G Math Chapter 9 G2 53
G Math Chapter 9 G2 53
w·KvYwgwZ : Ôw·KvY' kãwU Øviv wZbwU †KvY †evSvq Avi ÔwgwZÕ kãwUi A_© cwigvc †evSvq| Bs‡iwR‡Z w·KvYwgwZ‡K
Trigonometry ejv nq ÔTrigonÕ wMÖK kãwUi A_© wZbwU †KvY ev wÎfzR Ges ÒmetryÓ k‡ãi A_© cwigvc|
A_©vr, MwY‡Zi †h kvLvq wÎfzR msµvšÍ wewfbœ cwigvc m¤ú‡K© we‡klfv‡e Av‡jvPbv Kiv nq Zv‡K w·KvYwgwZ e‡j|
mg‡KvYx wÎfy‡Ri evû¸‡jvi bvgKiY : mg‡KvYx wÎfy‡Ri evû¸‡jv AwZfyR, f‚wg I DbœwZ bv‡g AwfwnZ nq| Avevi, mg‡KvYx
wÎfy‡Ri m~²‡KvY؇qi GKwUi mv‡c‡ÿ Ae¯’v‡bi †cÖwÿ‡ZI evû¸‡jvi bvgKiY Kiv nq| h_v :
K. ÔAwZfyRÕ, mg‡KvYx wÎfy‡Ri e„nËg evû hv mg‡Kv‡Yi wecixZ evû
L. ÔwecixZ evûÕ, hv n‡jv cÖ`Ë †Kv‡Yi mivmwi wecixZ w`‡Ki evû
M. ÔmwbœwnZ evûÕ, hv cÖ`Ë †KvY m„wóKvix GKwU †iLvsk|
P P
O N O N
PON †Kv‡Yi Rb¨ AwZfyR OP, mwbœwnZ evû ON, wecixZ OPN †Kv‡Yi Rb¨ AwZfyR OP, mwbœwnZ evû PN, wecixZ
evû PN evû ON
R¨vwgwZK wP‡Îi kxl©we›`y wPwýZ Kivi Rb¨ eo nv‡Zi eY© I evû wb‡`©k Ki‡Z †QvU nv‡Zi eY© e¨envi Kiv nq| †KvY wb‡`©‡ki
Rb¨ cÖvqkB wMÖK eY© e¨eüZ nq| wMÖK eY©gvjvi QqwU eûj e¨eüZ eY© n‡jv :
alpha beta gamma theta phi omega
(Avjdv) (weUv) (Mvgv) (w_Uv) (cvB) (I‡gMv)
cÖvPxb wMÖ‡mi weL¨vZ me MwYZwe`‡`i nvZ a‡iB R¨vwgwZ I w·KvYwgwZ‡Z wMÖK eY©¸‡jv e¨envi n‡q Avm‡Q|
m~²‡Kv‡Yi w·KvYwgwZK AbycvZ : m~²‡Kv‡Yi w·KvYwgwZK AbycvZmg~n
wb‡gœv³fv‡e eY©bv Kiv nq :
AwZfyR
m~²‡Kv‡Yi `yBwU evû _v‡K Ges cÖ‡Z¨KwU evûi g‡a¨ AmsL¨ we›`y Kíbv Kiv nq| j¤^
cÖwZwU we›`y †_‡K Aci evûwUi Dci j¤^ Uvb‡j GK GKwU mg‡KvYx wÎfz‡Ri m„wó
nq| mg‡KvYx wÎfz‡Ri wecixZ evûwU‡K AwZfzR, wbw`©ó m~²‡KvYwUi wecixZ m~²‡KvY
evûwU‡K j¤^ Ges Aci GKwU evû‡K f‚wg ejv nq| f‚f‚wwgg
m~²‡Kv‡Yi w·KvYwgwZK Abycv‡Zi wPÎMZ e¨vL¨v :
beg-`kg †kÖwY : mvaviY MwYZ 361
g‡b Kwi, XOA GKwU m~²‡KvY| OA evû‡Z †h‡Kv‡bv GKwU we›`y P wbB| P A
P
†_‡K OX evû ch©šÍ PM j¤^ Uvwb| Zv‡Z mg‡KvYx wÎfzR POM MwVZ n‡jv| GB
∆POM Gi PM, OM I OP evû¸‡jvi †h QqwU AbycvZ cvIqv hvq Zv‡`i XOA
Gi w·KvYwgwZK AbycvZ ejv nq Ges Zv‡`i cÖ‡Z¨KwU‡K GK GKwU mywbw`©ó bv‡g AwZfyR
j¤^
bvgKiY Kiv nq|
O
f‚wg M x
XOA mv‡c‡¶ mg‡KvYx wÎfzR POM-Gi PM evû‡K j¤^, OM evû‡K f‚wg, OP evû‡K AwZfzR aiv nq| GLb, XOA =
ai‡j †Kv‡Yi †h QqwU w·KvYwgwZK AbycvZ cvIqv hvq Zv eY©bv Kiv n‡jv|
PM j¤^
=
OP AwZfyR
= †Kv‡Yi mvBb (sine) ev ms‡¶‡c sin
OM f~wg
=
OP AwZfyR
= †Kv‡Yi †KvmvBb (cosine) ev ms‡¶‡c cos
PM j¤^
=
OM f~wg
= †Kv‡Yi U¨vb‡R›U (tangent) ev ms‡¶‡c tan
OM f~wg
=
PM j¤^
= †Kv‡Yi †KvU¨vb‡R›U (cotangent) ev ms‡¶‡c cot
OP AwZfyR
OM
=
f~wg = †Kv‡Yi †m‡K›U (secant) ev ms‡¶‡c sec
OP AwZfyR
PM
=
j¤^ = †Kv‡Yi †Kv‡m‡K›U (cosecant) ev ms‡¶‡c cosec.
[`ªóe¨ : () †_Uv GKwU wMÖK A¶i, GLv‡b hv GKwU †Kv‡Yi cwigvc wb‡`©k K‡i]
m~²‡Kv‡Yi w·KvYwgwZK AbycvZ¸‡jvi g‡a¨ m¤úK© :
g‡b Kwi, = XOA GKwU m~²‡KvY|
cv‡ki wPÎ mv‡c‡¶, msÁvbyhvqx, A
PM P
OP
sin = cosec =
OP PM
OM OP
cos = sec =
OP OM
PM OM
tan = cot = x
OM PM O M
myZivs †`Lv hvq †h,
PM OP PM OM
1 sin cosec = . =1 3 tan cot = =1
OP PM OM PM
1 1 1 1
sin = Ges cosec = tan = Ges cot =
cosec sin cot tan
OM OP PM
2 cos sec = =1
OP OM PM OP
4 tan = = [je I ni‡K OP Øviv fvM K‡i]
OM OM
cos = Ges sec =
sec cos OP
sin cos
tan = Ges GKBfv‡e, cot = sin
cos
w·KvYwgwZK A‡f`vewj wc_v‡Mviv‡mi cÖwZÁv e¨envi K‡i †h m¤úK© cvIqv hvq Zv n‡jv :
1 sin2 + cos2 = 1 2. 1 + tan2 = sec2 3 1 + cot2 = cosec2
ev, sin2 = 1 – cos2 ev, sec2 – tan2 = 1 ev, cosec2 – cot2 = 1
ev, cos2 = 1 – sin2
sin Ges cos Gi g‡a¨ m¤úK© :
A_ev w·KvYwgwZK Abycv‡Zi mvnv‡h¨ cÖgvY Ki †h, sin2 + cos2 = 1
cÖgvY : g‡b Kwi, =XOA GKwU m~²‡KvY|
PM ⊥ OX
myZivs, POM mg‡KvYx|
mg‡KvYx wÎfy‡Ri †¶‡Î, wc_v‡Mviv‡mi m~Î n‡Z Avgiv Rvwb,
(AwZfyR)2 = (j¤^)2 + (f~wg)2
beg-`kg †kÖwY : mvaviY MwYZ 362
GLb, ∆OPM G,
AwZfyR = OP, j¤^ = PM Ges f~wg = OM
2 2 2
OP = PM + OM
2 2 2 A
OP PM OM P
ev, 2 = 2 + 2 [Dfqc¶‡K OP2 Øviv fvM K‡i]
OP OP OP
PM 2 OM 2
ev, 1 = OP + OP( ) ( ) AwZfyR
ev, 1 = (sin) + (cos) 2 2
j¤^ f~wg O x
ev, 1 = sin + cos Sin AwZfyR Ges cos = AwZfyR]
2 2 M
3 A
mgvavb : †`Iqv Av‡Q, sinA = 4 ev, 2
AC = 169 − 144
AZGe, A †Kv‡Yi wecixZ evû BC = 3 Ges AwZfyR AC = 4 ev, 2
†m. wg.
AC = 25 13 †m. wg.
C
ev, AC = 25
5
AC = 5 B C
12 †m. wg.
