0% found this document useful (0 votes)
19 views53 pages

G Math Chapter 9 G2 53

Uploaded by

roypranta2020
Copyright
© © All Rights Reserved
We take content rights seriously. If you suspect this is your content, claim it here.
Available Formats
Download as PDF, TXT or read online on Scribd
0% found this document useful (0 votes)
19 views53 pages

G Math Chapter 9 G2 53

Uploaded by

roypranta2020
Copyright
© © All Rights Reserved
We take content rights seriously. If you suspect this is your content, claim it here.
Available Formats
Download as PDF, TXT or read online on Scribd
You are on page 1/ 53

beg-`kg †kÖwY : mvaviY MwYZ  360

 w·KvYwgwZ : Ôw·KvY' kãwU Øviv wZbwU †KvY †evSvq Avi ÔwgwZÕ kãwUi A_© cwigvc †evSvq| Bs‡iwR‡Z w·KvYwgwZ‡K
Trigonometry ejv nq ÔTrigonÕ wMÖK kãwUi A_© wZbwU †KvY ev wÎfzR Ges ÒmetryÓ k‡ãi A_© cwigvc|
A_©vr, MwY‡Zi †h kvLvq wÎfzR msµvšÍ wewfbœ cwigvc m¤ú‡K© we‡klfv‡e Av‡jvPbv Kiv nq Zv‡K w·KvYwgwZ e‡j|
 mg‡KvYx wÎfy‡Ri evû¸‡jvi bvgKiY : mg‡KvYx wÎfy‡Ri evû¸‡jv AwZfyR, f‚wg I DbœwZ bv‡g AwfwnZ nq| Avevi, mg‡KvYx
wÎfy‡Ri m~²‡KvY؇qi GKwUi mv‡c‡ÿ Ae¯’v‡bi †cÖwÿ‡ZI evû¸‡jvi bvgKiY Kiv nq| h_v :
K. ÔAwZfyRÕ, mg‡KvYx wÎfy‡Ri e„nËg evû hv mg‡Kv‡Yi wecixZ evû
L. ÔwecixZ evûÕ, hv n‡jv cÖ`Ë †Kv‡Yi mivmwi wecixZ w`‡Ki evû
M. ÔmwbœwnZ evûÕ, hv cÖ`Ë †KvY m„wóKvix GKwU †iLvsk|
P P

O N O N

PON †Kv‡Yi Rb¨ AwZfyR OP, mwbœwnZ evû ON, wecixZ OPN †Kv‡Yi Rb¨ AwZfyR OP, mwbœwnZ evû PN, wecixZ
evû PN evû ON
R¨vwgwZK wP‡Îi kxl©we›`y wPwýZ Kivi Rb¨ eo nv‡Zi eY© I evû wb‡`©k Ki‡Z †QvU nv‡Zi eY© e¨envi Kiv nq| †KvY wb‡`©‡ki
Rb¨ cÖvqkB wMÖK eY© e¨eüZ nq| wMÖK eY©gvjvi QqwU eûj e¨eüZ eY© n‡jv :
alpha  beta  gamma  theta  phi  omega 
(Avjdv) (weUv) (Mvgv) (w_Uv) (cvB) (I‡gMv)
cÖvPxb wMÖ‡mi weL¨vZ me MwYZwe`‡`i nvZ a‡iB R¨vwgwZ I w·KvYwgwZ‡Z wMÖK eY©¸‡jv e¨envi n‡q Avm‡Q|
 m~²‡Kv‡Yi w·KvYwgwZK AbycvZ : m~²‡Kv‡Yi w·KvYwgwZK AbycvZmg~n
wb‡gœv³fv‡e eY©bv Kiv nq :
AwZfyR
m~²‡Kv‡Yi `yBwU evû _v‡K Ges cÖ‡Z¨KwU evûi g‡a¨ AmsL¨ we›`y Kíbv Kiv nq| j¤^
cÖwZwU we›`y †_‡K Aci evûwUi Dci j¤^ Uvb‡j GK GKwU mg‡KvYx wÎfz‡Ri m„wó
nq| mg‡KvYx wÎfz‡Ri wecixZ evûwU‡K AwZfzR, wbw`©ó m~²‡KvYwUi wecixZ m~²‡KvY
evûwU‡K j¤^ Ges Aci GKwU evû‡K f‚wg ejv nq| f‚f‚wwgg
 m~²‡Kv‡Yi w·KvYwgwZK Abycv‡Zi wPÎMZ e¨vL¨v :
beg-`kg †kÖwY : mvaviY MwYZ  361
g‡b Kwi, XOA GKwU m~²‡KvY| OA evû‡Z †h‡Kv‡bv GKwU we›`y P wbB| P A
P
†_‡K OX evû ch©šÍ PM j¤^ Uvwb| Zv‡Z mg‡KvYx wÎfzR POM MwVZ n‡jv| GB
∆POM Gi PM, OM I OP evû¸‡jvi †h QqwU AbycvZ cvIqv hvq Zv‡`i XOA
Gi w·KvYwgwZK AbycvZ ejv nq Ges Zv‡`i cÖ‡Z¨KwU‡K GK GKwU mywbw`©ó bv‡g AwZfyR
j¤^
bvgKiY Kiv nq|

O
f‚wg M x
XOA mv‡c‡¶ mg‡KvYx wÎfzR POM-Gi PM evû‡K j¤^, OM evû‡K f‚wg, OP evû‡K AwZfzR aiv nq| GLb, XOA = 
ai‡j  †Kv‡Yi †h QqwU w·KvYwgwZK AbycvZ cvIqv hvq Zv eY©bv Kiv n‡jv|
PM j¤^
=
OP AwZfyR
= †Kv‡Yi mvBb (sine) ev ms‡¶‡c sin
OM f~wg
=
OP AwZfyR
= †Kv‡Yi †KvmvBb (cosine) ev ms‡¶‡c cos
PM j¤^
=
OM f~wg
= †Kv‡Yi U¨vb‡R›U (tangent) ev ms‡¶‡c tan
OM f~wg
=
PM j¤^
=  †Kv‡Yi †KvU¨vb‡R›U (cotangent) ev ms‡¶‡c cot
OP AwZfyR
OM
=
f~wg =  †Kv‡Yi †m‡K›U (secant) ev ms‡¶‡c sec
OP AwZfyR
PM
=
j¤^ =  †Kv‡Yi †Kv‡m‡K›U (cosecant) ev ms‡¶‡c cosec.
[`ªóe¨ : () †_Uv GKwU wMÖK A¶i, GLv‡b hv GKwU †Kv‡Yi cwigvc wb‡`©k K‡i]
 m~²‡Kv‡Yi w·KvYwgwZK AbycvZ¸‡jvi g‡a¨ m¤úK© :
g‡b Kwi,  = XOA GKwU m~²‡KvY|
cv‡ki wPÎ mv‡c‡¶, msÁvbyhvqx, A
PM P
OP
sin = cosec =
OP PM
OM OP
cos = sec =
OP OM
PM OM 
tan = cot = x
OM PM O M
myZivs †`Lv hvq †h,
PM OP PM OM
1 sin cosec = . =1 3 tan cot =  =1
OP PM OM PM
1 1 1 1
 sin = Ges cosec =  tan = Ges cot =
cosec sin cot tan
OM OP PM
2 cos sec =  =1
OP OM PM OP
4 tan = = [je I ni‡K OP Øviv fvM K‡i]
  OM OM
 cos = Ges sec =
sec cos OP
sin cos
 tan = Ges GKBfv‡e, cot = sin
cos
 w·KvYwgwZK A‡f`vewj wc_v‡Mviv‡mi cÖwZÁv e¨envi K‡i †h m¤úK© cvIqv hvq Zv n‡jv :
1 sin2 + cos2 = 1 2. 1 + tan2 = sec2 3 1 + cot2 = cosec2
ev, sin2 = 1 – cos2 ev, sec2 – tan2 = 1 ev, cosec2 – cot2 = 1
ev, cos2 = 1 – sin2
 sin Ges cos Gi g‡a¨ m¤úK© :
A_ev w·KvYwgwZK Abycv‡Zi mvnv‡h¨ cÖgvY Ki †h, sin2 + cos2 = 1
cÖgvY : g‡b Kwi,  =XOA GKwU m~²‡KvY|
PM ⊥ OX
myZivs, POM mg‡KvYx|
mg‡KvYx wÎfy‡Ri †¶‡Î, wc_v‡Mviv‡mi m~Î n‡Z Avgiv Rvwb,
(AwZfyR)2 = (j¤^)2 + (f~wg)2
beg-`kg †kÖwY : mvaviY MwYZ  362
GLb, ∆OPM G,
AwZfyR = OP, j¤^ = PM Ges f~wg = OM
2 2 2
 OP = PM + OM
2 2 2 A
OP PM OM P
ev, 2 = 2 + 2 [Dfqc¶‡K OP2 Øviv fvM K‡i]
OP OP OP
PM 2 OM 2
ev, 1 = OP + OP( ) ( ) AwZfyR
ev, 1 = (sin) + (cos) 2 2

j¤^ f~wg O x
ev, 1 = sin  + cos   Sin AwZfyR Ges cos = AwZfyR]
2 2 M

 sin2 + cos2 = 1 [cÖgvwYZ]


P A
 sec Ges tan Gi g‡a¨ m¤úK© : sec2 − tan2 = 1
cÖgvY : g‡b Kwi,  =XOA , GKwU m~²‡KvY|
PM ⊥ OX AwZfyR
myZivs,  POM mg‡KvYx|

mg‡KvYx wÎfy‡Ri †¶‡Î wc_v‡Mviv‡mi m~Î n‡Z Avgiv Rvwb, O x
M
(AwZfyR)2 = (j¤^)2 + (f~wg)2
GLb mg‡KvYx ∆POM G,
AwZfzR = OP, j¤^ = PM Ges f~wg = OM
 OP2 = PM2 + OM2
ev, OP2 − PM2 = OM2
2 2 2
OP PM OM
ev, 2 – 2 = 2 [ Dfq c¶‡K OM2 Øviv fvM K‡i ]
OM OM OM
OP
2
PM
2
AwZfyR j¤^
ev, OM( ) ( ) =1  –
OM f~wg = sec Ges f~wg = tan]
 sec2 – tan2 = 1 [cÖgvwYZ]
A
 cosec Ges cot Gi g‡a¨ m¤úK© : cosec2 – cot2 = 1 P
cÖgvY : g‡b Kwi,  = XOA GKwU m~²‡KvY|
PM ⊥ OX AwZfyR
myZivs,  POM mg‡KvYx|
mg‡KvYx wÎfy‡Ri †¶‡Î, wc_v‡Mviv‡mi m~Î n‡Z Avgiv Rvwb, O  x
M
(AwZfyR)2 = (j¤^)2 + (f‚wg)2
GLb, mg‡KvYx ∆POM G,
AwZfyR = OP, j¤^ = PM Ges f‚wg = OM
2 2 2
 OP = PM + OM
ev, OP2 – OM2 = PM2
2 2 2
OP OM PM
ev, 2 – 2 = 2 [ Dfq c¶‡K PM2 Øviv fvM K‡i]
PM PM PM
OP 2
OM 2 AwZfyR f~wg
ev, PM ( ) ( ) =1 –
PM

j¤^ = cosec Ges j¤^ = cot]
 cosec2 – cot2 = 1 [cÖgvwYZ]

Abykxjbxi cÖkœ I mgvavb


cÖkœ \ 1 \ wb‡Pi MvwYwZK Dw³¸‡jvi mZ¨-wg_¨v hvPvB Ki| hyw³ : hLb A = 45, ZLb tanA Gi gvb tan 45 = 1|
†Zvgvi Dˇii c‡ÿ hyw³ `vI| Avevi, hLb A = 60 ZLb tanA Gi gvb
(K) tanA Gi gvb me©`v 1 Gi †P‡q Kg| tan 60 = 3 = 1732  1
mgvavb : Dw³wU wg_¨v| A_©vr tanA Gi gvb 1 A_ev 1 A‡cÿv †ewkI n‡Z cv‡i|
(L) cotA n‡jv cot I A Gi ¸Ydj|
beg-`kg †kÖwY : mvaviY MwYZ  363
mgvavb : Dw³wU wg_¨v| mwbœwnZ evû AB = 8 C
hyw³ : cotA Øviv GKwU †Kv‡Yi cwigvc‡K eySv‡bv nq| AwZfyR AC = (15)2 + 82
A ev‡` cot Gi Avjv`v †Kv‡bv A_© enb K‡i bv| 17
12 = 225 + 64
15
(M) A Gi †Kvb gv‡bi Rb¨ secA = 5 = 289
12 = 17
mgvavb : †`Iqv Av‡Q, secA = 5 15 17
1 12  sinA =
17
I secA = 8 A 8 B
ev, cosA = 5 15 17
5 wb‡Y©q gvb, 17 I 8 ss
ev, cosA = 12 = cos6537
[K¨vjKz‡jUi e¨envi K‡i] cÖkœ \ 4 \ ABC mg‡KvYx wÎfy‡Ri C mg‡KvY, AB = 13
 A = 6537 = 6537 †m.wg., BC = 12 †m.wg. Ges ABC =  n‡j, sin, cos I
wb‡Y©q A Gi gvb 6537 tan Gi gvb †ei Ki|
(N) cos n‡jv cotangent Gi mswÿß iƒc| mgvavb : †`Iqv Av‡Q, ABC mg‡KvYx wÎfy‡Ri C mg‡KvY|
mgvavb : Dw³wU wg_¨v| AB = 13 †m.wg., BC = 12 †m.wg. Ges ABC = 
hyw³ : cotangent Gi mswÿß iƒc n‡jv cot wc_v‡Mviv‡mi Dcvcv`¨ n‡Z cvB,
Ges cosine Gi mswÿß iƒc n‡jv cos| 2 2 2
3 AB = AC + BC
cÖkœ \ 2 \ sinA = 4 n‡j, A †Kv‡Yi Ab¨vb¨ w·KvYwgwZK ev, 2
AC = AB2 − BC
2

AbycvZmg~n wbY©q Ki| ev, 2 2


AC = (13) − (12)
2

3 A
mgvavb : †`Iqv Av‡Q, sinA = 4 ev, 2
AC = 169 − 144
AZGe, A †Kv‡Yi wecixZ evû BC = 3 Ges AwZfyR AC = 4 ev, 2

†m. wg.
AC = 25 13 †m. wg.
C
ev, AC = 25

5

 AC = 5 B C
12 †m. wg.
4 AC 5
3  sin = =
AB 13
BC 12
cos = =
AB 13
A 7 B
AC 5
Ges tan = BC = 12
 AB = AC2 − BC2
5 12 5
= 42 − 32 wb‡Y©q gvb 13, 13, 12
= 16 − 9 = 7 cÖkœ \ 5 \ ABC mg‡KvYx wÎfy‡Ri B †KvYwU mg‡KvY|
3
AB 7 tanA = 3 n‡j, 3 sinA cosA = 4 Gi mZ¨Zv hvPvB Ki|
 cosA = =
AC 4 mgvavb : †`Iqv Av‡Q, tanA = 3
C
BC 3 AZGe, j¤^ = 3
 tanA = = Ges f‚wg = 1
AB 7 2
AwZfyR = ( 3)2 + 12
1 7 3
 cotA = = = 3+1
tanA 3
= 4
A
1 4 =2 1 B
 secA = = 3
cosA 7  sinA =
2
1 4 1
 cosecA = =
sinA 3
Ges cosA = 2
evgcÿ = 3 sinA cosA
cÖkœ \ 3 \ †`Iqv Av‡Q, 15 cotA = 8, sinA I secA Gi gvb †ei Ki|
3 1
mgvavb : †`Iqv Av‡Q, 15 cotA = 8 = 3 
2 2
[gvb ewm‡q]
8
cotA = 15 3
= = Wvbcÿ
4
AZGe, A †Kv‡Yi wecixZ evû BC = 15 myZivs
3
3 sinA cosA = evK¨wU mZ¨|
4
 cÖgvY Ki (6 Ñ 20) :
beg-`kg †kÖwY : mvaviY MwYZ  364
1 1 1 1
cÖkœ \ 6 \ (i) sec2A + cosec2A = 1 = sec A 
cos A
– tanA 
cot A
1 1 = secA secA – tanA tanA
mgvavb : evgc¶ = sec2A + cosec2A 1 1
=
1
+
1 [ secA =
cosA
Ges tanA = cotA ]
1 2 1 2 = sec2A – tan2A
( ) ( )
cos A sinA = 1 + tan2A – tan2A
= 1 = Wvbc¶
1 1
= + secA tanA
1 1 A_©vr cosA − cotA = 1 [cÖgvwYZ]
cos2A sin2A
= cos2A + sin2A 1 1
(iii) + =1
=1 1 + sin2A 1 + cosec2A
= Wvbc¶ [ sin2A + cos2A = 1] mgvavb :
1 1
A_©vr,
1
+
1
=1 [cÖgvwYZ] evgcÿ = 1 + sin2A + 1 + cosec2A
sec2A cosec2A
1 1 1 1
(ii) – =1 =
1 + sin2A
+
1
cos2A cot2A 1+
1 1 sin2A
mgvavb : evgc¶ = cos2A – cot2A 1 sin2A
= +
1 2 1 + sin2A 1 + sin2A
( ) ( )
1 2
= – cotA 1 + sin2A
cosA =
1 + sin2A
= sec2A – tan2A
= 1 = Wvbcÿ
[ cos1 A = sec A Ges cot1 A = tan A] 1 1
A_©vr, 1 + sin2A + 1 + cosec2A = 1 [cÖgvwYZ]
= 1 + tan2 A – tan2A [ sec2A = 1 + tan2A]
tanA cotA
=1 cÖkœ
\ 8 \ (i) 1 – cotA + 1 – tanA = secA cosecA + 1
= Wvbc¶
1 1 mgvavb :
A_©vr, cos2A – 2 = 1 [cÖgvwYZ]
cot A tanA cotA
1 1
evgc¶ = 1 – cotA + 1 – tanA
(iii) − =1
sin2A tan2A sinA cosA
mgvavb : cosA sinA
1 1 = +
cosA sinA
evgcÿ = sin2A − tan2A 1–
sinA
1–
cosA
1 1 1 cos2A sinA cosA
= − = 2 −
sin A sin A sin A sin2A
2 2 cosA sinA
= +
cos2A sinA – cosA cosA – sinA
1 − cos2A sinA cosA
=
cosA  cosA 
sin2A sinA
sin2A
= 2
sin A
[ 1 − cos2A = sin2A] =
sinA
cosA (
 sinA – cosA + ) 
sinA cosA – sinA
sin2A cos2A
= 1 = Wvbcÿ = +
cosA (sinA – cosA) sinA(cosA – sinA)
1 1
A_©vr, − = 1 [cÖgvwYZ] 2
sin A cos2A
sin2A tan2A = –
cosA (sinA – cosA) sinA (sinA – cosA)
sinA cosA sin3A – cos3A
cÖkœ \ 7 \ (i) cosecA + secA = 1 =
sinA.cosA (sinA – cosA)
sin A cos A (sinA – cosA) (sin2A + sinA. cosA + cos2A)
mgvavb : evgc¶ = cosec A + sec A =
sinA.cosA (sinA – cosA)
sin A cos A
=
1
+
1 [ a3 – b3 = (a – b) (a2 + ab + b2) ]
sin A cos A 1 + sinA. cosA
=
= sinA sinA + cosA cosA sinA. cosA
= sin2A + cos2A 1 sinA. cosA
= 1 = Wvbc¶ =
sinA. cosA
+
sinA. cosA
sin A cos A
A_©vr, cosec A + see A = 1 [cÖgvwYZ] 1 1

