100% found this document useful (1 vote)
618 views29 pages

Kudzukuta Ndakatulo Za A Benedicto Wokomaatani Malunga

Uploaded by

youngmiboss78
Copyright
© © All Rights Reserved
We take content rights seriously. If you suspect this is your content, claim it here.
Available Formats
Download as PDF, TXT or read online on Scribd
100% found this document useful (1 vote)
618 views29 pages

Kudzukuta Ndakatulo Za A Benedicto Wokomaatani Malunga

Uploaded by

youngmiboss78
Copyright
© © All Rights Reserved
We take content rights seriously. If you suspect this is your content, claim it here.
Available Formats
Download as PDF, TXT or read online on Scribd
You are on page 1/ 29

Prepared by Mr Katimba (0888606823)

KUDZUKUTA NDAKATULO ZA A BENEDICTO WOKOMAATANI


MALUNGA, M`BUKU LA

“KUIMBA KWA MLAKATULI”

MUTU WOYAMBA

Kodi ndakatulo ndi chiyani?

Ndakatulo ndi maganizo opekedwa mwachidule ndipo amayalidw m`ndime kapena


mopanda ndime.

Ndakatulo zimapekedwa pamitu yosiyanasiyana monga chikondi, chilengedwe,


umodzi, kudalirana, umbava, nkhanza, ulamuliro, maphunziro, chisoni,
chisangalalo ndi zina.

Kufunika kwa ndakatulo

Ndakatulo ndizofunika kwambiri pamoyo wathu wa tsiku ndi tsiku chifukwa


zimaphunzitsa, zimasangalatsa, zimadziwitsa, zimachenjedza, kuyamikira ndi
kutonthonza.

Mitundu ya ndakatulo

Ndakatulo zimaikidwa m`mitundu molingana ndi magwero ake. pali mitundu


yambiri ya ndakatulo monga zotsatirazi:

 Ndakatulo zodandaula (chisoni)


 Ndakatulo zachisangalalo
 Ndakatulo zodzudzudzula
 Ndakatulo zoyamikira
 Ndakatulo zogalukira

1
Prepared by Mr Katimba (0888606823)

Kayalidwe ka ndakatulo

Ndakatulo zimayalidwe potsatira imodzi mwa njira izi

 MAPASA (mu ndime)


 MPULULIRA (mopanda ndime)

Popeza gwero la ndakatulo ndi nyimbo, ndakatulo zina zitha kuimbidwa ndi
zomwe zimayalidwa mwa dongosolo. kutalika kwa mizere yandakatulo zomwe
zitha kuimbidwa kumakhala kwa dongosolo potsata chiwerengero cha maphatikizo
a mawu opanga mzera.

CHITSANZO

NDIWE MKOKERI WACHISUMPHI SIDA

Ndiwedi wachisumphi mkokeri mtengo wa sida

Wokulenga mwatsankho, padziko adakuponya

Kulebabanoni mthaka nakuokera mwadumbo wokoo!

Mulanje m`Malawi mthaka nakuthibwiliza eti

Poti mombo, msanya, malaina, m`bawa ya khalila nsanje akuchitira kaamba ka


chako chodabwitsa chilengedwe.

Ndiwedi mkokeri wachisumphi sida

Ndiwe namwali olondeledwa ndi amfuti asilikali iwe uligone! uko kumapiri,

poti okulikha aseweza yakalavulagaga

jere amaumau akawanyonga, ndiwedi njanji

2
Prepared by Mr Katimba (0888606823)

ya aluminium padenga lofoleledwa mwaluso

ndiwedi mtengo wotininkha lupiya wokusamala akakuchengeta bwino

tandiyankhe mafunso otsatirawa mwanawe sida

mchifukwa ninji umapezeka maiko awiri okha padziko lapansi?

Nanga maokeraokera, poti umachita dumi, umakaniranji ngakhale yachanjira


nthaka?

Nanga tandiulilira mwanawe, chiswe, agan`ga komanso abembelizu amachitiranji


chidzungulira akakunyambita?

Ndiwedi mkokeri wachisumphi mtengo wa sida.

(YOPERKEDWA NDI VINNIE KATIMBA)

ZIPANGIZO ZA CHICHEWA M`NDAKATULO

CHIBWEREZA CHA MAU: awa ndi mau amene amatchulidwa koposa kamodzi
m`ndime iliyonse ngakhale m`ndakatulo za m`pululira cholinga chosendera
komanso kusindika mfundo.

MAU OMVEKA MOFANANA KUMATHERO WA MZERE M`NDIME


KAPENA MKALEMBEDWE KA MPULULIRA: awa ndi mau amene
akatchullidwa amamveka mofanana ngakhale tanthauzo limasiyana. nthwi zambiri
mau amenewa amalembedwa kumathero kwa ndime ndizo izi zimaonesera luso
komanso ukadaulo wa mlembi.

WOYANKHULA: uyu ndi munthu kapena chinthu chomwe chikuchita zinthu


m`ndakatulo

3
Prepared by Mr Katimba (0888606823)

WOYANKHULIDWA: munthu kapena chinthu chomwe chikuchitidwa zinthu


m`ndakatulo.