4 AC 5
3 sin = =
AB 13
BC 12
cos = =
AB 13
A 7 B
AC 5
Ges tan = BC = 12
AB = AC2 − BC2
5 12 5
= 42 − 32 wb‡Y©q gvb 13, 13, 12
= 16 − 9 = 7 cÖkœ \ 5 \ ABC mg‡KvYx wÎfy‡Ri B †KvYwU mg‡KvY|
3
AB 7 tanA = 3 n‡j, 3 sinA cosA = 4 Gi mZ¨Zv hvPvB Ki|
cosA = =
AC 4 mgvavb : †`Iqv Av‡Q, tanA = 3
C
BC 3 AZGe, j¤^ = 3
tanA = = Ges f‚wg = 1
AB 7 2
AwZfyR = ( 3)2 + 12
1 7 3
cotA = = = 3+1
tanA 3
= 4
A
1 4 =2 1 B
secA = = 3
cosA 7 sinA =
2
1 4 1
cosecA = =
sinA 3
Ges cosA = 2
evgcÿ = 3 sinA cosA
cÖkœ \ 3 \ †`Iqv Av‡Q, 15 cotA = 8, sinA I secA Gi gvb †ei Ki|
3 1
mgvavb : †`Iqv Av‡Q, 15 cotA = 8 = 3
2 2
[gvb ewm‡q]
8
cotA = 15 3
= = Wvbcÿ
4
AZGe, A †Kv‡Yi wecixZ evû BC = 15 myZivs
3
3 sinA cosA = evK¨wU mZ¨|
4
cÖgvY Ki (6 Ñ 20) :
beg-`kg †kÖwY : mvaviY MwYZ 364
1 1 1 1
cÖkœ \ 6 \ (i) sec2A + cosec2A = 1 = sec A
cos A
– tanA
cot A
1 1 = secA secA – tanA tanA
mgvavb : evgc¶ = sec2A + cosec2A 1 1
=
1
+
1 [ secA =
cosA
Ges tanA = cotA ]
1 2 1 2 = sec2A – tan2A
( ) ( )
cos A sinA = 1 + tan2A – tan2A
= 1 = Wvbc¶
1 1
= + secA tanA
1 1 A_©vr cosA − cotA = 1 [cÖgvwYZ]
cos2A sin2A
= cos2A + sin2A 1 1
(iii) + =1
=1 1 + sin2A 1 + cosec2A
= Wvbc¶ [ sin2A + cos2A = 1] mgvavb :
1 1
A_©vr,
1
+
1
=1 [cÖgvwYZ] evgcÿ = 1 + sin2A + 1 + cosec2A
sec2A cosec2A
1 1 1 1
(ii) – =1 =
1 + sin2A
+
1
cos2A cot2A 1+
1 1 sin2A
mgvavb : evgc¶ = cos2A – cot2A 1 sin2A
= +
1 2 1 + sin2A 1 + sin2A
( ) ( )
1 2
= – cotA 1 + sin2A
cosA =
1 + sin2A
= sec2A – tan2A
= 1 = Wvbcÿ
[ cos1 A = sec A Ges cot1 A = tan A] 1 1
A_©vr, 1 + sin2A + 1 + cosec2A = 1 [cÖgvwYZ]
= 1 + tan2 A – tan2A [ sec2A = 1 + tan2A]
tanA cotA
=1 cÖkœ
\ 8 \ (i) 1 – cotA + 1 – tanA = secA cosecA + 1
= Wvbc¶
1 1 mgvavb :
A_©vr, cos2A – 2 = 1 [cÖgvwYZ]
cot A tanA cotA
1 1
evgc¶ = 1 – cotA + 1 – tanA
(iii) − =1
sin2A tan2A sinA cosA
mgvavb : cosA sinA
1 1 = +
cosA sinA
evgcÿ = sin2A − tan2A 1–
sinA
1–
cosA
1 1 1 cos2A sinA cosA
= − = 2 −
sin A sin A sin A sin2A
2 2 cosA sinA
= +
cos2A sinA – cosA cosA – sinA
1 − cos2A sinA cosA
=
cosA cosA
sin2A sinA
sin2A
= 2
sin A
[ 1 − cos2A = sin2A] =
sinA
cosA (
sinA – cosA + )
sinA cosA – sinA
sin2A cos2A
= 1 = Wvbcÿ = +
cosA (sinA – cosA) sinA(cosA – sinA)
1 1
A_©vr, − = 1 [cÖgvwYZ] 2
sin A cos2A
sin2A tan2A = –
cosA (sinA – cosA) sinA (sinA – cosA)
sinA cosA sin3A – cos3A
cÖkœ \ 7 \ (i) cosecA + secA = 1 =
sinA.cosA (sinA – cosA)
sin A cos A (sinA – cosA) (sin2A + sinA. cosA + cos2A)
mgvavb : evgc¶ = cosec A + sec A =
sinA.cosA (sinA – cosA)
sin A cos A
=
1
+
1 [ a3 – b3 = (a – b) (a2 + ab + b2) ]
sin A cos A 1 + sinA. cosA
=
= sinA sinA + cosA cosA sinA. cosA
= sin2A + cos2A 1 sinA. cosA
= 1 = Wvbc¶ =
sinA. cosA
+
sinA. cosA
sin A cos A
A_©vr, cosec A + see A = 1 [cÖgvwYZ] 1 1
secA tanA
( )( )
= cosA sinA + 1
(ii) – =1 = sec A cosec A + 1
cosA cotA
sec A tan A = Wvbc¶
mgvavb : evgc¶ = cos A – cot A tanA cotA
A_©vr, 1– cotA + 1– tanA = secA cosecA + 1 [cÖgvwYZ]
beg-`kg †kÖwY : mvaviY MwYZ 365
1 1 cosecA cosecA
(ii) +
1 + tan2A 1 + cot2A
=1 cÖkœ \ 12 \ cosecA – 1 + cosecA + 1 = 2sec2A
1 1 mgvavb :
mgvavb : evgcÿ = 1 + tan2A + 1 + cot2A cosecA cosecA
evgc¶ = cosecA – 1 + cosecA + 1
1 1
= + cosecA (cosecA + 1) + cosecA (cosecA – 1)
1 + tan2A 1 =
1+ 2 (cosecA – 1) (cosecA + 1)
tan A
1 tan2A cosec2A + cosecA + cosec2A – cosecA
=
= +
1 + tan A 1 + tan2A
2 cosec2A – 1
2cosec2A
1 + tan2A = [cosec2A = 1 + cot2A ]
= = 1 = Wvbcÿ 1 + cot2A – 1
1 + tan2A
2
1 1
A_©vr, 1 + tan2A + 1 + cot2A = 1 [cÖgvwYZ] =
2cosec2A
=
sin2A
cot2A cos2A
cosA sinA
cÖkœ \ 9 \ 1 − tanA + 1 − cotA = sinA + cosA sin2A
2 sin2A
cosA sinA = 2
mgvavb : evgcÿ = 1 − tanA + 1 − cotA sin A cos2A
1
= 2
cosA sinA cos2A
2
= + 1
1−
sinA
cosA
1−
cosA
sinA ( )
= 2 cosA = 2 sec2A sec A = [1
cos A ]
cos2A sin2A = Wvbc¶
= + cosecA
cosA − sinA sinA − cosA cosecA
A_©vr, cosecA – 1 + cosecA + 1 = 2sec2A [cÖgvwYZ]
cos2A sin2A
= − 1 1
cosA − sinA cosA − sinA cÖkœ \ 13 \ 1 + sinA + 1 – sinA = 2 sec2A
cos2A − sin2A 1 1
=
cosA − sinA
mgvavb : evgc¶ = 1 + sinA + 1 – sinA
1 – sinA + 1 + sinA
= cosA + sinA = Wvbcÿ =
(1 + sinA) (1 – sinA)
cosA sinA
A_©vr, +
1 − tanA 1 − cotA
= sinA + cosA [cÖgvwYZ] 2
=
1 – sin2A
cÖkœ \ 10 \ tanA 1 − sin2A = sinA 2
= 2 [ 1 − sin2A = cos2A]
mgvavb : evgcÿ = tanA 1 − sin2A cos A
= tanA cos2A = 2 sec2 A
sinA
= cosA = sinA = Wvbcÿ = Wvbc¶
cosA
1 1
A_©vr, tanA 1 − sin2A = sinA [cÖgvwYZ] A_©vr, 1 + sinA + 1 – sinA = 2sec2A [cÖgvwYZ]
secA + tanA cosecA – cotA
cÖkœ \ 11 \ cosecA + cotA = secA – tanA 1 1
cÖkœ \ 14 \ cosecA – 1 – cosecA + 1 = 2tan2A
mgvavb :
1 1
secA + tanA
evgc¶ = cosecA + cotA mgvavb : evgc¶ = cosecA – 1 – cosecA + 1
(secA + tanA)(secA − tanA) (cosecA − cotA) cosecA + 1 – cosecA + 1
=
= (cosecA – 1) (cosecA + 1)
(cosecA + cotA)(secA − tanA) (cosecA − cotA)