secA tanA
( )( )
= cosA sinA + 1
(ii) – =1 = sec A cosec A + 1
cosA cotA
sec A tan A = Wvbc¶
mgvavb : evgc¶ = cos A – cot A tanA cotA
A_©vr, 1– cotA + 1– tanA = secA cosecA + 1 [cÖgvwYZ]
beg-`kg †kÖwY : mvaviY MwYZ  365
1 1 cosecA cosecA
(ii) +
1 + tan2A 1 + cot2A
=1 cÖkœ \ 12 \ cosecA – 1 + cosecA + 1 = 2sec2A
1 1 mgvavb :
mgvavb : evgcÿ = 1 + tan2A + 1 + cot2A cosecA cosecA
evgc¶ = cosecA – 1 + cosecA + 1
1 1
= + cosecA (cosecA + 1) + cosecA (cosecA – 1)
1 + tan2A 1 =
1+ 2 (cosecA – 1) (cosecA + 1)
tan A
1 tan2A cosec2A + cosecA + cosec2A – cosecA
=
= +
1 + tan A 1 + tan2A
2 cosec2A – 1
2cosec2A
1 + tan2A = [cosec2A = 1 + cot2A ]
= = 1 = Wvbcÿ 1 + cot2A – 1
1 + tan2A
2
1 1
A_©vr, 1 + tan2A + 1 + cot2A = 1 [cÖgvwYZ] =
2cosec2A
=
sin2A
cot2A cos2A
cosA sinA
cÖkœ \ 9 \ 1 − tanA + 1 − cotA = sinA + cosA sin2A
2 sin2A
cosA sinA = 2 
mgvavb : evgcÿ = 1 − tanA + 1 − cotA sin A cos2A
1
= 2
cosA sinA cos2A
2
= + 1
1−
sinA
cosA
1−
cosA
sinA ( )
= 2 cosA = 2 sec2A  sec A = [1
cos A ]
cos2A sin2A = Wvbc¶
= + cosecA
cosA − sinA sinA − cosA cosecA
A_©vr, cosecA – 1 + cosecA + 1 = 2sec2A [cÖgvwYZ]
cos2A sin2A
= − 1 1
cosA − sinA cosA − sinA cÖkœ \ 13 \ 1 + sinA + 1 – sinA = 2 sec2A
cos2A − sin2A 1 1
=
cosA − sinA
mgvavb : evgc¶ = 1 + sinA + 1 – sinA
1 – sinA + 1 + sinA
= cosA + sinA = Wvbcÿ =
(1 + sinA) (1 – sinA)
cosA sinA
A_©vr, +
1 − tanA 1 − cotA
= sinA + cosA [cÖgvwYZ] 2
=
1 – sin2A
cÖkœ \ 10 \ tanA 1 − sin2A = sinA 2
= 2 [ 1 − sin2A = cos2A]
mgvavb : evgcÿ = tanA 1 − sin2A cos A
= tanA cos2A = 2 sec2 A
sinA
=  cosA = sinA = Wvbcÿ = Wvbc¶
cosA
1 1
A_©vr, tanA 1 − sin2A = sinA [cÖgvwYZ] A_©vr, 1 + sinA + 1 – sinA = 2sec2A [cÖgvwYZ]
secA + tanA cosecA – cotA
cÖkœ \ 11 \ cosecA + cotA = secA – tanA 1 1
cÖkœ \ 14 \ cosecA – 1 – cosecA + 1 = 2tan2A
mgvavb :
1 1
secA + tanA
evgc¶ = cosecA + cotA mgvavb : evgc¶ = cosecA – 1 – cosecA + 1
(secA + tanA)(secA − tanA) (cosecA − cotA) cosecA + 1 – cosecA + 1
 =
= (cosecA – 1) (cosecA + 1)
(cosecA + cotA)(secA − tanA) (cosecA − cotA)
[ni I je‡K GKB ivwk Øviv ¸Y K‡i] 2
=
cosec2A – 1
(secA + tanA)(secA − tanA) (cosecA − cotA)
=  2
(cosecA + cotA)(cosecA − cotA) (secA − tanA) = [ cosec2A = 1 + cot2A]
1 + cot2A – 1
sec2A − tan2A cosecA − cotA
=  2
cosec2A − cot2A secA − tanA =
1.(cosecA − cotA) cot2A
= 1 2
1.(secA − tanA)
[ sec2A − tan2A = 1; cosec2A − cot2A = 1]
( )
= 2 cotA [
 tan A =
1
]
cot A
cosecA − cotA = 2 (tanA) = 2 tan A = Wvbc¶
2 2
=
secA − tanA 1 1
= Wvbc¶ A_©vr, –
cosecA – 1 cosecA + 1
= 2tan2A [cÖgvwYZ]
secA + tanA cosecA – cotA
A_©vr, cosecA + cotA
=
secA – tanA
[cÖgvwYZ]
beg-`kg †kÖwY : mvaviY MwYZ  366
sinA
cÖkœ \ 15 \ 1 – cosA + sinA
1 – cosA
= 2cosecA
= Wvbc¶
1 + sin
sinA 1 – cosA A_©vr, (tan + sec)2 = 1 – sin [cÖgvwYZ]
mgvavb : evgc¶ = 1 – cosA + sinA
sin2A + (1 – cosA)2 cotA + tanB
= cÖkœ \ 18 \ cotB + tanA = cotA tanB
(1 – cosA) sinA
sin2A + 1 – 2cosA + cos2A mgvavb :
=
sinA (1 – cosA) cotA + tanB
(sin2A + cos2A) + 1 – 2cosA evgc¶ = cotB + tanA
=
sinA (1 – cosA) cosA sinB
1 + 1 – 2 cosA +
= [ sin2A + cos2A = 1] sinA cosB
sinA (1 – cosA) =
cosB sinA
2 – 2cosA +
= sinB cosA
sinA (1 – cosA)
=
2(1 – cosA)
sinA (1 – cosA)
[ cot A = cos A
sin A
sin B
Ges tan B = cos B]

1 cosA. cosB + sinA.sinB


= 2 sinA. cosB
sinA =
1 cosA. cosB + sinA. sinB
= 2cosecA [  cosec A =
sin A ] sinB. cosA

= Wvbc¶ =
cosA. cosB + sinA. sinB

sinB. cosA
sinA 1 – cosA sinA.cosB cosA. cosB + sinA. sinB
A_©vr, 1 – cosA
+
sinA
= 2 cosecA [cÖgvwYZ] cosA sinB
=  = cotA tanB = Wvbc¶
sinA cosB
tanA secA – 1
cÖkœ \ 16 \ secA + 1 – tanA = 0 cotA + tanB
A_©vr, cotB + tanA
= cotA tanB [cÖgvwYZ]
tanA secA – 1
mgvavb : evgc¶ = secA + 1 – tanA
1 – sinA
tan2A – (secA – 1) (secA + 1) cÖkœ \ 19 \ 1 + sinA
= secA – tanA
=
tanA (secA + 1) 1 – sinA
tan2A – (sec2A – 1) mgvavb : evgc¶ = 1 + sinA
=
tanA (secA + 1)
tan2A – (1 + tan2A – 1) (1 – sinA) (1 – sinA)
= [ sec2 A = 1 + tan2 A] =
(1 + sinA) (1 – sinA)
tanA (secA + 1)
tan2A – tan2A [je I ni‡K 1 – sinA Øviv ¸Y K‡i]
=
tanA (secA + 1) (1 – sinA)2
0 =
= 1 – sin2A
tanA (secA + 1)
(1 – sinA)2
= 0 = Wvbc¶ =
cos2A
tanA secA – 1 1 – sinA
A_©vr, secA + 1 – tanA = 0 [cÖgvwYZ] =
cosA
1 + sin
cÖkœ \ 17 \ (tan + sec)2 = 1 – sin =
1

sinA
cosA cosA
mgvavb : evgc¶ = (tan + sec)2 sin A 1
 sin
= cos cos
+
1 2 [
= secA – tanA  tan A = cos A Ges secA = cosA]
= Wvbc¶
 tan  = sin  Ges sec  = 1  1 – sinA
 cos  cos  A_©vr, 1 + sinA
= secA – tanA [cÖgvwYZ]
2
 sin
=  cos 
+ 1  secA + 1
2
cÖkœ \ 20\ secA – 1
= cotA + cosecA
(1 + sin)
= secA + 1
cos 
2
mgvavb : evgc¶ = secA – 1
(1 + sin) (1 + sin)
=
1 – sin2 (secA + 1) (secA + 1)
=
(1 + sin) (1 + sin) (secA – 1) (secA + 1)
=
(1 + sin) (1 – sin) [ je I ni‡K secA + 1 Øviv ¸Y K‡i]
1 + sin
= (secA + 1)2
1 – sin =
sec2A – 1
beg-`kg †kÖwY : mvaviY MwYZ  367
(secA + 1)2 cosec2A – sec2A
= [ sec 2A = 1 + tan2A] GLb, cÖ`Ë ivwk = cosec2A + sec2A
1 + tan2A – 1
4
(secA + 1)2 4–
= 3
tan2A =
4
secA + 1 4+
= 3
tanA 12 – 4 8
secA 1 3 3 8 3 1
= +
tanA tanA = = =  = (Ans.)
12 + 4 16 3 16 2
1 3 3
cosA 4
=
sinA
+ cot A cÖkœ \ 23 \ cosecA − cotA = 3 n‡j, cosecA + cotA Gi gvb KZ?
cosA 4
1 cosA
mgvavb : †`Iqv Av‡Q, cosecA − cotA = 3
=  + cotA
cosA sinA Avgiv Rvwb, cosec2A − cot2A = 1
1 ev, (cosecA + cotA) (cosecA − cotA) = 1
= + cot A
sinA 4
ev, (cosecA + cotA)  3 = 1 [gvb ewm‡q]
1
= cosecA + cotA [ = cosesA] 3
sinA  cosecA + cotA = 4 (Ans.)
= Wvbc¶ b a sinA – b cosA
cÖkœ \ 24 \ cotA = a n‡j, a sinA + b cos A Gi gvb wbY©q Ki|
secA + 1
A_©vr, = cotA + cosecA [cÖgvwYZ] b
secA – 1 mgvavb : †`Iqv Av‡Q, cotA = a
cÖkœ \ 21 \ cosA + sinA = 2cosA n‡j, cÖgvY Ki †h, cosA − b2
ev, cot2A = a2 [Dfqc¶‡K eM© K‡i]
sinA = 2sinA
b2
mgvavb : †`Iqv Av‡Q, cosA + sinA = 2cosA ev, 1 + cot2A = 1 + a2 [Dfqc‡¶ 1 †hvM K‡i]
ev, sinA = 2cosA − cosA a2 + b 2
ev, cosec2A = a2
ev, sinA = ( 2 − 1)cosA 1 a2 + b 2
ev, sin2A = a2
sinA ( 2 + 1) sinA
ev, cosA = =
ev, sin2A = a2 + b2
a2
2 − 1 ( 2 + 1) ( 2 − 1)
[je I ni‡K 2 + 1 Øviv ¸Y K‡i] a2 a
ev, sinA = a2 + b2 = 2 2
( 2 + 1 ) sinA a +b
ev, cosA = 2−1
a2
Avevi, sin2A = a2 + b2 n‡j,
ev, cosA = ( 2 + 1) sinA a2
1 – cos2A = 2
ev, cosA = 2sinA + sinA a + b2
a2
 cosA − sinA = 2sinA [cÖgvwYZ] ev, 1 – a2 + b2 = cos2A
a 2 + b 2 – a2
1 cosec2A – sec2A ev, a2 + b2 = cos2A
cÖkœ \ 22 \ hw` tanA = nq, Z‡e cosec2A + sec2A Gi gvb
3 b2
ev, cos2A = a2 + b2
wbY©q Ki|
1 b2 b
mgvavb : †`Iqv Av‡Q, tan A = ev, cosA = a2 + b2 = 2 2
3 a +b
a sinA – b cosA
ev, tan2A =  3
1 2 cÖ`Ë ivwk = a sinA + b cosA
a.a b.b
1 – 2
ev, tan2A = 3 2
a +b 2 a + b2
=
a.a b.b
[gvb ewm‡q]
1 1
ev, cot2A = 3  cot2A = 3 a2 + b 2
+
a2 + b2
Avgiv Rvwb, cosec2A = 1 + cot2A a2 – b 2
 cosec2A = 1 + 3 = 4 [cot2A = 3] a 2 + b 2 a2 – b 2
= 2 = (Ans.)
a + b2 a2 + b2
Ges sec2A
=1+ tan2A
1 4 a2 + b 2
 sec2A = 1 + =
3 3
beg-`kg †kÖwY : mvaviY MwYZ  368

¸iæZ¡c~Y© enywbe©vPwb cÖ‡kœvËi


1. ABC Gi B = 90, AB = 3 †m.wg., BC = 4 †m.wg. 1 2 1
n‡j, sin C Gi gvb KZ?  L M N 2
3 3 2
5 4 3 3 11. 5 sin A = 3 n‡j, tan A Gi gvb KZ?
K L M 
3 5 5 5
3 4 5 3 4
K L  N
2. tan  = n‡j cos2  Gi gvb KZ?
4 5 4 4 3
16 25 9 16 12. w·KvYwgwZK m¤ú‡K©i †ÿ‡Î−
K L M 
9 16 16 25 i. cos2  = 1 − sin2 
3.
5
sec  + tan  = n‡j, sec  − tan  Gi gvb KZ? ii. sec2  − tan2  = 1
2 iii. cosec2  = 1 − cot2 
2 3 5 4 wb‡Pi †KvbwU mwVK?
 L M N
5 5 6 5
5  i I ii L i I iii M ii I iii N i, ii I iii
4. cosec  + cot  = n‡j, cosec  − cot  = KZ?
6 13. w·KvYwgwZK m¤ú‡K©i †ÿ‡Î−
K
1
L
5
M1 
6 i. sin2 = 1 − cos2
6 6 5 ii. sec2 = 1 + tan2
1 iii. cosec2 = 1 − tan2
5. cos  = 2 n‡j, tan  Gi gvb KZ?
wb‡Pi †KvbwU mwVK?
3 1
K2  3 M N  i I ii L ii I iii M i I iii N i, ii I iii
2 2
6. wb‡Pi Z‡_¨i Av‡jv‡K 14 I 15 bs cÖ‡kœi DËi `vI :
P
5
5
3
0

Q R
4
4 14. cos Gi gvb wb‡Pi †KvbwU?
wP‡Îi Av‡jv‡K cosec  Gi gvb KZ? K
3
L
3

4
N
5
5 4 3 3 5 4 5 4

4
L
5
M
4
N
5 tan2 + 1
15. sin2 − 1
Gi gvb wb‡Pi †KvbwU ?
7. wP‡Î AB = 5 †m.wg. BC = 12 Ges ACB =  n‡j,
sin  + cos  Gi gvb KZ? − 35
K  − 2.44 M −1 N 156
A 8
wb‡Pi Z‡_¨i Av‡jv‡K 16 I 17 bs cÖ‡kœi DËi `vI :
R
3 cm 
x
B C S T
12 cm
5 5 12 17
K L M  16. RT evûi gvb wbY©q Ki|
12 12 13 13
K 8 †m.wg. L 10.91 †m.wg.  13 †m.wg. N 7 †m.wg.
4
8. sin  =
5
Ges  m~²‡KvY n‡j, tan  = ? 17. 1 + tan2  Gi gvb KZ?
5 41 3 4 13 13 12 5
K L M   L M N
5 4 5 5 12 13 13
21
1 wb‡Pi Z‡_¨i Av‡jv‡K 18 I 19 bs cÖ‡kœi DËi `vI :
9. cos  =
2
n‡j, cot  Gi gvb KZ? A
3 cm

1 3 2x
K1  M N2
3 2 x
B c
10.
18. x Gi gvb KZ?
 30 L 45 M 60 N 90
1 19. BC = KZ ?
K 6 cm L 2 3 cm  3 3 cm N 4 3 cm

2
sin  Gi gvb KZ?
beg-`kg †kÖwY : mvaviY MwYZ  369

AwZwi³ enywbe©vPwb cÖ‡kœvËi


wb‡Pi †KvbwU mwVK? (mnR)
91 : mg‡KvYx wÎfz‡Ri evû¸‡jvi bvgKiY K i I ii L i I iii M ii I iii  i, ii I iii
mvaviY enywbe©vPwb cÖ‡kœvËi 29. OPN †Kv‡Yi Rb¨−
i. AwZfzR OP P
20. Trigon kãwU †Kvb fvlv †_‡K G‡m‡Q? (mnR)
ii. mwbœwnZ evû ON
K Bs‡iwR  wMÖK
iii. wecixZ evû ON
M D`y© N evsjv
wb‡Pi †KvbwU mwVK?
(ga¨g)
21. w·KvYwgwZ‡Z wb‡Pi †KvbwUi cwigvc wb‡q Av‡jvPbv Kiv O N
nq? (mnR) K i I ii  i I iii M ii I iii N i, ii I iii
K e„Ë L AvqZ‡¶Î 30.
 wÎfzR N mvgvšÍwiK 36 cm

22. mg‡KvYx wÎfz‡R mg‡Kv‡Yi wecixZ evû †KvYwU? (mnR)
K f‚wg  AwZfzR M DbœwZ N j¤^ 27 cm

23. †Kv‡Yi mivmwi wecixZ w`‡Ki evû‡K Kx e‡j? (mnR) 45 cm



 wecixZ evû L AwZfzR
M mwbœwnZ evû N KY©
wP‡Î  †Kv‡Yi mv‡c‡ÿ−
24. i. Gi AwZfzR 45 cm
C
ii. AwZfz‡Ri wecixZ `yB evûi †hvMdj 63 cm
iii. mwbœwnZ evû I wecixZ evûi †hvMdj AwZfz‡Ri mgvb
wb‡Pi †KvbwU mwVK? (mnR)
 i I ii L i I iii M ii I iii N i, ii I iii

D O Awfbœ Z_¨wfwËK enywbe©vPwb cÖ‡kœvËi


wP‡Î OCD Gi mwbœwnZ evû wb‡Pi †KvbwU? (mnR)
 CD L OC DOM N CD + CD  wb‡Pi Z‡_¨i Av‡jv‡K 31 − 33 bs cÖ‡kœi DËi `vI :
25. OPN G N = 90 n‡j OPN Gi wecixZ evû wb‡Pi ABC mg‡KvYx wÎfz‡Ri C = , B =  Ges AB = 7 †m.wg.;
†KvbwU? (mnR) BC = 25 †m.wg.; AC = 24 †m.wg.|
K PN  ON M PO N OP + PN A
26.
a
 

B C
b
25 †m.wg.
c 31.  †Kv‡Yi wecixZ evûi ˆ`N©¨ KZ †m.wg.? (mnR)
7 L 24 M 25 N6
32. wb‡Pi †Kvb †KvYwUi Rb¨ mwbœwnZ evûi ˆ`N©¨ 24 †m.wg.? (mnR)
wP‡Î  †Kv‡Yi mv‡c‡ÿ AwZfzR KZ GKK? (mnR) K  M+ N−
Ka Lb c N a2 + c 2 33.  †Kv‡Yi AwZfz‡Ri ˆ`N©¨ KZ †m.wg.? (mnR)
27. 17 †m.wg., 8 †m.wg. I 15 †m.wg. evûÎq Øviv mg‡KvYx K7 L 24  25 N5
wÎfzR MVb Ki‡j Gi AwZfzR KZ †m.wg. n‡e? (mnR)  wb‡Pi Z‡_¨i Av‡jv‡K 34 − 36 bs cÖ‡kœi DËi `vI :
K8 L 15  17 N 23 P
e¨vL¨v : mg‡KvYx wÎfz‡Ri †ÿ‡Î e„nËg evû memgqB AwZfzR n‡e|
enyc`x mgvwßm~PK enywbe©vPwb cÖ‡kœvËi
28. wb‡Pi Z_¨¸‡jv jÿ Ki : 90
i. mg‡KvYx wÎfz‡Ri evû¸‡jv AwZfzR, f‚wg I j¤^ bv‡g
N O
AwfwnZ nq 34. PON Gi Rb¨ AwZfzR wb‡Pi †KvbwU? (mnR)
ii. ÔAwZfzRÕ, mg‡KvYx wÎfz‡Ri e„nËg evû hv mg‡Kv‡Yi  PO L PN MON N PO + ON
wecixZ evû 35. PON Gi mwbœwnZ evû wb‡Pi †KvbwU? (mnR)
iii. ÔmwbœwnZ evûÕ, hv cÖ`Ë †KvY m„wóKvix GKwU †iLvsk  ON L NP MPO N PO + ON
beg-`kg †kÖwY : mvaviY MwYZ  370
36. PON Gi Rb¨ wecixZ evû wb‡Pi †KvbwU? (mnR)