MALO NDI NTHAWI: Uku ndikomwe nkhani yam`ndakatulo ikuchitikira. Malo


ndi nthawi itha kukhala nthawi zenizeni kapena nyengo. pamene mukuzukuta
ndakatulo perekani umboni wogwirika otsimikizira za malo ndi nthawi zomwe
mwatchula.

TANTHAUZO/MEANING: Pali mitundu iwiri ya matanthauzo

(i) Tanthauzo lobisika/lakuya (deeper meaning)


Ili ndi tanthauzo limene mlembi walifotokoza mobisa. nthawi zina
amayankhula (Mosipa). Kuyankhula zachinthu china chodziwika pamene
tanthauzo lenileni akufotokoza za munthu kapena chinthu chosiyana.
(ii) Tanthauzo lachindunji (surface meaning)

Ili ndi tanthauzo limene mlembi amalipereka mowonekera komanso


mwachindunji. Ngati akufotokoza kapena kukamba za msinje, tanthauzo
silimasintha.

CHIYANKHULO NDI NSETSO

Alakatuli ambiri monga bamboo Malunga amasankha mau mwaluso. choncho


pamene mukudzukuta ndakatulo fotokozani zamsinjiroza chiyankhulo komanso
mau apadera omwe wopeka ndakatulo wagwiritsa ntchito.

Pamene mukudzukuta ndakatulo, fotokozani momveka bwino momwe mlakatuli


wagwiritsa ntchito zipangizo monga izi: mpeputso, mafunso achodziwadziwa,
chifanifani, voko, chidzindikiritso, chifaniziro, kulowana kwa mau, kasinira mau,
kalamikiza komanso mtsinjiro za mchiyankhulo.

4
Prepared by Mr Katimba (0888606823)

CHITHUNZITHUNZI

Chithunzithunzi ndi chinthu chomwe womvera kapena wowerenga


nkhani/ndakatulo amachiona kapena kuchimva m`maganizo mwake.
chithunzithunzi chimakhuza zinthu monga zotsatirazi:

(a)kuona ndi maso

(b)kumva m`makutu

© kukhuza pakhungu

(d)kumva pathupi

(e)kumva m`mphuno (fungo)

(f) kumva palilime (kakomedwe)

Komanso kuyenda kapena kugwedeza thupi.

MUTU WACHIWIRI

KUIMBA KWA MLAKATULI

(1) ALEKENI AGUNDUNGU.


(Benedicto Wokomaatani Malunga)

5
Prepared by Mr Katimba (0888606823)

*ndakatulo yamapasa (ya ndime)


UTHENGA WAUKULU(MFUNDO)
Ikukamba za anthu ansanje, kaduka komanso dumbo amene mtima wawo
umatupa mnzawo akamachita bwino. amakondwera mnzawo akagwera
m`mavuto osiyanasiyana.
Anthu otere amakhala olephera, ukawasiyira ntchito kuti agwire sakwanitsa
ngakhale amachita nsanje. kufooka kapena kubwerera m`mbuyo kaamba ka
anthu ansanje ndikusowa masomphenya.
MATANTHAUZO A MAWU MCHINYANJA CHOMWE MLEMBI
WAGWIRITSA NTCHITO
Mbuto = malo
Kuwereweta = kulalata
Chisimo = chidzolowezi
Dambizi = kaduka(nsanje)
Kusambwaza = kunyoza
Kushodola = kujeda
Akalakambombo = anthu opanda pache
ZIPANGIZO ZINA ZOSINJIRA CHINYANJA M`NDAKATULO
(i) CHINYANJA CHOBWANDIRA CHIDWI CHA AWERENGI

“Mukasunthira pena poti ndoto, kukhosi, kumayenda nkhono”.

“mukadumphira apo ndi khamulo tulo limawathera”

(akaona pena kumva kuti zikukuyendera amadwala ndi msanje)

CHIFANIZIRO

Mlembi wayelekedzera zinthu zosiyanasiyana kuyesesa kufotokozera kuipa/kuopsa


kwa msanje. lichikhala lisilo kaduka linali losamva sopo.
6
Prepared by Mr Katimba (0888606823)

Lichikhala matenda linali losamva mankhwala.

KUTANURA MALINGALIRO

Kupitabe patsogolo zokukokerani m`mbuyo nzambiri. mlembi wayerekezera


ulendo wapanjinga yakapalasa pokwaritsa masomphenya.

“njinga nayo kutha mtunda, kutchova umo mungatheremo gwetsani mapiri


mnjiramo, salazani zitunda m`malunjemo poti m`mbalimo mulibe icho
mwakhumbacho”

MTSINJIRO ZINA ZACHIYANKHULO.

Moyo si use anka kwakuntha mphepo, mwiniwe mchiongolero

((osamayendetsedwa ndi maganizo a ena. mwiniwe panga ziganizo zoyendetsera


moyo wako))

WOYANKHULA: Munthu kapena mlangizi (namkungwi) yemwe amadziwa


bwino kuipa komvera mabodza komanso anthu opandapache.