[ni I je‡K GKB ivwk Øviv ¸Y K‡i] 2
=
cosec2A – 1
(secA + tanA)(secA − tanA) (cosecA − cotA)
= 2
(cosecA + cotA)(cosecA − cotA) (secA − tanA) = [ cosec2A = 1 + cot2A]
1 + cot2A – 1
sec2A − tan2A cosecA − cotA
= 2
cosec2A − cot2A secA − tanA =
1.(cosecA − cotA) cot2A
= 1 2
1.(secA − tanA)
[ sec2A − tan2A = 1; cosec2A − cot2A = 1]
( )
= 2 cotA [
tan A =
1
]
cot A
cosecA − cotA = 2 (tanA) = 2 tan A = Wvbc¶
2 2
=
secA − tanA 1 1
= Wvbc¶ A_©vr, –
cosecA – 1 cosecA + 1
= 2tan2A [cÖgvwYZ]
secA + tanA cosecA – cotA
A_©vr, cosecA + cotA
=
secA – tanA
[cÖgvwYZ]
beg-`kg †kÖwY : mvaviY MwYZ 366
sinA
cÖkœ \ 15 \ 1 – cosA + sinA
1 – cosA
= 2cosecA
= Wvbc¶
1 + sin
sinA 1 – cosA A_©vr, (tan + sec)2 = 1 – sin [cÖgvwYZ]
mgvavb : evgc¶ = 1 – cosA + sinA
sin2A + (1 – cosA)2 cotA + tanB
= cÖkœ \ 18 \ cotB + tanA = cotA tanB
(1 – cosA) sinA
sin2A + 1 – 2cosA + cos2A mgvavb :
=
sinA (1 – cosA) cotA + tanB
(sin2A + cos2A) + 1 – 2cosA evgc¶ = cotB + tanA
=
sinA (1 – cosA) cosA sinB
1 + 1 – 2 cosA +
= [ sin2A + cos2A = 1] sinA cosB
sinA (1 – cosA) =
cosB sinA
2 – 2cosA +
= sinB cosA
sinA (1 – cosA)
=
2(1 – cosA)
sinA (1 – cosA)
[ cot A = cos A
sin A
sin B
Ges tan B = cos B]
= Wvbc¶ =
cosA. cosB + sinA. sinB
sinB. cosA
sinA 1 – cosA sinA.cosB cosA. cosB + sinA. sinB
A_©vr, 1 – cosA
+
sinA
= 2 cosecA [cÖgvwYZ] cosA sinB
= = cotA tanB = Wvbc¶
sinA cosB
tanA secA – 1
cÖkœ \ 16 \ secA + 1 – tanA = 0 cotA + tanB
A_©vr, cotB + tanA
= cotA tanB [cÖgvwYZ]
tanA secA – 1
mgvavb : evgc¶ = secA + 1 – tanA
1 – sinA
tan2A – (secA – 1) (secA + 1) cÖkœ \ 19 \ 1 + sinA
= secA – tanA
=
tanA (secA + 1) 1 – sinA
tan2A – (sec2A – 1) mgvavb : evgc¶ = 1 + sinA
=
tanA (secA + 1)
tan2A – (1 + tan2A – 1) (1 – sinA) (1 – sinA)
= [ sec2 A = 1 + tan2 A] =
(1 + sinA) (1 – sinA)
tanA (secA + 1)
tan2A – tan2A [je I ni‡K 1 – sinA Øviv ¸Y K‡i]
=
tanA (secA + 1) (1 – sinA)2
0 =
= 1 – sin2A
tanA (secA + 1)
(1 – sinA)2
= 0 = Wvbc¶ =
cos2A
tanA secA – 1 1 – sinA
A_©vr, secA + 1 – tanA = 0 [cÖgvwYZ] =
cosA
1 + sin
cÖkœ \ 17 \ (tan + sec)2 = 1 – sin =
1
–
sinA
cosA cosA
mgvavb : evgc¶ = (tan + sec)2 sin A 1
sin
= cos cos
+
1 2 [
= secA – tanA tan A = cos A Ges secA = cosA]
= Wvbc¶
tan = sin Ges sec = 1 1 – sinA
cos cos A_©vr, 1 + sinA
= secA – tanA [cÖgvwYZ]
2
sin
= cos
+ 1 secA + 1
2
cÖkœ \ 20\ secA – 1
= cotA + cosecA
(1 + sin)
= secA + 1
cos
2
mgvavb : evgc¶ = secA – 1
(1 + sin) (1 + sin)
=
1 – sin2 (secA + 1) (secA + 1)
=
(1 + sin) (1 + sin) (secA – 1) (secA + 1)
=
(1 + sin) (1 – sin) [ je I ni‡K secA + 1 Øviv ¸Y K‡i]
1 + sin
= (secA + 1)2
1 – sin =
sec2A – 1
beg-`kg †kÖwY : mvaviY MwYZ 367
(secA + 1)2 cosec2A – sec2A
= [ sec 2A = 1 + tan2A] GLb, cÖ`Ë ivwk = cosec2A + sec2A
1 + tan2A – 1
4
(secA + 1)2 4–
= 3
tan2A =
4
secA + 1 4+
= 3
tanA 12 – 4 8
secA 1 3 3 8 3 1
= +
tanA tanA = = = = (Ans.)
12 + 4 16 3 16 2
1 3 3
cosA 4
=
sinA
+ cot A cÖkœ \ 23 \ cosecA − cotA = 3 n‡j, cosecA + cotA Gi gvb KZ?
cosA 4
1 cosA
mgvavb : †`Iqv Av‡Q, cosecA − cotA = 3
= + cotA
cosA sinA Avgiv Rvwb, cosec2A − cot2A = 1
1 ev, (cosecA + cotA) (cosecA − cotA) = 1
= + cot A
sinA 4
ev, (cosecA + cotA) 3 = 1 [gvb ewm‡q]
1
= cosecA + cotA [ = cosesA] 3
sinA cosecA + cotA = 4 (Ans.)
= Wvbc¶ b a sinA – b cosA
cÖkœ \ 24 \ cotA = a n‡j, a sinA + b cos A Gi gvb wbY©q Ki|
secA + 1
A_©vr, = cotA + cosecA [cÖgvwYZ] b
secA – 1 mgvavb : †`Iqv Av‡Q, cotA = a
cÖkœ \ 21 \ cosA + sinA = 2cosA n‡j, cÖgvY Ki †h, cosA − b2
ev, cot2A = a2 [Dfqc¶‡K eM© K‡i]
sinA = 2sinA
b2
mgvavb : †`Iqv Av‡Q, cosA + sinA = 2cosA ev, 1 + cot2A = 1 + a2 [Dfqc‡¶ 1 †hvM K‡i]
ev, sinA = 2cosA − cosA a2 + b 2
ev, cosec2A = a2
ev, sinA = ( 2 − 1)cosA 1 a2 + b 2
ev, sin2A = a2
sinA ( 2 + 1) sinA
ev, cosA = =
ev, sin2A = a2 + b2
a2
2 − 1 ( 2 + 1) ( 2 − 1)
[je I ni‡K 2 + 1 Øviv ¸Y K‡i] a2 a
ev, sinA = a2 + b2 = 2 2
( 2 + 1 ) sinA a +b
ev, cosA = 2−1
a2
Avevi, sin2A = a2 + b2 n‡j,
ev, cosA = ( 2 + 1) sinA a2
1 – cos2A = 2
ev, cosA = 2sinA + sinA a + b2
a2
cosA − sinA = 2sinA [cÖgvwYZ] ev, 1 – a2 + b2 = cos2A
a 2 + b 2 – a2
1 cosec2A – sec2A ev, a2 + b2 = cos2A
cÖkœ \ 22 \ hw` tanA = nq, Z‡e cosec2A + sec2A Gi gvb
3 b2
ev, cos2A = a2 + b2
wbY©q Ki|
1 b2 b
mgvavb : †`Iqv Av‡Q, tan A = ev, cosA = a2 + b2 = 2 2
3 a +b
a sinA – b cosA
ev, tan2A = 3
1 2 cÖ`Ë ivwk = a sinA + b cosA
a.a b.b
1 – 2
ev, tan2A = 3 2
a +b 2 a + b2
=
a.a b.b
[gvb ewm‡q]
1 1
ev, cot2A = 3 cot2A = 3 a2 + b 2
+
a2 + b2
Avgiv Rvwb, cosec2A = 1 + cot2A a2 – b 2
cosec2A = 1 + 3 = 4 [cot2A = 3] a 2 + b 2 a2 – b 2
= 2 = (Ans.)
a + b2 a2 + b2
Ges sec2A
=1+ tan2A
1 4 a2 + b 2
sec2A = 1 + =
3 3
beg-`kg †kÖwY : mvaviY MwYZ 368
1 3 2x
K1 M N2
3 2 x
B c
10.
18. x Gi gvb KZ?
30 L 45 M 60 N 90
1 19. BC = KZ ?
K 6 cm L 2 3 cm 3 3 cm N 4 3 cm
2
sin Gi gvb KZ?
