr 'qy gixq mwp, pYtrn Aqy smrUpqw dy jWc dy

4
AiDAYn dw qrIkw hY[ieh qrIkw crcw kIqy jwx vwlIAW DwrnwvW dIAW pirBwSwvW dI bhuq hI iDAwn
pUrvk bxqr Aqy iksy qrk dw AwDwr bxn vwlIAW DwrnwvW dw sp~St rUp iv~c aulyK krdw hY[iehnW
pirBwSwvW Aqy DwrnwvW dy AwDwr 'qy qrk AwDwirq gixq qrIky vrq ky nqIjy k~Fy jWdy hn[

AwpxI BwSw [ audwhrn , gixqk ies ivSy dw igAwn swry bRihmMf iv~c hr
DwrnwvW dy pd, icMnH, sUqr Aqy isDWq jgHw Aqy hr smyN ie~ko ijhw rihMdw hY [

ies iv~c ingnwqmk Aqy Awgnwqimk qrk ieh ie~k stIk ivigAwn hY[iesdw
huMdy hn Aqy ies nwl AsIN iksy vI q~Q dw gixq dI pRikrqI igAwn hmySw sw&,qwrikk Aqy Xojnwb~D
ivAwpIkrn kr skdy hW[ huMdw hY jo ik AwswnI nwl smJ Aw jWdw
hY[

ieh AmUrq DwrnwvW nUM mUrq rUp iv~c bdldw hY[iesdw igAwn ivigAwn dy
AiDAYn Aqy ies dIAW hor SwKwvW iv~c lwgU kIqw jWdw hY[ AwauNdw hY[

gqkfJwoh gZXo s/ rfDsL fJe ;wki d/ o{g ftu, ;kB{z fJ; dh gq;z;k eoDh ukjhdh j? fe g{ot s"o s/ ;wki
bJh, gqkfJwoh ;e{b d/ nfXnkge dk ezw fezBk wZjstg{oD j?. gqkfJwoh ;e{b dk nfXnkge fJZe pj[s
tZvh fizw/tkoh fBGKT[Adk j? ns/ f;oca T[j jh coe d; ;edk j? fe ;e{b s'A pknd d/ tfonk, d"okB (ftu)
pZuk fet/A f;Zydk j?. gqkfJwoh gZXo s/ gVQkT[D bJh yk; soQK d/ w[jkos dh io{os j[zdh j?. fi; ftu
frnkB ns/ e[;absk d't/A ;kfwb j[zd/ jB. fJ; soQK dh w[jkos fJZe bzp/ ;w/^ntXh ftu gqkgs ehsh ik
;edh j? ns/ fe;/ ezw pko/ ;'uD ns/ fe;/ f;ykT[D, dh gqfeqnk ftu ;[Xko fBoszo, e'f;a;k d/ Bkb jh gqkgs
ehsk ik ;edk j?. fJ; gZXo s/ pZfunK dh ;'u w{os t;s{nk d/ nkb/^d[nkb/, gqw[Zy o{g ftu x[zwdh j?. i'
T[jBK d/ (gfofus) ikDekoh d/ x/o/ ftu w"i{d j?. fJ; soK ;ko/ f;ZykT[D gqfeqnktk Bz{ w{os t;s{nK d/
j/o^c/o pZfunk B{z T[bMkT[D s/ jh fXnkB e/Afdos eoDk ukjhdk j?. fJ; gZXo s/ f;ykT[Dk^;ak;so ftu tZy
tZy XkoBktK, e[;absktk ns/ :'rsktk Bkb fBgND d/ d"okB rshftXhnK d/ j/m fby/ eqw ;akfwb jB.
;e{bh rfDs dk do;aB

 ftfdnkoEh$pZu/ rfDs s'A voB dh pikJ/ fJ;dk nkBzd T[mkT[D.


 pZu/ wjZstg{oD rfDs f;ZyD, rfDs ftu ;{soK ns/ oZyh eoD tkbhnK rshftXhnK$gqfeqnktk s'A nZr/
th pj[s e[ZM j?.
 pZu/ rfDs B{z nfijk ft;ak wzBD fi; dhnk rZbK eo ;eD, fi; Bkb ;zuko j' ;edk j?, nkg; ftu
fi; s/ T[j uouk eo ;ed/ jB ns/ fi; s/ T[j Bkb^Bkb ezw eo ;ed/ jB.
 pZu/, d?fBe ihtB dhnK ;wZf;nktk T[mkT[D ns/ T[jBK B{z jZb eoD.
 pZZu/ nw{os dk gq:'rh$tos'A ;zpXK B{z ;wMD, ;zouBktk B{z d/y gkT[D ns/ t;s{nK dk ftt/uB eoD,
eEBK dh ;uKJh ik B[;ukJh B{z b? e/ soe eo ;eD.

5
 pZu/ rfDs dh w[V ;zouBk pDso B{z ;wMD^nzerfDs, phi rfDs, o/yk rfDs, fse"D fwsh ;e{bh rfDs
d/ ;ko/ w{b sZs nw{os dh gqDkbh, ;zxNB, ns/ s[bDk eoD d/ bJh gZXshnK w[jZJhnK eotkT[d/ jB.
nfXnkge, iwks d/ jo/e pZu/ d/ Bkb fJ; ft;atk; d/ nkXko s/ ezw eo/ fe jo/e pZuk rfDs f;y
;edk j?.NCF- 2A5
(e"wh gkmeqw dh o{g o/y 2015)

nB[Gt$siopk

rfDs ftu Bth XkoDk ;[ao{ eoD s'A gfjbk pZfunk B{z w{os t;s{nK, fyv"fDnK ns/ f;ZyD dh j'o
;wroh d/ i'V^s'V e/ f;ZyD d/ siopk d/Dk, T[jBK dh XkoDk gqsh o{uh tXkT[D bJh ;jkfJe j[zdk j?. fJ;
gZXo s/ sifofpnk dk iwks d/ ewo/ d/ nzdo ns/ iwks d/ pkjo dhnK rshftXhnK Bkb wip{s ;zpX j'Dk
ukjhdk j?. pZfunK B{z fdZs/ ikD tkb/ ezw y'ih ;?bh d/ j'D/ ukjhd/ jB sK i' d?fBe ihtB d/ siofpnK d/ Bkb
f;ZyD dk ;pzX pDk ;eD. T[dkjoD d/ s"o s/ , ;zfynktK B{z i'VB bJh pZfunK B{z nkgD/ nkb/^d[nkb/ dhnK
t;s{nK d/ d' ;w{j fdZs/ iKd/ jB ns/ d't/A ;w{jK dh t;s{nK fwbkT[D s'A pknd fco s'A frDd/ jB. nkozG
ftu fJe jh soQK dhnK t;s{nK d/ ;w{j fit/A fe^ ;/ApK iK e'Jh cb fdZsk ikDk ukjhdk j? sK fe ;/ApK B{z
nkg; ftu fJeZmk eoD s'A pknd T[jBK dh e[b ;zfynk frD ;e/.pZfunK B{z fJj' fij/ ;w{jK B{z nkg; ftu
fJeZmk eoD s'A pknd fJj ft;atk; jk;b eoD ns/ ;zfynktK d/ i'V gsk brkT[D s'A pknd, T[jBK B{z
;wZf;nk d;D dk w"eK fdZsk ikt/. i/eo ikDd/ j' fe 335+367=602 j? sK 234+369 fezBk j't/rk< s[jkB{z
fJ;dk T[Zso fet/A bZfGnk< j[D 5384ftu fe;/ fJe nze B{z pdb fdT[. ;zfynk tZXh iK xZN rJh< j[D pZu/
B{z e[ZM ;kXkoD r[Dk tkbhnK t;s{nK d/ tZy^tZy ;w{jK B{z fJeZmk eoD bJh ej', fit/A bVfenK d/ fJZe ;w{j
ns/ bVehnK d/ fJZe ;w{j B{z i'VBr/ sK ftfdnkoEhnK$pZfunK dk ;w{j pD ;edk j?. nkozG ftu ;zfynktk
dk i'V, fwb/ i[b/ ;w{j ftu ;kohnk t;s{nK B{z jZb eoD s'A gqkgs j[zdk j?.pknd ftu pZu/ ;kohnk t;s{nk
B{z d[pkok frBD d/ nkgD/ sohe/ ftef;s eo b?Ad/ jB.

Gk;akL

;ko/ pZfunk B{z ;akpfde o{g ftu T[jBK d/ sifofpnK, fNZgDhnK ns/ gfo^ ebgBktK dk toBD
eoD bJh T[fus w"e/ fdZs/ ikD. fJ; soQK dh uouk d/ d"okB pZu/ Gk;ak dh e[;bsk dk th ftek; eoDr/.
fit/A fe gq;aBk B{z fsnko eoDk, ft;a/ d/ Bkb ;pzfXs Bt/ ;apde';a ns/ ;apdktbh gqkgs eoD T[dkjoD bJh
id'A gzi f;skfonk d/ ;w{j B{z fszB f;skfonk d/ ;w{j Bkb i'fVnk ikdk j? sK nkfyo ftu gqkgs ;w{j ftu
f;skfonK dh e[Zb ;zfynk nZm j?.
fusoK Bkb gq;s{sh

6
pZfunK B{z fuZsok dh ftnkfynk eoD ns/ ;zrs ikDekoh y'iD ftu Gkr bT[. fJ; soQK d/ fuZsoK ftu fJe
;wZf;nk ns/ T[;dk jZb th fdykJ/ ik ;ed/ jB. T[dkjoD bJh,

Aqy bxwa

tZvhnK iwksK ftu fJ; Bkb pZfunK B{z rfDfse ftukok$jZbK B{z no/yh$fuZsokswe o{g ftu gq;s[s
eoD bJh f;ZyD ftu nk;kBh j't/rh.
gqshe$;ze/s
nzs ftu pZfunK B{z ;ze/sK dh tos'A eoe/ ikDekoh do;kT[D ns/ ftnkfynk eoD d/ w"e/ gqdkB ehs/
ikD/ ukjhd/ jB.
T[dkjoD d/ s"o s/

5 + 3 = 8

ftfdnkoEh B{z ;ze/sK d/ o{g ftu T[jBK d/ ntb'eB dk gqsh^fBfXsk eoD ns/ T[jBK B{z fJ;d/ Bkb
noE ;wMD bJh gq's;kfjs eo'. T[jBK B{z rfDfse ftnziB iK ;wheoD pDkT[D bJh w"fbe ezwK d/ ;ze/sK
d/ Bkb gqsheK B{z (;pzfXs) i'VB bJh gq's;kfjs eo'.

fJj pZfunk B{z T[jBK d/ ftukoK B{z ;Nhe ns/ ;g;aN sohe/ Bkb gq;s[s eoD ftu ;jkJh j't/rk.
T[jBK B{z gVQB ns/ fbyD Bkb ;pzfXs j'o r[Dk iK :'rsktK dk ftek;, ftukoK B{z d; ;eDk ns/ ;wZf;nktk
dk jZb fJZe sohe/ Bkb j't/rk.

rfDs d/ Bkb Gk;ak ns/ tksktoD nfXn?B dk J/eheoDL

;e{b dhnK w[ZYbhnK iwksK ftu Gkt iwks 1 ns/ iwks 2 ftu, pZu/ e/tb fJe iK d' Gk;aktK ns/
rfDs dk nfXn?B eod/ jB. gozs{ nkb/ d[nkb/ d/ tksktoD B{z ;wMD bJh T[jBK dh io{os Gk;ak, ;zuko d/
uzr/ ;kXB d/ o{g ftu ns/ ;wZf;nk d/ jZb bJh rfDfse ftuko dh tos'A B{z fJjBK d' ftf;anK ftu jh
;w'fJnk frnk j?. yk; eoe/ id'A nkozFfGe rfDs dk f;ykT[D dh gqfeqnk uZb ojh j't/ sK nfXnkge B{z
rfDs, Gk;ak ns/ tkskoD d/ nfXn?B Bkb ;pzXs f;ZyD d/ gqshcb d/ Bkb^Bkb pZu/ d/ ;ot gZyh ftek;
bJh th fXnkB e/Adfos eoDk ukjhdk j? i' fe pZu/ d/ ;zdoG ns/ gqt/;a d/ T[dkjoDK d/ wkfXnkw s'A

7
J/eheoD sohe/ Bkb ftef;s ehs/ iKd/ jB. T[dkjoD bJh, ;zfynktK pko/ rZb eoD ;w/A, fJj uouk eo'
fe ;zfynktK T[jBK d/ nkb/^d[nkb/ ftu feZE/ j[zdhnK jBL T[j nkgD/ d?fBe ihtB ftu'A ;zfynk ns/ ;ze/sk
dh tos'A ehs/ fpBK tZy^tZy ;fEshnK dk toBD fet/A eo ;ed/ jB< nkfd, iwksK ftu nk:'fis ehsk
ikDk ukjhdk j?. fJ; soQK dh uouk s'A T[jBK B{z wfj;{; j'Dk ukjhdk j? fe rfDfse ;apdKtbh ns/ gqshe
fe;/ th Gk;ak d/ wip{s fjZ;/ jB. T[dkjoD d/ s"o s/ wkgK pko/ uouK eod/ ;w/A, tos'A ftu fbnKdhnK ikD
tkbhnK fJekJhnK o'ikBk fizdrh d/ wkfXnw Bkb ftef;s ehshnK iKdhnK jB ns/ fe;/ th Gk;ak d/ ;zuko
d/ bJh nkXko pDdh j?.