WOYANKHULIDWA: akhonza kukhala ophunzira yemwe ena akumunena kuti


akuchedwa ndi sukulu. kapena wochita malonda kapena munthu yemwe
wasankhidwa udindo pakati pawanthu ena omwe sakondwera.

PHUNZIRO: Zomva kuphweteketsa mutu. sibwino kuyang`ana m`mbali pamene


ukuchita zinthu zomwe wazisankha.

7
Prepared by Mr Katimba (0888606823)

AMAYI AWA
Ndakatulo ya mapasa (ya ndime)

MFUNDO YAIKULU (UTHENGA)

Mndakatulo ikukamba za amayi ambiri achimalawi omwe amalimbikisa kuchita


malonda mkumathandiza ana komanso mabanja awo.

MAWU ACHILENDO NDI MATANTHAUZO AKE POTENGERA NDI


MOMWE MLEMBI WAWAGWIRISIRA NTCHITO.

Thungwa =Lichero laling`ono

Kuthyakula = kuphika nsima (kusakaniza ndi ufa)

Mfutso = ndiwo za masamba zoumisa/kusunga

Nanyati = mtundu wanyemba

Chipilinganye = kusakaniza bwino

Amanda =mtundu wa mpunga

Zikanyanga =zimphwa

Malasankhuli =zombe (bwamnoni)

ZIPANGIZO ZINA MCHINYANJA ZIMENE MLAKATULI WABWANDIRA


NAZO CHIDWI CHA AWERENGI

“Ngumbi zomwe akagwira nzokodolera ndalama”

“amayi awa sukulu itawalambalala makezana”

8
Prepared by Mr Katimba (0888606823)

“phiri lansima yokodolo manja wonjenjemera ndi nyala. Awaamanda odzutsa


Amanda” =mau omveka mofanana(ryming)

CHIFANIZIRO

Mlembi wafanidzira kulimbikira komanso kuchitachita kwa amayi


akukambidwawa monga zinthu izi:

(i) Njuchi
(ii) Nyerere
MALO NDI NTHAWI
Mlakatuli m`ndakatuloyi akuyamika amayi aku malwi makamaka
wachita chidwi ndi amayi ochokera m`malo otsatirawa:
(i) Lizulu
(ii) Mlangeni
KUTANURA MALINGALIRO PAMFUNDO YAIKULU
M`NDAKATULO
Amayi amene sukulu idawavuta kalelawo koma salabadira zofooka
zamoyo wawo pochilimika m`kuchita malonda mpaka kuphunzitsa
ana omwe lero ndi nzika zodalilika kuno kwathu ku Malawi, ngati
adaphunzira kuchokera mubizinesi yaing`ono ngati anyezi,
kachewere, ngumbi ngakhalenso ndiwo zamasamba.

WOYANKHULA: Munthu (atha kukhala mwamuna) amene wachita chidwi ndi


kulimbika komanso kukangalika kwa amayi pamalonda.

WOYANKHULIDWA: Amayi onse achimalawi amene amachita malonda


mkumathandiza mabanja awo.

PHUNZIRO: Ukaipa dziwa nyimbo

9
Prepared by Mr Katimba (0888606823)

Amayi amene alibe kuthekera kopeza ntchito chifukwa sukulu idawavuta


akukwanitsa kuchita zambiri m`moyo kaamba kolimbika pochita malonda.

3. ANKALOTA NDANI

Ndakatulo ya mpululira (yopanda ndime)

MFUNDO YAIKULU (UTHENGA)

Mlembi akuyamikira mmene anthu komanso dziko likupindulira kuchokera


kumaluso osiyanasiyana amene poyamba sankanunkha kanthu.

MAWU ACHILENDO NDI CHINYANJA CHINA CHIMENE MLEMBI


WAGWIRITSA NTCHITO

“Luso nkukhala mbale yodyera”

(ena mkumakhala m`moyo wa tsiku ndi tsiku kudalira luso)

“chikopa atadyanacho wani kuopa thupi kupindika”

(Akuchita bwino kaamba kampira ndipo ali poyambilira)

Anamatetule = akatswiri

Dziko posukusula = dziko podzindikira makono ano.

KUTANURA MALINGALIRO PA MFUNDO YAIKULU M`NDAKATULOYI

Luso lomwe lidali lopanda pache poyamba makono ano lasanduka chida chomwe
chikupindulira ena lero ngakhalenso Dziko. Mlembi wasilira, alakatuli azitsunzo,
osewera mpira, oimba ngakhalenso atolankhani amene akutukuka, kutchuka
ngakhale mmaiko ena, kuzidalira paokha chifukwa cha luso lawo.

10
Prepared by Mr Katimba (0888606823)

MALO NDI NTHAWI


Mlembi wapeleka chitsanzo cha agiriki komanso ku Roma kumene zidayambira
ntchito za luso asadafotokoze zakuno kwathu kumalawi.

WOYANKHULA munthu yemwe wachita chidwi ndi momwe luso


likutukulira anthu komanso dziko makono ano.

WOYANKHULIDWA munthuyu ndi chidwi chake akudziyankhulira yekha.