beg-`kg †kÖwY : mvaviY MwYZ 369
P O B
D
PQ AB
Ges PO = AO n‡jÑ
i. POQ I OAB m`„k ii. PQ.OB = AB. OQ
PO AO
iii. =
QO BO
M
wb‡Pi †KvbwU mwVK? (ga¨g) O X
K i I ii L i I iii M ii I iii i, ii I iii 6 L5 M4 N3
46. GKwU mg‡KvYx wÎfz‡Ri m~²‡KvY -Gi w·KvYwgwZK
Awfbœ Z_¨wfwËK enywbe©vPwb cÖ‡kœvËi Abycv‡Zi msL¨v KqwU? (mnR)
K3 L4 M5 6
wb‡Pi Z‡_¨i Av‡jv‡K 40 − 42 bs cÖ‡kœi DËi `vI :
A
47. †Kv‡Yi cos Gi AbycvZ wb‡Pi †KvbwU? (mnR)
P1 mwbœwnZ evû wecixZ evû
P L
AwZfzR AwZfzR
AwZfzR AwZfzR
M N
O
X mwbœwnZ evû wecixZ evû
M M1 48. †Kv‡Yi tan Gi AbycvZ wb‡Pi †KvbwU? (mnR)
wP‡Î POM I P1OM1 m`„k| mwbœwnZ evû wecixZ evû
PM OP K L
40. P1M1 = OP1 n‡j wb‡Pi †KvbwU mwVK? (mnR) wecixZ evû AwZfzR
beg-`kg †kÖwY : mvaviY MwYZ 371
AwZfzR wecixZ evû Awfbœ Z_¨wfwËK enywbe©vPwb cÖ‡kœvËi
M
wecixZ evû mwbœwnZ evû
wb‡Pi wP‡Îi Av‡jv‡K 57 − 60 bs cÖ‡kœi DËi `vI :
49. sin I cosec Gi g‡a¨ m¤úK© wb‡Pi †KvbwU? (ga¨g) A
K sin = cosec L sin + cosec = 1
5
1 1
sin cosec = 1 N +
sin cosec
=1 3
1 C
e¨vL¨v : sin = sin cosec = 1 B 4
cosec
57. sin Gi gvb wb‡Pi †KvbwU? (mnR)
50. POM G †Kv‡Yi †cÖwÿ‡Z j¤^ PM Gi gvb KZ? (ga¨g) 3 3 4 5
P K M N
4 5 3 4
wecixZ evû AB 3
e¨vL¨v : sin = AwZfzR = AC = 5
58. cosec Gi gvb wb‡Pi †KvbwU? (mnR)
O M 5 4 3 4
L M N
OPsin L OPcos M OMcot N OMsec 3 3 4 5
51. Sec Gi wecixZ AbycvZ wb‡Pi †KvbwU? (mnR) e¨vL¨v : cosec =
1 1 5
= =
sin 3 3
1 1
K cosec L sin M 5
sin cos 59. cos Gi gvb wb‡Pi †KvbwU? (mnR)
52. wb‡Pi wPÎwU jÿ Ki : 5 4 3 5
K M N
4 5 5 3
mwbœwnZ evû BC 4
e¨vL¨v : cos = AwZfzR = AC = 5
60. sec Gi gvb wb‡Pi †KvbwU? (mnR)
5 4 3 3
L M N
4 5 5 5
OP 1 1 5
wP‡Î POM GKwU mg‡KvYx wÎfzR| Zvn‡j PM e¨vL¨v : sec = = =
cos 4 4
kZ©mv‡c‡¶ wb‡Pi †KvbwU mwVK? (mnR) 5
K cot L sec cosec N tan wb‡Pi Z_¨i Av‡j‡K 61 Ñ 63 bs cÖ‡kœi DËi `vI :
53. cosecant Gi mswÿß iƒc wb‡Pi †KvbwU? (mnR) C
K cot L sec M tan cosec
1 L2 M3 N
2
3
e¨vL¨v : tan A = sec2A −1 = (32) −1 = 9
4
−1
1 5
0 L1 M N2 iii. cos = 4
2
(tan2 − sec −1) (sec +1) tan2 − (sec2 −1) wb‡Pi †KvbwU mwVK? (ga¨g)
e¨vL¨v : =
(sec −1) tan tan (1 + sec)
i I ii L i I iii M ii I iii N i, ii I iii
tan − tan
2 2
0
= =
tan(1 + sec) tan (1 + sec) e¨vL¨v : iii mwVK bq; KviY, cos = 1 − sin2
2
1 1
108. cos2A − cot2A = KZ? (mnR) = 1− (35) = 1−
9
25
=
16 4
=
25 5
K tanA L cotA 1 N −1 119. sin4A + sin2A = 1 n‡j−
1
109. tanA = n‡j, cot2A Gi gvb †KvbwU? (ga¨g) i. sin2A = cosA ii. tanA = cosecA
3 iii. tanAcosecA = 1
1 1 wb‡Pi †KvbwU mwVK? (KwVb)
K L M 3 3
3 3
i I ii L i I iii M ii I iii N i, ii I iii
1
110. cosec2 − 1 = KZ? (ga¨g) e¨vL¨v : sin4A + sin2A = 1 ev, sin4A = 1 − sin2A = cos2A
1
K cot2 L sec2 M cosec2 tan2 ev, sin2A = cosA ev, tanA = = cosecA
sinA
1 − sin2
111. sin2
= KZ? (mnR) 3
120. tan = 4 n‡j−
cot
2 L tan2 M1 N sec2 3
sin i. 4sin = 3cos ii. sin =
112. Gi gvb KZ? (mnR) 5
sin2 + cos2 5
iii. cosec =
sin L cos M tan N cot 4
113.
4
tan − sec + = ?
2 2
(ga¨g)
wb‡Pi †KvbwU mwVK? (KwVb)
3 i I ii L i I iii M ii I iii N i, ii I iii
1 1 3 sin 3
L M3 N2 e¨vL¨v : tan = 4 ev, = ev, 4sin = 3cos
3 3 cos 4
4 4 ev, 16sin2 = 9cos2 ev, 16sin2 = 9 (1 − sin2)
e¨vL¨v : tan2 − sec2 + 3 = − (sec2 − tan2) + 3 3 5
ev, 25sin2 = 9 ev, sin = 5 ev, cosec = 3
4 −3 + 4 1
= −1 + = =
3 3 3 121. sin + cos = 2 n‡j −
114.
1
+
1
= KZ? (mnR) i. sin − cos = 0
sec2A cosec2A ii. sin. cos = 1
K0 1 M −1 N2 iii. tan = 1
1 1
e¨vL¨v : sec2A + cosec2A = cos A + sin2A = 1
2 wb‡Pi †KvbwU mwVK? (ga¨g)
K i I ii i I iii M ii I iii N i, ii I iii
beg-`kg †kÖwY : mvaviY MwYZ 375
122. sin4 A + sin2A = 1 n‡j− 3 2 1
L M N2
i. sin2 A = cosA 2 3 2
ii. tan A = cosec A 129. sin I cos Gi AbycvZ KZ? (mnR)
iii. tan A. cosec A = 2
wb‡Pi †KvbwU mwVK? (KwVb) 3 1
K0 L M N1
4 2
i I ii L i I iii M ii I iii N i, ii I iii
123. = 45 Gi †ÿ‡ÎÑ wb‡Pi Z‡_¨i Av‡jv‡K 130 − 132 bs cÖ‡kœi DËi `vI :
3 g‡b Kwi, = XOA GKwU m~²‡KvY|
i. sin2 + tan2 =
2
2
ii. sin + cos =
2 2
3
1
iii. 1 − sin =
2
2
wb‡Pi †KvbwU mwVK? (KwVb) 130. OP PM cÖKvkK gvb wb‡Pi †KvbwU? (mnR)
K i I ii i I iii M ii I iii N i, ii I iii cosec L sec
M tan N sin
Awfbœ Z_¨wfwËK enywbe©vPwb cÖ‡kœvËi 131. wb‡Pi †KvbwU cosec Gi gvb cÖKvk K‡i? (mnR)
wb‡Pi Z‡_¨i Av‡jv‡K 124 − 126 bs cÖ‡kœi DËi `vI : K 1 + tan 1 + cot2
4 M 1 + cos2 N cot2 – 1
cosecA − cotA = 3 132. OP = 2a Ges PM = a n‡j cos Gi gvb wb‡Pi †KvbwU? (ga¨g)
124. cosecA + cotA Gi gvb KZ? (ga¨g) 1 3 1
1 1 3 3 K
2
2 M 3 N
K− L M − 3
4 4 4 4
4 wb‡Pi Z‡_¨i Av‡jv‡K 133 I 134 bs cÖ‡kœi DËi `vI :
e¨vL¨v : cosecA − cotA = 3 cot4 − cot2 = 1
4 133. cot2 Gi mgvb KZ? (ga¨g)
ev (cosecA + cotA) (cosecA − cotA) = 3 (cosecA + cotA)
K sin L cos cosec N sec
4 e¨vL¨v : cot4 = 1 + cot2 = cosec2 ev, cot2 = cosec
ev (cosec2A − cot2A) = 3 (cosecA + cotA)
134. cos2 Gi mgvb KZ? (mnR)
4 K sec L cosec sin N tan
ev 1 = 3 (cosecA + cotA)
cos2 1
3 e¨vL¨v : cot2 = cosec ev, = ev, cos2 = sin
cosecA + cotA = sin2 sin
4
wb‡Pi Z‡_¨i Av‡jv‡K 135 − 137 bs cÖ‡kœi DËi `vI :
125. cotA Gi gvb KZ? (ga¨g)
tan2 tan2
3 −3 7 −9
1 + tan
2 Ges 1 + cot2
`yBwU w·KvYwgwZK ivwk|
K− L − N
24 24 24 24 tan
2
126. cosecA Gi gvb KZ? (ga¨g) 135. 1 + tan2 Gi gvb wb‡Pi †KvbwU? (mnR)
23 25 27 29 K cot sin M sec N cos + 1
2 2 2 2
K M N
24 24 24 24 tan2 tan2 sin2
e¨vL¨v : = = tan2 cos2 = cos2 = sin2
4 1 + tan2 sec2 cos2
e¨vL¨v : cosecA − cotA = 3 2
3
136. tan Gi gvb wb‡Pi †KvbwU? (mnR)
cosecA + cotA =
4 K sin2 cos2 L cosec2 sin2sec2 N cot2 + 1
sin2
4 3 e¨vL¨v : tan2 = 2 = sin2sec2
2cosecA = + cos
3 4
tan2 tan2
16 + 9 25
ev, 2cosecA = 12 = 12 137. 1 + tan2 Ges 1 + cot2 Gi mgwó wb‡Pi †KvbwU? (ga¨g)
2 2 2 2
cosecA =
25 K cot tan M cosec N cot
24 tan2 tan2 tan2
e¨vL¨v :
wb‡Pi Z‡_¨i Av‡jv‡K 127 − 129 bs cÖ‡kœi DËi `vI :
= =
1 + cot2 cosec2 − cot2 + cot2 cosec2
1 = tan2 sin2
tan= tan2 tan2
3 + = tan2 cos2 + tan2 sin2
1 + tan2 1 + cot2
127. sec Gi gvb KZ? (mnR) = tan2 (cos2 + sin2)
3 2 1 = tan21 = tan2
K M2 N
2 3 2
128. cos Gi gvb KZ? (mnR)
29 †m.wg. = = = 1 (Ans.)