PM P1M1
= L
PM P1M1
=
K ON  NP MPO N PO + ON OP OP1 OP1 OP
P1M1 OP1 P1M1 OP
M = N =
92 : m`„k mg‡KvYx wÎfz‡Ri evû¸‡jvi AbycvZ OP PM MP OP1
41. POM I P1OM1 m`„k nIqvq wb‡Pi †KvbwU mwVK? (ga¨g)
mg~‡ni aªæeZv K OM = OP L P1M1 = PM
OM OM OP
mvaviY enywbe©vPwb cÖ‡kœvËi M
OP
= P1M1  =
OM1 OP1
37. 42.
PM
=
OM
n‡j wb‡Pi †KvbwU mwVK? (mnR)
R P1M1 OM1
M
P1M1 OM PM P1M1
K =  =
OM1 PM OM OM1
PM OM1
M = N P1M1 = OM1
OM P1M1
O N
 wb‡Pi wP‡Îi Av‡jv‡K 43 I 44 bs cÖ‡kœi DËi `vI :
P Q A
OMN I PRQ †Kv‡Yi †ÿ‡Î †Kvb k‡Z© Giv m`„k
mg‡KvYx? (ga¨g)
OM ON MO MN OM NO MN MO
 = L = M = N = 90
PR PQ PR PQ PR QR PQ RQ
38. AOB I COD-Gi †Kvb †ÿ‡Î G‡`i evû¸‡jvi AbycvZ
C
B
aªæe? (ga¨g) A
D
AB AC A
C 43. BD = CD n‡j wb‡Pi †KvbwU mwVK? (mnR)
A
K ABD = ACD  ABD IABD m`„k
 M ABD < ACD N ABD > ACD
D B
O 44.  ABD I ACD m`„k n‡j wb‡Pi †KvbwU mwVK? (ga¨g
AB OB AB CD OA AD CD DO  AB = AC L AB.AC = AD2
 = L = M = N = AB AC
CD OD OA DO OB BC AB OA M AD2 = N AD2 =
AC AB
enyc`x mgvwßm~PK enywbe©vPwb cÖ‡kœvËi
39. 93 : m~²‡Kv‡Yi w·KvYwgwZK AbycvZ
Q A mvaviY enywbe©vPwb cÖ‡kœvËi
45. cv‡ki wP‡Î mg‡KvYx POM -G XOA =  ai‡j †Kvb Q
Gi w·KvYwgwZK Abycv‡Zi msL¨v KqwU n‡e? (mnR)

P O B
D
PQ AB
Ges PO = AO n‡jÑ
i. POQ I OAB m`„k ii. PQ.OB = AB. OQ
PO AO
iii. =
QO BO
M
wb‡Pi †KvbwU mwVK? (ga¨g) O X
K i I ii L i I iii M ii I iii  i, ii I iii 6 L5 M4 N3
46. GKwU mg‡KvYx wÎfz‡Ri m~²‡KvY -Gi w·KvYwgwZK
Awfbœ Z_¨wfwËK enywbe©vPwb cÖ‡kœvËi Abycv‡Zi msL¨v KqwU? (mnR)
K3 L4 M5 6
 wb‡Pi Z‡_¨i Av‡jv‡K 40 − 42 bs cÖ‡kœi DËi `vI :
A
47.  †Kv‡Yi cos Gi AbycvZ wb‡Pi †KvbwU? (mnR)
P1 mwbœwnZ evû wecixZ evû
P  L
AwZfzR AwZfzR
AwZfzR AwZfzR
M N
O

X mwbœwnZ evû wecixZ evû
M M1 48.  †Kv‡Yi tan Gi AbycvZ wb‡Pi †KvbwU? (mnR)
wP‡Î POM I P1OM1 m`„k| mwbœwnZ evû wecixZ evû
PM OP K L
40. P1M1 = OP1 n‡j wb‡Pi †KvbwU mwVK? (mnR) wecixZ evû AwZfzR
beg-`kg †kÖwY : mvaviY MwYZ  371
AwZfzR wecixZ evû Awfbœ Z_¨wfwËK enywbe©vPwb cÖ‡kœvËi
M 
wecixZ evû mwbœwnZ evû
 wb‡Pi wP‡Îi Av‡jv‡K 57 − 60 bs cÖ‡kœi DËi `vI :
49. sin I cosec Gi g‡a¨ m¤úK© wb‡Pi †KvbwU? (ga¨g) A
K sin = cosec L sin + cosec = 1
5
1 1
 sin  cosec = 1 N +
sin cosec
=1 3

1 C
e¨vL¨v : sin =  sin cosec = 1 B 4
cosec
57. sin Gi gvb wb‡Pi †KvbwU? (mnR)
50. POM G  †Kv‡Yi †cÖwÿ‡Z j¤^ PM Gi gvb KZ? (ga¨g) 3 3 4 5
P K  M N
4 5 3 4
wecixZ evû AB 3
e¨vL¨v : sin = AwZfzR = AC = 5
 58. cosec Gi gvb wb‡Pi †KvbwU? (mnR)
O M 5 4 3 4
 L M N
 OPsin L OPcos M OMcot N OMsec 3 3 4 5
51. Sec  Gi wecixZ AbycvZ wb‡Pi †KvbwU? (mnR) e¨vL¨v : cosec =
1 1 5
= =
sin 3 3
1 1
K cosec L sin M  5
sin cos 59. cos Gi gvb wb‡Pi †KvbwU? (mnR)
52. wb‡Pi wPÎwU jÿ Ki : 5 4 3 5
K  M N
4 5 5 3
mwbœwnZ evû BC 4
e¨vL¨v : cos = AwZfzR = AC = 5
60. sec Gi gvb wb‡Pi †KvbwU? (mnR)
5 4 3 3
 L M N
4 5 5 5
OP 1 1 5
wP‡Î POM GKwU mg‡KvYx wÎfzR| Zvn‡j PM e¨vL¨v : sec = = =
cos 4 4
kZ©mv‡c‡¶ wb‡Pi †KvbwU mwVK? (mnR) 5
K cot L sec  cosec N tan  wb‡Pi Z_¨i Av‡j‡K 61 Ñ 63 bs cÖ‡kœi DËi `vI :
53. cosecant Gi mswÿß iƒc wb‡Pi †KvbwU? (mnR) C
K cot L sec M tan  cosec

enyc`x mgvwßm~PK enywbe©vPwb cÖ‡kœvËi 41 †m. wg.


54. mg‡KvYx wÎfzR PMO Gi PM wecixZ evû, OM mwbœwnZ
evû I OP AwZfzR n‡j−
A 40 †m. wg. B
wecixZ evû PM
i. sin =
AwZfzR = OP 61. BC Gi gvb KZ? (ga¨g)
 9 †m.wg. L29 †m. wg. M 39 †m. wg. N 49 †m.wg.
mwbœwnZ evû OM
ii. cos =
AwZfzR = OP 62. sin BAC -Gi gvb KZ? (mnR)
9 9 40 81
wecixZ evû PM K
40
L
41

41
N
41
iii. tan =
mwbœwnZ evû = OM BC 9
e¨vL¨v : Sin BAC = =
wb‡Pi †KvbwU mwVK? (ga¨g) AC 41

K i I ii L i I iii M ii I iii  i, ii I iii


63. tan BAC -Gi gvb KZ? (mnR)
9 9 40 41
55. sin cÖZxKwU− 
40
L
41
M
41
N
40
i.  †Kv‡Yi mvBb-Gi AbycvZ‡K †evSvq BC 9
e¨vL¨v : tan BAC = =
ii. sin I  Gi ¸Ydj AB 40
iii.  ev‡` sin Avjv`v †Kv‡bv A_© enb K‡i bv  wb‡Pi wP‡Îi Av‡jv‡K 64 I 65 bs cÖ‡kœi DËi `vI :
A
wb‡Pi †KvbwU mwVK? (ga¨g)
K i I ii  i I iii M ii I iii N i, ii I iii 5
56.  †Kv‡Yi cotangent AbycvZ mgvb- 3
1 cos
i. ii. 
tan sin
iii. cosec B 4 C
wb‡Pi †KvbwU mwVK? (mnR)
64. sec = KZ? (mnR)
 i I ii L i I iii M ii I iii N i, ii I iii
beg-`kg †kÖwY : mvaviY MwYZ  372
5 4 3 5 5

4
L
5
M
5
N
3
74. sin = 13 n‡j, cos = KZ? (ga¨g)
65. cosec = KZ? (mnR)

12
L−
12
M
12
N
13
5 4 3 4 13 13 13 12
 L M N 75. sin + cos =? (ga¨g)
3 3 4 5
A
94 : w·KvYwgwZK AbycvZ¸‡jvi m¤úK© 13
5
mvaviY enywbe©vPwb cÖ‡kœvËi 
1 C
66. sin = n‡j sec Gi gvb KZ? (ga¨g) B 12
2 17 13 229 169
1  L M N
K1 L2  2 N
13 17 160 229
2 5 12
e¨vL¨v : sin = 13 , cos = 13
1 A
e¨vL¨v : sin = 5 12 5 + 12 17
2
1  sin + cos = + = =
2 13 13 13 13
AB 2
 sec = =
BC 1
= 2 76. tan2 4. cosec2 A mgvb KZ? (ga¨g)
 K sin2A L cos2A M sin2  sec2
B C
BC = AB2 − AC2 enyc`x mgvwßm~PK enywbe©vPwb cÖ‡kœvËi
2
= ( 2) − 1 2
77. wP‡Î cot  Gi mgvb n‡e−
= 2 − 1 = 1 OP Q
1 i.
67. cosec = 2 2 I cos = n‡j cot Gi gvb KZ? (ga¨g) OQ
4 2 sec
1 ii. 
K2 L 2 M1  tan O P
2 cos
1 cos 1/4 2 1 iii.
e¨vL¨v : sin = , cot = = = sin
2 2 sin 1/2 2 2 wb‡Pi †KvbwU mwVK? (mnR)
1 3 K i I ii  i I iii M ii I iii N i, ii I iii
68. sin = Ges cos
2
= 2
n‡j tan = KZ? (ga¨g)
78. wP‡Î−
1 C
K 3 L 2 M1  a
3 i. sinB =
c
1 b c
2 ii. cosB = a
sin 1 c
e¨vL¨v : tan = = = 
cos 3 3 a A B
2 iii. tanB = b
a+c
5 wb‡Pi †KvbwU mwVK? (mnR)
69. cot = 13 n‡j tan Gi gvb KZ? (ga¨g)
 i I ii L i I iii M ii I iii N i, ii I iii
5 12
K
13
L
5 79. wP‡Î−
5 13 i. tan  = 1
M  1 2
12 5 ii. sin  = 1
5 1 1 13 2
e¨vL¨v : cot = 13, tan = = = 1 
cot 5 5
iii. sin  cos  = 2 1
13
70. secAsinA = KZ? (mnR) wb‡Pi †KvbwU mwVK? (ga¨g)
 tanA L cotA M cosA N sinA K i I ii L i I iii M ii I iii  i, ii I iii
a
71. cosecA = b n‡j, tanA = KZ? (ga¨g)
80. wb‡Pi Z_¨¸‡jv jÿ Ki :
1
i. cosec =
b a2 − b 2 a2 + b 2 b sin
 L M N
a2 − b 2 b b a + b2
2
ii. cot =
cos
3 sin
72. sin =
2
I sec = 2 n‡j tan = KZ? (ga¨g) 1
iii. sec =
K3 3 L6 2 M9 2  3 tan
sin sin 3 wb‡Pi †KvbwU mwVK? (mnR)
e¨vL¨v : tan = = = sinsec = 2 = 3  i I ii L i I iii M ii I iii N i, ii I iii
cos 1 2
sec
73. tan I cot Gi g‡a¨ m¤úK© wb‡Pi †KvbwU? (ga¨g)
Awfbœ Z_¨wfwËK enywbe©vPwb cÖ‡kœvËi
K tan + cot = 1  tancot = 1  wb‡Pi Z‡_¨i Av‡jv‡K 81 − 83 bs cÖ‡kœi DËi `vI :
1 1
M tan2 + cot2 = 1 N + =1
tan cot
beg-`kg †kÖwY : mvaviY MwYZ  373
A M sin  – cos  = 1
2 2
N sec  + cosec  = 1
2 2

93. cosec  − 1 = KZ?


2
(mnR)
4 K cos2 . sin2  L tan2 
 M cosec2 . sin2   cos2 . cosec2 
C 3 B x
94. sec = y n‡j, cot = KZ? (ga¨g)
81. sin Gi gvb †KvbwU? (ga¨g)
4 5 3 3 x2 − y2 y2 − x2 y y
 L M N K L  N
5 4 5 4 y y x2 − y2 y2 − x2
82. cot Gi gvb †KvbwU? (mnR) x
4 3 4 5 95. cot = n‡j, cosec = KZ?
y
(ga¨g)
K  M N
5 4 3 3 x2 − y2 y x2 + y2 y
83. cossec + tancot Gi gvb †KvbwU? (KwVb) K L  N
K3 2 M1 N0
y x2 − y2 y x2 + y2
 wb‡Pi Z‡_¨i Av‡jv‡K 84 Ñ 86 bs cÖ‡kœi DËi `vI : 96. sec = x2 + 1 n‡j, tan Gi gvb wb‡Pi †KvbwU? (ga¨g)
b 1
cotA = n‡j x L x2 − 1 M N 1 − x2
a x
84. tanA = KZ? (mnR) e¨vL¨v : tan = sec2 − 1 = x2 + 1 − 1 = x
b a b2 b 5
K  M 2 N 97. sec + tan = n‡j sec − tan Gi gvb wb‡Pi †KvbwU?
2
(ga¨g)
a b a a
85. cosecA = KZ? (ga¨g) K
5

2
M
5
N
3
2 5 3 5
a+b a2 + b 2 a2 − b 2
K L a2 − b 2  N e¨vL¨v : Avgiv Rvwb, sec2 − tan2 = 1
a a2 b
ev, (sec + tan) (sec − tan) = 1
86. secA = KZ? (ga¨g) 5
a2 + b 2 a2 + b 2 ev, 2(sec − tan) = 1
 L
b2 a 2 2
ev, sec − tan = 1  5 = 5
a−b a+b
M N 1
b a 98. cos2 − sin2 = 3 n‡j cos4 − sin4 = KZ? (ga¨g)
 wb‡Pi Z‡_¨i Av‡jv‡K 87 − 89 bs cÖ‡kœi DËi `vI : 1
3sinA − 2cosA = 0 K3 
3
M1 N2
87. cotA Gi gvb KZ? (mnR) e¨vL¨v : cos4 − sin4 = (cos2)2 − (sin2)2
2 3 5 3 1 1
K  M N = (cos2 + sin2) (cos2 − sin2) = 1 =
3 2 3 5 3 3
cosA 3
e¨vL¨v : 2cosA = 3sinA ev sinA = 2 = cotA 99. cosec2  − 1 mgvb KZ? (ga¨g)
K cos2. sin2 L tan2
88. cosecAcosA = ? (mnR)
M cosec2. sin2  cos2. cosec2
3 2 5 3
 L M N cos 2

2 3 3 5 e¨vL¨v : cosec2 − 1 = cot2 = 2 = cos2.cosec2
sin 
e¨vL¨v : 2cosA = 3sinA
3
cosA
ev sinA = 2
3 100. sec A = 2 n‡j, cot A = KZ? (ga¨g)
3 3 2 3 2
ev, 2 = cosecAcosA K  M N
2 5 2 3
89. sinAcosecA = ? (mnR) 2

1 L2 M3 N
2
3
e¨vL¨v : tan A = sec2A −1 = (32) −1 = 9
4
−1

e¨vL¨v : sin,cosec Gi wecixZ nIqvq sinA Gi mv‡_ cosecA Gi 9 −4 5 5 2


= = =  cotA =
¸Ydj 1 n‡e| 4 4 2 5
101. tan = 3 n‡j, sec = KZ? (mnR)
95 : w·KvYwgwZK A‡f`vewj K 2 L 10 M 10 2
e¨vL¨v : sec = 1 + tan2 = 1 + (3)2
mvaviY enywbe©vPwb cÖ‡kœvËi
= 1+ 3 = 2
90. sin cosec2 − 1 = KZ? (mnR)
102.
x
sin = y n‡j cos = ? (mnR)
K1 L sin  cos N sin tan
91. tan 1 − sin2 = KZ? (ga¨g) y2 − x2 x2 −y2 y2 −x2 y2 − x2
K L  N
K cos L sec M cosec  sin y x y x
sin x2 y2 −x2
e¨vL¨v : tan 1 − sin  = tan cos2 =
2
cos = sin e¨vL¨v : cos = 1 + sin2 = 1− =
cos y2 y
92. wb‡Pi †Kvb w·KvYwgwZK mgxKiYwU mwVK? (mnR) = 1+ 3 = 2
1 + cot  = cosec  L sec  + tan  = 1 103. cos + cos2 = 1 n‡j tan = ?
2 2 2 2
(KwVb)
beg-`kg †kÖwY : mvaviY MwYZ  374
K sin L cos M sec  cosec enyc`x mgvwßm~PK enywbe©vPwb cÖ‡kœvËi
e¨vL¨v : cos + cos2 = 1 ev cos = 1 − cos2 = sin2
sin 1 115.  †Kv‡Yi mv‡c‡ÿ−
ev, cos = sin ev, tan = cosec i. cos2  = 1 − sin2  ii. tan2  = sec2  − 1
104. tan + cos = 2 n‡j, tan − cos = KZ? (ga¨g) iii. cot2  = cosec2  − 1
0 L1 M4 N 2 wb‡Pi †KvbwU mwVK? (mnR)
e¨vL¨v : (tan − cos)2 = (tan + cos)2 − 4tan. cot = (2)2 − 4. K i I ii L i I iii M ii I iii  i, ii I iii
tan.
1
=4−4=0 116. wb‡Pi Z_¨¸‡jv jÿ Ki :
tan
i. sin2  = 1 − cos2 ii. sec2  = 1 + tan2
105. sin + cos = 1 n‡j, sin.cos = KZ? (ga¨g) iii. cot2 = 1 + cosec2
1 wb‡Pi †KvbwU mwVK? (mnR)
0 L−1 M N1
2
 i I ii L i I iii M ii I iii N i, ii I iii
e¨vL¨v : sin + cos = 1
ev, sin2 + 2sin. cos + cos2 = 1 117. wb‡Pi Z_¨¸‡jv jÿ Ki :
ev, 1 + 2sin. cos = 1 i. sin2A + sinA = 1 n‡j sinA − cos2A = 0
ev, 2sin.cos = 0 ii. sinA =
1 8
n‡j sinA + cosecA = 3
 sin. cos = 0 3
1 1 iii. sec Gi gvb 1 A‡cÿv e„nËi n‡Z cv‡i
106. sin2 A − tan2A = ? (ga¨g)
wb‡Pi †KvbwU mwVK? (ga¨g)
K sec2 A L cosec2 A 1 N tan A
Ki L i I ii i I iii N ii I iii
1 1
e¨vL¨v : sin2A − tan2A = cosec2A − cost2 = 1
118. sin = 5 n‡j −
3
tan sec−1
107. sec + 1