PHUNZIRO Chinenepetsa nkhumba sichidziwika. Nkwabwino kulimbikira


zinthu zimene umadzikwanitsa ngakhale mzonyozeka.

ANZANU AKUKUWA
Ndakatulo ya Mapasa (yandime)

MFUNDO YAIKULU (UTHENGA)

Mlembi akufotokoza oyo woipa wa anthu ogundana nyumba maka mmatuwni (ma
neighbours) pokhala chete komanso kusadziwitsa apolisi pamene mnzake akuba
amfuti (aupandu afika pakhomo)

CHINYANJA NDI MAU OBWANDIRA CHIDWI CHA AWERENGI

“Anzanu akuona zakuda zoyera zili khale” (Akuona mavuto)

“Mmawa kutacha inu buli m’nyumba” (kulawirapo osakaona ana)

MVEKERO Mipeni ili waliwali

Zisenga zili chezichezi

Mpungwepungwe utafumbira (zitafika pampondachimera/povuta)

Mantha powatafuna ngati manu chingamu (pochotsa mantha)

KUTANURA MALINGALIRO MOZAMA PA MFUNDO YAIKULU


M’NDAKATULO

11
Prepared by Mr Katimba (0888606823)

Woyankhulayu akuyamika Mutu wa banja (mwamuna) wake kaamba kakulimba


mtima komanso ukaziotche pa nthawi imene amaliongo adafika mnyumba
mwawo. Mayi woyankhulayi akuyamikiranso ana ake pa umodzi wawo polimbana
ndi a Maumau opanda chisoni makmaka mwana wake wa mwamuna yemwe
adaonetsera kuti adatengera bamboo wake ukadziotche pothandizana nawo mpaka
kugonjetsa ambanda.

Atalephera kuchitapo kanthu a neighbour mwamuna adalimba mtima mkugonjesa


ambanda

CHIFANIZIRO

Mlembi wafanidzira mantha ndi chinyamu komanso ukaziotche wa amuna ake


monga kambuku.

“Osaka atasnduka osakidwa m’malunje poti kuchuluka sikunaphule kanthu koma


cholinga cha chauta”

Mlembi akuna mphamvu ya chauta kudzera mwa mwamuna wake amene wa


tsogolera kuombola banja lake m’mavuto oopsa.

WOYANKHULA: Mayi yemwe kunyumba kwake kudabwera ambanda ochuluka


kufuna kuzaba komanso kuwononga.

WOYANKHULIDWA: Mayiyu akuzilankhulira yekha popukwa zones zomwe


zidachitika pa tsiku losaiwalikali.

PHUNZIRO: Mnzako akapsa ndevu mzimire, ndibwino kuthandizana pamene


anzanthu akumana ndi mavuto

BWERERANI
Ndakatulo ya mapasa (yandime)

MFUNDO YAIKULU (UTHENGA)


12
Prepared by Mr Katimba (0888606823)

Woyankhula ndi munthu wachikulire amene amaona chibwana komanso kunyada


kwa achinyamata ambiri mmene amanyozera ulimi, kukhala kumudzi akaphunzira.

CHINYANJA CHOBWANDIRA MOYO

“Mgaiwa wachikalaya atakumera “(atakukola/atakukwana)

“Akupha mkonono (kugona) pakama ogula yekha”

“zomulora ngati zamulawulo (zokolola zamuyanja)

KUTANURA MAGANIZO PA UTHENGA MNDAKATULO

Woyankhulidwa ndi achinyamata onyada amene akuchita manyazi kubwelera


kumudzi pamene akuvutika mtawuni kaamba sadachoke bwino paja m’mbuyo
mwabwino Mtsogolonso mwabwino.

Woyankhulidwayu akutsonyeza chidwi maka powauza achinyamata kuti azizalima


monga momwe achitira anzawo Gamalieli komanso Yokoniya amene adazichepesa
kumalima mwaukadailo kumudzi ngakhale adapita ku sukulu mokwanira choncho
chifukwa cholimbika zinthu zikuwayendera.

KWANU NKWANU MTHENGO MUDALAKA NJOKA

Mlembi watsimikizira mau awa maka poonetsera machokedwe a achinyamata ena


amene amachita mwano akaphunzira mkumatsilira ntchito zapamwamba komanso
kunyoza kumudzi.

PHUNZIRO: Fodya wako ndiwaphuno wapachala ngwamphepo; osanyoza kapena


kupeputsa chinthu chimene utachichita ndi khama chikupindulira ndi kuthamangira
zina zimene zimaoneka zabwino koma zili kutali.

13
Prepared by Mr Katimba (0888606823)

CHAKANA CHAKANA
Ndakatulo ya mpululira (yopanda ndime)

MFUNDO YAIKULU (UTHENGA)

Mlembi akufotokoza za anthu osalabadira zowawa zomwe ena amamva maka


powalimbikitsa kuti azipilira pamene iwo eni ali mumtendere.

WOYANKHULA Angakhale mwana wamkazi yemwe akuchitidwa nkhanza koma


akulu akumulimbikitsa kuti asaulure. Woyankhulayu akudzilankhulira yekha.