;e{b d/ bJh ;e{bh f;Zfynk T[jBK eJh gq;aBK d/ TZ[so dh gqfeqnK j? i' T[;d/ wB ftu T[md/ jB, id'A T[j
nkgD/ uko u[c/foU (tksktoD ftu) nB[Gt iK siop/ gqkgs eodk j?. pZu/ B{z T[;dh fJ; g{ot fifrnk;k
d/ Bkb ;e{b d/ nzdo ns/ pkjo, ftf;anK dhnK jdK s'A gko, nkBzdkfJe, f;yD d/Dk ukjhdk j?.

ngo gqkfJwoh gZXo s/ rfDsL

ngo gqkfJwoh gZXo s/ rfDs fJe tZvh u[D'sh j? ns/ fJ; B{z pZu/ d/ nB[Gt ns/ nkb/^d[nkb/ d/ B/V/ j'D
ns/ Bkb jh nw[os j'D dh d[joh G{fwek fBGkT[Dh j[zdh j?. ftfdnkoEh ne;o nkgD/ ftukoK d/ wkwb/ ftZu
fJeZb/ ezw eoB d/ ;wZoE BjhA j[zd/, T[jBK B{z noE bZGD bJh nkgD/ nB[Gt Bkb i[VhnK T[d kjoDK iK
wkvbK dh b'V j[zdh j?. fJj ;so ;kv/ ;kjwD/ pZfunK B{z ;dozGK dk gq:'r eoe/ T[jBK B[{z fJ; ftZu ;akwb
eoB dh u[D'sh g/;a eoBk ns/ go j"bh^j"bh T[jBK dh fJ; fBoGosk B{z d{o eodk j?. fit/A n;hA wkXfwe
;e{b ftZu nZr/ tXKr/, ftfdnkoEhnK s'A ;kvhnK nk;aktK th tZXdhnk jB.T[dkjoD d/ s"o s/ gizthA d/
ftfdnkoEhnK B/ T[jBK ;zfynktK dh ebgBk ehsh fiBQK dh wdd Bkb rkDBk (gqkfeqfse ;zfynk) ehsh ik
;edh j? ns/ ebk; S/Ath d/ pZfunK d/ nZr/ foDkswe ;zfynktK ns/ g{oB ;zfynktK dk ftuko nkT[Adk j?.
pZu/ ;ZfynktK d/ nbZr^nbZr g?NoB (Bw{B/) d/yd/ jB ns/ j' ;edk j? T[jBK B/ fJ;dk ftnkgheoB th
ehsk j't/. ngo gqkfJwoh gZXo s/ pZu/ nze rfDs d/ ftnkgheoB d/ o{g ftZu phi rfDs f;ZyDk ;[ao{ eod/
jB. phi rfDs ;zfynktK B{z fuzBK$nZyoK Bkb fby e/ ftnkgheoB d/ gqwkDK B{z ;Ekfgs eoB bJh ;Nhe
sohe/ ftZu wdd eodk j?. i' fe ;zfynk d/ g?NoB d/ nDb'eB s'A pkd th d/y/ rJ/ jB. fJ; s'A fJbktk
fJ; gZXo s/ finkfwsh d/ nfXn?B dk T[d/;a d'^ftwkth (2D) nd/ 3 ftwkth (3D) nekok dk ft;ab/;aD eoBk
j? skfe feBkfonK, f;EoK ns/ ;sQKtk d/ nXko s/ T[BK d/ r[DK dk gsk brkfJnk ik ;e/.ftfdnkoEhnK B{z
r[Dk d/ ftnkgheoB s/ fB:w pBkT[D d/ ;woE j'Dk ukjhAdk j?. fit/A fe fJe pj[G[i d/ nzdob/ e"DK dk i'V
fJ; dhnK G[iktK dh ;Zfynk ftu'A 2 xNk e/ 180° Bkb r[Dk eoe/ gsk ehsk ik ;edk j?, fJe fsqG[I ns/
fJ;dk ;opzr;w fsqG[I fwbe/ fJe ;wkBso us[oG[I pdkT[AD/ jB. fJ; bJh fJe fsqe'D d/ y/socb dk
8
wkg ;wkBso us[oG[i d/ y/socb s'A nZXk j[zdk j?. pkd ftZu pZu/ s'A fJj T[whd ehsh iKdh j? fe T[j fJBQK
ftnkgheoBK bJh gqwkD ftef;s eo/ i' fe 10thA ns/ 12thA sZe ikoh ofjzdk j?.

f;ZyD gqfefonktKL

rfDs f;Zfynk B{z eJh ekoe gqGkfts eod/ jB. go f;ZyD ftZu nfXnkge pj[s wjZstg{oB G{fwek
fBGkT[Ad/ jB. fJ; bJh io{oh j? n;hA fJj ;wMhJ/ fe rfDs dk gqGkt;akbh f;ykT[Dk fet/A j[zdk j? ns/
nfXnkge fJ; g?NoB B{z s'VD bJh eh eo ;ed/ jB.;wki ftZu fJj nkw XkoBk j? fe i/ rfDs dk
nfXnkge rfDs uzrh soQK ikDdk j? sK T[j rfDs gVQkT[D bJh ;G s'A tXhnk ftnesh j?. go rfDs
''f;ykT[D d/ pko/ ftZu ikDBk'':- fJ; pko/ eh fejk ikJ/. e/tb rfDs dk frnkB j'Dk jh fe;/ ftnesh B{z
rfDs f;ykT[D d/ ;woE BjhA pDkT[Adk. T[; B{z rfDs gVQkT[D d/ y/so dk Gog{o frnkB j'Dk ukjhdk j?.
rfDs ftu frnkD ns/ rfDs B{z Bkb^Bkb fet/A gVQkfJnk ik ;edk j?L^ fJ; B{z nkws"o s/ f;ZyD ;wZroh
frnkB (PCK) d/ o{g ftZu ikDhnK iKdk j? . rfDs B{z o{fu^g{oD pDkT[D bJh e[M yk; io{oh fefonktk j/m
fbyhnK jB :

 Gkrhdkoh
 i[Vkt
 ntb'eD
 gfoebgBk ns/ T[;dk ;fsnkgB
 ;wZf;nk yVh eoBk
 ;wZf;nk ;[bMkT[ADk
 fdq;a pBkT[Dk ns/ fJ; B[{z do;kT[ADk
 ;pzX pBkT[Dk
 ftnt;fEs soe
 rfDfse ;zuko

e'wh T[gbpDI ;ot/yD (NAS-2017), i' Learning Outcome nfXrw BshfinK s/ nXkfos ;h, ftu
iwksk 3,5 ns/ 8 bJh rfDs ftu e"wh ;so s/ ;jh gqsh feqnktk dk gqsh;as (n";sB) j/m fby/ nB[;ko
gkfJnk frnk.

iwks 3-64%
iwks 5-53%
iwks 8-42%

9
eh n;hA okiK$e/Afdos gq;akf;as okiK dh n";s T[gbZpXh ns/ fibQ/ dh n";s T[gbZpXh d/ pko/ ftu
ikDd/ jk< fJ; dh tX/oh ikDekoh ;kB{z http:/www.n.certnic.in/programmn/NAS/SRC htm s/ TgbZpX
j?. rfDs ftu nkgD/ ftfdnkoEhnK d/ Learning Outcome B{z fpjso pDkT[D pko/ ftu fusB eoD dh b'V
j?.
iwkstko nfXrw Bshi/ (Classwise Learning Outcome)
jmwq 1
is`iKAwrQI leI

 vsqUAW nUM auhnW dy kuJ BOiqk inrIKxXog guxW ijvyN ik Skl, Awkwr Aqy ruVHxw (iPslxw) dy
AwDwr ’qy smUhW ivc vrgIkrn krnw[
 1 qoN 20 q`k dIAW sMiKAwvW dI vrqoN
 sQUl vsqUAW/ic`qrW Aqy icMnHW dI 20 q`k igxqI aucwrn krnw
 vsqUAW nUM 1 qoN 9 q`k dIAW sMiKAwvW dI vrqoN nwL igxnw[
 20 q`k dIAW sMiKAwvW dI qulnw krnw, audwhrn dy qOr ‘qy jmwq ivc lVky Aqy lVkIAW
dI igxqI krky qulnw krnI ik iks dI sMiKAw izAwdw hY[
 rozwnw jIvn ivc 1 qoN 20 q`k dIAW sMi-KAwvW dy joV Aqy GtwE dI vrqoN krnI
 sQUl vsqUAW dI vrqoN krky 9 q`k dy joVwqmk q`QW dw inrmwx krnw ijvyN ik 3+3 Bwv hY ik 3
qoN v`D Aqy nqIjw k`Fxw ik 3+3=6 huMdy hn[
 1 qoN 9 q`k sMiKAwvW dI GtwE sMbMDI Xogqw. audwhrn vjoN 1 b`cw 9 vsqUAW dy smUh ivcoN 3
vsqUAW nUM v`Krw krdw hY Aqy bwkI bcIAW vsqUAW nUM igxky nqIjw k`Fdw hY ik 9-3=6 huMdy hn[
 rozwnw jIvn ivc 9 q`k dI sMiKAw q`k joV Aqy GtwE sMbMDI Awaux vwlIAW sm`isAwvW nUM h`l
krnw[
 99 q`k sMiKAwvW nUM pCwxnw Aqy AMkW ivc ilKxw
 v`K-v`K Tos pdwrQW/ AwikRqIAW dIAW BOiqk ivSySqwvW nUM AwpxI BwSw ivc vrxn krnw ijvyN ik
gyNd ruVdI hY Aqy f`bw iPsldw hY[
 ZYr-mwnk iekweIAW auNgl, c`pw, ig`T, bWh (Forearm) Aqy kdmW dy pRXog nwL CotIAW dUrIAW
dw Anumwn lgwauxw Aqy mwpxw[
 sMiKAwvW Aqy AwikRqIAW dy nmuMinAw dw pRyKx krnw, vDwauxw Aqy rcnw krnI; audwhrn dy qOr
‘qy AwikRqIAW /vsqUAW /sMiKAwvw dI qrqIb ijvyN ik
 1,2,3,4,5………
 1,3,5,………
 2,4,6…………
 1,2,3,1,2,---,1---3---
 idRStIgq vsqUAW nUM iDAwn nwL dyK ky auhnW sMbMDI sDwrn jwxkwrI iek`Tw krnw, drj krnw
Aqy nqIijAW q`k phuMcxw (qsvIrW/ sMiKAwvW dI vrqoN krky) ijvyN ik iek bwZ dI qsvIr ivc
iek b`cw v`K-v`K iksmW dy Pu`l vyKdw hY Aqy ieh nqIjw k`Fdw hy ik iek Kws rMg dy Pu`LW dI
igxqI v`D hY[