tan
Gi gvb KZ? (ga¨g) i. cosec = 3
5
ii. tan = 4
3

1 5
0 L1 M N2 iii. cos = 4
2
(tan2 − sec −1) (sec +1) tan2 − (sec2 −1) wb‡Pi †KvbwU mwVK? (ga¨g)
e¨vL¨v : =
(sec −1) tan tan (1 + sec)
 i I ii L i I iii M ii I iii N i, ii I iii
tan  − tan 
2 2
0
= =
tan(1 + sec) tan (1 + sec) e¨vL¨v : iii mwVK bq; KviY, cos = 1 − sin2
2
1 1
108. cos2A − cot2A = KZ? (mnR) = 1− (35) = 1−
9
25
=
16 4
=
25 5
K tanA L cotA 1 N −1 119. sin4A + sin2A = 1 n‡j−
1
109. tanA = n‡j, cot2A Gi gvb †KvbwU? (ga¨g) i. sin2A = cosA ii. tanA = cosecA
3 iii. tanAcosecA = 1
1 1 wb‡Pi †KvbwU mwVK? (KwVb)
K L M 3 3
3 3
 i I ii L i I iii M ii I iii N i, ii I iii
1
110. cosec2 − 1 = KZ? (ga¨g) e¨vL¨v : sin4A + sin2A = 1 ev, sin4A = 1 − sin2A = cos2A
1
K cot2 L sec2 M cosec2  tan2 ev, sin2A = cosA ev, tanA = = cosecA
sinA
1 − sin2
111. sin2
= KZ? (mnR) 3
120. tan = 4 n‡j−
 cot 
2 L tan2 M1 N sec2 3
sin i. 4sin = 3cos ii. sin =
112. Gi gvb KZ? (mnR) 5
sin2 + cos2 5
iii. cosec =
 sin L cos M tan N cot 4
113.
4
tan  − sec  + = ?
2 2
(ga¨g)
wb‡Pi †KvbwU mwVK? (KwVb)
3  i I ii L i I iii M ii I iii N i, ii I iii
1 1 3 sin 3
 L M3 N2 e¨vL¨v : tan = 4 ev, = ev, 4sin = 3cos
3 3 cos 4
4 4 ev, 16sin2 = 9cos2 ev, 16sin2 = 9 (1 − sin2)
e¨vL¨v : tan2 − sec2 + 3 = − (sec2 − tan2) + 3 3 5
ev, 25sin2 = 9 ev, sin = 5 ev, cosec = 3
4 −3 + 4 1
= −1 + = = 
3 3 3 121. sin + cos = 2 n‡j −
114.
1
+
1
= KZ? (mnR) i. sin − cos = 0
sec2A cosec2A ii. sin. cos = 1
K0 1 M −1 N2 iii. tan  = 1
1 1
e¨vL¨v : sec2A + cosec2A = cos A + sin2A = 1
2 wb‡Pi †KvbwU mwVK? (ga¨g)
K i I ii  i I iii M ii I iii N i, ii I iii
beg-`kg †kÖwY : mvaviY MwYZ  375
122. sin4 A + sin2A = 1 n‡j− 3 2 1
 L M N2
i. sin2 A = cosA 2 3 2
ii. tan A = cosec A 129. sin I cos Gi AbycvZ KZ? (mnR)
iii. tan A. cosec A = 2
wb‡Pi †KvbwU mwVK? (KwVb) 3 1
K0 L M N1
4 2
 i I ii L i I iii M ii I iii N i, ii I iii
123.  = 45 Gi †ÿ‡ÎÑ  wb‡Pi Z‡_¨i Av‡jv‡K 130 − 132 bs cÖ‡kœi DËi `vI :
3 g‡b Kwi,  = XOA GKwU m~²‡KvY|
i. sin2  + tan2  =
2
2
ii. sin  + cos  =
2 2
3
1
iii. 1 − sin  =
2
2
wb‡Pi †KvbwU mwVK? (KwVb) 130. OP  PM cÖKvkK gvb wb‡Pi †KvbwU? (mnR)
K i I ii  i I iii M ii I iii N i, ii I iii  cosec L sec
M tan N sin
Awfbœ Z_¨wfwËK enywbe©vPwb cÖ‡kœvËi 131. wb‡Pi †KvbwU cosec Gi gvb cÖKvk K‡i? (mnR)
 wb‡Pi Z‡_¨i Av‡jv‡K 124 − 126 bs cÖ‡kœi DËi `vI : K 1 + tan  1 + cot2
4 M 1 + cos2 N cot2 – 1
cosecA − cotA = 3 132. OP = 2a Ges PM = a n‡j cos Gi gvb wb‡Pi †KvbwU? (ga¨g)
124. cosecA + cotA Gi gvb KZ? (ga¨g) 1 3 1
1 1 3 3 K
2
 2 M 3 N
K− L M −  3
4 4 4 4
4  wb‡Pi Z‡_¨i Av‡jv‡K 133 I 134 bs cÖ‡kœi DËi `vI :
e¨vL¨v : cosecA − cotA = 3 cot4 − cot2 = 1
4 133. cot2 Gi mgvb KZ? (ga¨g)
ev (cosecA + cotA) (cosecA − cotA) = 3 (cosecA + cotA)
K sin L cos  cosec N sec
4 e¨vL¨v : cot4 = 1 + cot2 = cosec2 ev, cot2 = cosec
ev (cosec2A − cot2A) = 3 (cosecA + cotA)
134. cos2 Gi mgvb KZ? (mnR)
4 K sec L cosec  sin N tan
ev 1 = 3 (cosecA + cotA)
cos2 1
3 e¨vL¨v : cot2 = cosec ev, = ev, cos2 = sin
 cosecA + cotA = sin2 sin
4
 wb‡Pi Z‡_¨i Av‡jv‡K 135 − 137 bs cÖ‡kœi DËi `vI :
125. cotA Gi gvb KZ? (ga¨g)
tan2 tan2
3 −3 7 −9
1 + tan 
2 Ges 1 + cot2
`yBwU w·KvYwgwZK ivwk|
K− L − N
24 24 24 24 tan 
2
126. cosecA Gi gvb KZ? (ga¨g) 135. 1 + tan2 Gi gvb wb‡Pi †KvbwU? (mnR)
23 25 27 29 K cot   sin  M sec  N cos  + 1
2 2 2 2
K  M N
24 24 24 24 tan2 tan2 sin2
e¨vL¨v : = = tan2  cos2 = cos2 = sin2
4 1 + tan2 sec2 cos2
e¨vL¨v : cosecA − cotA = 3 2
3
136. tan  Gi gvb wb‡Pi †KvbwU? (mnR)
cosecA + cotA =
4 K sin2 cos2 L cosec2  sin2sec2 N cot2 + 1
sin2
4 3 e¨vL¨v : tan2 = 2 = sin2sec2
2cosecA = + cos 
3 4
tan2 tan2
16 + 9 25
ev, 2cosecA = 12 = 12 137. 1 + tan2 Ges 1 + cot2 Gi mgwó wb‡Pi †KvbwU? (ga¨g)
2 2 2 2
 cosecA =
25 K cot   tan  M cosec  N cot 
24 tan2 tan2 tan2
e¨vL¨v :
 wb‡Pi Z‡_¨i Av‡jv‡K 127 − 129 bs cÖ‡kœi DËi `vI :
= =
1 + cot2 cosec2 − cot2 + cot2 cosec2
1 = tan2  sin2
tan= tan2 tan2
3  + = tan2  cos2 + tan2  sin2
1 + tan2 1 + cot2
127. sec Gi gvb KZ? (mnR) = tan2 (cos2 + sin2)
3 2 1 = tan21 = tan2
K  M2 N
2 3 2
128. cos Gi gvb KZ? (mnR)

wbe©vwPZ enywbe©vPwb cÖ‡kœvËi


mvaviY enywbe©vPwb cÖ‡kœvËi 3
138. tan A = 4 n‡j sin A =?
beg-`kg †kÖwY : mvaviY MwYZ  376
4 3 5 5 3
K
5

5
M
4
N
3
144. sinA = 4 n‡j, cosec A Gi w·KvYwgwZK AbycvZ KZ?
3 4 1 1 3
139. sin A = 4 n‡j tan A Gi gvb KZ? 
3
L
3
M
4
N
4
4 3 7 7 1
K  M N 145. = KZ?
7 7 3 4 1 + tan2
3 K sec   cos  M sin  N cosec 
mwVK DËi : 5
12
140. cos A = 13 n‡j sin A = KZ? enyc`x mgvwßm~PK enywbe©vPwb cÖ‡kœvËi
146. w·KvYwgwZK m¤ú‡K©i †ÿ‡Î−
25 144 5 5
K L M  i. sin2 + cos2 = 1 ii. sec2 − 1 = tan2 
169 169 12 13
iii. cot2  = 1 + cosec2 
1
141. tan  = n‡j cot  Gi gvb wb‡Pi †KvbwU? wb‡Pi †KvbwU mwVK?
2
 i I ii L i I iii M ii I iii N i, ii I iii
1 2 2
 2 L M
2
N 147.  †Kv‡Yi mv‡c‡ÿ−
2 2 2
i. sin2 − tan2 = 1
5
142. hw` cot  = 12 nq, Z‡e sin  Gi gvb KZ? ii. cot2 − cosec2 = 1
iii. sin2 + cos2 = 1
12 12 13 5
 L M N wb‡Pi †KvbwU mwVK?
13 5 12 12
K i I ii L ii I iii Mi I iii  i, ii I iii
143. tan . cotcos Gi gvb wb‡Pi †KvbwU?
3
j¤^ j¤^ AwZfzR f‚wg 148. sin = 5 n‡j−
K L M 
AwZfzR f‚wg f‚wg AwZfzR 5 3 5
i. cosec = ii. tan  = iii. cos  =
3 4 4
wb‡Pi †KvbwU mwVK?
K i, ii I iii L ii I iii
M i I iii i I ii

¸iæZ¡c~Y© m„Rbkxj cÖkœ I mgvavb


cÖkœ-1  p = 1 + sinA Ges q = 1 − sinA n‡j⎯ = sec A + tan A = Wvbcÿ
p
K. pq Gi gvb KZ? 2 A_©vr q = sec A + tan A (cÖgvwYZ)
p
L. cÖgvb Ki †h, q
= secA + tanA. 4 M. evgcÿ = (sec A − tan A)2
1 sin A 2
M. cÖgvY Ki †h,
p
(secA − tanA)2 = .
q
4 = ( −
cos A cos A )
1 − sin A2 (1 − sin A)2
 1bs cª‡kœi mgvavb  =
 cos A  = (1 − sin2 A)
K. †`Iqv Av‡Q, p = 1 + sin A (1 − sin A)2
=
q = 1 − sin A (1 + sin A) (1 − sin A)
cÖ`Ë ivwk, pq = (1 + sin A) (1 − sin A) (1 − sin A) q
= =
= (12 + sin2 A) (1 + sin A) p
= cos2 A (Ans.) = Wvbcÿ
p q
L. evgcÿ = A_©vr (sec A − tan A)2 = p (cÖgvwYZ)
q
1 + sin A cÖkœ-2  †Kv‡bv mg‡KvYx wÎfz‡Ri AwZfzR 1 + p Ges  †Kv‡Yi
=
1 − sin A mwbœwnZ evû 2p|
(1 + sin A) (1 + sin A) K. Z_¨¸‡jv R¨vwgwZK wP‡Î Dc¯’vcb K‡i Aci evûi
=
(1 − sin A) (1 + sin A) ˆ`N©¨ wbY©q Ki| 2
=
(1 + sinA)2 L. sec2 + tan2 Gi gvb wbY©q Ki| 4
(12 − sin2 A) 1 + cosec2 1
(1 + sin A)2 M. cÖgvY Ki †h, 1 − cosec2 = − p 4
=
cos2A
1 + sin A
 2bs cª‡kœi mgvavb 
=
cos A K cÖ`Ë Z_¨vbymv‡i, wb‡P R¨vwgwZK wPÎwU AuvKv n‡jv,
1 sin A
= +
cos A cos A
beg-`kg †kÖwY : mvaviY MwYZ  377
A 2 (1 − p) 1
=  = − = Wvbcÿ|
1+p
(1 − p) −2p p
1 + cosec2 1
x  = − (cÖgvwYZ)
1 − cosec2 p
 cÖkœ-3 
B C
L
2p
wP‡Î, ABC GKwU mg‡KvYx wÎfzR Ges B = mg‡KvY|
AwZfzR 1+p Ges ACB =  †Kv‡Yi mwbœwnZ evû 2p|
g‡b Kwi, AB = x. 12 GKK 13 GKK
GLb, mg‡KvYx ABC wÎfz‡Ri †ÿ‡Î,
AC2 = AB2 + BC2 [wc_v‡Mviv‡mi Dccv`¨ Abymv‡i]

ev, ( 1 + p) = x2 + ( 2p) [gvb ewm‡q]
M N
ev, 1 + p = x2 + 2p
K. cot Gi gvb wbY©q Ki| 2
ev, x2 = 1 + p − 2p L. DÏxc‡Ki Av‡jv‡K cÖgvY Ki †h,
ev, x2 = 1 − p  x = 1 − p tan2−sin2 = tan2.sin2. 4
 Aci evûi ˆ`N©¨ 1 − p . (Ans.) M. R¨vwgwZK c×wZ‡Z cÖgvY Ki †h, sin2 + cos2 = 1 4
L Avgiv Rvwb,  3bs cª‡kœi mgvavb 
AwZfzR
sec =
f‚wg K
L
AC
=
BC
[ÔKÕ Gi wPÎ Abymv‡i]
1+p 13 GKK
= [gvb ewm‡q] 12 GKK
2p
1+p
 sec2 = .................. (i)
2p 
j¤^
Avevi, tan = f‚wg M 5 N
cÖ`Ë wPÎ n‡Z cvB, wecixZ evû M = 12 GKK, AwZfzR
AB N = 13 GKK, LNM =  Ges LMN = 90.
=
BC
[ÔKÕ Gi wPÎ Abymv‡i]
1−p
= [gvb ewm‡q]
2p
1−p
tan2 = .........................(ii)
2p
mgxKiY (i) I (ii) †hvM K‡i cvB,
1+p 1−p
sec2 + tan2 = +
2p 2p
1+p+1−p 2 1
= = = (Ans.)
2p 2p p
AwZfzR 1+p
M Avgiv Rvwb, cosec = =
j¤^ 1−p
(1 + p)
 cosec2 =
(1 − p)
1 + cosec2
GLb evgcÿ =
1 − cosec2
1+p
1+
1−p
=
1+p
1−
1−p
1−p+1+p
1−p
=
1−p−1+p
1−p
beg-`kg †kÖwY : mvaviY MwYZ  378
L
∴ f‚wg MN = LN2 − LM2
= (13)2 − (12)2
= GKK|
169 − 144 = 25 = 5
f‚wg MN 5
cot =
j¤^ = LM = 12 (Ans.)

j¤^ 12 j¤^ 12
L ÔKÕ n‡Z cvB, tan = AwZfzR = 5 sin = AwZfzR = 13 M N
†`Iqv Av‡Q, LNM =  GKwU m~²‡KvY| ML ⊥ LM
GLb, evgcÿ = tan2 − sin2
sin2
myZivs MN mg‡KvYx wÎfz‡Ri †ÿ‡Î AwZf‚R = LN, j¤^ =
= − sin2 LM Ges f‚wg = MN.
cos2
=
sin2 − cos2sin2 ∴ wc_v‡Mviv‡mi Dccv`¨ Abymv‡i,
cos2 (AwZfzR)2 = (j¤^)2 + (f‚wg)2
sin2 (1 − cos2)
= ev, LN2 + LM2 + MN2
cos2 LN2 LM2 MN2
sin2.sin2 ev, LN2 = LN2 + LN2 [Dfqcÿ‡K LN2 Øviv fvM K‡i]
= = tan2.sin2 = Wvbcÿ
cos2 2 2
A_©vr, tan2−sin2 = tan2.sin2. (cÖgvwYZ) (LM) + (MN
ev, 1 = LN LN )
M j¤^ f‚wg
ev, 1 = (sin)2 + (cos)2 [∵ sin = AwZfzR, cos = AwZfzR]
ev, 1 = sin2 + cos2.
∴ sin2 + cos2. = 1 (cÖgvwYZ)

A byk xj b g ~j K K v‡R i A v‡j v‡K m„R b kxj cÖk œ I mg vavb


cÖkœ-4  ABC mg‡KvYx wÎfz‡Ri C mg‡KvY, AB = 29 †m.wg. 20 21
BC = 21 †m.wg. Ges ABC = |
M. ÔLÕ n‡Z cvB, sin = 29 Ges cos = 29
1 1 29
K. AC = KZ †m.wg.? 2  cosec = sin = 20 = 20
L. cos2 − sin2 Gi gvb †ei Ki| 4 29
M. cosec  − cot  Gi gvb wbY©q Ki|
2 2 4 21
cos 29 21 29 21
 4bs cª‡kœi mgvavb   cot = = =  =
sin 20 29 20 20
K. †`Iqv Av‡Q, C = mg‡KvY Ges ABC =  29
29 2 21 2
AZGe, mwbœwnZ evû, BC = 21 †m.wg.
AwZfzR, AB = 29 †m.wg.
 cosec2 − cot2 = ( ) ( )
20

20
841 441
A = −
400 400
841 − 441 400
†m. wg.

29 †m.wg. = = = 1 (Ans.)
400 400
cÖkœ-5  cot4A − cot2A = 1 GKwU w·KvYwgwZK mgxKiY|
20


B C
21 †m.wg. K. DÏxcK n‡Z cosec2A Ges cot4A Gi g‡a¨ m¤úK©
 wecixZ evû, AC = (29)2 − (21)2 †m.wg. †`LvI| 2
= 400 †m.wg. L. cÖgvY Ki †h, cos4A + cos2A = 1 4
= 20 †m.wg. M. ÔLÕ Gi cÖvß gvb e¨envi K‡i †`LvI †h,
sin2A + tan2A = 1 4
wecixZ evû AC 20
L. sin = AwZfzR = AB = 29  5bs cª‡kœi mgvavb 
mwbœwnZ evû BC 21 K. †`Iqv Av‡Q, cot4A − cot2A = 1
cos =
AwZfzR = AB = 29 ev, cot4A = 1 + cot2A
2 2 ev, cot4A = cosec2A [ cosec2A = 1 + cot2A]
 cos2 − sin2 = (2129) − (2029)  cosec2A = cot4A

=
441 400 41
− = (Ans.) L. ÔKÕ n‡Z cvB, cosec2A = cot4A
841 841 841
beg-`kg †kÖwY : mvaviY MwYZ  379
cos4A 1 cos4A sin2A
ev, sin4A = sin2A ev, sin2A − sin2A = 0
sin4A cos2A
ev, cos4A = sin2A ev, cos2A sin2A − 1 = 0
ev, cos4A = sin2A ev, cos2A cot2A − 1 = 0
ev, cos4A = 1 − cos2A ev, cos2A cot2A = 1
 cos4A + cos2A = 1 (cÖgvwYZ) ev, (1 − sin2A) cot2A = 1
M. ÔLÕ n‡Z cvB, 1
cos4A+ cos2A
=1 ev, 1 − sin2A = cot2A
ev, cos4A + cos2A = sin2A + cos2A
ev, 1 − sin2A = tan2A
ev, cos4A + cos2A − sin2A − cos2A = 0
ev, 1 = sin2A + tan2A
ev, cos4A − sin2A = 0
 sin2A + tan2A = 1 (†`Lv‡bv n‡jv)

AwZwi³ m„R bkxj cÖkœ I mgvavb


cÖkœ-6  ABC Gi B = 90, AB = 2 †m.wg., AC = 2 †m.wg.  cot  = 1
K. cÖ`Ë Z_¨ Abyhvqx wPÎ A¼b Ki| 2 myZivs, evgcÿ = cosec2 − cot2
2
L. C =  n‡j, sec  − tan  Gi gvb wbY©q Ki| 4 = ( 2) − 12 = 2 − 1 = 1 = Wvbcÿ
M. †`LvI †h, cosec2  − cot2  = 1 4 AZGe, cosec  − cot2 = 1 (†`Lv‡bv n‡jv)
2

 6bs cª‡kœi mgvavb  cÖkœ-7  ABC mg‡KvYx wÎfz‡Ri B mg‡KvY Ges tanA = 3
K. GLv‡b, ABC Gi B = 90, K. cÖ`Ë Z_¨ Abyhvqx wPÎwU A¼b Ki| 2
AB = 2 †m.wg., AC = 2 †m.wg. L. cÖgvY Ki †h, 4cotA sin2A = 3 4
Z_¨g‡Z, M. 1 − tanA + 1 − cotA Gi gvb wbY©q Ki|
cosA sinA
4
A
 7bs cª‡kœi mgvavb 
2 †m.wg. K. †`Iqv Av‡Q,
2†m.wg.
ABC mg‡KvYx wÎfz‡Ri B mg‡KvY Ges tanA = 3
 C
B j¤^ 3 C
L. GLv‡b, C =   tanA = =
f‚wg 1
  †Kv‡Yi mwbœwnZ evû, BC = AC2 − AB2 3

= 22 − ( 2)2 †m.wg.
B A
= 4 − 2 †m.wg. = 2 †m.wg. 1

AB 2 1 L. DÏxcK n‡Z, tanA = 3


ÔKÕ n‡Z cvB, sin = AC = 2 = 1 1
2 ev, cotA = 3  cotA =
3
BC 2 1
cos =
AC 2
= =
2
ÔKÕ n‡Z cvB, wÎfz‡Ri j¤^ = 3, f‚wg = 1
2
1 Ges AwZfzR = ( 3) + 12 = 3 + 1 = 4 = 2
sin 2 1 2 j¤^ 3
Zvn‡j, tan = cos = 1 =  1
=1 myZivs sinA = AwZfzR = 2
2
2 GLb, 4cotA sin2A = 4cotA(sinA)2
1 1
Ges cos = sec  =  sec = 1  32
2 
3 2 
= 4
2
myZivs sec − tan = 2 − 1 (Ans.) 1 3 3. 3
= 4  = = 3
M. ÔLÕ n‡Z cvB, sin =
1 34 3
2  4cotAsin2A = 3 (cÖgvwYZ)
1
ev, cosec =
1
[sin cosec = 1] f‚wg AB 1
2 M. cosA = AwZfzR = AC = 2
 cosec = 2
GLb, 1 − tanA + 1 − cotA
cosA sinA
Avevi, tan  = 1
1 1
ev, cot  = 1 [ tancot = 1]
beg-`kg †kÖwY : mvaviY MwYZ  380
1 3 2 1
2 2 3 2 3 2 1 1
= + = − =  − 
1− 3 1− 1 3 3 3 3 3 3
3 2
4 1 4−1 3
= 
1 1
+ 3 3  = − = = = 1 = Wvbcÿ
 2 1 − 3  2 3 − 1 3 3 3 3
sec tan
=
1
+
3 A_©vr cos − cot = 1 (†`Lv‡bv n‡jv)
2(1 − 3) 2( 3 − 1)
AB
=−
1
+
3 M. GLv‡b, sin  = AC
2( 3 − 1) 2( 3 − 1) 1
−1 + 3 C ev, sin  = 2 [ÔKÕ n‡Z cÖvß]
=
2( 3 − 1) 1 1 1
2 ev, cosec  = 2 [ sin = cosec]
2 3
=  cosec  = 2
2( 3 − 1)
1 cosec2  − sec2 
= B A GLv‡b, cosec2  + sec2 
3−1 1

(2)2 −   4 12 − 4
2 2
=
3+1
=
3+1
=
3+1
(Ans.)  3 4 − 3 3 8 3 1
( 3 − 1)( 3 + 1) 3 − 1 2 = 2 = = =  = (Ans.)
2 + 
2
2 4 12 + 4 3 16 2
cÖkœ-8  4+
 3 3 3
A
2 †m.wg.
cÖkœ-9  wb‡Pi ivwk¸‡jv jÿ Ki :
†m.wg.