MAU MCHINYANJA CHIMENE MLEMBI WABWANDIRA NACHO


CHIDWI CHA AWERENGI

“Ndizitsekelera chomwa madzi ometera” (chitsiru, choipa)

“ndinachilozera yakwao njira ndi muni” (ndidamthamangitsa)

CHIFANIZIRO

Mlembi wafanizira zinthu zosiyanasiyana ndi nkhanza/mavuto omwe akukumana


ndi mkazi

I. Wafanizira chitupsa chakupsa


II. Dzino lobola
III. Goli
IV. Kulumidwa
V. Chibekete chosasunga madzi

M’ndakatloyi mlembi wagwiritsa ntchito luso pofotokoza mobisa


uthenga weniweni omwe akupereka kwa awerengi.

KUTANURA MAGANIZO PAUTHENGA OMWE MLEMBI


AKUSANTHULA M’NDAKATULO.
Mkazi walolera kunenedwa komanso kutonzedwa koma
kuthamangitsa/kupitikitsa chimwamuna cha nkhanza chopanda pake kuti
bola apezeko mtendere.

14
Prepared by Mr Katimba (0888606823)

PHUNZIRO: Chakanachakana dazi lilibe mankhwala. Sibwino


kukakamira zinthu zomwe zikutibweretsera mavuto kuti tisangalatse ena.

CHIBWANA CHA MCHOMBO LENDE


Ndakatulo yampululira (yopanda ndime)

UTHENGA WAUKULU (MFUNDO YOFUNIKIRA)

KAFIKENI BWINO
Ndakatulo ya mpululira (yopanda ndime)

UTHENGA WENIWENI MWACHINDUNJI

Mlembe wafotokoza mwaluso za munthu (mlendo) amene ali ku dziko lachilendo


kutali zedi ndipo akupuka (kukumbuka za kwao) pamene akutsanzika.

MAFUNSO ACHODZIWADZIWA

Awa ndi mafunso amene woyankhula wafunsa pamene ankaziyankhulira.

i. Kodi kuli mweziko nkutali chotani?


ii. Nanga wondiyankhulayo wabisala pati?
iii. Uchilindekhawu nkupitilira bwanji pagombe pano?
iv. Nanga nkhwawira za miluluzi nkukafika nazo kuli abale anga?
Kufunsa mafunso amene mayankho ake ndi achidziwikire kumasonyeza
kudzingwa kapena kusimidwa ndi nyengo yomwe munthu akudutsa.

ZINTHU ZACHILENDO ZOMWE WOKUMANA NAZO KUDZIKO LA


CHILENDO
*akukhala pagombe pamene uchindeka (kukhala yekha kwamukwana)

15
Prepared by Mr Katimba (0888606823)

*kuli anthu ozikonda kuopsa kwa maonekedwe a dzikolo


Woyankhulayu wakumbukira mowa owawa umene kwao (komwe
akupitaku) amachita kulandizana poyelekedza ndi (muliyenda) kuchilendo
kumene uchindekha wamukwana. Gamazulu (mowa owawa) amamwa
pochotsa nkhawa

MVEKERO

Mlembi wagwiritsa ntchito mvekero zosiyanasiyana ngati zipangizo


potsinjira Chichewa maka pofuna kupereka uthenga wake mwaluso.
*maso akati thaa kuthambo
KUTANURA MALINGALIRO PA UTHENGA WOMWE MLEMBI
WAPEREKA MNDAKATULOYI
Woyankhulayu wapukwa chikwalidwe chakwawo kumene anthu amakhala
mokondwera ngakhale amasowa zofunikira m’moyo poyerekedzera ndi ku
chilendo komwe aliku kumene akudya bwino (mandazi) koma anthu ake
sacheledza alendo. (“nanga wondiyankhulayo wabisala pati?”)
PHUNZIRO: kwanunkwanu mthengo mudalaka njoka. *zinthu za chilendo,
zokoma komanso zosangalatsa mmoyo sizipangitsa kuti munthu aiwale
kwawo.

KOMWE ALENGA CHIKONDIKO


UTHENGA WAUKULU

Woyankhula mndakatuloyi akuyamikira luso la mulungu polenga mkazi


wokongola kwambiri komanso modolora moyo.

ZINTHU ZOMWE WOYANKHULA WAZIYAMIKA MWA MKAZIYU

*magodi (mabowi ang’onoang’ono m’masaya) omwe akuulula kukongola kwa


nkhope yosalalayo

*mayendedwe

*kayankhulidwe

16
Prepared by Mr Katimba (0888606823)

*mavinidwe

*mavalidwe

Mlembi wafanizira chilengedwe ndi nyumba yotsungiramo katundu wochitira


umisili (warehouse)

Mnyumba imeneyi malingana ndi malingaliro a mlembi mkomwe kumapezeka;

*chikondi

*chimvano

*ndi mbuto ya magodi

*matupi okoma

*komwe amawa tsitsi

*asoka zovala zapamwamba

Ndikomweko komwe kumapezeka (kumachokera) NDUKE (mkazi okongola


kolapitsa)