10
 is&r dy sMklp dI smJ ivksq krnw[
jmwq dUjI –
is`iKAwrQI leI

 do AMkW vwlIAW sMiKAwvW dI vrqoN


o 99 q`k dI sMiKAw dy AMkW ƒ pVHnw Aqy ilKxw[
o ilKx smyN sQwn mu`lW dI vrqoN krnI Aqy do AMkW vwlIAW sMiKAwvW dI qulnw krnI[
o do AMkW dI CotI qoN CotI Aqy v`fI qoN v`fI sMiKAw ƒ sQwipq krnw (AMkW ƒ duhrwauNdy Aqy
nw duhrwauNdy hoey)
o ivvhwirk izMdgI nwL sMbD M q siQqIAW/ mOikAW iv`c do AMkW dIAW sMiKAwvW ƒ joVnw[
o ivvhwirk izMdgI nwL sbMDq siQqIAW/ mOikAW iv`c do AMkW dIAW sMiKAwvW ƒ Gtwauxw[
o 3-4 notW Aqy is`ikAW dI mdd nwL

 pRq`K id`K dy guxW dy ADwr qy mUl 2D (do pswrI) Aqy 3D (iqMn pswrI) AwikRqIAW dw vrxn
o mUl 3D AwikRqIAW ijvyN ik Gxwv, byln, SMkU Aqy goly ƒ auhnW dy nwm qoN pCwnxw[
o is``DI ryKw Aqy vkr ryKw iv`c AMqr smJxw[
o is`DI ryKw ƒ v`K-v`K qrIikAW nwL AMikq krnw (KVHvI, lytvIN, tyFI)[
 dUrI/ lMbweIAW dw srIey/ pY~nisl Awid nwL AMdwzw lgwauxw/ mwpxw Aqy gYr -imAwrI iekswr
iekweIAW ijvy k`p/ cmc/ bwltI Awid rwhI DwrkW dI sm`rQw ƒ smJxw[
 swDwrn q`kVI dI vrqoN rwhIN BwrIAW/ hlkIAW vsqW dI qulnw krnI[

 h&qy dy idnW Aqy swl dy mhIinAW dI pCwx krnw[


 id`qy hoey AvDI kwl ƒ GMitAw /idnW dy ADwr qy kRm Anuswr lVIb`D krnw ijvyN ik b`cw skUl,
Gr nwloN lMbw smW rihMdw hY?
 ie`kqr kIqy gey AMkiVAW qoN is`ty qy phMucxw, ijvyN ik smIr dy Gr vrqy jw rhy vwhnW dI igxqI
mohn dy Gr vrqy jw rhy vwhnW qoN v`D hY[
jmwq qIjI – gixq

isiKAwrQI

 3 AMkW dI sMiKAwvW vrqdy hoey


o sQwnk m`ul dI vrqoN krdy hoey 999 q`k dIAW sMiKAwvW ƒ pVHygw Aqy ilKygw[
o sQwnk m`ulW dy ADwr qy 999 q`.k dIAW sMiKAwvW dy mu`lW dI qulnw krnI[
o rozwnw jIvn dIAW sDwrn sm`isAwvW iv`c AwauNdIAW 3 AMkW dI sMiKAwvW dw h`l F`ukvyN
smUh bxw ky jw nw bxw ky joV Aqy AMqr pqw krnw ijs dw joVPL 999 qoN v`D nw hovy[
o 2,3,4,5 Aqy 10 dy guxwqmk guxW krdy hoey rozwnw ivvhwirk siQqIAW ƒ h`l krnw[

11
o iksy siQqI/ sMdrB dw ivSlySx krdy hoey F`ukvIN sMiKAw ikirAw ƒ lwgU/ vrqoN krnw[
o Bwg/ vMf dI Dwrnw ƒ brwbr smUh/ ih`sy ivDI rwhIN smJwauxw Aqy lgwqwr GtwE ivDI
rwhIN pVqwl krnI audwhrn dy qOr ’qy 12/3 iv`c 3 dy ik-nyM smUh 12 bxwauNdy hn Aqy 12
iv`coN 3 ƒ lgwqwr Gtwaux qy 4 dy nqIjy qy phMucxw[

 smUh bxw ky jW ibnw bxwey mudrw dy Coty joVW ƒ joVnw jW Gtwauxw

 dr sUcI Aqy sDwrn ib`l iqAwr krny[


o moVn ivDI Aqy kwgz k`tx ivDI rwhI do-pswrI AwikRqIAW bxauxIAW Aqy auhnW dI pCwx
krnw[
o do pswrIN AwikRqIAW dI BujwvW, isKrW Aqy ivkrnW dy ADwr ’qy ivAwiKAw krnI[
audwhrn dy qOr ’qy ie`k ikqwb dI ijld dy Akwr iv`c cwr BujwvW, 4 isKr Aqy do
ivkrn hMudy hn[

o id`qy hoey Kyqr ƒ ie`k inSicq Akwr dI twiel nwL ibnW iksy AMqr qoN F`kxw[

 lMbweI Aqy dUrIAW dw mwxk iekweIAW ijvyN ik sNYtImItr jW mItr dI vrqoN krdy hoey AMdwzw
lgwauxw/mwpxw Aqy F`ukvW sMbMD sQwipq krnw[

 sDwrn q`kVI dI vrqoN krdy hoey vsqW ƒ gRwm Aqy iklogRwm vrgIAW mwxk iekweIAW iv`c qolnw[
 ZYr-imAwrI iekweIAW dI vrqoN krdy hoey DwrkW dI sm`rQw dI qulnw krnw[

 ivvhwirk izMdgI iv`c gRwm Aqy iklogRwm vwly mwpW ƒ joVnw Aqy Gtwauxw[
 kYlMfr qy iksy Kws qrIk Aqy idn ƒ pihcwnxw[
 dIvwr GVI/ g`ut GVI dI vrqoN krdy hoey smyN ƒ GMitAW dI iekweI q`k shI pVHnw[
 sDwrn AwikRqIAW Aqy sMiKAwvW iv`c nmMuny ƒ smJxw Aqy ivkisq krnw[
 AMkVw pRbMDn bwry smJ pRwpq krnw[
 AMkiVAW ƒ imlwn icMnH Aqy ic`qrW dy rUp iv`c AMikq krnw Aqy is`tw k`Fxw[
jmwq cOQI (gixq)
isiKAwrQI leI:
 rozwnw jIvn iv`c sMiKAwvW dI vrqoN[
o 2 Aqy 3 AMkW dI sMiKAwvW dI guxw[
o ie`k sMiKAw ƒ dUsrI sMiKAw nwL v`Kv`K qrIky nwl Bwg krnw ijvy: -ic`qrn (ibMdIAW
rwhI) rwhIN- smwn smUhW rwhIN- lgwqwr GtwE ivDI rwhIN- Bwg Aqy guxW dy AMqr-sMbMDW
rwhIN

12
o Awm jIvn dIAW sDwrn siQqIAW jW AVcnw ƒ pYdw krnw Aqy h`l l`Bxy ijhVy ik pYsy,
lMbweI, pMuj Aqy smr`Qw nwL sMbMiDq hox ijs iv`c gixq dIAW mUl cwr DwrnwvW (joV,
GtwE, guxw, Bwg) dI vrqoN ho sky[
 iBMnW sbMDI AiDAYn-
o vsqUAW dy smUhW Aqy id`qy ic`qrW (kwgz moVn ivDI rwhI) iv`c A`Dy, ie`k-cOQweI, iqMn-
cOQweI Bwg dI pCwx krnw[
o iBMn ijvyN A`Dw, ie`k-cOQweI Aqy iqMncOQweI dI kRmvwr 1/2, 1/4, Aqy 3/4 icMnHW rwhIN
pySkwrI
o 1/2 Aqy 2/4 dI smwnqw ƒ drswauxw Aqy ies qrHW dIAW hor iBMnW iv`c vI drswauxw[
 ividAwrQI dy Awsy-pwsy dIAW AwikRqIAW dw igAwn muh`eIAW krvwauxw[
o c`kr dy kyNdr, ArD ivAws Aqy ivAws dI pCwx krvwauxw[
o tweIlW lgwaux leI vrqoN iv`c Aw skx vwlIAW AwikRqIAW dI pCwx krvwauxw[
o id`qy nY~t rwhIN Gx/ Gxwv ƒ ryKw AMikq krvwauxw[
o irPlYkSn/ Aks rwhIN smimqI dI Dwrnw ƒ pypr PolifMg, pypr kitMg, isAwhIF`k Awid
rwhIN idKwauxw[
o sDwrn Tos dy auprly, swhmxy, Awsy-pwsy dI id`K ƒ ryKw AMikq krnw[
 sDwrn ryKw gixiqk AwikRqIAW dy KyqrPL Aqy pirmwp dI pVcol krvwauxw (iqRBuj, Awieq,
vrg) qW jo ik id`qI AwikRqI iv`c ikMnIAW dUsrIAW AwikRqIAW Swiml ho skdIAW hn[ audwhrn
dy qOr ‘qy myjæ dI auprlI sqHw ’qy ikMnIAW pusqkW pUrIAW Aw skdIAW hn[
 mItr ƒ sYNtImItr iv`c bdlxw Aqy iesdy ault sYNtImItr ƒ mItr iv`c[
 vsqU dI lMbweI, do sQwnW ivckwrlI dUrI, v`K-v`K vsqUAW dw Bwr, qrl dw Awieqn Awid dw
Anumwn lgwauxw Aqy Asl mwpW rwhIN pVqwl krnw[
 rozwnw jIvn dIAW siQqIAW ijvyN lMbweI, dUrI, Bwr, Awieqn Aqy smyN nwL sMbMDq sm`isAwvW dw
h`l l`Bx leI AMk gixiqk mUl DwrnwvW dI vrqoN krnw[
 GVI dy smyN ƒ GMitAW Aqy imMtW iv`c pVHnw Aqy iesƒ a.m. Aqy p.m. iv`c drsw skxw[
 24 GMitAW vwlI smW GVI dw 12 GMitAW vwlI smW GVI nwL sMbMD sQwipq krnw[
 rozwnw jIvn nwL sMbMDq smW AMqrwl/ Agyqr-ipCyqr joV-GtwE ikirAwvW nwL gxnw krnw[
 guxw Aqy Bwg iv`c pYtrn ƒ pCwnxw (9 dy guxwkw q`k)
 smimqI dy ADwr dy pRyKx, pCwx Aqy AMk gixiqk nmUMinAW dw ivsQwr[
 ie`kTI kIqI sUcnw ƒ swrnIb`D Aqy gRwP rwhIN pySkwrI Aqy iehnW qoN pRwpq sUcnwvW ƒ AMikq
krnw[
jmwq pMjvIN (gixq)

isiKAwrQI leI:

13
 v`fIAW sMiKAwvW nwL AiDAYn
o aus dy AwLy-duAwLy vrqIAW jWdIAW 1000 qoN v`fIAW sMiKAwvW ƒ pVHnw Aqy ilKxw[
o AMkW dy sQwnk mu`l sMiKAw pRxwlI dI smJ dy ADwr qy 1000 qoN v`fIAW sMiKAw aupr mUl
AMk gixiqk DwrnwvW dI ikirAw krnw[
o ie`k sMiKAw ƒ dUsrI sMiKAw dy nwL imAwrI AYlgoirQm dI shwieqw nwL Bwg krnw[
o sMiKAwvW dy joV, AMqr, guxnPL Aqy BwgPL dw Anumwinq m`ul l`Bxw Aqy imAwrI
AYlgoirQm jW sMiKAw iv`c brYktW Aqy mUl gixiqk DwrnwvW vrgIAW ivDIAW rwhIN
pVqwl krnw[ (audwhrn dy qOr ‘qy 9450 ƒ 25 nwL Bwg krn leI, 9000 ƒ 25 nwL,
400 nUM 25 nwL Aqy 50 ƒ 25 nwL Bwg krky swry BwgPLW ƒ joVn auprMq auqr pRwpq
kIqw jw skdw hY)[
 iBMnW bwry smJ hwsl krnw
o ie`kTy kIqy smUh dy ih`sy dw AnuswrI AMk pqw krnw[
o id`qy iBMnW dy smwn/qul iBMnW ƒ l`Bxw Aqy pCwx krnI[
o id`qy iBMnW 1/2, 1/4, 1/5 ƒ dSmlv rUp iv`c pyS krnw Aqy ies dy ault; ijvyN ik lMbweI
dI iekweI iv`c vrqoN Aqy pYsy iv`c 10 rupey dw A`Dw 5 rupey hY[
o iBMnW ƒ dSmlvW iv`c bdlxw Aqy iesdy ault dSmlvW ƒ iqMn sMiKAw iv`c bdlxw[
 koxW Aqy AwikRqIAW dI Dwrnw dI pVcol
o koxW dw vrgIkrn-smkox, inaUn kox, AwiDk kox vjoN krn Aqy auhnW ƒ tryisMg Aqy
ic`qrn rwhIN pyS krnw[
o mOjUd/ qurMq vwqwvrn iv`c pswrI (2D) AwikRqIAW dI pCwn krnw, ijs dI GuMmx Aqy
Aks/ prCwxw prCwvW smimqI hovy ijvyN ik AMgryzI vrnmwLw Aqy AwikRqIAW[
o Gx, byln Aqy SMkU bxwauxy jo ik iehnW dy audyS dI pUrqI dy leI bxwey jwl qoN iqAwr
hox [
 lMbweI, Bwr Aqy Awieqn dy leI Awm qOr ‘qy vrqIAW jWdIAW v`KrIAW-v`KrIAW v`fIAW CotIAW
iek-weIAW dw AwpsI sbMD sQwipq krnw Aqy v`fI iekweI ƒ CotI iekweI Aqy CotI iekweI ƒ
v`fI iv`c qbdIl krnw[
 Tos AwikRqIAW dy Awieqn dw Anumwn pRclq iekweIAW iv`c lgwauxw ijvyN ik ie`k bwltI dw
GxPL lgBg 20 m`gW dy GxPL dy brwbr hY[
 gixq dIAW dy mUl cwr gixqk DwrnwvW dI vrqoN gixiqk sm`isAw pYsy, lMbweI,pMuj, Dwrn smr`Qw
Aqy smyN AMqrwl iv`c krnw[
 iqkoxI sMiKAwvW Aqy vrg sMiKAwvW dy nmMuinAW dy pCwx krnw[
 rozwnw jIvn nwL sMbMDq siQqIAW sbMDI AMkVy ie`kTy krnw, ies ƒ swrnIb`D krnw, CV gRwP
rwhIN pyS krnw Aqy mulWkx krnw[

14
iwks S/Ath

is`Kx nqIjy: isiKAwrQI


 v`fIAW sMiKAwvW nwL sMbMiDq sm`isAwvW ƒ Xog ikirAwvW (joV, Gtwau, guxw Aqy vMf) rwhIN h`l kr
skygw[
 sMiKAwvW dy ivSwl vrgIkrn ijvyN ijsq, tWk, sihABwj Awid ƒ pihcwxygw Aqy nmuUMinAW rwhIN ies
vrgIkrn dI kdr vDweygw[
 m.s.v. Aqy l.s.v. ƒ ie`k Kws siQqI iv`c lwgU krygw[
 sMpUrn sMiKAwvW nwL sMbMDq joV Aqy GtwE dy svwlW ƒ h`l krygw[
 iBMnW dI vrqoN krygw[ v`K-v`K hwlqW ijvyN pYsw, lMbweI, qwpmwn Awid ƒ drswaux leI dSmlv dI
vrqoN krygw[audwhrn vjoN 7.5 mItr k`pVw, 2 sQwnW ivckwr dUrI 112.5 iklomItr Awid[
 rozwnw jIvn dIAW sm`isAwvW, jo iBMnW/ dSmlvW nwL sMbMDq hox, ƒ h`l krygw[
 iksy id`qy hoey hwlwq ƒ v`K-v`K ikirAwvW rwhIN inXmb`D krn vwsqy cl dI vrqoN krygw[
 Anupwq dI vrqoN rwhIN iviBMn hwlqW iv`c rwSIAW dI qulnw krygw[ audwhrn vjoN iksy jmwq iv`c
kuVIAW Aqy muMifAW dI igxqI dw Anupwq 3:2 hY[
 iviBMn A`Kr sm`isAwvW ƒ h`l krn leI iekweI ivDI dI vrqoN krygw[ audwhrn jykr ie`k drjn
kwpIAW dw m`ul id`qw hovy qW 7 kwpIAW dw m`ul pqw krnw, ijs leI pihlW auh 1 kwpI dw m`ul pqw
krygw[
 ryKw gixqk ivcwrW ijvyN ryKw, ryKw-KMf, K`ulHy Aqy bMd ic`qr kox, iqkox, cqurBuj, c`kr Awid dI
ivAwiKAw Awpxy AwLy-duAwLy iv`c mOjUd audwhrnW dI shwieqw nwL krygw[
 koxW dI smJ hyTW id`qy rwhIN idKweygw[
- vwqwvrn iv`c koxW dIAW audwhrnW Koj ky[
- koxW dy mwp rwhIN auhnW dw vrgIkrn krnw[
- 45 , 90 Aqy 180 mwp dy hvwly rwhIN koxW dy mwp dw AMdwzw lgwauxw
 smimq ryKw dy igAwn dI smJ hyT id`qy rwhIN idKweygw
-do pwswrI smimq AwikRqIAW iv`c ie`k jW izAwdw smimq ryKwvW hox dI pCwx krygw[
-do pwswrI smimq Akwr bxweygw[
 v`K-v`K iqkoxW ƒ aunHW dy kox Aqy BujwvW dy ADwr qy iviBMn gru`pW/ iksmW iv`c vrgIikRq krygw[
 cqurBujW ƒ v`K-v`K gr`upW/ iksmW iv`c aunW dIAW BujwvW/ koxW dy ADwr qy vrgIikRq krygw[
 Awpxy AwLy-duAwLy ivcoN audwhrnW dI shwieqw nwL 3 pswrI vsqUAW ijvyN golw, Gx, Gxwv, vylx,
SMkU dI pCwx krygw[
 3 pwswrI vsqUAW dy iknwry, isKr Aqy pwisAW dI audwhrn dyvy Aqy ivAwiKAw kry[
 AwLy-duAwLy dIAW Awieqwkwr vsqUAW ijvyN jmwq kmry dw PrS, cwk f`by dI (s`qHw) dw Gyrw Aqy
KyqrPL pqw krygw[
 ip`Cly 6 mhIinAW dOrwn pirvwr iv`c v`K-v`K m`dW ’qy hoey Krc dI id`qI hoeI jwxkwrI[ ie`kqr kIqI
jwxkwrI ƒ swrnIb`D, ic`qr grwP Aqy CV-grwP rwhIN drswauxw Aqy ivAwiKAw krnI[

15
iwks ;ZsthA

is`Kx nqIjy: isiKAwrQI


 do sMpUrn sMiKAwvW dI guxw Aqy vMf krygw[
 iBMnW dI Bwg Aqy guxw dI ivAwiKAw krygw [
 audwhrx : guxw iv`c 'dw' dI ivAwiKAw krygw Aqy Bwg dI ivAwiKAw 'ikMny iml ky bxwauNdy hn' dy qOr
qy krygw[
 sMpUrn sMiKAwvW dy guxnPL Aqy vMf iBMnW dI vMf Aqy guxw dI ivAwiKAw krygw[
 iBMnW/dSmlvW dI guxw Aqy vMf leI AYlgoirQm dI vrqoN krygw[
 pirmyX sMiKAwvW nwL juVIAW rozwnw jIvn dIAW siQqIAW ƒ h`l krygw[
 v`fIAW sMiKAwvW nwL juVIAW guxw Aqy vMf ƒ srl rUp pRdriSq krn leI Gwq sMkyqn ivDI dI vrqoN
krygw[
 rozwnw jIvn nwL juVy hwlqW leI srl smIkrn sQwipq krnw Aqy aunHW ƒ h`l krnw[
 bIjgixqk ivAMjkW ƒ joVnw/ Gtwauxw
 smwn Anupwq iv`c mOjUd rwSIAW dw vKryvW krnw audwhrn: 15, 45, 40, 120 smwn Anupwq iv`c hn
ikauNik 15/45 Aqy 40/120 dw mqlb ieko hI hY[
 pRqISq ƒ iBMn Aqy dSmlv iv`c bdlxw jW ies qoN ault vrgIAW sm`isAwvW ƒ h`l krnw[
 lwB/hwnI pRqISq pqw krnw Aqy sDwrn ivAwj dy sMdrB iv`c dr pRqISq pqw krnw[
 koxW ƒ aunHW dy guxW dy ADwr ’qy ijvyN ryiKk, sMpUrk, pUrk, lwgvyN Aqy is^r snmuK Anuswr
vrgIkrn krnw Aqy ie`k kox dw mwp id`qy jwx qy dUjw kox pqw krnw[
 do ryKwvW ƒ ie`k kwtvIN ryKw dy k`ty jwx qy bxn vwly v`K-v`K koxW dy joiVAW dy guxW dI pVqwl
krnI[
 jdoN iqRBuj dy do kox id`qy hox qy qIjy kox dw mwp pqw krnw[
 iqkonW bwry id`qI jwxkwrI dy AwDwr ’qy iqkonW dI srbMgsmqw dI ivAwiKAw krnI ijvyN Bujw-Bujw-
Bujw, Bujw-koxBujw, kox-Bujw-kox, smkox-krx-Bujw
 pRkwr Aqy P`uty dI m`dd nwL, iksy ryKw dy bwhr id`qy hoey ibMdU qoN id`qI hoeI ryKw dy smWqr ryKw Aqy
iqRBuj dI rcnw krnI[
 vrg iekweI girf/grwPSIt dI m`dd nwL bMd AwikRqIAW dy KyqrPL dw Anumwn lgwauxw[
 Awieq Aqy vrg dy AMdrUnI Kyqr dy KyqrPL dw pqw lgwauxw[
 rozwnw jIvn dy sMdrB iv`c sDwrn AMkiVAW qoN m`Dmwn, m`iDkw Aqy bhulk vrgy iviBMn pRqIinDq mu`lW
dw pqw lgwauxw[
 Asl jIvn dy hwlqW ivcoN AinSicqqw ƒ pihcwnxw ijvyN ik jmwq iv`c ividAwrQIAW dI aucweI Aqy
ie`k is`ky ƒ auCwlx qy vwprn vwlI AinSicqqw[
 CV grwP dI shwieqw nwL AMkiVAW dw is`tw k`Fxw ijvyN ik srdIAW iv`c grmIAW nwloN ibjlI dI
v`D Kpq, ie`k tIm v`loN pihly do EvrW iv`c bxweIAW geIAW doVW[
iwks nZmthA