1 1
tan = , cot =
cot tan
1

 1
C B Avevi, (1 + tan2) Ges (1 + cot2) Gi wecixZ ivwk (1 + tan2)
K. wPÎ n‡Z mwbœwnZ evûi ˆ`N©¨ wbY©q Ki| 2 1
sec tan Ges (1 + cot2)
L. †`LvI †h, cos − cot = 1 4
1
cosec2 − sec2 K. 1 + tan2 Gi gvb wbY©q Ki| 2
M. cosec2 + sec2
Gi gvb wbY©q Ki| 4
1 1
 8bs cª‡kœi mgvavb  L. cÖgvY Ki †h, 1 + tan2 + 1 + cot2 = 1 4
1 1
K. mg‡KvYx wÎfzR ABC n‡Z cvB, M. †`LvI †h, 1 + tan2 Ges 1 + cot2 Gi mgwó‡K
AwZfzR, AC = 2 †m.wg.,  †Kv‡Yi wecixZ evû, AB = 1 †m.wg.
A tan2 Øviv ¸Y Ki‡j cÖvß ¸Ydj sin2sec2 Gi
2 †m.wg. mgvb| 4
†m.wg.

 9bs cª‡kœi mgvavb 


1

1
C

B K. cÖ`Ë ivwk = 1 + tan2
 †Kv‡Yi mwbœwnZ evû, BC = AC2 − AB2 1
= [sec2  − tan2  = 1]
= 22 − 12 †m.wg. sec2 − tan2  + tan2 
= 4 − 1 †m.wg. 1
=
sec2
= 3 †m.wg. (Ans.)
= cos2 (Ans.)
BC 3
L. GLv‡b, cos = AC = 2 [(K) n‡Z cÖvß] L. evgcÿ
1 1
= 1 + tan2 + 1 + cot2
1 1 2
Avevi, sec = cos = = =
1
+
1
3 3 1 + tan2 1
1+
2 tan2
AB 1
Ges tan = BC = [(K) n‡Z cÖvß] =
1
+
1
3 1 + tan2 tan2 + 1
1 1 tan2
Avevi, cot = tan = 1 = 3
1 tan2
3 = +
1 + tan  1 + tan2
2
sec tan
 evgcÿ = − 1 + tan2
cos cot = = 1 = Wvbcÿ
1 + tan2
beg-`kg †kÖwY : mvaviY MwYZ  381
1 1 b2
A_©vr, 1 + tan2 + 1 + cot2 = 1 (cÖgvwYZ) ev, cos2 = a2 + b2
b2 b
1 1  cos = =
M. 1 + tan2
Ges 1 + cot2 Gi mgwó‡K tan2 Øviv ¸Y Ki‡j a2 + b2 a2 + b 2
a sin – b cos
cÖvß ¸Ydj =  1 + tan2 + 1 + cot2 tan2
1 1 cÖ`Ë ivwk = a sin + b cos
a.a b.b
tan2 tan2 – 2
= + a2 + b2 a + b2
1 + tan  1 + cot2
2
= [gvb ewm‡q]
tan2 tan2 a.a b.b
[sec2 = 1 + tan2 +
= 2 + a2 + b 2 a2 + b2
sec  cosec2
cosec2 =  + cot2  a2 – b2
tan  tan 
2 2
a2 + b2 a2 – b2
= + a2 + b 2
1 1 = 2 2 = 2 
a +b a + b2 a2 + b 2
cos2 sin2
a2 + b 2
= tan2cos2 + tan2sin2 a2 – b 2
= tan2 (cos2 + sin2) = 2
a + b2
(Ans.)
= tan21 [†h‡nZz cos2 + sin2 = 1] a sin – b cos
M. evgc¶ =
= tan2 a sin + b cos
sin2 1 1 3
= = sin2  = sin2sec2 a. – b.
cos2 cos2 2 2
=
wb‡Y©q ¸Ydj sin2sec2 Gi mgvb| (†`Lv‡bv n‡jv) 1 3
a. + b.
cos 2 2
cÖkœ-10  Avgiv Rvwb, cot2 = cosec2 – 1 Ges cot = sin | 1
(a – 3b)
b asin – bcos 2
g‡b Kwi, cot = a Ges †h‡Kv‡bv GKwU ivwk asin + bcos  =
1
(a + 3b)
2
K. sin Gi gvb wbY©q Ki| 2
asin – bcos (a – 3b) (a – 3b)
L. Gi gvb wbY©q Ki| 4 = 
asin + bcos (a + 3b) (a – 3b)

M.
1 3
hw` sin = 2, cos = 2 Ges a = b nq Z‡e, [je I ni‡K (a – 3 b) Øviv ¸Y K‡i]
asin – bcos (a – 3b )
2

†`LvI †h, asin + bcos = 3 – 2 4 = a2 – 3b2


( )
 10bs cª‡kœi mgvavb  =
(b – 3b)2
[†h‡nZz a = b]
b (b2 – 3b2)
K. †`Iqv Av‡Q, cot = a
b2(1 – 3)2
b2 =
ev, cot2 = 2 [Dfqc¶‡K eM© K‡i] – 2b2
a
b2 (1 – 3)2
ev, 1 + cot  = 1 + 2
2
[Dfqc‡¶ 1 †hvM K‡i] =
–2
a
2
a +b 2 1–2 3+3
ev, cosec2 = 2 =
–2
a
1 a2 + b 2 4 – 2. 3
ev, sin2 = 2 =
–2
a
a2 –2( 3 – 2)
ev, sin  = 2 2
2
= = 3 – 2 = Wvbc¶
a +b –2
a2 a asin − bcos
sin = = (Ans.) A_©vr = 3 − 2 (cÖgvwYZ)
a2 + b 2 a + b2
2 asin + bcos
a
L. ÔKÕ n‡Z cvB, sin = 2 2 cÖkœ-11  tanA =
1
a +b 3
a2
ev, sin  = a2 + b2
2
K. tanA + cotA = KZ? 2
a2 cosec2A − sec2A
ev, 1 – cos2 = a2 + b2 L. cosec2A + sec2A Gi gvb wbY©q Ki| 4
a2
ev, 1 – a2 + b2 = cos2 M. †`LvI †h, cos2A − sin2A = 2
1
4
a2 + b 2 – a2
ev, 2 2 = cos2
a +b
beg-`kg †kÖwY : mvaviY MwYZ  382
 11bs cª‡kœi mgvavb  cosec2A − sec2A 3 − 1 1
 = = (Ans)
cosec2A + sec2A 3 + 1 2
K. †`Iqv Av‡Q, tanA =
1 M. Avgiv Rvwb, sec A − tan A = 1
2 2

ev, sec2A = 1 + tan2A = 1 +   = 1 + 3 = 3


3 1 2 1 4
1
ev, cotA =
1  3
3 4
 sec2A =
 cotA = 3 3
1 1+3 4 1 4 3
 tanA + cotA = + 3= = (Ans.) ev, cos2A = 3  cos2A = 4
3 3 3
1 Avgiv Rvwb, sin2A + cos2A = 1
L. †`Iqv Av‡Q, tanA = 3 1
3  sin2A = 1 − cos2A = 1 − =
sinA 1 4 4
ev, cosA
= evgcÿ = cos2A − sin2A
3
3 1 3−1 2 1
ev,
secA
=
1 = − = = = = Wvbcÿ
cosecA 4 4 4 4 2
3 1
ev,
sec2A
=
1
[eM© K‡i] A_©vr, cos2A − sin2A = 2 (†`Lv‡bv n‡jv)
cosec2A 3
cosec2A
ev, sec2A
=3

wbe©vwPZ m„Rbkxj cÖkœ I mgvavb


cÖkœ-12  cotA = a
b K. sin Gi gvb wbY©q Ki| 2
L. cos Ges tan Gi gvb KZ? 4
K. cotA + tanA = ? 2 M.  m~²‡KvY n‡j cÖgvY Ki †h,
a
L. cÖgvY Ki †h, sinA =  2 2y 4 (tan + sec)2
1 + sin
= 1 − sin 4
a +b
a sin A − b cos A
M. a sin A + b cos A
Gi gvb wbY©q Ki| 4  13bs cª‡kœi mgvavb 
 12bs cª‡kœi mgvavb  K. †`Iqv Av‡Q, ABC mg‡KvYx wÎfz‡Ri C mg‡KvY, AB =
13 †m.wg., BC = 12 †m.wg. Ges ABC = |
b
K. †`Iqv Av‡Q, cot A = a j¤^ A
Avgiv Rvwb, sin = AwZfzR
1 13 †m.wg.
 cotA + tan A = cot A +
cot A ABC n‡Z cvB,
b 1 b a b2 + a2 AB2 = AC2 + BC2 [wc_v‡Mviv‡mi
= + = + = (Ans)
a b a b ab
a
m~Îvbymv‡i] C 12 †m.wg. B
b ev, AC2 = AB2 − BC2
L. †`Iqv Av‡Q, cotA = a
ev, AC2 = (13)2 − (12)2
b2 ev, AC2 = 25  AC = 5 †m.wg.
ev, cot2A = a2
AC
b2  sin = AB
ev, cosec2A − 1 = a2
5
b2  sin =
13
†m.wg. (Ans)
ev, cosec2A = a2 + 1
L. ÔKÕ n‡Z cvB AC = 5 †m.wg.
1 b 2 + a2
ev, sin2A = a2 f‚wg
 cos = AwZfzR
a2
ev, sin2A = a2 + b2 BC
ev, cos = AB
a
 sinA =  2 (cÖgvwYZ) 12
a + b2  cos =
13
†m.wg.
M. Abykxjbx 91 Gi 24 bs mgvavb †`L| j¤^ AC 5
Avevi, tan = f‚wg = BC = 12 †m.wg.
cÖkœ-13  ABC mg‡KvYx wÎfz‡Ri C mg‡KvY, AB = 13
†m.wg., BC = 12 †m.wg. Ges ABC = | 12 5
 cos = 13 †m.wg. Ges tan = 12 †m.wg. (Ans)
M. Abykxjbx 91 Gi 17 bs mgvavb †`L|
beg-`kg †kÖwY : mvaviY MwYZ  383
cÖkœ-14  PQR GKwU mg‡KvYx wÎfzR| PQR =  (m~²‡KvY) =
sin (1 + cos)
1 −cos2
PQR = 1 mg‡KvY| sin + sin cos
K. sin I cosec Gi g‡a¨ m¤úK© †ei Ki| 2 =
sin2
L. cÖgvY Ki †h, sin2 + cos2 = 1 4 sin sin cos
= 2 +
sin 1 + cos sin  sin2
M. cÖgvY Ki †h, 1− cos = sin 4 1 cos 1 + cos
= + =
 14bs cª‡kœi mgvavb  sin
sin sin
1 + cos
sin
 = (cÖgvwYZ)
K. 1 −cos sin
P 2
cÖkœ-15  tanA = 3
K. tan A + cotA = KZ? 2
cosec2 A − sec2A
L. cosec2A + sec2 A Gi gvb wbY©q Ki| 4
 5
R
Q M. †`LvI †h, cos2 A − sin2 A = 13 4
DÏxcK Abymv‡i wPÎ, PQR GKwU mg‡KvYx wÎfzR|  15bs cª‡kœi mgvavb 
PQR = 1 mg‡KvY Ges PQR =  (m~²‡KvY) 2
GLv‡b, AwZfzR = PQ K. †`Iqv Av‡Q, tan A = 3
wecixZ evû = PR 1
ev, tanA = 3
2
mwbœwnZ evû = RQ
3
wecixZevû PR ev, cot A = 2
Avgiv Rvwb, sin = = .................. (i)
AwZfzR PQ
 cÖ`Ë ivwk, tanA + cotA
AwZfzR PQ 2 3
cosec = = ...............(ii) = + [gvb ewm‡q]
wecixZ evû PR 3 2
4 + 3 13
mgxKiY (i) I (ii) ¸Y K‡i cvB, = = (Ans.)
6 6
PR PQ
sin. cosec = . 2
PQ PR L. †`Iqv Av‡Q, tanA = 3
ev, sin. cosec = 1 4
1 ev, tan2 A = 9
 sin = cosec ; BnvBwb‡Y©q m¤úK©|
4
L. ÔKÕ Gi wPÎvbymv‡i, AwZfzR = PQ ev, 1 + tan2 A = 1 + 9
wecixZevû = PR 9+4 13
mwbœwnZ evû = RQ ev, sec2A = 9  sec2A = 9
PR 3
K †_‡K cvB, sin = PQ Avevi, K †_‡K cvB, cot A = 2
PR2 9
ev, sin2 = PQ2 .................. (iii) ev, cot2A = 4
mwbœwnZ evû 9
Avgiv Rvwb, cos = ev, 1 + cot2 A = 1 + 4
AwZfzR
RQ 13
ev, cos = PQ  cosec2A =
4
RQ2 cosec2 A − sec2 A
ev, cos2 = PQ2 ...............................(iv) cÖ`Ë ivwk, cosec2A + sec2 A
mgxKiY (iii) I (iv) †hvM K‡i cvB, 13 13
PR2 RQ2 4 −9
sin2 + cos2 = + =
PQ2 PQ2 13 13
4 + 9
2 + PQ2
PR
ev, sin2 + cos2 = PQ2
13  9 − 13  4
ev, sin2 + cos2 = 1 36
 sin2 + cos2 = 1 (cÖgvwYZ) = 13  9 + 13  4
sin
M. evgcÿ = 1− cos 36
117 −52
sin+ cos 36 65 36 5
= =
(1 − cos) (1 + cos) 117 + 52 = 36  189 = 13 (Ans.)
36
beg-`kg †kÖwY : mvaviY MwYZ  384
13 9 4
M. ÔLÕ †_‡K cvB, sec2 A = 9 = −
13 13
9 9−4
cos2A = =
13 13
13 5
Ges cosec2A = 4 = (†`Lv‡bv n‡jv)
13
4
ev, sin2A = 13
cÖ`Ë ivwk, cos2 A − sin2A

m„R bkxj cÖk œe¨vsK DËimn


cÖkœ-16  ABC Gi B = 90, BAC =  Ges tan  =
1 y x2 + y2 x2 − y2
3
DËi : K. cot = x, sec = y
; M. x2 + y2
Ic‡ii Z‡_¨i Av‡jv‡K wb‡Pi cÖ‡kœi DËi `vI| cÖkœ-21 
K. wPÎ Gu‡K cosec wbY©q Ki| 2 P
cosec2 − sec2
L. cosec2 + sec2
Gi gvb wbY©q Ki| 4
M. 4 sin cos = 3 Gi mZ¨Zv hvPvB Ki| 4 
1 0 M
DËi : K. 2; L. 2 K. w·KvYwgwZ Kx? 2
L. cÖ`Ë wP‡Îi Av‡jv‡K sin, cos, tan Gi w·KvYwgwZK AbycvZ
cÖkœ-17  ABC mg‡KvYx wÎfz‡Ri C mg‡KvY| AB = 13
eY©bv Ki| 4
GKK, BC = 12 GKK Ges ABC = 
M. cÖgvY Ki †h, cos2 + sin2 = 1 4
K. wPÎ Gu‡K Dc‡ii Z_¨wU Dc¯’vcb Ki Ges wecixZ evûi gvb
cÖkœ-22 
wbY©q Ki| 2 A
L. 2sin cos Gi gvb †ei Ki Ges †`LvI †h, sin2 + cos2 = 1 4 2 cm
1 − sin 1 cm
M. cÖgvY Ki †h, 1 + sin
= sec − tan 4

DËi : K. 5 C B
K. wPÎ n‡Z BC Gi gvb wbY©q Ki| 2
cÖkœ-18  ABC Gi B = 90, AB = 3 cm, BC = 4 cm
sec tan
K. AC Gi ˆ`N©¨ wbY©q Ki| 2 L. †`LvI †h, cos − cot = 1 4
L. C =  n‡j, sin + cos Gi gvb wbY©q Ki| 4 cosec2 − sec2
M. †`LvI †h, cot2 − cos2 = cot2 cos2 4 M. cosec2 + sec2
Gi gvb wbY©q Ki| 4
7 1
DËi : K. 5; L. 5 DËi : K. 3; M. 2
cÖkœ-19  cosA + sinA = 2 cosA GKwU w·KvYwgwZK mgxKiY|
3
K. sin2A + cos2 A Gi gvb KZ? 2 cÖkœ-23  sinA = 4 n‡j
L. cÖgvY Ki †h, cos A − sin A = 2 sin A 4 K. A †Kv‡Yi Ab¨vb¨ w·KvYwgwZK AbycvZmg~n wbY©q Ki| 2
1 + sin 
M. cÖgvY Ki †h, (tan  + sec )2 = 1 − sin  4 L. cÖgvY Ki, tanA + cotA = secAcosecA + 1. 4
1 − cotA 1 − tanA
DËi : K. 1
1 cos2A − sec2A
cÖkœ-20  M. hw` tanA = nq Z‡e cosec2A + sec2A Gi gvb KZ? 4
Z
3
P 7 3 4 4
DËi : K. cos A = 4 , tan A =  cosec A = 3, sec A =
x 7 7
7
, cot A = 
 3
O y X 4
M cÖkœ-24  ABC mg‡KvYx wÎfz‡R B mg‡KvY| tanA = 3 n‡j,
Ic‡ii Z‡_¨i Av‡jv‡K wb‡Pi cÖ‡kœi DËi `vI:
K. AC = KZ? 2
K. w·KvYwgwZK AbycvZ cot I sec wbY©q Ki| 2
L. R¨vwgwZK Dcv‡q cÖgvY Ki †h, sin2 + cos2 = 1 4 L. 2sinAcosA Gi gvb wbY©q Ki| 4
x sin − y cos 1 − sinC
M. x sin  + y cos  Gi gvb wbY©q Ki| 4 M. cÖgvY Ki †h, 1 + sinC
= secC − tanC 4
beg-`kg †kÖwY : mvaviY MwYZ  385
24 sec A + 1
DËi : K. 5; L. 25 M. wPÎ n‡Z cÖgvY Ki, Gi gvb cot A +
secA −1
sinA cosecA Gi gv‡bi mgvb| 4
cÖkœ-25  tanA = cosA, sinA + cosA = m Ges secA + cosecA = DËi : K. 2 GKK|
n n‡j−
cÖkœ-27  eiKZ mv‡ne Zuvi evmv A †_‡K 120 wgUvi c~e©w`‡K B
K. †`LvI †h, tanA 1 − sin2A = sinA 2 †Z hvIqvi ci †mvRv DËi w`‡K 50 wgUvi wM‡q Avd‡ivRvi evmv C
tan2A tan2A
L. †`LvI †h, 1 + tan2A + 1 + cot2A = sin2Asec2A 4 †Z †cŠQv‡jv|
M. cÖgvY Ki †h, n(m − 1) = 2m.
2 4 K. AvbycvwZK wPÎ A¼b K‡i evmv †_‡K ¯‹zj hvIqvi `~iZ¡ wbY©q Ki| 2
L. sinc (sec A + cotA) Gi gvb wbY©q Ki| 4
cÖkœ-26  ABC mg‡KvYx wÎfz‡Ri B mg‡KvY Ges AB = BC 1 − sinA 5
= 1 GKK| M. cÖgvY Ki †h, tan A =
1 + sinA 18
4
K. wPÎ Gu‡K Dc‡ii Z_¨wU Dc¯’vcb Ki Ges AwZfz‡Ri gvb 14
DËi : K. 130 wgUvi; L. 3 65
wbY©q Ki| 2
L. 2 sinA cosA Gi gvb wbY©q Ki Ges †`LvI †h, sin2 A +
cos2 A = 1 4