400 400
cÖkœ-5 cot4A − cot2A = 1 GKwU w·KvYwgwZK mgxKiY|
20
B C
21 †m.wg. K. DÏxcK n‡Z cosec2A Ges cot4A Gi g‡a¨ m¤úK©
wecixZ evû, AC = (29)2 − (21)2 †m.wg. †`LvI| 2
= 400 †m.wg. L. cÖgvY Ki †h, cos4A + cos2A = 1 4
= 20 †m.wg. M. ÔLÕ Gi cÖvß gvb e¨envi K‡i †`LvI †h,
sin2A + tan2A = 1 4
wecixZ evû AC 20
L. sin = AwZfzR = AB = 29 5bs cª‡kœi mgvavb
mwbœwnZ evû BC 21 K. †`Iqv Av‡Q, cot4A − cot2A = 1
cos =
AwZfzR = AB = 29 ev, cot4A = 1 + cot2A
2 2 ev, cot4A = cosec2A [ cosec2A = 1 + cot2A]
cos2 − sin2 = (2129) − (2029) cosec2A = cot4A
=
441 400 41
− = (Ans.) L. ÔKÕ n‡Z cvB, cosec2A = cot4A
841 841 841
beg-`kg †kÖwY : mvaviY MwYZ 379
cos4A 1 cos4A sin2A
ev, sin4A = sin2A ev, sin2A − sin2A = 0
sin4A cos2A
ev, cos4A = sin2A ev, cos2A sin2A − 1 = 0
ev, cos4A = sin2A ev, cos2A cot2A − 1 = 0
ev, cos4A = 1 − cos2A ev, cos2A cot2A = 1
cos4A + cos2A = 1 (cÖgvwYZ) ev, (1 − sin2A) cot2A = 1
M. ÔLÕ n‡Z cvB, 1
cos4A+ cos2A
=1 ev, 1 − sin2A = cot2A
ev, cos4A + cos2A = sin2A + cos2A
ev, 1 − sin2A = tan2A
ev, cos4A + cos2A − sin2A − cos2A = 0
ev, 1 = sin2A + tan2A
ev, cos4A − sin2A = 0
sin2A + tan2A = 1 (†`Lv‡bv n‡jv)
6bs cª‡kœi mgvavb cÖkœ-7 ABC mg‡KvYx wÎfz‡Ri B mg‡KvY Ges tanA = 3
K. GLv‡b, ABC Gi B = 90, K. cÖ`Ë Z_¨ Abyhvqx wPÎwU A¼b Ki| 2
AB = 2 †m.wg., AC = 2 †m.wg. L. cÖgvY Ki †h, 4cotA sin2A = 3 4
Z_¨g‡Z, M. 1 − tanA + 1 − cotA Gi gvb wbY©q Ki|
cosA sinA
4
A
7bs cª‡kœi mgvavb
2 †m.wg. K. †`Iqv Av‡Q,
2†m.wg.
ABC mg‡KvYx wÎfz‡Ri B mg‡KvY Ges tanA = 3
C
B j¤^ 3 C
L. GLv‡b, C = tanA = =
f‚wg 1
†Kv‡Yi mwbœwnZ evû, BC = AC2 − AB2 3
= 22 − ( 2)2 †m.wg.
B A
= 4 − 2 †m.wg. = 2 †m.wg. 1
(2)2 − 4 12 − 4
2 2
=
3+1
=
3+1
=
3+1
(Ans.) 3 4 − 3 3 8 3 1
( 3 − 1)( 3 + 1) 3 − 1 2 = 2 = = = = (Ans.)
2 +
2
2 4 12 + 4 3 16 2
cÖkœ-8 4+
3 3 3
A
2 †m.wg.
cÖkœ-9 wb‡Pi ivwk¸‡jv jÿ Ki :
†m.wg.
1 1
tan = , cot =
cot tan
1
1
C B Avevi, (1 + tan2) Ges (1 + cot2) Gi wecixZ ivwk (1 + tan2)
K. wPÎ n‡Z mwbœwnZ evûi ˆ`N©¨ wbY©q Ki| 2 1
sec tan Ges (1 + cot2)
L. †`LvI †h, cos − cot = 1 4
1
cosec2 − sec2 K. 1 + tan2 Gi gvb wbY©q Ki| 2
M. cosec2 + sec2
Gi gvb wbY©q Ki| 4
1 1
8bs cª‡kœi mgvavb L. cÖgvY Ki †h, 1 + tan2 + 1 + cot2 = 1 4
1 1
K. mg‡KvYx wÎfzR ABC n‡Z cvB, M. †`LvI †h, 1 + tan2 Ges 1 + cot2 Gi mgwó‡K
AwZfzR, AC = 2 †m.wg., †Kv‡Yi wecixZ evû, AB = 1 †m.wg.
A tan2 Øviv ¸Y Ki‡j cÖvß ¸Ydj sin2sec2 Gi
2 †m.wg. mgvb| 4
†m.wg.
1
C
B K. cÖ`Ë ivwk = 1 + tan2
†Kv‡Yi mwbœwnZ evû, BC = AC2 − AB2 1
= [sec2 − tan2 = 1]
= 22 − 12 †m.wg. sec2 − tan2 + tan2
= 4 − 1 †m.wg. 1
=
sec2
= 3 †m.wg. (Ans.)
= cos2 (Ans.)
BC 3
L. GLv‡b, cos = AC = 2 [(K) n‡Z cÖvß] L. evgcÿ
1 1
= 1 + tan2 + 1 + cot2
1 1 2
Avevi, sec = cos = = =
1
+
1
3 3 1 + tan2 1
1+
2 tan2
AB 1
Ges tan = BC = [(K) n‡Z cÖvß] =
1
+
1
3 1 + tan2 tan2 + 1
1 1 tan2
Avevi, cot = tan = 1 = 3
1 tan2
3 = +
1 + tan 1 + tan2
2
sec tan
evgcÿ = − 1 + tan2
cos cot = = 1 = Wvbcÿ
1 + tan2
beg-`kg †kÖwY : mvaviY MwYZ 381
1 1 b2
A_©vr, 1 + tan2 + 1 + cot2 = 1 (cÖgvwYZ) ev, cos2 = a2 + b2
b2 b
1 1 cos = =
M. 1 + tan2
Ges 1 + cot2 Gi mgwó‡K tan2 Øviv ¸Y Ki‡j a2 + b2 a2 + b 2
a sin – b cos
cÖvß ¸Ydj = 1 + tan2 + 1 + cot2 tan2
1 1 cÖ`Ë ivwk = a sin + b cos
a.a b.b
tan2 tan2 – 2
= + a2 + b2 a + b2
1 + tan 1 + cot2
2
= [gvb ewm‡q]
tan2 tan2 a.a b.b
[sec2 = 1 + tan2 +
= 2 + a2 + b 2 a2 + b2
sec cosec2
cosec2 = + cot2 a2 – b2
tan tan
2 2
a2 + b2 a2 – b2
= + a2 + b 2
1 1 = 2 2 = 2
a +b a + b2 a2 + b 2
cos2 sin2
a2 + b 2
= tan2cos2 + tan2sin2 a2 – b 2
= tan2 (cos2 + sin2) = 2
a + b2
(Ans.)
= tan21 [†h‡nZz cos2 + sin2 = 1] a sin – b cos
M. evgc¶ =
= tan2 a sin + b cos
sin2 1 1 3
= = sin2 = sin2sec2 a. – b.
cos2 cos2 2 2
=
wb‡Y©q ¸Ydj sin2sec2 Gi mgvb| (†`Lv‡bv n‡jv) 1 3
a. + b.
cos 2 2
cÖkœ-10 Avgiv Rvwb, cot2 = cosec2 – 1 Ges cot = sin | 1
(a – 3b)
b asin – bcos 2
g‡b Kwi, cot = a Ges †h‡Kv‡bv GKwU ivwk asin + bcos =
1
(a + 3b)
2
K. sin Gi gvb wbY©q Ki| 2
asin – bcos (a – 3b) (a – 3b)
L. Gi gvb wbY©q Ki| 4 =
asin + bcos (a + 3b) (a – 3b)
M.