ZINTHU ZOMWE ZIMAMCHITIKIRA MWAMUNAYU POMWE MKAZIYU


AKUDUTSA

a) Maso amasusukira kumuwona (kukubwira)


b) Mtima umachita phakuphaku (sukhazikika)
c) Tulo timasowa

Ndukeyi idavumbuluka kuchokera ku (warehouse) ngati mtsinje wotsika


kumapiri ndi madzi wotsitsimusa moyo.
KUTANURA MALINGALIRO PA UTHENGA MNDAKATULO
Chikondi chibweretsa chimvano, maonekedwe abwino komanso
kuzisamalira kubweretsa mudyo maka poyamikira luso ndi kuzama kwa
Namalenga pa chilengedwe chake.
PHUNZIRO: Chikondi

17
Prepared by Mr Katimba (0888606823)

KUDIKIRA NTHAWI
Ndakatulo ya Mpululira (yopanda ndime)

UTHENGA WAUKULU

Woyankhula akuwakumbusa anthu OIPA pazonse zoipa zomwe amachita padziko


pano kuti likudza tsiku la chiweruzo limene iwo adzakhala akufunsidwa pa zonse
akhala akuchitira ena.

CHINYANJA CHOMWE MLEMBI WAGWIRITSA NTCHITO POFOTOKERA


BWINO UTHENGA WAKE

*LIpenga loutsa ogona ku misitu yachete (lousa anthu akufa)

*lozambafusa mkafe wongofooka nkhongono (lousa onse ongogona


mwachibwana)

*mukachiyambalala kuti chinyanja chodzitetezera maondo akuombana (mau


odzitchinjiriza muzawapeza kuti mukunjenjemera)

ZINA MWA ZIKHALIDWE ZOIPA ZIMENE MLEMBI WAZITCHULA


MNDAKATULOYI

*Kuyankhula monyoza komanso motumbwa

*kuba ana mkukawagulitsa kudziko lakutali

*kupha mwa nkhanza

*ufiti (umthakati)

Mlembi wafotokozera bwino kuti anthu onse ochita zoterezi amatero chifukwa
chofuna kusangalasa owatuma, kufuna mphamvu ndi ulamuliro, chuma komanso
chisangalalo.

KUTANURA MALINGALIRO PA UTHENGA MNDAKATULOYI

Tsiku la chiweruzo lidzadza modzidzimutsa maka pa onse omwe akuchita zoipa.


Mapiri amafunso adzachuluka ngakhale pano sangavomeleze koma kusangalatsa
owatumawo.
18
Prepared by Mr Katimba (0888606823)

Podzitama anthu oipa amanyoza Namalenga ndi kuiwalira charango chomwe chili
kudza.

PHUNZIRO: KUKONZEKERA; monga momwe mbala imadza mwini nyumba ali


mkafe nkofunikanso anthu ankomzekere kuzayankha milandu yosiyanasiyana
patsiku loopsa lomwe lili kudza

Ukatambatamba udziyang’ana kunyanja kungakuchere.

KUKADA KWADA
Ndakatulo ya Mpululira (yopanda ndime)

UTHENGA WAUKULU

Mlembi/woyankhula akukumbuka ngozi ya madzi Napolo Ku Phalombe.ndipo


akudziyankhulira yekha.

CHINYANJA CHOBWANDIRA MOYO CHOMWE MLEMBI WAGWIRITSA


NTCHITO

*Tsiku la bwinobwino posanzika (mmene kukada madzuro)

*michesi povala ndiwira ya makungwa (mapiri pofunda mtambo wamvula)

*misinje inadzimbidwa (inakhuta/kudzadza madzi)

KUTANULA MALINGALIRO

Mitengo yachilengedwe monga tsanya komanso mombo zidathothoka ngati


zotsalimba, miyala yakalekale idadzuka monga yofewa, anthu adafera ku tulo
komanso nyama poti madzi oopsa adafika usiku.

MALO NDI NTHAWI

Ndakatuloyi ikufotokoza za Ngozi ya madzi a Napolo yomwe idapha anthu, nyama


komanso kusintha maonekedwe a Boma la Phalombe popeza madzi ankadutsa apo
pamene akufuna.

Mlembi akuulula za ngoziyi maka poyerekera za momwe anthu ankayembekezera


zobwera ndi nyengo ya dzinja.
19
Prepared by Mr Katimba (0888606823)

Anthu aku phalombe ankayembekezera kuti mvula ibweretsa Chimwemwe maka


pothandizira mmera monga chimanga, mpunga komanso kudzadza kwa mtsinje wa
Phalombe.

PHUNZIRO: Chakudza sichiyimba ng’oma.

KUDIKIRA NTHAWI
Ndakatuloyi ndi yamapasa (yandime)

UTHENGA WAUKULU

Mlembi akufotokoza komanso kudandaula za kuphedwa kwa anthu atatu andale ku


Thambani. Anthuwa adali Amatenje, a Gadama komanso a Chiwanga. Iwo
adaphedwa nthawi ya ulamuliro wachipani chimodzi.