A b yk xj b x 9 .2
cvV m¤úwK©Z MyiæZ¡c~Y© welqvw`
 wewfbœ †Kv‡Yi w·KvYwgwZK AbycvZ
Aa¨v‡qi cvV m¤úwK©Z ¸i“Z¡c~Y© welq¸‡jv wb‡P Zz‡j aiv n‡jv, hv cÖ‡Z¨KwU A‡¼i mgvav‡b we‡klfv‡e mnvqZv Ki‡e| G welq¸‡jv
QvÎQvÎx‡`i Rvbv Avek¨K|
e¨env‡ii myweav‡_© 0, 30, 45, 60 I 90 †KvY¸‡jvi w·KvYwgwZK AbycvZ¸‡jvi gvb (†h¸‡jv msÁvwqZ) wb‡Pi Q‡K †`Lv‡bv n‡jv :
†KvY AbycvZ 0 30 45 60 90
1 1 3
sine 0
2 2 2 1
3 1 1
cosine 1 2 0
2 2
1
tangent 0
3
1 3 AmsÁvwqZ
1
cotangent AmsÁvwqZ 3 1 0
3
2
secant 1
3 2 2 AmsÁvwqZ
2
cosecant AmsÁvwqZ 2 2 3
1

 j¶ Kwi : wba©vwiZ K‡qKwU †Kv‡Yi Rb¨ w·KvYwgwZK gvbmg~n g‡b ivLvi mnR Dcvq :
(i) 0, 1, 2, 3 Ges 4 msL¨v¸‡jvi cÖ‡Z¨KwU‡K 4 Øviv fvM K‡i fvMd‡ji eM©g~j wb‡j h_vµ‡g sin0, sin30, sin45, sin60 Ges sin90
1 1
Gi gvb cvIqv hvq; †hgb, sin 30 = 4 = 2
(ii) 4, 3, 2, 1 Ges 0 msL¨v¸‡jvi cÖ‡Z¨KwU‡K 4 Øviv fvM K‡i fvMdj¸‡jvi eM©g~j wb‡j h_vµ‡g cos 0, cos 30, cos 45, cos 60
Ges cos 90 Gi gvb cvIqv hvq;
2 1 1
†hgb, cos 45 = 4
= 2
=
2
cÖ‡Z¨KwU‡K 3 Øviv fvM K‡i fvMdj¸‡jvi eM©g~j wb‡j h_vµ‡g tan 0, tan 30, tan 45 Ges tan 60 Gi
(iii) 0, 1, 3 Ges 9 msL¨v¸‡jvi
gvb cvIqv hvq| (D‡j­L †h tan 90 msÁvwqZ bq)
(iv) 9, 3, 1 Ges 0 msL¨v¸‡jvi cÖ‡Z¨KwU‡K 3 Øviv fvM K‡i fvMdj¸‡jvi eM©g~j wb‡j h_vµ‡g cot30, cot45, cot60, cot90 Gi gvb
cvIqv hvq| (D‡jøL¨ †h, cot0 msÁvwqZ bq)|

Abykxjbxi cÖkœ I mgvavb


beg-`kg †kÖwY : mvaviY MwYZ  386
1 2
cÖkœ \ 1 \ cos = 2 n‡j, cot Gi gvb †KvbwU? 1
1 =
1−( ) + (2)
2
2 [gvb ewm‡q]
 (L) 1 (M) 3 (N) 2 1
2
3
A
1+( )
e¨vL¨v : AC = AB2 − BC2 2
1 4−1
22 − 12
= 2 1−
3 4 4 3 4
4−1
=
=
3 
=
1+
1
+4=
4+1
+4=
4 5
 +4 ( )
BC 1 B 1 C 4 4
 cot = = 3 3 + 20 23
AC 3 = +4 = = (Ans.)
cÖkœ \ 2 \ (i) sin2 = 1 − cos2 5 5 5
(ii) sec2 = 1 + tan2 cÖkœ \ 8 \ cos45cot260cosec230
(iii) cot2 = 1 − tan2 mgvavb : cÖ`Ë ivwk = cos45cot260cosec230
Dc‡ii Z‡_¨i Av‡jv‡K wb‡gœi †KvbwU mwVK? 2
    (2)2
1 1
= [gvb ewm‡q]
 i I ii L. i I iii M. ii I iii N i, ii I iii 2  3
e¨vL¨v : sin2 + cos2 = 1 1 1 2 22 2 2
 sin2 = 1 − cos2 =  4= = (Ans.)
sec2 − tan2 = 1 2 3 23 3
 sec2 = 1 + tan2  †`LvI †h, (9 −15)
 Z_¨vbymv‡i i I ii mwVK|
A cÖkœ \ 9 \ cos2 30 − sin2 30 = cos 60
3
3 mgvavb : Avgiv Rvwb, cos30 = 2 ;

B 4 C
1
cos60 =
2
wPÎ Abyhvqx 3 I 4bs cÖ‡kœi DËi `vI : 1
cÖkœ \ 3 \ sin Gi gvb †KvbwU? Ges sin 30 = 2
K. 4
3
L. 3
4

3 4
N 5 evgc¶ = cos2 30 − sin2 30
5 2 2

= 
1
e¨vL¨v : AC = AB2 + BC2 = 32 + 42 = 25 = 5
 sin =
AB 3
=
3
2 – 2 () [gvb ewm‡q]
AC 5 3 1 3–1 2 1
= – = = =
cÖkœ \ 4 \ cot Gi gvb †KvbwU? 4 4 4 4 2
3 3 4 4 1
K. 4 L. 5 M. 5 3 Wvbc¶ = cos 60 = 2
BC 4
e¨vL¨v : cot = AB = 3 A_©vr, cos230 − sin2 30 = cos60 (†`Lv‡bv n‡jv)
cÖkœ \ 10 \ sin 60 cos 30 + cos 60 sin 30 = sin 90
 gvb wbY©q Ki (5 − 8)
1 − cot 60
2 3
cÖkœ \ 5 \ 1 + cot260 mgvavb : Avgiv Rvwb, sin 60 = 2 ;
1 − cot260 1
mgvavb : cÖ`Ë ivwk = 1 + cot260 sin 30 = ;
2
2 3
1− 
1 1 cos 30 =
1− 2
1 − (cot60)2  3 3
1
= = 2= Ges cos 60 = 2
1 + (cot60)2 1
1+  1+3
1
 3 GLb, evgc¶ = sin 60 cos30 + cos60 sin30
3−1 3 3 1 1
3 2 3 1 2
=
2
+ 
2 2
[gvb ewm‡q]
= =  = (Ans.)
3+1 3 4 2 3 1 3+1 4
3 = + = = =1
4 4 4 4
cÖkœ \ 6 \ tan45. sin260. tan30. tan60 Wvbc¶ = sin90 = 1
mgvavb : cÖ`Ë ivwk = tan45 sin260 tan30 tan60 A_©vr, sin60cos30+cos60 sin30= sin90 (†`Lv‡bv n‡jv)
2

=1 ( ) 2
3

1
3
 3 [gvb ewm‡q]
cÖkœ \ 11 \ cos 60 cos 30 + sin 60 sin 30 = cos 30
3 1
=14
3
 3 = (Ans.) mgvavb :
4
3 evgc¶ = cos 60 cos 30 + sin 60 sin 30
1 − cos260
cÖkœ \ 7 \ 1 + cos260 + sec260 1 3 3 1
=  + 
1− cos260 2 2 2 2
mgvavb : cÖ`Ë ivwk = 1 + cos260 + sec260 3 3 3+ 3
= + =
4 4 4
beg-`kg †kÖwY : mvaviY MwYZ  387
2 3 3 1 − ( 3)2
= = = cos 30 = Wvbc¶ =
4 2 1 + ( 3)2
A_©vr, cos60cos30 + sin60 sin30 = cos30 [ †`Lv‡bv n‡jv ] 1 − 3 −2 1
=−
cÖkœ \ 12 \ sin 3A = cos 3A hw` A = 15 nq| =
1+3 4
=
2
mgvavb : †`Iqv Av‡Q, A = 15 1 − tan2A
A_©vr, cos2A = 1 + tan2A (†`Lv‡bv n‡jv)
evgc¶ = sin 3A
1 cÖkœ \ 16 \ 2 cos(A + B) = 1 = 2 sin(A – B) Ges A, B m~²‡KvY
= sin (3  15) = sin 45 =
2 n‡j †`LvI †h, A = 45, B = 15|
Wvbc¶ = cos3A mgvavb : †`Iqv Av‡Q, 2cos (A + B) = 1
1 1
= cos (3  15) = cos 45 = ev, cos(A + B) = 2
2
A_©vr, sin3A = cos3A (†`Lv‡bv n‡jv) ev, cos(A + B) = cos 60
1
cÖkœ \ 13
2tanA
\ sin2A = 1 + tan2A hw` A = 45 nq| [  cos 60 =
2 ]
mgvavb : †`Iqv Av‡Q, A = 45 ev, A + B = 60 (i)
evgcÿ = sin2A = sin(2  45) = sin90 = 1 Avevi, 2sin (A – B) = 1
1
2tanA
Wvbcÿ = 1 + tan2A ev, sin (A – B) = 2

=
2tan45
=
21
=
2
1 + tan245 1 + 12 1 + 1 2
2
= =1
ev, sin (A – B) = sin 30 [ sin 30 = 12]
ev, A – B = 30 (ii)
2tanA
A_©vr, sin2A = 1 + tan2A (†`Lv‡bv n‡jv) mgxKiY (i) I (ii) †hvM K‡i cvB,
90
2tanA
cÖkœ \ 14 \ tan2A = 1 − tan2A hw` A = 30 nq|  A = 2 = 45
2A = 90

mgvavb : †`Iqv Av‡Q, A = 30 A Gi gvb mgxKiY (i)−G ewm‡q cvB,


evgcÿ = tan2A B = 60 – A = 60 − 45 = 15
 A = 45 Ges B = 15 (†`Lv‡bv n‡jv)
= tan (2  30) = tan60 = 3
2tanA
Wvbcÿ = 1 − tan2A cÖkœ \ 17 \ cos(A − B) = 1, 2sin(A + B) = 3 Ges A, B
m~²‡KvY n‡j, A I B Gi gvb wbY©q Ki|
=
2tan30 mgvavb : †`Iqv Av‡Q, cos(A − B) = 1
1 − tan230 ev, cos(A − B) = cos0
1  A − B = 0     (i)
2
=
3 Avevi, 2sin(A + B) = 3
2
1− 
1 3
ev, sin(A + B) = 2
 3
2 2 ev, sin(A + B) = sin60
3 3 2 3 3 3  A + B = 60      (ii)
= = =  = = 3 mgxKiY (i) I (ii) †hvM K‡i cvB,
1 2 3 2 3
1− A − B = 0
3 3
2tanA A + B = 60
A_©vr, tan2A = 1 − tan2A (†`Lv‡bv n‡jv) 2A = 60
1 − tan2A 60
cÖkœ \ 15 \ cos2A = 1 + tan2A hw` A = 60 nq| ev, A = 2  A = 30
mgvavb : †`Iqv Av‡Q, A = 60 A-Gi gvb mgxKiY (ii)-G ewm‡q cvB,
evgcÿ = cos2A 30 + B = 60
= cos(2  60) ev, B = 60 − 30  B = 30
= cos120 wb‡Y©q gvb A = 30 Ges B = 30.
= cos (90 + 30)
cosA − sinA 3−1
= − sin30 = −
1 cÖkœ \ 18 \ mgvavb Ki : cosA + sinA =
2 3+1
1 − tan2A cosA − sinA 3−1
Wvbcÿ = 1 + tan2A mgvavb : cosA + sinA =
3+1
1 − tan260 cosA − sinA + cosA + sinA 3− 1 + 3 +1
=
1 + tan260 ev, cosA − sinA − cosA − sinA
=
3−1− 3−1
beg-`kg †kÖwY : mvaviY MwYZ  388
[†hvRb I we‡qvRb K‡i] ev, cos = cos90 [ cos90 = 0] ev, cos = cos 0
2cosA 2 3   = 90   = 0
ev, =
− 2sinA − 2 wb‡Y©q mgvavb,  = 0 A_ev 90
cosA
ev, =− 3 cÖkœ \ 22 \ mgvavb Ki : cos2 – sin2 = 2 − 5 cos , hLb 
− sinA
m~²‡KvY|
ev, cotA = 3 mgvavb : †`Iqv Av‡Q, cos2 – sin2 = 2 – 5 cos
ev, cotA = cot30  A = 30 (Ans.) ev, cos2  – sin2 − 2 + 5 cos = 0
cÖkœ \ 19 \ A I B m~²‡KvY Ges cot(A + B) = 1, cot(A − B) = ev, cos2  − (1 − cos2) − 2 + 5cos = 0
3 n‡j, A I B Gi gvb wbY©q Ki| [ sin2 = 1 − cos2]
mgvavb : 1g kZ©vbyhvqx ev, cos2  – 1 + cos2 − 2 + 5cos = 0
cot(A + B) = 1 ev, 2 cos2 + 5cos − 3 = 0
ev, cot(A + B) = cot 45 [ cot 45 = 1] ev, 2 cos2 + 6cos − cos − 3 = 0
 A + B = 45 (i) ev, 2cos (cos + 3) − 1 (cos + 3) = 0
Avevi, 2q kZ©vbyhvqx ev, (cos + 3) (2cos − 1) = 0
cot(A – B) = 3 nq, cos + 3 = 0 A_ev, 2cos − 1 = 0
ev, cot(A – B) = cot 30 [ cot 30 = 3] ev, cos = − 3 ev, 2cos = 1
 A – B = 30 (ii) ev, cos = 2
1
mgxKiY (i) I (ii) †hvM K‡i cvB,
2A = 75 †h‡nZz, cos Gi gvb me©`v – 1 I + 1 Gi ga¨eZx© myZivs
cos = − 3 MÖnY‡hvM¨ bq|
75 1
ev, A = 2 = 37 2 AZGe, cos  = 2
1
mgxKiY (i) †_‡K cvB,
B = 45 − A
75
ev, cos = cos60 [ cos60 = 21]
= 45 −   = 60
2
wb‡Y©q mgvavb  = 60
90 – 75 15 1
=
2
=
2
=7
2
cÖkœ \ 23 \ mgvavb Ki : 2sin2 + 3cos − 3 = 0,  m~²‡KvY|
1 1
mgvavb : 2sin2 + 3cos − 3 = 0
wb‡Y©q gvb A = 37 2 ; B = 7 2 ev, 2(1 − cos2) + 3cos − 3 = 0
ev, 2 − 2cos2 + 3cos − 3 = 0
cÖkœ \ 20 \ †`LvI †h, cos3A = 4 cos3A − 3cosA hw` A = 30 nq| ev, − 2cos2 + 3cos − 1 = 0
mgvavb : ev, 2cos2 − 3cos + 1 = 0 [−1 Øviv ¸Y K‡i]
evgcÿ = cos3A ev, 2cos2 − 2cos − cos + 1 = 0
= cos (3  30) ev, 2cos (cos − 1) − 1 (cos − 1) = 0
= cos 90 = 0 [ cos90 = 0] ev, (cos − 1) (2cos − 1) = 0
Wvbcÿ = 4 cos3A − 3cosA nq, cos − 1 = 0 A_ev, 2cos − 1 = 0
= 4cos330 − 3cos30 ev, cos = 1 = cos0 ev, 2cos = 1
= 4  − 3.
3
3 3 1
2 2   = 0 ev, cos = 2 = cos60
= 4.
3 3 3 3
−   = 60
8 2 wb‡Y©q mgvavb,  = 60 [†h‡nZz  m~²‡KvY]
3 3 3 2
= − =0 cÖkœ \ 24 \ mgvavb Ki : tan  − (1 + 3) tan + 3 = 0
2
2 2
A_©vr, cos 3A = 4 cos A − 3cosA (†`Lv‡bv n‡jv)
3 mgvavb : tan2 − (1 + 3) tan + 3 = 0
cÖkœ \ 21 \ mgvavb Ki : sin + cos = 1, hLb 0    90 ev, tan2 − tan − 3tan + 3 = 0
mgvavb : †`Iqv Av‡Q, sin + cos  = 1 ev, tan (tan − 1) − 3 (tan − 1) = 0
ev, sin = 1 – cos ev, (tan − 1) (tan − 3) = 0
ev, sin2 = (1 – cos)2 [ eM© K‡i ] nq tan − 1 = 0 A_ev, tan − 3 = 0
ev, sin2 = 1 – 2cos + cos2 ev, tan = 1 = tan45 ev, tan = 3 = tan60
ev, 1 – cos2 = 1 − 2cos + cos2 [ sin2 = 1 − cos2]   = 45   = 60
ev, 1 – cos2 − 1 + 2cos − cos2 = 0 wb‡Y©q mgvavb,  = 45 Ges 60
ev, – 2cos2 + 2cos = 0
ev, – 2cos (cos − 1) =  [we `ª : cvV¨eB‡q DËi fyj Av‡Q]
1
nq, – 2cos = 0 A_ev, cos − 1 = 0 cÖkœ \ 25 \ gvb wbY©q Ki : 3cot260 + 4 cosec230 + 5sin245 −
0 4cos260
ev, cos = –2 = 0 ev, cos = 1
beg-`kg †kÖwY : mvaviY MwYZ  389
1 A
mgvavb : cÖ`Ë ivwk = 3cot260 + 4 cosec230
+ 5sin2 45 − 4 cos2 60 x+y
2 2 2 1
= 3    +  (2)2 + 5    – 4 
1 1 1 1
 3 4  2 2 () x−y
1 1 1 1
=3 + 4+5 –4 B 3 C
3 4 2 4
5 5 2+5 7 (K) AC Gi cwigvY KZ?
=1+1+ –1=1+ = = (L) tanA + tanC Gi gvb wbY©q Ki|
2 2 2 2
7 (M) x I y Gi gvb wbY©q Ki|
wb‡Y©q gvb 2 
mgvavb :
cÖkœ \ 26 \ ABC Gi B = 90, AB = 5 cm, BC = 12 cm (K) cÖ`Ë ABC GKwU mg‡KvYx wÎfyR|
(K) AC Gi ˆ`N©¨ wbY©q Ki|  wc_v‡Mviv‡mi Dccv`¨ Abymv‡i cvB,
(L) C =  n‡j sin + cos Gi gvb wbY©q Ki| AC2 = AB2 + BC2
(M) †`LvI †h, sec2 + cosec2 = sec2cosec2
mgvavb : ev, AC2 = 12 + ( 3)2
ev, AC2 = 1 + 3
(K) †h‡nZz B = 90, †m‡nZz ABC GKwU mg‡KvYx wÎfyR| AC
Gi AwZfyR| ev, AC2 = 4 ev, AC = 4 AC = 2 (Ans.)
A
wc_v‡Mviv‡mi Dccv`¨ Abymv‡i cvB, j¤^ 3
A
(L) tanA = f‚wg = 1 = 3
AC2 = AB2 + BC2
2
ev, AC2 = (5)2 + (12)2 j¤^ 1 1
ev, AC2 = 25 + 144
Ges tanC = f‚wg =
5cm