1 3
hw` sin = 2, cos = 2 Ges a = b nq Z‡e, [je I ni‡K (a – 3 b) Øviv ¸Y K‡i]
asin – bcos (a – 3b )
2
A b yk xj b x 9 .2
cvV m¤úwK©Z MyiæZ¡c~Y© welqvw`
wewfbœ †Kv‡Yi w·KvYwgwZK AbycvZ
Aa¨v‡qi cvV m¤úwK©Z ¸i“Z¡c~Y© welq¸‡jv wb‡P Zz‡j aiv n‡jv, hv cÖ‡Z¨KwU A‡¼i mgvav‡b we‡klfv‡e mnvqZv Ki‡e| G welq¸‡jv
QvÎQvÎx‡`i Rvbv Avek¨K|
e¨env‡ii myweav‡_© 0, 30, 45, 60 I 90 †KvY¸‡jvi w·KvYwgwZK AbycvZ¸‡jvi gvb (†h¸‡jv msÁvwqZ) wb‡Pi Q‡K †`Lv‡bv n‡jv :
†KvY AbycvZ 0 30 45 60 90
1 1 3
sine 0
2 2 2 1
3 1 1
cosine 1 2 0
2 2
1
tangent 0
3
1 3 AmsÁvwqZ
1
cotangent AmsÁvwqZ 3 1 0
3
2
secant 1
3 2 2 AmsÁvwqZ
2
cosecant AmsÁvwqZ 2 2 3
1
j¶ Kwi : wba©vwiZ K‡qKwU †Kv‡Yi Rb¨ w·KvYwgwZK gvbmg~n g‡b ivLvi mnR Dcvq :
(i) 0, 1, 2, 3 Ges 4 msL¨v¸‡jvi cÖ‡Z¨KwU‡K 4 Øviv fvM K‡i fvMd‡ji eM©g~j wb‡j h_vµ‡g sin0, sin30, sin45, sin60 Ges sin90
1 1
Gi gvb cvIqv hvq; †hgb, sin 30 = 4 = 2
(ii) 4, 3, 2, 1 Ges 0 msL¨v¸‡jvi cÖ‡Z¨KwU‡K 4 Øviv fvM K‡i fvMdj¸‡jvi eM©g~j wb‡j h_vµ‡g cos 0, cos 30, cos 45, cos 60
Ges cos 90 Gi gvb cvIqv hvq;
2 1 1
†hgb, cos 45 = 4
= 2
=
2
cÖ‡Z¨KwU‡K 3 Øviv fvM K‡i fvMdj¸‡jvi eM©g~j wb‡j h_vµ‡g tan 0, tan 30, tan 45 Ges tan 60 Gi
(iii) 0, 1, 3 Ges 9 msL¨v¸‡jvi
gvb cvIqv hvq| (D‡jL †h tan 90 msÁvwqZ bq)
(iv) 9, 3, 1 Ges 0 msL¨v¸‡jvi cÖ‡Z¨KwU‡K 3 Øviv fvM K‡i fvMdj¸‡jvi eM©g~j wb‡j h_vµ‡g cot30, cot45, cot60, cot90 Gi gvb
cvIqv hvq| (D‡jøL¨ †h, cot0 msÁvwqZ bq)|
=
1
e¨vL¨v : AC = AB2 + BC2 = 32 + 42 = 25 = 5
sin =
AB 3
=
3
2 – 2 () [gvb ewm‡q]
AC 5 3 1 3–1 2 1
= – = = =
cÖkœ \ 4 \ cot Gi gvb †KvbwU? 4 4 4 4 2
3 3 4 4 1
K. 4 L. 5 M. 5 3 Wvbc¶ = cos 60 = 2
BC 4
e¨vL¨v : cot = AB = 3 A_©vr, cos230 − sin2 30 = cos60 (†`Lv‡bv n‡jv)
cÖkœ \ 10 \ sin 60 cos 30 + cos 60 sin 30 = sin 90
gvb wbY©q Ki (5 − 8)
1 − cot 60
2 3
cÖkœ \ 5 \ 1 + cot260 mgvavb : Avgiv Rvwb, sin 60 = 2 ;
1 − cot260 1
mgvavb : cÖ`Ë ivwk = 1 + cot260 sin 30 = ;
2
2 3
1−
1 1 cos 30 =
1− 2
1 − (cot60)2 3 3
1
= = 2= Ges cos 60 = 2
1 + (cot60)2 1
1+ 1+3
1
3 GLb, evgc¶ = sin 60 cos30 + cos60 sin30
3−1 3 3 1 1
3 2 3 1 2
=
2
+
2 2
[gvb ewm‡q]
= = = (Ans.)
3+1 3 4 2 3 1 3+1 4
3 = + = = =1
4 4 4 4
cÖkœ \ 6 \ tan45. sin260. tan30. tan60 Wvbc¶ = sin90 = 1
mgvavb : cÖ`Ë ivwk = tan45 sin260 tan30 tan60 A_©vr, sin60cos30+cos60 sin30= sin90 (†`Lv‡bv n‡jv)
2
=1 ( ) 2
3
1
3
3 [gvb ewm‡q]
cÖkœ \ 11 \ cos 60 cos 30 + sin 60 sin 30 = cos 30
3 1
=14
3
3 = (Ans.) mgvavb :
4
3 evgc¶ = cos 60 cos 30 + sin 60 sin 30
1 − cos260
cÖkœ \ 7 \ 1 + cos260 + sec260 1 3 3 1
= +
1− cos260 2 2 2 2
mgvavb : cÖ`Ë ivwk = 1 + cos260 + sec260 3 3 3+ 3
= + =
4 4 4
beg-`kg †kÖwY : mvaviY MwYZ 387
2 3 3 1 − ( 3)2
= = = cos 30 = Wvbc¶ =
4 2 1 + ( 3)2
A_©vr, cos60cos30 + sin60 sin30 = cos30 [ †`Lv‡bv n‡jv ] 1 − 3 −2 1
=−
cÖkœ \ 12 \ sin 3A = cos 3A hw` A = 15 nq| =
1+3 4
=
2
mgvavb : †`Iqv Av‡Q, A = 15 1 − tan2A
A_©vr, cos2A = 1 + tan2A (†`Lv‡bv n‡jv)
evgc¶ = sin 3A
1 cÖkœ \ 16 \ 2 cos(A + B) = 1 = 2 sin(A – B) Ges A, B m~²‡KvY
= sin (3 15) = sin 45 =
2 n‡j †`LvI †h, A = 45, B = 15|
Wvbc¶ = cos3A mgvavb : †`Iqv Av‡Q, 2cos (A + B) = 1
1 1
= cos (3 15) = cos 45 = ev, cos(A + B) = 2
2
A_©vr, sin3A = cos3A (†`Lv‡bv n‡jv) ev, cos(A + B) = cos 60
1
cÖkœ \ 13
2tanA
\ sin2A = 1 + tan2A hw` A = 45 nq| [ cos 60 =
2 ]
mgvavb : †`Iqv Av‡Q, A = 45 ev, A + B = 60 (i)
evgcÿ = sin2A = sin(2 45) = sin90 = 1 Avevi, 2sin (A – B) = 1
1
2tanA
Wvbcÿ = 1 + tan2A ev, sin (A – B) = 2
=
2tan45
=
21
=
2
1 + tan245 1 + 12 1 + 1 2
2
= =1
ev, sin (A – B) = sin 30 [ sin 30 = 12]
ev, A – B = 30 (ii)
2tanA
A_©vr, sin2A = 1 + tan2A (†`Lv‡bv n‡jv) mgxKiY (i) I (ii) †hvM K‡i cvB,
90
2tanA
cÖkœ \ 14 \ tan2A = 1 − tan2A hw` A = 30 nq| A = 2 = 45
2A = 90
3
ev, AC2 = 169
B 3 C
ev, AC = 169
C
12cm B 1
AC = 13cm (Ans.) tanA + tanC = 3 +
(L) wPÎ n‡Z cvB, 3
A 3+1 4
j¤^ AB 5 = =
sin =
AwZfyR = AC = 13 13cm
3 3
4
5cm
wb‡Y©q gvb
3
(M) ÔLÕ n‡Z cvB, tanA = 3
C
12cm B ev, tanA = tan60
f‚wg ev, A = 60
BC 12
Ges cos = AwZfyR = AC = 13 ev, x + y = 60 [ A = x + y]
5 12 5 + 12 17 x + y = 60 (i)
sin + cos = + = = 1
13 13 13 13 Avevi, tanC =
17 3
wb‡Y©q gvb 13
ev, tanC = tan30
(M) evgcÿ = sec2 + cosec2 ev, C = 30
1 1 sin2 + cos2
= + 2 = ev, x − y = 30 [ C = x − y]
cos sin sin2 cos2
2
1 1 3cm 60
i. sin 60 = ii. tan 45 =
cos ec60 sin 90
1 B C
iii. cos ec30 =
cos 60 10. BC Gi ˆ`N©¨ KZ?
wb‡Pi †KvbwU mwVK? 3
K wg. L 3 wg.
Ki L ii I iii
M ii i, ii I iii 2
M 2 3 wg. 3 3 wg.
wb‡Pi Z‡_¨i Av‡jv‡K 7 I 8 bs cÖ‡kœi DËi `vI :
11. AC Gi ˆ`N©¨ KZ?
3 3
K
2
wg. L 3 3 wg. M6 3 wg. 36 wg.