16
is`Kx nqIjy: isiKAwrQI
 pirmyX sMiKAwvW dy joV, Gtwau, guxw Aqy vMf ƒ nmuMinAW rwhIN svIikRqI dyvg
y w[
 do id`qIAW hoeIAW pirmyX sMiKAwvW ivckwr loV Anuswr sMBwvq pirmyX sMiKAwvW pqw krygw[
 2, 3, 4, 5, 6, 9 Aqy 11 dy BwjXogqw inXm ƒ is`D krygw

 v`K-v`K qrIikAW rwhIN sMiKAwvW dy vrg, vrgmUl, Gx Aqy GxmUl pqw krygw[
 pUrn AMk GwqI sMiKAwvW ƒ h`l krygw[
 clW dI m`dd rwhIN rozwnw jIvn dIAW siQqIAW Aqy buJwrqW ƒ h`l krygw[

 bIj gixqk ivAMjkW ƒ guxw krygw[ audwhrn: (2 x-5) (3 x2+7) dw ivsiqRq rUp imlygw[
 rozwnw jIvn nwL sMbMDq siQqI v`K bIj gixqk qqsmkW dI vrqoN krygw[
 lwB Aqy hwnI dI siQqI iv`c ktOqI, vYt Aqy imSrq ivAwj pqw krn leI pRqISq dy sMklp dI
vrqoN krygw[ audwhrx AMikq mu`l Aqy Asl ktOqI id`qy hox qy ktOqI pRqISq pqw krnw jW iksy lYx
dyx iv`c KrId mu`l Aqy lwB id`qy hox qy lwB pRqISq pqw krnw[
 is`Dy Aqy Ais`Dy smwn Anupwq qy AwDwirq svwlW ƒ h`l krygw[

 cqurBujwvW dy koxW ƒ kox joV gux rwhIN pqw krygw[


 smWqr cqurBuj dy guxW dI pVqwl krygw Aqy aunHW iv`c qrk sMgq sMbMD sQwpq krygw[
 3 pwswrI ic`qrW ƒ sm-ql aupr pRdriSq krygw ijvyN kwgz dI SIt, blYk borf Awid[

 nmuMinAW rwhIN ieXUlr inXm dI pVqwl krygw[


 pRkwr Aqy is`Dy iknwry dI shwieqw nwL v`K-v`K cqurBujW dI rcnw krygw[

 vrg girf/grw& SIt dI m`dd nwL smlMb cqurBuj Aqy hor bhuBujW vrgy AkwrW dy KyqrPL dw
Anumwn lgwvygw Aqy sUqrW rwhIN pVqwl krygw[

 bhuBuj dw KyqrPL pqw krygw[


 Gxwkwr Aqy vylxwkwr vsqUAW dy sqhI KyqrPL Aqy Awieqn dw pqw krygw[
 CV grw& Aqy pweI cwrt dI rcnw krygw Aqy ivAwiKAw krygw[

 pUrv vwprIAW GtnwvW jw mOjUdw AMkiVAW ijvyN vwr-vwr pwsy Aqy is`ky ƒ auCwlx qy imly AMkiVAW dy
AwDwr qy Biv`K iv`c vwprn vwlIAW GtnwvW dI Dwrnw bxwvygw[
pRwiemrI gZXo s/ rfDs iv`c w[bKeD

gqkfJwoh gZXo s/ rfDs f;Zfynk d/ w[bKeD ;w/A fXnkB fJ; rZb tZb j'Dk ukjhdk j? fe ftfdnkoEh
fet/A f;Zyd/ jB. w[ZbKeD fBwBfbys s/ nkXkfos j't/rkL^

17
 fJ; dh ;wM fe ftfdnkoEh rfDs fet/A f;Zyd/ jB<
 rfDs dIAW XkoBktK dk ftek; ns/ o'iakBk ihtB ftZu T[;dk gq:'r
 ftfdnkoEhnK d/ ;wkfie ns/ ftneshrs r[DK dk ftek;
nkT[ j[D ftuko eohJ/ fe ft;fsqs s"o s/ rfDs ftZu fe;dk w[bKeD b'VhAdk j?? <
fJBQK y/soK B{z A`gy id`qy fuZso ftu do;kfJnk frnk hY:

kI mulWkx krnw hY?

rfDse soe
;zebg ns/ ekoiftXh

;wZf;nktK d/ jZb bJh rfDse


rfDse ;ztkd ftuko tNKdok frnkB dk gq:'r

;wkfie ns/
ftneshrs r[[D
rfDs gqsh oZtJhnk

n?bhw?ANoh gZXo s/ rfDs gVkT[D t/b/ fJj ;tkb nkw s"o s/ g[ZfSnk iKdk j? fe rfDs f;ZyD pRikirAw d/
;pzX ftu eh w[bKeD eoBk j?<

nkgD/ nkg B{z g[ZS' fe s[;hA eh y'i oj/ j'< ij`QoN sZe rfDs f;ZyD pRikirAw dk ;pzX j? i/ n;hA
;e{b rfDs B{z fJZe ft;fsqs gfog/y ftu d/yhJ/ sK fJj wzfBnk frnk j? fe ftfdnkoEh rfDs B{z e[ZM fJ;
soQK b?D fi; s/ T[j rZb pks eo ;eD ns/ fi; Bkb T[j ;zuko eo ;eD, ftuko tNKdok eo ;eD ns/
fi; T[Zgo fwb e/ ezw eo ;eD.

ftfdnkoEh dk w[bKeD j/m fbyhnK ;woZEktK d/ nXkfos j'Dk ukjhdk j?.

eh T[j :'r jBL^

 rfDse sZEK, nzefVnK nkfd B{z fJeZso eoB ns/ soe d/D d/ ?
 rfDse ;zpzXK B{z soeg{oB Yzr Bkb smJx dy, bxqrW nUM dyKx dy ns/ q`QW dy sc/JUT prKx leI
qrk AwDwirq dlIl dyx dy?
 rfDs dhnK tZy tZy ;kyktK fit/A nze rfDs, phi rfDs, fiwkfJsh, nzeVk gqpzX, y/so fwsh nkfd dh
w{b pDso B{z ;wMD dy?
 sMKyp Aqy sDwrn DwrnwvW nwl nij~Tx Aqy pRbMDn sbMDI v`K-v`K ivDIAW qoN Awpxy Awp nUM jwxU
krvwaux dy ?

18
 ies pVwA iv`c is`KIAW geIAW gixq dIAW DwrnwvW nwl rozwnw jIvn dIAW sm`isAwvW nUM h`l krn
iv`c lgwaux dy ?
 gu`tW (gru`pW) iv`c kMm krn smyN ie`k dUsry dw sihXog krn Aqy shwieqw krn iv`c ?
skUl ADwirq mulWkx (School Baseed Assessment) sbMDI mifaUl iv`c drj v`K-v`K mulWkx tUlW
nMU idn pRqIidn is`Kx isKwaux dIAW ikirAwvW nwl qrksMgq Aqy smJdwrI nwl joV ky vriqAw jwxw
hY[AYlImYNtrI p`Dr qy is`Kx-isKwaux dI pRikirAw nUM is`Kx auprMq nqIjy ( Learning Outcomes)iv`c
id`qIAW geIAW loVINdIAW XogqwvW nUM pRwpq krn leI hyT kuJ audwhrnW id`qIAW geIAW hn :-
nmUnw -1
fJj rshftXh gqh ;e{b d/ nkyoh ;kb iK iwksk dh ;a[o{nks ftu nk:'fis ehsh ik ;edh j?.
Learning Outcome (nfXrw Bshi/$ f;ZyD T[gozs Bshi/)
1 s'A 9 t;s{nK tkb/ ;w{j d/ bJh ;zfynk d/ BktK dk T[g:'r eoDk
rshftXh dk T[d/;a

pZuk fJj eoD d/ ;woQ j't/rk.


 fdZs/ rJ/ ;w{j d/ nB{o{g ;zfynk dk BK dZ;D ftu
 1 s'A 10 sZe eqw ;zfynk d/ BK dZ;D ftu
vc
b'Vhdh ;wrZoh

T[go'es ;wroh T[gbpZX eotkJh ik ;edh j? i' eftsk$ejkDh, i' fdq;a f;oiD ftu ;jkJh j'D iK
g{oe j'D.
gqfeirAw
 nkws"o s/ pZu/ iwks ftu gqt/;a eoD s'A gfjbk ;zfynk d/ ;zgoe ftu nkT[Ad/ jB. T[dkjoD d/ s"o
s/, T[jBK B/ ;[fDnk j[zdk j? fe tZv/ b'e ;akfJd nkgD/ d?fBe ihtB ftu ;zfynK d/ Bkb dh tos'A
eod/ jB. w?B{z fJe j'o fp;e[N dh b'V j?. w?B{z 5 o[gJ/ fdT[A, n;hA d' fdBK pknd dkdh d/ xo
iktkr/ nkfd.
 e[M pZu/ gfjb/ s'A jh ;zfynk d/ Bkw ikD ;ed/ jB.fJ; rshftXh dk T[d/;a pZfunK dh ;zfynk d/
Bkw iK frDsh d/ BktK s'A ikD{ eotkT[Dk j? sK i' T[j fJe ;dzoG dh tos'A eo ;eD fi; Bkb pZuk
fJe ;fj;pzX pDk ;e/.
 ftfdnkEhnK B{z ;fynk d/ BKtk B{z eqw Bkb ;wMD ftu wdd eoD bJh iwks ftu S'Nh eftsktk
(fJZe iwks d/ ftfdnkoEhnK d/ bJh) rkD/, y/b iK ejkDhnK nkfd fi; ftu ;zfynk d/ Bkw ;akfwb
j?, :kd eotkJ/ ik ;ed/ j?.
 j/mk fJe eftsk fdZsh rJh j?,nfXnkge nkgDh ;EkBe Gk;ak ftu nfijhnK eJh eftsktk b? ;ed/
jB.

fJZe fJZe fJZe


fJZe S'Nk pZuk
fJZe o'Nh ykT[.

19
T[jBK t;s{nK d/ fdykT[[ I '1dh ;zfynK ftu w"i{d j't/ fit/A BZe, nkek;a ftu ;{oi nkfd ns/
pZfunK B{z ;oho d/ T[jBK fjf;nk ns/ t;s{nk B{z S{jD iK ftykT[D bJh ej' i' ;zfynk 1 ftu w"i{d j't/.

d' d' d'


d' S'N/ pZu/
fuVhnK xo ikT[
T[jBK t;s{nK B{z fdykT[ i' 2 d/ ;w{j ftu w"i{d j'D fit/A nZyk, fJe ;kJheb ftu gjhJ/ nkfd ns/
pZfunk B{z ;oho d/ T[BK fjf;nK ns/ t;s{nK B{z S{jD iK fdykT[D bJh ej', i' 2 d/ ;w{j ftu wi{d j't.
/
fszB fszB fszB
fszB jo/ s's/ nkiakd T[Zv/
uko uko uko
uko G[Zy (fgZb/ fpZb/)
j'o ykDk ukj[zd/ jB.
gzi gzi gzi
gzi jB wZX{ w[ZyhnK
ik ojhnK SZs/ ftu
(eftsk ns/ t;s{nK d/ ;w{j B{z ;zfynk 9 se i'VBk ikoh oZy')
iwks ftu T[jBK ;kfonk pZfunK B{z w"ek gqdkB eo/, i' Gkr b?D ftu ;ze'u eod/ jB. tZy^tZy
:'rsktK tkb/ pZfunk B{z nkgDhnK :'rsktK nB[;ko T[dkjoD B{z eoD bJh fejk ikDk ukjhdk j?.

nmUnw -2
pRwiemrI skUlW dy ividAwrQI koxW sbMDI ijAwmqI sMklp nUM smJx iv`c muSklW dw swhmxw krdy
hn [auh muSklW dw swhmxw ikaN krdy hn? Awm qOr qy ividAwrQIAW nUM ieh muSkl AiDAwpk duAwrw
kox dy sMklp nUM smJwaux dy FMg kwrn AwauNdI hY[pwT-pusqk iv`c drj gixiqk SbdwvlI iv`c kox dI
pirBwSw dyx dI bjwey swnUM rozwnw jIvn dI audwhrnW dI vrqoN krnI cwhIdI hY[ijvNy ik:
 sVk dw cOrwhw, kYcIAW Aqy GVI dIAW sUeIAW Awid [
 myj dw auprlw konw , mwics dw konw Awid[
 h`Q Aqy bWh nUM moVnw[
 FlwxW , C`qW, phwVIAW dI Flwx, rylvy dy isgnl Awid[
 drvwzy nUM bMd krn Aqy Kolx qy Gumwv, vweIpr c`lx qy, C`q dy p`Ky c`lx qy hoey Gumwv Awid[
AijhIAW siQqIAW, koxW nUM qrqIb b`D qrIky nwl smJx leI bhuq swry mOky pRdwn krdIAW hn[koxW
dI Dwrnw dw AiDAYn krnw bhuq hI mh`qvpUrn hY ikauNik ieh v`K-v`K AwrBMk ryKw-gixqk
AwikRqIAW nUM smJx Aqyy iesdy nwl juVy iviSAW nUM smJx dw AwDwr hn [ies leI ieh audwhrxW koxW
dy sMklp Aqy ArQ nMU smJx, koxW dw smkox, inaUn kox Aqy AiDk kox iv~c vrgIkrn nUM smJx Aqy
ividAwrQIAW dw mulWkx krn leI ku~J gqIivDIAW suJwauNdIAW hn[
kuMjIgq Dwrnw : kox, koxW dw mwp, koxW dw vrgIkrn Aqy koxW dI qulnw [
is~Kx auprMq nqIjy :
 koxW dy igAwn sMbMDI pVcol krnw[
 koxW nUM smkox, AiDk kox Aqy inaUn kox iv`c vrgIikRq krnw[