3
ev, AC2 = 169
B 3 C
ev, AC = 169
C
 12cm B 1
AC = 13cm (Ans.)  tanA + tanC = 3 +
(L) wPÎ n‡Z cvB, 3
A 3+1 4
j¤^ AB 5 = =
sin =
AwZfyR = AC = 13 13cm
3 3
4
5cm

wb‡Y©q gvb
3
(M) ÔLÕ n‡Z cvB, tanA = 3
C
12cm B ev, tanA = tan60
f‚wg ev, A = 60
BC 12
Ges cos = AwZfyR = AC = 13 ev, x + y = 60 [ A = x + y]
5 12 5 + 12 17  x + y = 60       (i)
 sin + cos = + = = 1
13 13 13 13 Avevi, tanC =
17 3
wb‡Y©q gvb 13
ev, tanC = tan30
(M) evgcÿ = sec2 + cosec2 ev, C = 30
1 1 sin2 + cos2
= + 2 = ev, x − y = 30 [ C = x − y]
cos  sin  sin2 cos2
2

1  x − y = 30       (ii)


= 2 [ sin2 + cos2 = 1] mgxKiY (i) I (ii) †hvM K‡i cvB,
sin  cos2
1 . 1 x + y + x − y = 60 + 30
=
cos2 sin2 ev, 2x = 90
= sec2 cosec2 = Wvbcÿ 90
A_©vr, sec2 + cosec2 = sec2 cosec2 (†`Lv‡bv n‡jv)  x= = 45
2
cÖkœ \ 27 \ x Gi gvb mgxKiY (i) G ewm‡q cvB,
45 + y = 60
ev, y = 60 − 45  y = 15
wb‡Y©q gvb x = 45 Ges y = 15

¸iæZ¡c~Y© enywbe©vPwb cÖ‡kœvËi


1. A = 30 n‡j, tan A tan 2A Gi gvb KZ? 2. sec2 30 − cosec2 90 Gi gvb KZ?
1 4 2 1 1
K0 L 1 N3 K L M 
3 3 3 2 3
beg-`kg †kÖwY : mvaviY MwYZ  390
3 P
3. cos  =
2
n‡j,  Gi gvb KZ? 2
1
 30 L 45 M 60 N 90
1
4. sin 60 = Ges  abvZ¥K m~²‡KvY
2
n‡j, cos Gi gvb Q R
KZ? 8. 2R Gi gvb wb‡Pi †KvbwU?
3 3 3 3 K 30 L 45  60 N 90
K− L±  N 9.  PQR Gi †ÿ‡Î−
2 2 2 4
2 sin A 5
5. A = 30 n‡j
1 − sin2 A
Gi gvb KZ? i. sec P = cosec R ii. cos P + sec P =
2
4 1
 L2 2 M4 3 N6 3 iii. tan R =
3 3
1 − sin2 45
6. 1 + sin2 45
Gi gvb KZ? wb‡Pi †KvbwU mwVK?
1 1 1 K i I ii L i I iii M ii I iii  i, ii I iii
K1 L  N
2 3 4 wb‡Pi Z‡_¨i Av‡jv‡K 10 I 11 bs cÖ‡kœi DËi `vI :
7. w·KvYwgwZK Abycv‡Zi †ÿ‡Î− A

1 1 3cm 60
i. sin 60 = ii. tan 45 =
cos ec60 sin 90
1 B C
iii. cos ec30 =
cos 60 10. BC Gi ˆ`N©¨ KZ?
wb‡Pi †KvbwU mwVK? 3
K wg. L 3 wg.
Ki L ii I iii
M ii  i, ii I iii 2
M 2 3 wg. 3 3 wg.
wb‡Pi Z‡_¨i Av‡jv‡K 7 I 8 bs cÖ‡kœi DËi `vI :
11. AC Gi ˆ`N©¨ KZ?
3 3
K
2
wg. L 3 3 wg. M6 3 wg.  36 wg.

AwZwi³ enywbe©vPwb cÖ‡kœvËi


1 3
96 : 30, 45 I 60 †Kv‡Yi w·KvYwgwZK e¨vL¨v : sin = 2 = sin30 ev,  = 30  cos = cos30 = 2
AbycvZ 19. cosec = 2 n‡j  =? (mnR)
 30 L 45 M 60 N 90
mvaviY enywbe©vPwb cÖ‡kœvËi 1
e¨vL¨v : cossec = 2 ev, sin = 2   = 30
12. sin30 Gi gvb wb‡Pi †KvbwU? (mnR) 1
1 3 1 20. 4 sec260 = KZ? (ga¨g)
 L M N 3
2 2 3 1 1
1 L2 M N
cos30 Gi
4 2
13. gvb wb‡Pi †KvbwU? (mnR)
1 1 1
2 1 3 e¨vL¨v : 4 sec260 = 4 (2)2 = 44 = 1
K L2 M 
3 3 2 2
21. sec = n‡j tan =? (ga¨g)
14. tan30 Gi gvb wb‡Pi †KvbwU? (mnR) 3
1 2 1 1 1
 L2 M N K1 L 3  N
3 3 2 3 2
2 1
15. cot = 3 n‡j  = KZ? (mnR) e¨vL¨v : sec = = sec30 ev,  = 30  tan = tan30 =
3 3
K0 L 30  45 N 60
cosA 1
16. cos 60 sec 60 = KZ? (ga¨g) 22. sinA = n‡j, A Gi gvb KZ? (ga¨g)
3
1 1
K L2 1 N K 30 L 45  60 N 90
2 2 1
17.  = 30 n‡j, tan 2 = KZ? (ga¨g)
23. tan  = n‡j, sin =? (ga¨g)
3
1 1 3
 3 L M1 N0 K0  M N1
3 2 2
1 1 1
18. sin = 2 n‡j, cos = KZ? (ga¨g) e¨vL¨v : tan = = tan30 ev,  = 30  sin = sin30 =
3 2
1 3 24. sin = cos n‡j  =? (mnR)
K1 L
2

2
N0 K 30 L 60  45 N 90
beg-`kg †kÖwY : mvaviY MwYZ  391
25. cot = 1 n‡j, cos = KZ? (ga¨g) wb‡Pi †KvbwU mwVK? (KwVb)
1 1 K i I ii L i I iii  ii I iii N i, ii I iii
K0 L  N1
2 2
1 35. wb‡Pi w·KvYwgwZK m~Îmg~n j¶ Ki :
e¨vL¨v : cot = 1 = cot45 ev,  = 45  cos = cos45 = 1 2
2
i. sin30 = ii. cosec60 =
26. tan = cot n‡j, sec =? (KwVb) 2 3
2 1 iii. sec45 = 2
K L2  2 N
3 2
1
wb‡Pi †KvbwU mwVK? (mnR)
e¨vL¨v : tan = cot = ev, tan2 = 1 ev,  = 45
tan K i I ii L i I iii  ii I iii N i, ii I iii
 sec = sec45 = 2 36. wb‡Pi Z_¨¸‡jv jÿ Ki :
27. tan 30 cot 30 = KZ? (ga¨g)
i. cosec 30 =2
1 1
K 3 L M 1 2
3 3 ii. tan 30. sec 30 =
3
28. cos 3A Gi gvb 0 (k~b¨) n‡e hLb? (mnR)
iii. sec 45 = 2
 A = 30 L A = 45 M A = 60 N A = 90
e¨vL¨v : cos3A = 0 ev, cos 3A = cos 90 A = 30 wb‡Pi †KvbwU mwVK? (ga¨g)
29. sin 3A = cos 3A n‡e hLb A = KZ? (mnR) K i I ii L i I iii M ii I iii  i, ii I iii
K 10  15 M 20 N 45 37. wb‡Pi Z_¨¸‡jv jÿ Ki :
sin3A
e¨vL¨v : sin3A = cos3A ev, cos3A = 1 ev, tan3A = tan45  A = 15 i. cosec 45 sin 45 = 2
1
3 ii. cos 45 tan 45 =
30. cos= 2 n‡j = KZ? (ga¨g) 2
 30 L 60 M 45 N 90 1
iii. sin 30 = = cos 60
31. 5sinA = 3 n‡j tan A Gi gvb KZ? (ga¨g) 2
4 5 3 4 wb‡Pi †KvbwU mwVK? (mnR)
K L  N
5 4 4 3 K i I ii L i I iii M ii I iii  i, ii I iii
enyc`x mgvwßm~PK enywbe©vPwb cÖ‡kœvËi 38.  = 30 Gi †ÿ‡Î−
32. wb‡Pi Z_¨¸‡jv jÿ Ki : 1
i. 4sin  =
1 cos2
i. sin30 = 2 ii. tan 30 cot 30 = 1
ii. tan2 = sec2
3 iii. tan2 = 2sin2
= 30 n‡j, sin 2 =
iii.  2
wb‡Pi †KvbwU mwVK? (ga¨g)
wb‡Pi †KvbwU mwVK? (mnR)
K i I ii  i I iii M ii I iii N i, ii I iii
K i I ii L i I iii M ii I iii  i, ii I iii
33. A = 20 n‡j− Awfbœ Z_¨wfwËK enywbe©vPwb cÖ‡kœvËi
i. tan3A = 2sin3A  wb‡Pi Z‡_¨i Av‡jv‡K 39-42 bs cÖ‡kœi DËi `vI :
A
ii. cot3A = 3
iii. tan3A = 3cot3A
wb‡Pi †KvbwU mwVK? (ga¨g) 2a a

K i I ii  i I iii M ii I iii N i, ii I iii


e¨vL¨v : i. tan3A = tan 3  20 = tan60 = 3 
B C
3
2 sin3A = 2 sin3  20 = 2sin60 = 2  = 3 39. BC = KZ GKK? (ga¨g)
2
myZivs Dw³wU mwVK| a a
K 2a a M N
1 2 3
ii. cot3A = cot60 = myZivs Dw³wU mwVK bq| 40.  = KZ wWMÖx? (mnR)
3
1 1
iii. tan3A = ta60 = 3, 3cot 3A = 3cot60 = 3  K 60  45 M 30 N 22
3 2
e¨vL¨v : mgvb mgvb evûi wecixZ †KvY¸‡jv mgvb|
= 3; myZivs Dw³wU mwVK|
 = A Ges  + A = 90 ev, 2 = 90
34. wb‡Pi Z_¨¸‡jv jÿ Ki : 41. sin tan = KZ? (ga¨g)
i. cos0 Gi w·KvYwgwZK AbycvZ 0 3 1
K 3 L M 2 
1 2 2
ii. A = 30 n‡j, cos2A = 2
42. sec cos(90− ) = KZ? (ga¨g)
1
iii. cosec230 = 1 K
1
1 M 2 N
3
4 2
2
beg-`kg †kÖwY : mvaviY MwYZ  392
e¨vL¨v : sec45.cos(90− ) cos
= sin = cos
1 sin
= sec45/cps45 = sec45. =1
sec45 57. cosec(90 − ) = 2 n‡j cos = KZ? (ga¨g)
 wb‡Pi Z‡_¨i Av‡jv‡K 43 − 45 bs cÖ‡kœi DËi `vI : 3 1 1
sin60, tan30, tan45, tan60 K2 L  N
2 2 2
43. tan2 45 = KZ? (ga¨g) e¨vL¨v : cosec(90 − ) = sec = 2
1
1 1  cos = 2
1 L M N 3
3 3 58.  c~iK †Kv‡Yi sec = KZ? (mnR)
44. tan 30 tan 60 = KZ? (ga¨g)  sec(90 − ) L sec( + 90)
2 1 M sec N sec90
K0 1 M N
3 3 59. sec(90 −).cot(90 −) = ? (ga¨g)
45. tan2 45 sin 60 = KZ? (KwVb) K sin L cos
3 1  sec N cosec
3 3 3
K  M N e¨vL¨v : sec(90 − ).cot(90 −) = cosec.tan
2 2 2 2
1 sin 1
 wb‡Pi Z‡_¨i Av‡jv‡K 46 − 48 bs cÖ‡kœi DËi `vI : . .=
sin cos cos
= sec
ABC GKwU mg‡KvYx mgwØevû wÎfzR| C = 90 Ges B = 
AC = BC = a
enyc`x mgvwßm~PK enywbe©vPwb cÖ‡kœvËi
46. AB Gi gvb KZ? (ga¨g) 60. wP‡Î−
a i. BAC = 90 −  A
K 2a a 2 Ma N
2 BC
e¨vL¨v : ii. tan(90 − ) =
A AB
 AB2 = AC2 + BC2 = a2 + a2 = 2a2 BC
ev, AB = 2a = a 2 iii. cot(90 − ) = B 
AC C
a

wb‡Pi †KvbwU mwVK? (ga¨g)
C B
a K i I ii L i I iii M ii I iii N i, ii I iii
47. sin Gi gvb KZ? (mnR) 61. wP‡Î−
3 1 1 i. BAC = 90 −  A
K L M1 
2 2 2 BC
ii. cot(90 − ) =
AC a 1 AB
e¨vL¨v : sin = AB = =
2a 2 BC 
iii. sin(90 − ) = B C
48. BAC Gi gvb KZ? (ga¨g) AC
K 15 L 30  45 N 60 wb‡Pi †KvbwU mwVK? (ga¨g)
1 K i I ii  i I iii M ii I iii N i, ii I iii
e¨vL¨v : sin = ev,  = 45  BAC = 45
2 62.  c~iK †Kv‡Yi tan Gi mgvb−
 wb‡Pi Z‡_¨i Av‡jv‡K 49 − 51 bs cÖ‡kœi DËi `vI : i. tan(90 − )
1
sinA = cosA Ges 2sinB − 1= 0 ii. cot
3
iii. sec
49. A Gi gvb KZ? (ga¨g)
wb‡Pi †KvbwU mwVK? (mnR)
 30 L 45 M 60 N 90
 i I ii L i I iii M ii I iii N i, ii I iii
50. B Gi gvb KZ? (ga¨g)
 30 L 45 M 60 N 90 63. wP‡Î−
51. sinA + cos2B Gi gvb KZ? (ga¨g) A
1 1 
K2 1 M N
2 3

B 
97 : c~iK †Kv‡Yi w·KvYwgwZK AbycvZ C
i.  +  = 90
mvaviY enywbe©vPwb cÖ‡kœvËi ii. sec(90 − ) =
AC
BC
52. sin(90 − ) = KZ? (mnR) AC
K sin  cos M sec N cosec iii. cosec (90 − ) =
AB
53. cos(90 − ) Gi mgvb KZ? (mnR)
wb‡Pi †KvbwU mwVK? (mnR)
K cos  sin M cosec N sec
54. tan(90 − 30) wb‡Pi †KvbwUi mgvb? (mnR) K i I ii L i I iii M ii I iii  i, ii I iii
K sin30 L cos30  cot30 N sec30
Awfbœ Z_¨wfwËK enywbe©vPwb cÖ‡kœvËi
55. sec(90 − ) = KZ? (mnR)
 cosec L sin M cos N tan  wb‡Pi Z‡_¨i Av‡jv‡K 64 − 67 bs cÖ‡kœi DËi `vI :
56. cos(90 − ) tan(90 − ) = ? (ga¨g) 5
K sin  cos M sec N cosec sec(90−) =
3
e¨vL¨v : cos(90 − )tan(90 − ) = sin cot
beg-`kg †kÖwY : mvaviY MwYZ  393
64. sec(90−) Gi mgvb wb‡Pi †KvbwU? (mnR) cosec( + 45) = cosec(45 + 45) = cosec90 = 1
1
K cos L sin M tan  cosec 80.  +  = 90 Ges tan = n‡j  = ? (ga¨g)
65. cot =? (KwVb) 3
K 30 L 45  60 N 90
5 4 4 3 1
K L  N e¨vL¨v : tan = tan30 ev,  = 30
4 5 3 4
3
25 16 4
e¨vL¨v : cot2 = cosec2 −1 = 9 −1 = 9 ev, cot = 3   = 90 −  = 90− 30 = 60
81. 0    90 n‡j sec Gi me©wbgœ gvb KZ? (ga¨g)
66. cosec − cot = ? (mnR) 1
5 4 1 1 L 2 M N0
K L  N3 2
4 3 3
5 4 1
82. cosec290 − cot290 − 2 = ? (mnR)
e¨vL¨v : cosec − cot = 3 − 3 = 3  −1 L0 M1 N2
e¨vL¨v : cosec290 −cot290 − 2 = 1 − 2= − 1
67. sec = ? (KwVb)
5 3 4 4
83. sinA = tanA n‡j A = ? (ga¨g)
 L M N  0 L 30 M 45 N 90
4 4 5 3 sinA
4 3 e¨vL¨v : sinA = tanA ev, sinA = ev, cosA = 1 = cos0 ev,
e¨vL¨v : cot = 3 ev, tan = 4 cosA
A = 0
9 25 5
 sec2 = 1 + tan2 = 1 + =
16 16
ev, sec = 4 enyc`x mgvwßm~PK enywbe©vPwb cÖ‡kœvËi
 wb‡Pi Z‡_¨i Av‡jv‡K 68 Ñ 71 bs cÖ‡kœi DËi `vI : 84. wb‡Pi w·KvYwgwZK m~Îmg~n j¶ Ki :
2
sin( 90−) = i. cosec(90 – ) = sec
3
ii. tan 1 – sin2 = sin
68. sin( 90−) = KZ? (mnR)
iii. tan45 sin60 tan30 cosec245 =1
K sin  cos M sec N cot
wb‡Pi †KvbwU mwVK? (ga¨g)
69. tan Gi gvb KZ? K i I ii (ga¨g)
L i I iii M ii I iii  i, ii I iii