B
97 : c~iK †Kv‡Yi w·KvYwgwZK AbycvZ C
i. + = 90
mvaviY enywbe©vPwb cÖ‡kœvËi ii. sec(90 − ) =
AC
BC
52. sin(90 − ) = KZ? (mnR) AC
K sin cos M sec N cosec iii. cosec (90 − ) =
AB
53. cos(90 − ) Gi mgvb KZ? (mnR)
wb‡Pi †KvbwU mwVK? (mnR)
K cos sin M cosec N sec
54. tan(90 − 30) wb‡Pi †KvbwUi mgvb? (mnR) K i I ii L i I iii M ii I iii i, ii I iii
K sin30 L cos30 cot30 N sec30
Awfbœ Z_¨wfwËK enywbe©vPwb cÖ‡kœvËi
55. sec(90 − ) = KZ? (mnR)
cosec L sin M cos N tan wb‡Pi Z‡_¨i Av‡jv‡K 64 − 67 bs cÖ‡kœi DËi `vI :
56. cos(90 − ) tan(90 − ) = ? (ga¨g) 5
K sin cos M sec N cosec sec(90−) =
3
e¨vL¨v : cos(90 − )tan(90 − ) = sin cot
beg-`kg †kÖwY : mvaviY MwYZ 393
64. sec(90−) Gi mgvb wb‡Pi †KvbwU? (mnR) cosec( + 45) = cosec(45 + 45) = cosec90 = 1
1
K cos L sin M tan cosec 80. + = 90 Ges tan = n‡j = ? (ga¨g)
65. cot =? (KwVb) 3
K 30 L 45 60 N 90
5 4 4 3 1
K L N e¨vL¨v : tan = tan30 ev, = 30
4 5 3 4
3
25 16 4
e¨vL¨v : cot2 = cosec2 −1 = 9 −1 = 9 ev, cot = 3 = 90 − = 90− 30 = 60
81. 0 90 n‡j sec Gi me©wbgœ gvb KZ? (ga¨g)
66. cosec − cot = ? (mnR) 1
5 4 1 1 L 2 M N0
K L N3 2
4 3 3
5 4 1
82. cosec290 − cot290 − 2 = ? (mnR)
e¨vL¨v : cosec − cot = 3 − 3 = 3 −1 L0 M1 N2
e¨vL¨v : cosec290 −cot290 − 2 = 1 − 2= − 1
67. sec = ? (KwVb)
5 3 4 4
83. sinA = tanA n‡j A = ? (ga¨g)
L M N 0 L 30 M 45 N 90
4 4 5 3 sinA
4 3 e¨vL¨v : sinA = tanA ev, sinA = ev, cosA = 1 = cos0 ev,
e¨vL¨v : cot = 3 ev, tan = 4 cosA
A = 0
9 25 5
sec2 = 1 + tan2 = 1 + =
16 16
ev, sec = 4 enyc`x mgvwßm~PK enywbe©vPwb cÖ‡kœvËi
wb‡Pi Z‡_¨i Av‡jv‡K 68 Ñ 71 bs cÖ‡kœi DËi `vI : 84. wb‡Pi w·KvYwgwZK m~Îmg~n j¶ Ki :
2
sin( 90−) = i. cosec(90 – ) = sec
3
ii. tan 1 – sin2 = sin
68. sin( 90−) = KZ? (mnR)
iii. tan45 sin60 tan30 cosec245 =1
K sin cos M sec N cot
wb‡Pi †KvbwU mwVK? (ga¨g)
69. tan Gi gvb KZ? K i I ii (ga¨g)
L i I iii M ii I iii i, ii I iii
K
5
L
5
5
N
5 85. 0 †Kv‡Yi †ÿ‡Î−
4 2 2 4 i. cosec0 I cot0 Gi gvb AmsÁvwqZ
70. sec − sin Gi gvb KZ?
2 2
(KwVb) ii. sec0 I tan0 Gi gvb msÁvwqZ
25 36 61 72 iii. cÖvšÍxq evû I Avw` evû GKB iwk¥
K L N
16 61 36 36
wb‡Pi †KvbwU mwVK? (ga¨g)
71. cosec2 + tan2 Gi gvb KZ? (KwVb)
K i I ii L i I iii M ii I iii i, ii I iii
25 61 61 61
K M N
86. = 90 n‡j−
16 20 36 42
i. sin I cos Gi gvb mgvb
98 : 0 I 90 †Kv‡Yi w·KvYwgwZK AbycvZ ii. tan Gi gvb AmsÁvwqZ
iii. cos I cot Gi gvb 0
mvaviY enywbe©vPwb cÖ‡kœvËi wb‡Pi †KvbwU mwVK? (ga¨g)
K i I ii L i I iii ii I iii N i, ii I iii
72. cos = 0 n‡j = ? (mnR)
K 30 L 45 M 60 90 87. = 30 n‡j−
73. Gi †Kvb gv‡bi Rb¨ sec AmsÁvwqZ? (mnR) i. sin3 = 1 ii. sec3 = 0
K0 L 30 M 60 90 iii. cot3 = 0
74. wb‡Pi †KvbwUi gvb msÁvwqZ? (mnR) wb‡Pi †KvbwU mwVK? (ga¨g)
K tan90 L sec90 cos90 N cosec0 K i I ii i I iii M ii I iii N i, ii I iii
75. cos = 1 n‡j = ? (mnR) 88. = 30 n‡j−
0 L 30 M 60 N 90 i. sin3 = 1 ii. cosec = 2
76. sin = 1 n‡j = ? (mnR) iii. cot3 = 0
K 30 L 45 M 60 90 wb‡Pi †KvbwU mwVK? (ga¨g)
77. Gi †Kvb gv‡bi Rb¨ tan AmsÁvwqZ? (mnR) K i I ii L i I iii M ii I iii i, ii I iii
K 0 L 30 M 60 90 89. wb‡Pi Z_¨¸‡jv jÿ Ki :
cos0 i. tan 60 = 3 ii. cot 45 = 1
78. = KZ? (mnR)
sin 90 iii. sec90 = 1
K −1 L0 M 1 wb‡Pi †KvbwU mwVK? (ga¨g)
cos0 1 i I ii L i I iii M ii I iii N i, ii I iii
e¨vL¨v : = =1
sin 90 1
79. sec = 2 n‡j cosec( + 45) Gi gvb KZ? (ga¨g)
Awfbœ Z_¨wfwËK enywbe©vPwb cÖ‡kœvËi
2 wb‡Pi Z‡_¨i Av‡jv‡K 90 I 91 bs cÖ‡kœi DËi `vI :
1 L M 2 N2
3 0, 3, 9 wZbwU msL¨v|
e¨vL¨v : sec = 2 = sec45 ev, = 45
beg-`kg †kÖwY : mvaviY MwYZ 394
90. 1g msL¨v‡K 2q msL¨v Øviv fvM Ki‡j fvMd‡ji gvb wb‡Pi K tan45 L cot 45 cos45 N sin 60
†KvbwU? (mnR) wb‡Pi wP‡Îi Av‡jv‡K 99 Ñ 101 bs cÖ‡kœi DËi `vI :
K tan90 L cot sin0 N cos0 A
91. 2q msL¨v‡K 2q msL¨v Øviv fvM Ki‡j fvMdj wb‡Pi †KvbwU? (mnR) 2
K sec90 L cosec 0 M cos90 sin90
wb‡Pi wP‡Îi Av‡jv‡K 92 Ñ 95 bs cÖ‡kœi DËi `vI : B C
2 cos(A−B) = 1, 2sim(A + B) = 3 3
= 2A [ÔKÕ †_‡K]
(x+y) 2
= 2A A_ev = A (†`Lv‡bv n‡jv) 1
cÖkœ-2 (x−y)
A B C
ÔKÕ †_‡K cÖvß BC = 3
(x+y) 2 GLb, ABC n‡Z,
1
3
tan (x + y) =
(x−y) 1
B C ev, tan (x + y) = tan60
K. BC Gi gvb wbY©q Ki| 2 x + y = 60 .......................... (i)
L. DÏxc‡Ki Av‡jv‡K cÖgvY Ki †h, Avevi, ABC n‡Z,
1 − cosA 1
sinA
+ = 2 cosecA. 4 tan (x − y) =
1 − cosA sinA 3
M. x, y Gi gvb wbY©q Ki| 4 ev, tan (x − y) = tan30
ev, x − y = 30 ........................ (ii)
2bs cª‡kœi mgvavb GLb, x + y = 60
K. x − y = 30
A 2x = 90 [†hvM K‡i]
x Gi gvb (i) bs G ewm‡q,
2 45 + y = 60
1
ev, y = 60 − 45
y = 15
B C wb‡Y©q gvb x = 45, y = 15 (Ans.)
GLv‡b, AB = 1, AC = 2
cÖkœ-3
ABC = 90 A P
AB2 + BC2 = AC2
ev, BC2 = AC2 − AB2 = 22 − 12 = 4 − 1 = 3
x−y
BC = 3 (Ans.) 4
1
BC 2 3
L. GLv‡b, sinA = AC
x+y
3 B C Q 2 R
sinA = 3
2
K. cos Gi gvb wbY©q Ki| 2
AB 1
Avevi, cosA = AC = 2 cosec2 − sec2 1
L. cÖgvY Ki †h, cosec2 + sec2 = 4 cosec2 − sin. 4
AC 2
cosecA =
BC
=
3
M. x I y Gi gvb wbY©q Ki| 4
sinA 1 − cosA 3bs cª‡kœi mgvavb
evgcÿ = 1 − cosA + sinA
K.