20
ies audyS nMU pUrw krn leI ividAwrQIAW nMU g`utW (gru`pW) iv`c vMf idMdy hW[ie`Qy muMfy kuVIAW dI igxqI
lgBg brwbr hoxI cwhIdI hY[g`rup nUM hyT ilKIAW ikirAwvW krn iv`c Swml kro:
ikirAw-1
 ividAwrQIAW nUM GVI dIAW sUeIAW nUM v`K-v`K simAW qy iDAwn nwl vyKx Aqy auhnW ivckwrlI dUrI nUM
ivsqwr nwl d`sx leI kho[

 ieh p`kw kr ilAw jwvy ik GVI dIAW sUeIAW,auhnW auprly AMk h`Q nwl Coh ky mihsUs kIqy jw skdy
hox[
 hux ividAwrQIAW nUM ikhw jwvy ik GVI dIAW sUeIAW ivckwr bx rhy kox dI iksm d`sx[kI
ividAwrQI ieho ijhIAW hor AwikRqIAW Aqy cIjW nUM pihcwx skdy hn, ijhnW iv`c kox bxdy hox Aqy
auhnW nUM mwpxw hovy[
 ieh ikirAw 12 ividAwrQIAW nUM ie`k c`kr iv`c ibTw ky vI kIqI jw skdI hY[ b`cy Awpxy h`Q iv`c
Awpxy AMk (1-12) dw kwrf vI pkV skdy hn qW jo kox dw AMdwzw l`g sky[
 kyNdr Kud qYA kIqw jw skdw hY[
 GVI dIAW sUeIAW bxwaux leI ividAwrQIAW dIAW do kqwrW bxweIAW jw skdIAW hn,jo kyNdr qoN
SurU hoky c`kr dy Gyry v`l jwx Aqy auhnW iv`c ie`k kox bxy[
 kyNdr Aqy Gyry qy bYYTw ividAwrQI lgwqr AwpxI siQqI Aqy Awpxy AMk vwlw kwrf d`sdw rhygw[
 kox nUM bdlx leI AsIN ie`k jW dovyN kqwrW nUM dubwrw bdl skdy hW[
 idivAWg (ivklWg) ividAwrQIAW nUM Gyry jW GVI dI sUeI dy ih`sy vjoN ilAw skdw hY[
ikirAw -2
isiKAwrQIAW nMu swhmxy peIAW vsqUAW nMU iDAwn nwl dyKx nMU kho ijvyN ik kYNcI, prkwr,
ifvweIfr Awid Aqy iehnW nMU KolH ky koxW bwry ivsQwr pUrvk krn d`sx leI kho [

21
ikirAw -3
isiKAwrQI nMU kmry dy drvwzy dy Ku~lx Aqy bMd hox nMU iDAwn nwl dyKx Aqy
drvwzy dI hryk siQqI au~pr v~K –v~K ibMdUAW qy bxn vwly kox dI bxqr nMU
iDAwn nwl dyKx Aqy iPr ies bwry Awpxy SbdW iv~c vrnx krn leI
kho[b~icAW nMu mOkw id~qw jwvy ik auh ies nMu CUh ky dyKx Aqy iehnW ibMdUAW au~pr
bxn vwly koxW sMbMDI Awpxy ivcwr sWJy krn[

ikirAw-4

isiKAwrQIAW nMU kho ik auh f~by dy F~kx dy Ku~lx Aqy bMd


hox nMU cMgI qrHW dyKx Aqy auh Ku~lx Aqy bMd hox qy bxn vwly koxW nMU
Awpxy SbdW iv~c vrnx krn [ AiDAwpk ies qrHW dIAW audwhrnW
lYky ividAwrQIAW iv~c kox dI smJ pRqI sMklp pYdw kr skdw hY qW
jo ividAwrQIAW nMU koxW bwry pUrI jwxkwrI iml jwvy ik AijhI
AwikRqI jo do ikrnW nwl bxI hovy[ iehnW ikrnW nMU koxW dIAW BujwvW
Aqy sWJy AwrMBk ibMdU nMU isKr ikhw jWdw hY[
ies g~l qy jor dyxw cwhIdw hY ik isKr m~D iv~c huMdw hY Aqy BujwvW Awly-duAwly GuMmdIAW hn [

ikirAw -5
 is`iKAwrQIAW nMU l~kV/plwsitk/ JwVU dy qIlIAW Aqy rbV itaUb dy ku~J ie~ko ijhy tukVy k~tx leI
kho [
 auhnW nUM kho ik auh qIlIAW dy joiVAW nMU rbV dI itaUb nwl
joVn ijs qrHW ik ic~qr iv~c idKwieAw igAw hY [iehnW dI
bjwey ividAwrQI kYNcI jW ifvweIfr dw pRXog vI kr skdy
hn[
 is`iKAwrQIAW nMU auqSwihq kro ik auh auprokq qIlIAW dy joVy
dy Ku~lx Aqy bMd hox nMU iDAwn nwl dyKx [
 auh ieh smJx dy Xog ho jwxgy ik (i) Aqy (ii) jW (ii) Aqy (iii)
jW (iii) Aqy (iv) jW (iv) Aqy (v) jW (v) Aqy (vi) iehnW iv~coN
“ ikhVw v~fw hY” jW “ikhVw Cotw hY” Awid[ ArQwq
ijaumYtrIkl pdW iv~c ikhVw kox v~fw hY jW ikhVw kox Cotw
hY ?
 auhnW nMU qIlIAW dy joiVAW nMU iDAwn nwl dyKx leI kho [
auhnW nMU ieh inrxw lYxw muSikl hovygw ik (i) Aqy (ii) jW (ii)
Aqy (iv) jW (iv) Aqy (vi) iehnW iv~coN ikhVw v~fw hY Aqy ikhVw Cotw hY ?
 AijhIAW ikirAwvW is`iKAwrQIAW nMU v~K- v~K koxW dy mwp dI zrUrq smJx dy Xog bxwauxgIAW
 ies ikirAw iv~c idRStI doS vwly ividAwrQI vI Bwg lY skdy hn [

22
ikirAw -6

 jumYtrI bwks iv~coN ie~k kox mwpk (pRotYktr) lE Aqy


is`iKAwrQIAW nMU idKwau [ kox mwpk dIAW ryKwvW Aqy sMiKAwvW
nMU sjwieAw jw skdw hY qW jo b~cy auhnW nMU AwpxIAW auNglW
Pyr ky pVH skx [ Awayu is`iKAwrQIAW nMU mihsUs krvweIey ik
Awm kox mwpk CUhx qy ArD c~krwkwr huMdI hY [
 is`iKAwrQIAW nMu ikhw jwvygw ik kox mwpk dy iknwirAW qy (00-
1800) Aqy (1800-00) dy do qrHW dy pYmwinAW nMU iDAwn nwl dyKx[

 jwxkwrI idau ik kox nMU ifgrI iv~c mwipAw jWdw hY (0 dy icMnH nwl
drswieAw jWdw hY[) Aqy ieh vI ik ie~k kox mwpk nwl koxW nMU mwipAw
jWdw hY [
 is`iKAwrQIAW nMU hyTW bxy v~KrI iksm dy koxW nMU mwpx jW bxwaux leI
ikhw jw skdw hY[ b~icAW nMU ku~J kox vI muh~eIAw krvwey jwx jo ik
plwsitk/ l~kV dIAW qIlIAW nMU joV ky bxw skdy hn [
 is`iKAwrQIAW nUM iehnW koxW nUM mwpx bwry Aqy iehnW koxW dI jrUrq nUM
mihsUs krvwax vwry pRotYktr dy dovy iksm dy pYmwinAW dI vrqoN
krn sMbMDI jwxU krvwaxw [

ikirAw-7

 ividAwrQIAW nUM AwpxIAW ikqwbW,kwpIAW , kmrw Awid dy hryk kony qy bxy kox dw inrIKx krnw
Aqy hryk siQqI ivc pRotYktr dI m~dd nwl kox mwpx leI pRqoswihq krnw [auhnw nUM Awpxy Awly-
duAwly qo ies sMbMDI hor vsqUAW nUM cuxn Aqy as bwry ivcwr krn nUM kihxw [
 auhnW nUM hryk kony dy kox nUM pRotYktr dI mdd nwl mwpx leI Aqy aus kox nUM ilKx leI vI
kihxw
 900 dy kox dy mwp qo smkox Sbd bwry jwxU krvwaxw[

ikirAw-8
 muMfy kuVIAW nUM imlw ik kuJ ividAwrQIAW nUM cwr jW pMj gru~pW vMifAw jw skdw hY
 hyT id`qy koxW dw sYt hryk gyup nUM id`qw jwvygw[(BWvy auhnW nUM iksy kwgj au~qy bxw ky jW k~t ky)

23
 hryk gru~p nUM pRotYktr nwl kox mwpx Aqy cwrt pypr qy ilKx leI auqSwihq krnw [
 auhnW nUM iehnW koxW nUM mwpx Aqy dyKx qy pqw lgwauxw ik ic~qr (1),( V I I ) Aqy (v) iv~c bxy kox
smkox hn[
 auhnW nUM ieh vI inrIKx krvwaxw ( jo ik kwgj nwl bxy pRotYktr rwhIN kIqw jw skdw hY jo ik
jmwq CyvIN dI NCERT dI gixq pusqk iv~c idKwieAw igAw hY) ik kox (III) Aqy cwr 90⁰ (smkox)
qo G~t (Coty ) Aqy 0⁰ qo v~D hn
 kox (ii) Aqy (vi) smkox qo v``fy Aqy 180⁰ qo Coty hn[
 smJwieAw jwvy ik kox (iii) Aqy (iv) nUM inaUn kox Aqy (ii) Aqy (vi) nUM AiDk kox ikhw jWdw hY[
 ividAwrQIAW qoN mYQ ik~t Aqy mYQ mYnUAl iv~`coN gqIivDIAW krvweIAW jwx jo pihlI qoN A`TvIN
jmwq q`k hn[
ieh gqIivDIAW Kws krky ivSyS loVW vwly ividAwrQIAW leI ivSyS qOr qy iqAwr kIqy gey Pu`ty
Aqy kox mwpk dI shwieqw nwl krvweIAW jwx[
mulWkx :- DwrnwvW Aqy sbMiDq isDWq

koxW dI qulnw krnw:

 ividAwrQI hyT ilKy koxW dy joiVAW dI qulnw kr skdy hn[

 kuJ ividAwrQI kih skdy hn ik kox A, kox B qoN v``fw hY ikaNik kox A dI Bujw kox B dI Bujw qoN v``fI
hY[ ies smyN AiDAwpk d``sygw ik koxW dI qulnw aunW dIAW BujwvW dy mwp Anuswr nhIN kIqI
jWdI[ienW dI qulnw dohW BujwvW dy ivckwrly Ku`lyH ih``sy qoN kIqI jWdI hY[
 TIk iesy qrHW ividAwrQI ie`k hor koxW dw joVw hyT id``qy Anuswr qulnw krn leI id`qw jw skdw hY:

24
 kuJ ividAwrQI kih skdy hn ik kox Q, kox P qoN v`fw hY ikauNik Q dI cwp, kox P dI cwp qoN v~`fI
hY[ie``Qy iPr AiDAwpk d`sygw ik do koxW dI qulnw krdy smNy swnUM cwp dI lMbweI nUM iDAwn iv~c nhI
r~Kxw [ ikaNik koxW dI qulnw dohW ikrnW dy ivckwr Ku~ly ih~sy qoN kIqI jWdI hY [
koxW nUM mwpxw
 auhnW nUM hyT ilKy iksmW dy koxW nUM mwpx leI kho:

 ku~J ividAwrQIAw ny 30⁰ kox nUM 150⁰ iliKAw [ iesy qrHW kuJ ividAwrQIAW ny 60⁰ nUM 120⁰ iliKAw
[ jykr ies qrHW hovy qW ividAwrQIAW nUM kox mwpk dw iknwrw pVn vwry d~sxw pvygw[
 ku~J ividAwrQIAW kox mwpx l`gy kox dI ie`k Bujw pRotYktr dI ( 0-180⁰ jW 180-0⁰ ) ryKw r`Kx dI
bjwey pRotYktr dy is`Dy isry nUM r`K lYNdy hn [jykr ies qrHW hovy qW ividAwrQIAW nUM pRotYktr nUM TIk
qrHW vrqxw d~isAw jwvy[

smkox
 ividAwrQIAW nUM hyT id~qy koxW iv~co smkox l~Bx leI kho:

25
 ku`J ividAwrQIAW ny isrP A kox cuixAw[ iehnW iv`coN A, F Aqy C smkox hn Aqy bwkI smkox nhIN
hn[ies qrHW ividAwrQI F Aqy C nUM smkox nhIN pihcwx sky[ iesdw kwrx ieh ho skdw hY ik kuJ
ividAwrQIAW nUM smkox dIAW kuJ Kws audwhrxW nUM pihcwnxw AOKw l``gdw hY[iesdw Bwv ieh hY ik aunHW
nUM hor koxW nUM pihcwnxw vI AOKw l``gdw hY[ies sm``isAw dy h``l leI AiDAwpk nUM Awpxy Awly-duAwly qoN
smkox Aqy hor koxW dIAW audwhrxW d``sxIAW cwhIdIAW hn[

A``pr pRwiemrI p``Dr:-


nmUnw -3
is``Kx auprMq nqIjy:-
 ies ikirAw rwhIN AsIN iBMnw dI pUrx sMiKAwvW Aqy hor iBMnw nwl Bwg bwry ivcwr vtWdrw krWgy:
ie`k pUrn sMiKAw nUM ie~k iBMn nwl Bwg krnw
AwE AsIN dyKdy hW ik AsIN ies siQqI dw h``l ikNvy l~Bdy hW?
cwklyt dIAW do it``kIAW (CVW) hn[auhnW nUM ½ ih``isAW iv``c vMifAw igAw[ie``k ividAwrQI nUM ie``k ih``sw
dyxw hY[ikMny ividAwrQIAW nUM ie``s qrHW dIAW it``kIAW pRwpq hoxgIAW? kwPI soc ivcwr ip``CON ividAwrQI
ies nqIjy qy phuMcy ik swnUM it``kIAW dy ku`l A``Dy ih``isAW bwry jwxkwrI cwhIdI hY[
iesleI 2  nUM pqw krnw hY[
ies qoN bwAd auhnW dyiKAw ik ies qrHW dIAW 4 it``kIAW hn mqlb ik 2  = 4 Aqy 4
ividAwrQIAW nUM AijhI ie``k ie``k it``kI imlygI[ kI hovygw jykr hryk it``kI dw 1/3 ih``sw hovy[auprokq
vwNg ivcwr krn qy au`qr 2  =6 imlygw[

ies qrHW 2  =8 imlygw[


iehnW nUM 2  = 4, 2  =6, 2  =8 kRmvwr ilKxgy[

ividAwrQIAW nUM pu`iCAw jw skdw hY ik 3  =?, 2  =? kI hovygw[


ividAwrQIAW nUM auprokq pYtrn nwl dyKx leI auqSwihq kIqw jw skdw hY Aqy AlgoirQm nUM
pqw krn leI ikhw jw skdw hY[
Swbidk sm~isAw: ie~k skUl dI s~qvIN jmwq iv~c 5 SYksn hn[ ie~k KyqrI tUr qy jwx leI hryk
ieMcwrj AiDAwpk nUM Awpxy Awpxy SYksn nUM 5/6 BwgW iv~c vMfn leI ikhw igAw [ jykr iek Bwg leI
ie~k b~s dI loV pYNdI hY qW KyqrI tUr leI ikMnIAW b~sW dI loV pvygI?
h~l: KyqrI tUr leI b~sW dI igxqI hryk SYksn dy BwgW dI igxqI brwbr hovygI jo ik hyT Anuswr hY
5 = 5x =6
KyqrI tUr leI b~sW dI igxqI 6 hovygI

26
nmUnw-4
is``Kx auprMq nqIjy:-
is`iKAwrQI do sMpUrn sMiKAwvW dI guxw krygw[
is`iKAwrQI spUMrn sMiKAwvW , auhnW dy joV Aqy GtwE vwry jwxkwrI r~Kdw hY[ hux guxw dy skMlp dI
SUruAwq krnI hY[

ies leI ividAwrQI nUM ies qrHW dIAW ikirAwvW krvwaxIAW hn ijs nwl ividAwrQI spUMrn
sMIKAwvW dI guxw dI pRikirAw nUM nUM smJ skx [
b~cy pYtrnW bwry jwxkwrI r~Kdy hn[ AsIN auhnW ikirAwvW bwry soc skdy hW jo pYtrn qyy ADwirq
hox Aqy jo ividAwrQI pihlW qoN jwxdy hox [ieh ividAwrQIAW nUM sMpUrn sMiKAwvW dI guxw is~Kx iv~c
mSrUP r~Kygw [AwE AsIN Dnwqmk sMpUrn sMiKAwvW Aqy irxwqmk sMpr U n sMiKAwvw dI guxw dI SurUAwq
krIey

fefonk^1

fJZe T[dkjoB bU 3)

pZu/ gqkfeqfse ;zfynktK dh r[Dk gqkfJwoh iwksK ftZu f;Zy u[Ze/ jB, T[; ;w/A ;zfynktK d/ i'V dh XkoBk
tosh rJh ;h. T[dkjoB d/ s"o s/ dk noE j? fe 3 B{z 2 tko i'VBk, Gkt H

nfXnkge pZfunK B{z i'V dh gqfeqnk d[jokT[D bJh efj ;edk j?, e[ZM j'o T[dkjoBK dh uouk th j' ;edh
j?L fit/AL^ nkfd.

ftfdnkoEhnK B{z ;zfynktK d/ i'V B{z gVQkT[D s'A pknd jh ies twipk nwl jwxU krvwieAw iKdk j?.

fJ;/ gqfeqnk dh tos'A eofdnK pZfunK B{z B{z jZb eoB bJh fejk ik ;edk j?. T[j ;zg{oB
;zfynktK d/ i'V pko/ ;[u/s jB.ividAwrQI ekch ftuko tNKdo/ s'A pknd fJ; f;ZN/ s/ gj[zuxgy fe

uouk d"okB fJj t/fynk ik ;edk j? fe ftfdnkoEh gqkfJwoh iwksK ftZu r[Dk eoB d/ sohe/ B{z fJ; Bkb
;zpzX ;Ekfgs eoB :'r j' rJ/ jB. uouk fJ; s/ e/Adfos j' ;edh j? fe fJ; B{z fe; soQK ehsk iKdk j?.
fJ;/ soQK dhnK T[dkjoBK nwl ividAwrQIAW nUM ie`k XBkswe ns/ ie`k foDkswe ;zfynktK dh guxw bwry
vI ikDekoh fdZsh ik ;edh j?. fJ;B{z B{z j'o sohe/ Bkb eoB bJh fBwB fefonk dk ;[Mkn fdZsk j?.

27
fefonk 2

B{z 2 tko i'VB d/ fJ; sohe/ B{z ;zfynk o/yk okjhA th do;kfJnk ik ;edk j?.
:

foDkswe fdPk tZb jo/e 3 d/ 2 tko Skb dk noE j? ns/ fJj ;kB{z sZe b? iKdh j?.

dk noE j't/rk foDkswe fdPk tZb 3 SkbK. fJ; s'A t/fynk ik ;edk j? fe n;hA
s/ gj[zud/ jK.

;zg{oB ;zfynktK d/ i'V dh fdykJh d/D tkbh g/Pekoh ftfdnkoEhnK d/ fXnkB B{z nkeofPs eo/rh ns/ T[j
Bk e/tb ;zg{oB ;zfynktK dh r[Dk gsk eoB ftZu Pkfwb j'Dr/ pbfe ;zfynktK d/ r[DBcb d/ fuzBQ
dh th ftnkfynk eo ;eDr/.

ftfdnkoEhnK B{z fJ; soe B{z nzfes eoB bJh T[sPkfjs ehsk ik ;edk j?.

fJ; soQK d/ r[DBcb dhnK tZy^tZy T[dkjoBK bU. ftfdnkoEhnK B{z fe;/ j'o fefonk ftZu th Pkfwb ehsk
ik ;edk j? sK i' T[j fJj' fijk Bshik gqkgs eoB bJh tZy^tZy sohfenK dh tos'A eo ;eD.

fefonk^3

fJe' fij/ Bshi/ s/ g[ZiD bJh g?NoB dh tos'A ehsh ik ;edh j?.

gqkgs eoB bJh, n;hA s'A P[o{ eod/ jK.

f;fynkoEh B{z gsk j? fe

fJZe uouk fJ; B{z d/yD bJh th ehsh ik ;edh j? fe r[DBcb gqkgs eoB bJh e[ZM g?NoB
ftef;s ehs/ ik ;ed/ jB. fJ; sZE s/ gj[zfunk ik ;edk j? fe, gVkn (2) ftZu gVkn (3)

28
ftZu gVkn (4) ftZu , fJ; s'A ;ze/s fwbdk j? fe jo/e nrb/o/ gVkn ftZu r[DBcb
ftZu'A 2 xNkfJnk frnk j?.fJ; soe B{z nZr/ tXkT[D s/ ;kB{z fwbdk j?,

nzs ftZu ;kB{z fwbdk j?,


fJ; ftXh dh ftnkfynk ;w/A nfij/ r[DBcb dhnK j'o ;zfynktK dh uouk ehsh ik ;edh j?.

j[D n;hA (foDkswe ;zg{oB ;zfynk) (foDkswe ;zg{oB ;zfynk) dh ;fEsh b?Ad/ jK.fJj uouk ehsh ik
;edh j? fe i' sohek gfjbK tkbhnK gqfefonktK ftZu vriqAw igAw T[j fJZE/ th vriqAw ik ;edw hY[
nzs ftZu g?NoBK dh gqfeirnk ;'uh ik ;edh j?.

nkU r[DBcb bJhJ/,

fefonk^4

nkU Bkb P[o{ eohJ/HHHHHHHHHHHHHHHHH(1) (fJ; pRikirAw s'A ftfdnkoEh gfjbK jh ikD{ jB)

ftfdnkoEhnK B{z gqkgs r[DBcbK d/ g?NoBK B{z fXnkB Bkb d/yD bJh ej'. fJZE/ s[;hA fJj iKu eo ;ed/ j'
fe ftfdnkoEh foDkswe ns/ XBkswe ;zg{oB ;zfynktK d/ r[DBcb pko/ i' fe gfjbW tkbh pRikirAw ftZu
eo u[Ze/ jB, ;wM rJ/ jB ns/ eh T[j fJ;B{z fJZE/ tos gk oj/ jB iK BjhA.ies qoN AiDAwpk ieh vI dyK
skdy hn ik ividAwrQI guxnPl dy pYtrn nMU vyK skdy hn Aqy ies nUM A`gy vDw vI skdy hn [
ieh vI dyiKAw jw skdw hY ik pVwA (2) iv`c, -6 = (-9) +3
pVwA (3) iv~c, -3 = (-6)+3
pVwA (4) iv`c, 0 = (-3)+3.
pYtrn dy ies Avlokn qoN bwAd AsIN ies nMU A~gy vDwauNdy hW ijvyN ik