KUTANULA MALINGALIRO AMLEMBI

Mlembi akudzudzulanso anthu adachita izi ponena kuti ngakhale iwo sadadziwike
mulungu akuwadziwa ndipo adzawaimba mlandu patsiku la chiweruzo. Mlembi
akuti zonsezi zikudikira nthawi basi.

MFUNDO ZAZIKULU

1. NKHANZA: kuphedwa kwa anthu kukuulura nkhanza zomwe


ulamuliro wa chipani chimodzi udali nazo.
2. KUGWIRITSA NTCHITO UDINDO MOLAKWIKA: Poteteza
maudindo anthu ena ankalolera kupha onse otsutsana nawo.
3. KUSALOLERANA: Kulephera kulolera zomwe ena atilangiza
ngakhale tingadzindikire kuti ndi zoona.

ZIPANGIZO ZOMWE MLEMBI WAGWIRITSA NTCHITO

Zining’a:

 Kugwira mtengo
 Ndipsi (mbava)
 Kuledzera ndi udindo
20
Prepared by Mr Katimba (0888606823)

CHICHEWA CHOBWANDILA MOYO M’NDAKATULO

 Lowetsa ku misitu kwa chete. (kupha)


 Kuledzera ndi maudindo
 Mapiri amafunso akukudikirani. (mafunso ochuluka)

MVEKERO

 Neng’a
 Thaa
 Mbuu

MAWU A CHILENDO

 Dumbo= kaduka, msanje


 Liwombo= pakati pamutu
 Mmalunje= mngolowera/mthengo
 Nyundo= hamara

PHUNZIRO

Pansi pathambo palibe chinsinsi

MADYADO AMAGULE
Ndakatulo ya mapasa (ya ndime)

MFUNDO YAIKULU

Ndakatuloyi ikukamba za magule osiyanasiyana omwe a Malawi amavina malinga


ndi chikhalidwe chawo, Angoni(ingoma), Achewa (beni), Ayawo (manganje),
Alomwe (tchopa) ndi Achewa (gulewamkulu)

21
Prepared by Mr Katimba (0888606823)

MATANTHAUZO A MAWU ENA

 Dzinthu = zokolora
 Chilembwe = mtundu wagule wamkulu
 Fuko =mtundu wa anthu mdziko
 Ng’oma = mtundu wagulewamkulu
 Kuwedza kudziwe = kubwera kwa gulewamkulu kuchokera kumanda

ZIPANGIZO ZOMWE MLEMBI WAGWIRITSA NTCHITO


M’NDAKATULOYI

 Umunthu: mikondo ikumwa m’manja


 Chining’a: chilembwe ng’oma

PHUNZIRO

Kusunga chikhalidwe kumaonesera kukonda fuko komanso dziko

NDAMENEWA MAYI WANGA


Ndakatulo ya mpululira (yopanda ndime)

MFUNDO YAIKULU

Woyankhula ndi mwamuna, iye akuwonetsa mkazi kwa amayi ake ndipo
akumuuzanso zambiri yake.

Woyankhulayu bamboo ake adamwalira.

MFUNDO ZAZIKULU

1. CHIKONDI
 Woyankhula ali pachikondi ndi mkazi amene akumuwonesera kwa
amayi ake.
 Mayi ake a woyankhula awonetsa chikondi pollera mwana wawo
okhaokha atamwalira amuna awo
2. IMFA
 Bambo ake a woyankhula adamwalira iye asadakule kwambiri
22
Prepared by Mr Katimba (0888606823)

ZIPANGIZO ZOMWE MLEMBI WAGWIRITSA NTCHITO

UMUNTHU

 Ukalamba pomanga ufumu pa iwo


 Shire watikodolayu

ZINING’A

 Akalozera a Maluzi kumasoko =makwinya aukalamba

MKULUWIKO

 Wakwatiwa ndi kumbuyo komwe

PHUNZIRO

Kukumbukira chikondi cha omwe adatilera maka pamene takula komanso


kutukuka

NDAONA KAROTI
Ndakatuloyi ndi ya mpululira (yopanda ndime)

Woyankhula akuyamikira kukongola komanso chikhalidwe cha mkazi. Zina mwa


zomwe zakopa mtima wa woyankhulayu ndi izi:

 Kuledza mtima
 Ulemu
 Wovala modzilemekeza
 Wosatengeka ndi za dziko
 Wozisunga osati wachimasomaso

MFUNDO ZAZIKULU

1) CHIKONDI

23
Prepared by Mr Katimba (0888606823)

 Mnyamata wagwa m’chikondi ndi mtsikana wokongola mmaonekedwe


komanso mchikhalidwe
2) KUYAMIKIRA
 Mnyamata akuyamikira kukongola kwa mtsikana

ZIPANGIZO ZIMENE MLEMBI WAGWIRITSA NTCHITO

i. CHIFANIZIRO
 Kufanizira mawonekedwe a mtsikana ndi chipaso (KAROTI) kusalala
(nyenje za chimanga)
ii. ZINING’A
 Ndawona karoti (ndawona mkazi okongola)
 Kukana zogwa mchiswe (kukana amuna achisawawa)
iii. ZIFANIFANI
 Mawere oti njo ngati mphonda
 Tsitsi ngati nyenje za chimanga