3 1 3 1 A
1−
2 2 2 2
= + = +
1 3 1 3
1−
2 2 2 2 1
3 2 1 2 1
= + = 3+
2 1 2 3 3 B 3 C
cÖ`Ë wPÎ n‡Z cvB, wecixZ evû AB = 1,
beg-`kg †kÖwY : mvaviY MwYZ 400
mwbœwnZ evû BC = 3, ACB = ev, x = 2
90
GLv‡b, B = GK mg‡KvY|
AwZfzR, AC = AB2 + BC2 = 12 + ( 32) x = 45
= 1+3= 4=2 mgxKiY (i) bs †_‡K (ii) bs we‡qvM K‡i cvB,
mwbœwnZ evû 3 2y = 30
cos =
AwZfzR = 2 (Ans.) ev, y = 2
30
L. ÔKÕ Gi wPÎ n‡Z cvB,
y = 15
AwZfzR 2
cosec = wb‡Y©q gvb x = 45, y = 15 (Ans.)
j¤^ = 1 = 2
1
sin =
2
cÖkœ-4
AwZfzR 2 A
sec =
mwbœwnZ evû = 3
cosec2 − sec2
evgcÿ = cosec2 + sec2
r
22 −
2 2
3 B C
= [gvb ewm‡q]
22 +
2 2
wP‡Î AC = 5cm, BC = 4cm Ges e¨vmva© r = 1cm
3
4 12 − 4 8 DÏxc‡Ki Av‡jv‡K wb‡Pi cÖkœ¸wji DËi `vI :
4−
=
3
=
3 3 8 3 1
= = = K. cotC Gi gvb wbY©q Ki| 2
4 12 + 4 16 3 16 2
4+ 1 + sinA cosA
3 3 3 L. cÖgvY Ki †h, =
1 − sinA 1 − sinA
4
1
Wvbcÿ = 4 cosec2 − sin M. DÏxc‡K DwjøwLZ e„‡Ëi evB‡ii †ÿÎdj wbY©q
1 1 Ki| 4
= (2)2 − [gvb ewm‡q]
4 2 4bs cª‡kœi mgvavb
1 1 1 1
= 4− =1− = K. GLv‡b, AC = 5cm, BC = 4cm
4 2 2 2
cosec2 − sec2 1 Avgiv Rvwb, wc_v‡Mviv‡mi Dccv`¨ Abymv‡i,
= cosec2 − sin (cÖgvwYZ)
cosec2 + sec2 4 AC2 = AB2 + BC2 A
M. cÖ`Ë wPÎ †_‡K cvB, ev, 52 = AB2 + 42
ev, 52 − 42 = AB2
PQ = 2 3, QR = 2 Ges PR = 4
ev, AB = 25 − 16
PRQ = x + y
RQ AC 5
Avevi, tan RPQ = PQ AB 3 B C
cosA = =
2 AC 5
ev, tan (x − y) = 1 + sinA
2 3
evgcÿ = 1 − sinA
1
ev, tan (x − y) = = 4 9
3 1+
5 5 9 5
ev, tan (x − y) = tan30 = = = = 9=3
4 1 5 1
x − y = 30 ................. (ii) 1−
5 5
mgxKiY (i) I (ii) bs †hvM K‡i cvB, cosA
Wvbcÿ = 1 − sinA
2x = 90
beg-`kg †kÖwY : mvaviY MwYZ 401
3 3
=
5 5 3 5
= = =3
= (12 4 3) cm 2 = 6
4 1 5 1 cm2
1−
5 5 Avevi, e„‡Ëi †ÿÎdj = πr2
1 + sinA cosA = 3.1416 (1)2 cm2
=
1 − sinA 1 − sinA
(cÖgvwYZ) = 3.1416 cm2
M. GLv‡b, †`Iqv Av‡Q, AC = 5cm, BC = 4cm e„‡Ëi evB‡ii †ÿÎdj = ABC Gi †ÿÎdj = e„‡Ëi †ÿÎdj
AB = 3cm [ÔKÕ †_‡K cÖvß] = (6 − 3.1416) cm2
1 = 2.8584 cm2 (Ans.)
Avgiv Rvwb, ABC Gi †ÿÎdj = 2 f‚wg D”PZv
1
= 2 BC AB
L. evgc¶ =
2tan j¤^, OM = 3a [ we‡eP¨ †Kv‡Yi wecixZ evû]
1 + tan2
1 f‚wg, PM = a Ges AwZfzR, OP = 2a
2 OM 3a
2tan30 3 1 Kv‡RB, tan60 = PM = a = 3
=
sec2
= [ †h‡nZz tan30 = ]
(sec30)2 3
2 cÖkœ-7 w·KvYwgwZ‡Z wc_v‡Mviv‡mi cÖwZÁv ¸i“Z¡c~Y© f‚wgKv cvjb
3 2 K‡i| wc_v‡Mviv‡mi cÖwZÁv e¨envi K‡i †Kv‡Yi QqwU
= [†h‡nZz sec30 = ]
2 2 3 w·KvYwgwZK AbycvZ cvIqv hvq Ges AbycvZ¸‡jvi g‡a¨ m¤úK©
3 cÖwZcv`b Kiv hvq|
2 3 3. 3 3 K. = 30 n‡j 4cos3 – 3cos Gi gvb wbY©q Ki| 2
= = =
3 4 2 3 2
L. w·KvYwgwZK Abycv‡Zi mvnv‡h¨ cÖgvY Ki †h,
Wvbc¶ = cos cos2 + sin2 sin sin2 + cos2 = 1| 4
= cos30 cos2 30 + sin2. 30 sin30
= cos30 cos60 + sin60 sin30
M. sin30 †Kv‡Yi w·KvYwgwZK AbycvZ wbY©q Ki| 4
3 1 3 1 3 3 2 3 3 7bs cª‡kœi mgvavb
= . + = + = =
2 2 2 2 4 4 4 2
K. †`Iqv Av‡Q, = 30
2tan
A_©vr 1 + tan2 = cos cos2 + sin2 sin (†`Lv‡bv n‡jv) myZivs cÖ`Ë ivwk = 4cos3 – 3cos
3
M. = 4(cos30) – 3cos30
=4 –3
3
3 3
2 2
3 3 3 3 1 1
=4
8
–
2
=3 3 –
2 2 ( )
=0
L. GLb, 'A' †Kv‡Yi †ÿ‡Î, mwbœwnZ evû 3 GKK, wecixZ evû 4 ev, BC = AC2 − AB2 a a2 + b2
GKK, AwZfzR 5 GKK| = (a2 + b2)2 − a2
Ges 'B' †Kv‡Yi †ÿ‡Î, mwbœwnZ evû 4 GKK, B C
= a +b −a
2 2 2 b
wecixZ evû 3 GKK Ges AwZfzR 5 GKK = b2 = b
wecixZ evû AB a
GLb, tanB = mwbœwnZ evû tan = = (Ans.)
BC b
3 a
ev, tanB = 4 L. ÔKÕ †_‡K cvB, tan = b
AwZfzR 5 sin a
ev, cos = b
Ges cosecA = wecixZ evû = 4
cosecA + tanB asin a2 a
ev, bcos = b2 [Dfqcÿ‡K b Øviv ¸Y K‡i]
5 3 8
= + = =2 asin + bcos a2 + b2
4 4 4 ev, asin −bcos = a2 − b2
Ges cosecA − tanB
5 3 5−3 2 1 [ †hvRb-we‡qvRb K‡i]
= − = = = asin − bcos a2 − b2
4 4 4 4 2
cosecA + tanB 2 2
asin + bcos = a2 + b2 (Ans.)
AZGe, wb‡Y©q cosecA − tanB = 1 = 2 1 = 4
M. Abykxjbxi 9.1 Gi D`vniY 8 †`L| [we. `ª. a I b Gi ¯’‡j
2 h_vµ‡g m I n n‡e|]
3
M. ÔLÕ †_‡K cvB, tanB = 4 cÖkœ-33 ABC mg‡KvYx wÎfz‡R C = 90, AB = 2 †m. wg. Ges
Avevi, tanB = sin2 BC = 1 †m. wg.
3
ev, 4 = sin2 K. AC Ges tanA Gi gvb wbY©q Ki| 2
cosec2A − sec2A
3 L. cosec2A + sec2A Gi gvb wbY©q Ki| 4
ev, 2 = sin [eM©g~j K‡i]
secA + 1
ev, sin = sin60 M. cÖgvY Ki †h, secA −1
= cotA + cosecA 4
= 60
2tan 2tan60
GLb, 1 + tan2 = 1 + tan260
2. 3 2 3
= =
1 + ( 3)2 1 + 3
2 3 3
= = (Ans.)
4 2
cÖkœ-32 AB = a, AC = a2 + b2 , c =
A
C B
K. tan Gi w·KvYwgwZK AbycvZ wbY©q Ki| 2
asin − bcos
L. tan Gi gvb e¨envi K‡i asin + bcos
Gi
gvb wbY©q Ki| 4
M. hw` tanA + sinA = m, tan A sinA = n nq, Z‡e
cÖgvY Ki †h, m2 − n2 = 4 mn 4
32bs cª‡kœi mgvavb
K. ABC-G B = 90
AC2 = AB2 + BC2 [wc_v‡Mviv‡mi m~Î]
beg-`kg †kÖwY : mvaviY MwYZ 412
33bs cª‡kœi mgvavb 12 − 4
3 8 3 1
K. †`Iqv Av‡Q, = = = (Ans.)
A
12 + 4 3 16 2
AB = 2 †m. wg. 3
BC = 1 †m. wg. 2 †m.wg. 1 1
M. cotA = tanA = 1 = 3
AC = AB2 − BC2
C C
= 22− 12 1 †m.wg. 3
= 3 2
+1
BC 1 secA + 1 3
tanA = = (Ans.) evgcÿ = =
AC 3 secA −1 2
L. ABC wÎfzR †_‡K, 3 −1
AB 2
cosecA = = =2 2+ 3
BC 1
AB 2 3 2+ 3
Ges secA = AC = = =
3 2− 3 3− 3
−
2 2
3
(2)2
cosec2A − sec2A 3 2 +( 3)2
= =
(2)2 +
cosec2 A + sec2A 2 2 (2)2 − ( 3) 2
3 =2+ 3
4
4− Wvbcÿ = cotA + cosec A
3
= = 3+2
4
4+ =2+ 3
3
secA + 1
= cotA + cosecA (cÖgvwYZ)
secA −1