AMq iv~c swnMU imldw hY (-3) (-2) = 6

ies qrHW dIAW hor audwhrxW ividAwrQIAW nMU krn leI id~qIAW jw skdIAW hn [ ividAwrQIAW nMU vI
ies qrHW dIAW hor audwhrnW bxwaux Aqy sWJy krn leI auqSwihq krnw cwhIdw hY [

29
ividAwrQIAW nMU sMpUrn sMiKAwvW dI iksmW bwry pu~iCAw jw skdw hY (ijvyN ieh irxwqmk hY jW
Dnwqmk)[ies nwl auh dovyN qrHW dIAW guxnPl dIAW auprokq ivDIAW bwry jwxU
hoxgy[ividAwrQIAW duAwrw kIqy gey inrIKx dw mulWkx kIqw jw skygw [ ies Dwrnw nMU A~gy qordy hoey
ividAwrQIAw nMU hyTW ilKy Anuswr pu~iCAw jw skdw hY:

hyT ilKy guxnPlW iv~c pRwpq sMpUrn sMiKAwvW dw icMnH kI hY:


(-1) (-1) ; (-1) (-1) (-1) ;
(-1) (-1) (-1) (-1) ; (-1) (-1) (-1) (-1) (-1);
(-2) (-3) (-5); ……………………………………
iesleI sMpUrn sMiKAwvW dy guxnPl sMbMDI jwxkwrI dyx auprMq ieh zrurI hY ik ividAwrQI ies
qrHW dI guxw kr skx [ ividAwrQIAW nMU do sMpUrn sMiKAWvW dI is~DI guxw dy AiBAws dI bjwey auhnW nMU
ie~k AijhI Kyf Kyfx leI dyxI cwhIdI hY ijs iv~c keI sMpUrn sMiKAwvW dI guxw dI zrUrq pYNdI hovy [

Kyf:

KyfW SMkw, KuSI ,inrwSw Aqy AnMd dI Bwvnw pYdw krdIAW hn[gixq nMU isKwaux iv~c KyfW dI vrqoN nwl
gixq pRqI suDry hoey rv~eIey, ividAwrQIAW iv~c sm~isAwvW nMU h~l krn leI pRyrnw Aqy shwieqw iv~c
vwDw huMdw hY [ gixq dI crcw jo gixq dIAW KyfW Kyfx vyly huMdI hY , gixq dI smJ dy ivkws v~l
AgvweI krdI hY [

kwgz dI ie~k v~fI SIt au~qy 19 lweInW Aqy 11 kwlm dy Kwny bxwey jwx ( s~p Aqy pOVI jW
SqrMj dI Kyf vWg) ijnHW qy -104 qoN +104 q~k sMiKAWvW ilKIAW jwx [

 nIly Aqy lwl rMg dy do-do pwsy ie~k QYly iv~c lE [ rMgdwr pwisAW iv~coN ie~k rMg au~qy ibMdUAW dI
igxqI Dnwqmk sMpr
U n AMkW Aqy dUsry rMg qy ibMdUAW dI igxqI irxwqmk sMpUrn AMkW nMU drsw skdI
hY [ ividAwrQIAW nMU ies sMbMDI &Yslw lYx dI Ku~lH id~qI jw skdI hY [ mOjUdw audwhrx iv~c mMn lE
ik lwl pwsy au~qy ibMdUAW dI igxqI Dnwqmk sMpr
U n AMkW nMU Aqy dUsrw rMg dy pwsy au~qy ibMdUAW dI
igxqI irxwqmk sMpUrn AMkW nM drswauNdI hY [
 SRyxI dy ividAwrQIAW nMU do gru~pW iv~c vMifAw jwvy [ gru~p dw Akwr ividAwrQIAW dI shwieqw nwl
inSicq kIqw jwvy[hryk gru~p dy ividAwrQI Kyf Kyfx [ mMn lE gru~p dw Akwr 4 hY[
 hryk ividAwrQI AwpxI AwpxI gItI ibMdU ‘O’ ’qy r~Kygw
 hryk ividAwrQI QYly iv~coN pwisAW nUM imlweygw / ihlweygw Aqy ibnHW dyKy QYly iv~coN do pwsy k~Fygw pwsy
ie~k hI rMg jW Al~g – Al~g rMg dy vI ho skdy hn [
 iKfwrI bwhr k~Fy pwisAW dy nMbrW nMU guxw krngy [
 jykr dovyN pwsy ie~k hI rMg dy hoxgy qW guxnPl Dnwqmk hovygw , nhIN qW guxnPl irxwqmk hovygw[
 jy guxnPl Dnwqmk hovygw qW gItI +104 v~l nMU vDygw Aqy jykr guxnPl irxwqmk hovygw qW -104
v~l nMU vDygw[

30
 ijhVw ividAwrQI pihlW +104 jW -104 qy phuMc jwvygw auh jyqU hovygw [
ieh Kyf Kyfdy smyN ividAwrQI keI vwr sMpUrn sMiKAwvW dI guxw krngy Aqy keI vwr dUsry gru~p
mYNbrW nMU ieh krdy dyKxgy[ies dy nwl hI ividAwrQI sMpUrn sMiKAwvW nwl sbMiDq q~QW nwl jwxU
hoxgy [
ie~k AiDAwpk dy qOr qy qusIN jwxU hovogy ik iks ividAwrQI nMU sMpUrn sMiKAwvW dy guxnPl sMbMDI
jwxkwrI hY [

nmUnw -5

f;ZyD Bshi/:
xDkeko t;s{nK dk ;sjh y/socb gsk eoBk
xDkeko t;s{nK dk nkfJsB gsk eoBk.

f;ZyD T[d/;aL

 fJ; fefonw d/ g{ok j'D T[gozs ftfdnkoEh xD ns/ xDkt pDkT[D d/ :'r j't/r/ ns/ T[jBK dk
;sQjh y/socb gsk eo ;eDr/.
 GxwB dw Awieqn pqw krn krn leI ie`k sUqr pRwpq krxgy[

fefonw^1

b'VhAdk smwn: rZsk, c[ZNk, eNo, ;?B' N/g, ;e?u g?B$g?Bf;b ;Pyd pygo, ukoN g/goL

ftfdnkoEhnK B{z uko^2 d/ rZo[gW ftu tzfvnk ik ;edk j?[ ftfdnkoEhnK B{z rZsk, c[ZNk, eNo, ;?b'
N/g, ;e?u g?B$ g?Bf;b ;c?d g/go, ukoN g/go nkfd d/x/ ukjhd/ jB. ftfdnkoEhnK B{z fJe ;aeb pDkT[D
bJh T[s;akfjs ehsk ikDk ukjhdk j? fi; ftu 6 fJZe' fij/ a G[ik tkb/ tor j'D. fuZso^2 ftu fdykJ/
nB[;ko torK B{z o/yktK d/ T[Zs/ fJZk m'; bxwaun bJh i'V'.

ivcwr- vtWdrw $gqdo;aB

fJj rZbpks ehsh ik ;edh j? fe fej' fij/ m'; fuZso (2) ftu gqkgs j'J/ jB. fJj fJe xD j?.
ftfdnkoEh d; ;ed/ jB fe fJj feT[A xD j? fJj nfXnkge B{z fJj d/yD dk w"ek d/t/rk fe ftfdnkoEh
xD d/ r[DK pko/ ikDd/ jB.

31
fefonk^2

ftuko tNkdoK

xDkt neko nfeqsh dhnK fezBhnK G[iktK j[zdhnk jB<

ftfdnkoEh fJ; soQK dhnK tZy tZy nkzfeqshnK fit/A opV,


pe;k, ewok nkfd B{z nkgD/ nkb/ d[nkb/ B{z fXnkB Bkb d/y e/
ftuko eoe/ xDkt pko/ rZb eo ;ed/ jB ns/ T[Zgo g[ZS/ rJ/
gq;aB dk T[Zso d/ ;ed/ jB. fJ; soQK nfXnkge B{z gsk bZr/rk
fe ftfdnkoEh xDkt ;pzXh fezBk e[ ikDd/ jB.

j/mk fdZs/ xDkt fi; dhnK G[iktK a,b ns/ c jB, B{z fXnkB Bkb
d/y'.

ftfdnkoEh d' g;koh nkfeqshnK dk y/so cb gsk eoBk f;Zy


u[Ze/ jB. T[jBK B{z jo neko dh nkfeqsh d/ sb d/ neko pko/
g[ZfSnk ik ;edk j? .eh ;ko/ sb fJe' fij/ jB< fJjBK ftZu'A
fejV/ ;wkB ns/ fejV/ n;wkB jB.

T[j fszB gk;koh ft;a/ ftu rZb eo ;ed/ jB

fdZs/ rJ/ fuZsoK d/ ft;a/ ftu g{ok ;wK ;'u ftuko eo ;ed/ jB.ftfdnkoEhnK B{z gsk j'Dk ukjhdk
j? fe fJjBK ;ko/ sbK d/ y/so cbK dk i'V fezBk j't/rk.

;kjwD/ fgZS/ d/ sZb dk e[Zb y/socb fi; dhnK G[iktK a ns/ b jB = ab

;kjwD/ fgZS/ d/ sbK dk e[Zb y/socb = ab+ab =2ab

gk;/ d/ sbK d/ e[Zb y/socb fi; dhnK G[iktK a ns/ c jB = ac+ac=2ac

T[Zgob/ ns/ j/mb/ sbK dk e[Zb y/socb fi; dhnK G[iktK b ns/ c jB =
bc+bc=2bc

e[Zb ;sQk dk y/socb =2ab+2ac+2bc=2(ab+ ac +bc)

i/eo a=b=c j't/ sK e[Zb ;sQk dk y/socb =2a2+2a2+2a2=6a2

32
fefonk^3

b'Vhdh ;wZrohL xDkt dk B?N, gbk;fNe$eb/p eNo, we/b, rZsk.

ftXhL fJZe xDkt dk B?N bT fi; dh bzpkJh L, u"VkJh b ns/ T[ukJh h j't/rw:

 j[D fJ; B[z w'V e/ y[Zbk xDkt pDkT[


 fJ; xDkt B{z eb/w d/ Bkb ik gbk;fNe Bkb Go' ns/ N?N B{z jNk bT[.
 xDkt fJZe rZs/ s/ oZy e/ bzpkJh nB[;ko uko pokpo gkrk ftZu e'N'.
 u'VkJh nB[;ko fJ;/ xDkt B{z uko pokpo Gkrk ftu e'N' (fuZso nB[;ko)
 fJ; soQK ft;a/ xDkt B{z fszB pokpo Gkr ftZu T[ukJh nB[ko e'N'.

ftuko^ tNkdok

 fJ; soQK xdkt fJekJh bzpkJh d/ pkopo xDk ftu tzfvnk iKdk j?.
 pD/ fJekJh xD dh ;zfynk 48 j? fi; ftu 4x4x3 xD fJekJhnK j? ArQwq lxbxh
 fJ; soQK ftfdnkoEhnK s'A tZy tZy wkgkd (wzB bU 2,4,4, ns/ 3,4,5 fjekfJnk ) s' xDkt pDkT[D
bJh fejk ik ;edk j? ns/ pko/ g[ZfSnk ik ;edk j?.
 fJj fefonk dh tos' eoe/ xDkt d/ nkfJsB pko/ i' fe lxbxh j? d/ pko/ dZf;nk ik ;edk j?. fJ;
ftuko tNkdo/ d"okB nfXnkge fJj gsk ;edk j/ fe fJ; soQK ftfdnkoeh, w{b ;{so pko/ ikDekoh
fe; soQk gqkgs eod/ jB.

33

You might also like