CHICHEWA CHOBWANDIRA MOYO KWA AWERENGI

 Amalume anga tambala atakumbatira


 Kukodwa m’chikondi monga diwa, mbeta zichitira m’dzanja la msodzi
komanso lauzimba
 Miyendo yopopedwa bwino (miyendo yaikulu)
 Makono ndauma (ndakalama)
 Moto waunyamata (mphamvu za unyamata)

MATANTHAUZO A MAWU ENA

Mphambe = chauta, mlengi

Magodi = timaenje tam’masaya (dimples)

Tsitsi lamzindo = losalala, lachonde mwachilengedwe

PHUNZIRO

Chikondi choloza maonekedwe komanso chikhalidwe

24
Prepared by Mr Katimba (0888606823)

NKHALAMBA
Ndakatulo ya mapasa (ya ndime)

UTHENGA WA M’NDAKATULO

Kholo lokalamba likudandaula chifukwa mwana wake sakumulabadira. Mwanayu


chipitilireni ku ntchito salemba kalata komanso kutumiza chithandizo

 Woyankhulayu ali pa umphawi waukulu


 Akugona m’nyumba yothonya komanso ya utitili
 Matenda sachoka mthupi kotero kuti akusowa thandizo la mankhwala

MFUNDO ZAZIKULU

I. CHIKONDI
 Ngakhale nkhalambayi sikusamalidwa komabe ikufuna kumva za
moyo wa mwana wake ndipo iye akhala okondwa kumva kuti ali
bwino.
II. NKHANZA/KUSALABADIRA
 Woyankhulidwayu ndi mwana wa nkhanza komanso odzikonda.
Waiwala mwansanga thandizo komanso chikondi chimene kholo lake
lidapereka kwa iye.

III. UMPHAWI
 Umphawi ukuonetsedwa pamene kholo likugona m’nyumba yodontha
komanso ya utitili. Khololi likuvutika ndi matenda osiyanasiyana
posowa thandizo la mankhwala komanso likuvala sanza.

ZIPANGIZO ZIMENE MLEMBI WAGWIRITSA NTCHITO

a) M’BISO (IRONY)
 Imwani

25
Prepared by Mr Katimba (0888606823)

 Idyani
 Sangalalani
b) MAFUNSO ACHODZIWADZIWA
 Nanga ichi chikhale chifukwa chondisalira ngati ndine wakhate?
 A chimwene ndikakalamba nde mundiiwale?

PHUNZIRO

Mako ndi mako angachepe mwendo.

Kwanunkwanu mthengo mudalaka njoka

NYIMBO YA CHIKONDI
Ndakatulo ya mpululira (yopanda ndime)

MFUNDO YAIKULU

Woyankhula akuyamikira kukongola kwa mkazi. Mnyamatayu watekeseka


kopambana kotero kuti akumuuza mkazi zinthu zopatsa chiyembekezo.

ZINTHU ZOMWE ZADOLORA MOYO WOYANKHULAYU

 Magodi (dimples)
 Nkhope yosalala
 Tsitsi lamzindo

MFUNDO ZIKULUZIKULU

a. CHIKONDI
 Woyankhulayu wagwa m’chikondi ndi woyankhulidwa yemwe ndi
mkazi wokongola kwambiri.

ZIPANGIZO ZOMWE MLEMBI WAGWIRITSA NTCHITO

26
Prepared by Mr Katimba (0888606823)

MVEKERO

 Nyivu

CHIFANIFANI

 Chikondi chokuludzanitsani kwa ine ngati mlatho

MAFUNSO ACHODZIWADZIWA

 Kodi Nanzare ya chikondi mkukhala makhuma otere?


 Nanga mbuto yachisangalalo kubwera kwake mkotero?

UCHINGOFOTOKOZA
Ndakatulo ya mpululira (yopanda ndime)

Mwamuna wadabwa ndi kusintha kwa mkazi wake mmaonekedwe, khalidwe


komanso mayankhulidwe.

Nabiyeni (woyankhulayu mkazi wake) akuganizira mwamuna wake kuti


ngosakhulupilika choncho asadafunse wangosintha nzochitika

MFUNDO ZIKULUZIKULU

A. KUIPA KOSAMASUKIRANA
 Mkazi akumukaikira mwamuna wake koma sakufunsa kapena
kukambirana

ZIPANGIZO ZOMWE MLEMBI WAGWIRITSA NTCHITO

CHIFANIFANI

 Wakuda bii ngati mdzodzo

MKULUWIKO

 Munthu salakwira mtengo

CHINING’A
27
Prepared by Mr Katimba (0888606823)

 Chibwana chamchombo lende

MVEKERO

 Bibibi

UMUNTHU

 Si misonzi chitambaya chikamayamwa

PHUNZIRO

Kukambirana kumadzetsa mtendere

Zakumva kupweteketsa mutu.

Mawu ochokera kwa Mr Katimba: maphunziro ndi chuma chosalandidwa ndi


akuchimuna.

THE END

28
Prepared by Mr Katimba (0888606823)

29

You might also like