K
5
L
5

5
N
5 85. 0 †Kv‡Yi †ÿ‡Î−
4 2 2 4 i. cosec0 I cot0 Gi gvb AmsÁvwqZ
70. sec − sin  Gi gvb KZ?
2 2
(KwVb) ii. sec0 I tan0 Gi gvb msÁvwqZ
25 36 61 72 iii. cÖvšÍxq evû I Avw` evû GKB iwk¥
K L  N
16 61 36 36
wb‡Pi †KvbwU mwVK? (ga¨g)
71. cosec2 + tan2 Gi gvb KZ? (KwVb)
K i I ii L i I iii M ii I iii  i, ii I iii
25 61 61 61
K  M N 
86.  = 90 n‡j−
16 20 36 42
i. sin I cos Gi gvb mgvb
98 : 0 I 90 †Kv‡Yi w·KvYwgwZK AbycvZ ii. tan Gi gvb AmsÁvwqZ
iii. cos I cot Gi gvb 0
mvaviY enywbe©vPwb cÖ‡kœvËi wb‡Pi †KvbwU mwVK? (ga¨g)
K i I ii L i I iii  ii I iii N i, ii I iii
72. cos = 0 n‡j  = ? (mnR)
K 30 L 45 M 60  90 87.  = 30  n‡j−
73.  Gi †Kvb gv‡bi Rb¨ sec AmsÁvwqZ? (mnR) i. sin3 = 1 ii. sec3 = 0
K0  L 30  M 60   90  iii. cot3 = 0
74. wb‡Pi †KvbwUi gvb msÁvwqZ? (mnR) wb‡Pi †KvbwU mwVK? (ga¨g)
K tan90 L sec90  cos90 N cosec0 K i I ii  i I iii M ii I iii N i, ii I iii
75. cos = 1 n‡j  = ? (mnR) 88.  = 30 n‡j−
 0 L 30 M 60 N 90 i. sin3 = 1 ii. cosec = 2
76. sin = 1 n‡j  = ? (mnR) iii. cot3 = 0
K 30 L 45 M 60  90 wb‡Pi †KvbwU mwVK? (ga¨g)
77.  Gi †Kvb gv‡bi Rb¨ tan AmsÁvwqZ? (mnR) K i I ii L i I iii M ii I iii  i, ii I iii
K 0 L 30 M 60  90 89. wb‡Pi Z_¨¸‡jv jÿ Ki :
cos0 i. tan 60 = 3 ii. cot 45 = 1
78. = KZ? (mnR)
sin 90 iii. sec90 = 1
K −1 L0 M 1 wb‡Pi †KvbwU mwVK? (ga¨g)
cos0 1  i I ii L i I iii M ii I iii N i, ii I iii
e¨vL¨v : = =1
sin 90 1
79. sec = 2 n‡j cosec( + 45) Gi gvb KZ? (ga¨g)
Awfbœ Z_¨wfwËK enywbe©vPwb cÖ‡kœvËi
2  wb‡Pi Z‡_¨i Av‡jv‡K 90 I 91 bs cÖ‡kœi DËi `vI :
1 L M 2 N2
3 0, 3, 9 wZbwU msL¨v|
e¨vL¨v : sec = 2 = sec45 ev,  = 45
beg-`kg †kÖwY : mvaviY MwYZ  394
90. 1g msL¨v‡K 2q msL¨v Øviv fvM Ki‡j fvMd‡ji gvb wb‡Pi K tan45 L cot 45  cos45 N sin 60
†KvbwU? (mnR)  wb‡Pi wP‡Îi Av‡jv‡K 99 Ñ 101 bs cÖ‡kœi DËi `vI :
K tan90 L cot  sin0 N cos0 A
91. 2q msL¨v‡K 2q msL¨v Øviv fvM Ki‡j fvMdj wb‡Pi †KvbwU? (mnR)  2
K sec90 L cosec 0 M cos90  sin90
 wb‡Pi wP‡Îi Av‡jv‡K 92 Ñ 95 bs cÖ‡kœi DËi `vI : B C
2 cos(A−B) = 1, 2sim(A + B) = 3 3

92. A −B = KZ? (ga¨g) 99. wP‡Î  Gi gvb KZ? (mnR)


K 30 L 45  60 N 90
K 15 L 30  45 N 60
3
e¨vL¨v : 2 cos(A−B) = 1 ev, cos(A − B) e¨vL¨v : wP‡Î sin = 2 = sin60   = 60
1
= = cos45  A − B = 45 100. secACB Gi gvb KZ? (mnR)
2
3 1 2
93. A + B = KZ? (ga¨g) K L  N 3
2 3 3
K 15 L 30 M 45  60
101. sec2 − tan2 =? (ga¨g)
3
e¨vL¨v : 2sin (A + B) = 3 ev, sin (A + B) = 2 = sin60 1
K 1 M 2 N2
 A + B = 60 2
94. A Gi gvb KZ? (ga¨g) e¨vL¨v :  sec  − tan2
2
2  2
1 1 1 1 = 22 − ( 3) = 4 − 3 = 1
1
K7  52 M 23 N17 2
2 2 2 2 sec = = 2
1
1 3
e¨vL¨v : 2A = 45 + 60 = 105 ev, A = 52 tan =
3
= 3
2 1
95. B Gi gvb KZ? (ga¨g)  wb‡Pi Z‡_¨i Av‡jv‡K 102 I 103 bs cÖ‡kœi DËi `vI :
1 1 1 1 2tan2 + 3cos − 3 = 0
7 L 52 M 23 N17
2 2 2 2 102. cÖ`Ë Z‡_¨i Av‡jv‡K wb‡Pi †Kvb mgxKiYwU mwVK? (KwVb)
 wb‡Pi wP‡Îi Av‡jv‡K 96 Ñ 98 bs cÖ‡kœi DËi `vI : K 2sin2 − 3sin + 1 = 0 L 3cos2 − 2cos + 1 = 0
0, 1, 2, 4 PviwU msL¨v|  2cos2 − 3cos + 1 = 0 N 3sin2 − 2sin + 1 = 0
e¨vL¨v : 2sin2 + 3cos − 3 = 0 ev, 2(1−cos2) + 3cos − 3 = 0
96. cÖ_g msL¨v‡K 3q msL¨v Øviv †KvbwUi gvb cvIqv hvq? (mnR)
ev, 2cos 2 − 3cos + 3 −2 = 0 ev, 2cos2 − 3cos + 1 = 0
 tan0 L cot 60 M cos 30 N tan 90
103. cos mgvb KZ? (KwVb)
97. 2q msL¨v‡K 4_© msL¨v Øviv fvM K‡i fvMd‡ji eM©g~j wb‡j 1 1,1 1 ,1 1
†KvbwUi gvb cvIqv hvq? (ga¨g)  1,
2
L
4 2
M N 1,
2 4 2
K tan60 L cot 60  cos 60 N sin 0
98. 3q msL¨v‡K 4_© msL¨v Øviv fvM K‡i fvMd‡ji eM©g~j Ki‡j
†KvbwUi gvb cvIqv hvq? (ga¨g)

wbe©vwPZ enywbe©vPwb cÖ‡kœvËi


104. cosec(90−) = 2 n‡j cos = KZ? K5 L4 M 35 1
3 1 1 110.  Gi gvb wb‡Pi †KvbwU?
K2 L  N
2 2 2 K 360  180 M 90 N 0
111. 11 −+ sin
1 2
sin 45
e¨vL¨v : cosec(90 − ) = sec = 2  cos = 2 2 Gi gvb KZ?
45
1
105. tan  = n‡j, sin  =? K
1
L2 
1
N3
3 2 3
3 112. cos 30 − sin 30 =?
2 2
K 45  0.5 M N1
2
 cos 60 L sin 90 M cos 30 N cos 45
106. tan2 45 sin2 90 cos290 Gi gvb KZ? 5
1 3 113. sec(90 − ) = 3 n‡j, cosec  Gi gvb KZ?
0 L M1 N
2 2 5 3 25
 L M N1
107. cos2 30 − sin2 30 = KZ? 3 5 5
1 1 3
K0 
2
M1 N
2
114. sin (A + B) = 2 n‡j wb‡Pi †KvbwU (A + B) Gi gvb?
108. A = 45 n‡j cos2 A Gi gvb wb‡Pi †KvbwU? K A + B = 30 L A + B = 45
1  A + B = 60 N A + B = 90
1
K0 L1  N cos A 1
2 2 115. sin A = n‡j wb‡Pi †KvbwU A Gi gvb?
3
109. sin237 + cos237 = KZ? K 30 L 45  60 N 0
beg-`kg †kÖwY : mvaviY MwYZ  395
116. cos A Gi gvb 0 (k~b¨) n‡j, A = KZ? Ki I ii  ii I iii M i I iii N i, ii I iii
K 30 L 45 M 60  90
117. tan 45. cot 45 Gi gvb KZ? 134. 90 †Kv‡Yi †ÿ‡Î−
i. tan 90 Ges sec 90 AmsÁvwqZ
1 3
K
2
L0 M
2
1 ii. sin 90 Ges cosec 90 Gi gvb mgvb
118. cos 60. sin 30 = KZ? iii. cos 90 Ges cot 90 Gi gvb Amgvb

1
L
1
M1 N0 wb‡Pi †KvbwU mwVK?
4 2
 i I ii L ii I iii M i I iii N i, ii I iii
119. tan(90 − 30) wb‡Pi †KvbwUi mgvb?
K sin 30 L cos 30  cot 30 N sec 30 135. i. tan 0 = 0
3 ii. cot 0 = 0
120. cos  = 2 n‡j cot  Gi gvb †KvbwU? iii. sec 0 = 1
1 2 wb‡Pi †KvbwU mwVK?
K  3 M N2 3
3 3 K i I ii  i I iii M ii I iii N i, ii I iii
121. cos 3 A Gi gvb 0 (k~b¨) n‡e KLb? 136. wb‡Pi Z_¨¸‡jv jÿ Ki :
K A = 90 L A = 60 M A = 45  A = 30
i. sin 30 + cos 60= 1
cos 0
122. sin 90 = KZ ? ii. sec2 60 − tan2 60= 0
1 L0 M N −1 iii. sin 90 + cos 90= 1
123. sin 60cos 30 + cos 60sin 30 =? wb‡Pi †KvbwU mwVK?
3 2 3 K i I ii i I iii
1 L2 M N
5 5 M ii I iii N i, ii I iii
sin 45 137. wb‡Pi Z_¨¸‡jv co−
124. sec 45 = KZ ?
i. cos 0 = sin 90 ii. sin (90 − ) = cos 
1
K 2  M2 N1 iii. A = 30 n‡j cos3A = sin3A
2
125. 4 cos A − 3 cos A hw` A = 30 nq Z‡e Gi gvb KZ?
3 wb‡Pi †KvbwU mwVK?
 i I ii L i I iii
1 3 3 3
K L M 0 M ii I iii N i, ii I iii
2 2 3
126. cos 45cot 60cosec 30 = KZ?
2 2  wb‡Pi wP‡Îi Av‡jv‡K 138 I 139 bs cÖ‡kœi DËi `vI :
A
2 3 2 2 3 2
K  M N1 5
3 3 3 3
1
127. sin  = 2 n‡j cosec  Gi gvb KZ? 
C B
1 3 4
K L 2 N1
2 2 138. sin  + cos- Gi gvb KZ?
128. sin  + cos  = 1 n‡j sin  cos  = KZ? 5 7 3 4
1 K  M N
0 L −1 M N1 7 5 4 3
2 1 − tan2
129. cosec (90 − ) = 2 n‡j cos  = KZ? 139. 1 + tan2
= KZ?
1 1 3 7 25 7 4
K2 L  N  L M N
2 2 2 25 7 5 7
130. sec (90 − ) = 2 n‡j  Gi gvb KZ?  wb‡Pi Z‡_¨i Av‡jv‡K 140 I 141 bs cÖ‡kœi DËi `vI :
K 45 L 60 M 70  30 2 cos(A + B) = 1 = 2 sin(A − B)
131. 140. sin (A − B) Gi gvb wb‡Pi †KvbwU?
 1 1
2 K −1 L2  N
1 2 2
141. A − B Gi gvb †KvbwU?
wP‡Î sin  = KZ?  30 L 45 M 60 N 90
K 30 L 45  60 N 70  wb‡Pi wP‡Îi Av‡jv‡K 142 Ñ 144 bs cÖ‡kœi DËi `vI :
sin 30 A
132. cos 30 = KZ ?
2a a
1 3
K0  M N1
3 2

133. i. sec(90 − ) = cos  C B
3a
ii. c~iK †Kv‡Yi sine = †Kv‡Yi cosine
iii. tan 0 = 0 142. sin  = KZ?
wb‡Pi †KvbwU mwVK?
beg-`kg †kÖwY : mvaviY MwYZ  396
1 3 1 145.   60 n‡j, x = sin Gi Rb¨ wb‡Pi †KvbwU mwVK?
 L M2 N
2 2 3 3 3
0x L0x
143. tan  = KZ? 2 2
2 3 1 2 1
K L M 3  M0x N0x
2 3 3
3 3
144. sin  = cos  n‡j,  = KZ? 146.  = 30 n‡j, sec  − tan  Gi †KvbwU?
K sec 30  cot 30
K 30  45 M 60 N 90
M cot 60 N tan 60
 wb‡Pi Z‡_¨i Av‡jv‡K 145 I 146 bs cÖ‡kœi DËi `vI :
0    60

G A a¨v‡q i c vV mg wš ^Z e nyw b e©v Pwb cÖ‡ kœv Ëi


enyc`x mgvwßm~PK enywbe©vPwb cÖ‡kœvËi wb‡Pi †KvbwU mwVK? (ga¨g)
 i I ii L i I iii M ii I iii N i, ii I iii
147. wb‡Pi Z_¨¸‡jv jÿ Ki : 153. wb‡Pi Z_¨¸‡jv jÿ Ki :
i. sin2 A = cosA
i. w·KvYwgwZ‡Z wÎfz‡Ri cwigvc wb‡q Av‡jvPbv Kiv nq
AwZfzR
ii. cosec = mwbœwnZ evû
wecixZ evû ii. cos =
AwZfzR
iii. tan 1 −cos2 = tan sin iii. secA . sinA = tan A
wb‡Pi †KvbwU mwVK? (KwVb) wb‡Pi †KvbwU mwVK? (ga¨g)
K i I ii L i I iii M ii I iii  i, ii I iii K i I ii L i I iii M ii I iii  i, ii I iii
148. wb‡Pi Z_¨¸‡jv jÿ Ki : 154. wb‡Pi Z_¨¸‡jv jÿ Ki :
i. mg‡KvYx wÎfz‡Ri mg‡Kv‡Yi wecixZ evûB AwZfzR 3 4
cos i. sin A =
4
n‡j cosecA = 3
ii. tan  =
sin 1 1
4 5 ii. − =1
iii. tan = n‡j sec = cos2A cot2A
3 3 iii. sin. cosec = 1
wb‡Pi †KvbwU mwVK? (KwVb) wb‡Pi †KvbwU mwVK? (ga¨g)
K i I ii  i I iii M ii I iii N i, ii I iii K i I ii L i I iii M ii I iii  i, ii I iii
149. wb‡Pi Z_¨¸‡jv jÿ Ki : 155. wb‡Pi Z_¨¸‡jv jÿ Ki :
1 1 i. cosecant Gi mswÿß iƒc cosec
i. + =1
1 + sin2A 1 + cosec2A 5 12
1 ii. sin = n‡j, cos = 13
ii. tan  = 13
cot 1
iii. gon A_© avi iii. sin = n‡j, sec = 2
2
wb‡Pi †KvbwU mwVK? (ga¨g)
wb‡Pi †KvbwU mwVK? (ga¨g)
K i I ii  i I iii M ii I iii N i, ii I iii K i I ii L i I iii M ii I iii  i, ii I iii
150. wb‡Pi Z_¨¸‡jv jÿ Ki :
156. wb‡Pi Z_¨¸‡jv jÿ Ki :
i. Trigonometry MÖxK kã
a b
ii. cosec2 − cot2 = 1 i. cosecA = n‡j tanA = 2 2
iii. tan + cot = sec. cosec
b a −b
wb‡Pi †KvbwU mwVK? 5 2
(KwVb) ii. sec + tan = n‡j, sec −tan =
2 5
K i I ii L i I iii  ii I iii N i, ii I iii
iii. MÖxK kã metron Gi A_© cwigvc
151. wb‡Pi Z_¨¸‡jv jÿ Ki :
wb‡Pi †KvbwU mwVK? (ga¨g)
i. mg‡KvYx wÎfz‡Ri e„nËg evûB n‡jv AwZfzR
K i I ii L i I iii M ii I iii  i, ii I iii
wecixZ evû
ii. sin = 157. wb‡Pi Z_¨¸‡jv jÿ Ki :
AwZfzR 3 3
1 i. tanA =
4
n‡j sin A = 5
iii. sec =
cos ii. sec2 − 1 = tan2
wb‡Pi †KvbwU mwVK? (ga¨g) sin2A
K i I ii L i I iii M ii I iii  i, ii I iii iii. 1 + = sec2A
1−sin2A
152. wb‡Pi Z_¨¸‡jv jÿ Ki : wb‡Pi †KvbwU mwVK? (KwVb)
i. tan2 = sec2 −1 K i I ii L i I iii M ii I iii  i, ii I iii
ii. †bwf‡Mk‡b w·KvYwgwZ e¨envi Kiv nq 158. tan( − 30) = 3 n‡jÑ
iii. sec Gi A_© sec I  Gi ¸Ydj
i. tan 60 = 3
beg-`kg †kÖwY : mvaviY MwYZ  397
ii.  −30 = 60 AB AB BC AC
K L M 
iii.  = 90 BC AC AC BC
wb‡Pi †KvbwU mwVK? (mnR) 167. sin + cos = KZ? (KwVb)
K i I ii L i I iii  ii I iii N i, ii I iii 5 13 17 169
K L  N
2 12 17 13 229
159. sec( − 60) = n‡jÑ
3 168. cot2 − sec = KZ? (KwVb)
2 1204 1309 1403 1428
i. sec 30 = K L  N
3 300 329 300 450
ii.  − 60 = 30  wb‡Pi Z‡_¨i Av‡jv‡K 169 Ñ 171 bs cÖkœi DËi `vI :
iii.  = 30 A
wb‡Pi †KvbwU mwVK? (mnR)
 i I ii L i I iii M ii I iii N i, ii I iii 13
160. wb‡Pi Z_¨¸‡jv jÿ Ki :
1 −sin245 4 Q
i. + tan245 =
1 + sin245 3
ii. tan 45 = 1 A 3 B
iii. cot (90 − ) = tan
wb‡Pi †KvbwU mwVK? (mnR) 169. AB Gi gvb wb‡Pi †KvbwU? (mnR)
K3 4 M5 N8
K i I ii L i I iii M ii I iii  i, ii I iii
161. wb‡Pi Z_¨¸‡jv jÿ Ki : 170. sec2 + tan2 = KZ? (ga¨g)
i. cos(90 −) = sin 41 9
K1  M N2
ii. cosec 45 . sin45 = 2 9 41
iii. cot 90. tan0. sec 30. cosec60 = 0 171. sin2 − cos2 = KZ? (ga¨g)
wb‡Pi †KvbwU mwVK? (KwVb) 
7
L
25
M
10
N
25
K i I ii L i I iii M ii I iii  i, ii I iii 25 7 25 16
 wb‡Pi Z‡_¨i wfwˇZ 172 I 173 bs cÖ‡kœi DËi `vI :
Awfbœ Z_¨wfwËK enywbe©vPwb cÖ‡kœvËi 3 tan(A−B) = 1, 3 tan(A + B) = 3 †hLv‡b A I B m~²‡KvY|
 wb‡Pi Z‡_¨i Av‡jv‡K 162 Ñ 164 bs cÖ‡kœi DËi `vI : 172. A Gi gvb KZ? (KwVb)
K 30  45 M 60 N 90
A
173. B Gi gvb KZ? (KwVb)
 15 L 30 M 45 N 90
1  wb‡Pi Z‡_¨i Av‡jv‡K 174 I 175 bs cÖ‡kœi DËi `vI :
    60
174.   60 n‡j x = sin Gi Rb¨ wb‡Pi †KvbwU mwVK? (ga¨g)

3 3
B 0x L0x>
3 C 2 2
Mx>1 Nx>2
162. AC Gi mgvb KZ? (mnR) 175. tan Gi m‡e©v”P gvb KZ? (ga¨g)
K1 L 3 2 N3 3
K −1 1 M N2
163. tan = KZ? (mnR) 2
AB AB BC BC  wb‡Pi Z‡_¨i Av‡jv‡K 176 Ñ 179 bs cÖ‡kœi DËi `vI :
 L M N A
BC AC AB AC
164. sin Gi mgvb KZ? (ga¨g)
1 1 1 1
K L1  N x+y
3 2 3
 wb‡Pi Z‡_¨i Av‡jv‡K 165 Ñ 168 bs cÖ‡kœi DËi `vI : x+y
A B A C
176. x Gi gvb KZ? (mnR)
K 15 L 30  45 N 60
5 13 e¨vL¨v : (A + C) = 90 ev, x + y + x − y = 90

ev, 2x =90 ev, x = 45
177. x−y Gi gvb KZ? (ga¨g)
B 12 C K 15  30 M 45 N 60
1
165. sin = KZ? (mnR) e¨vL¨v : tan (x − y) = = tan 30 ev, x − y = 30
3
5 5 12 13 ev, 2x =90 ev, x = 45
K  M N
12 13 5 5 178. y Gi gvb KZ? (ga¨g)
166. sec = KZ? (mnR)  15 L 30 M 45 N 60
e¨vL¨v : x − y = 30 ev, y = x− 30= 45 − 30 = 15
beg-`kg †kÖwY : mvaviY MwYZ  398
1 − tan2x 185. sec2 − tan2 = ? (ga¨g)
179. 1 + tan2(x + y) = ? (KwVb)
1
1 1 1 L 2 M N2
0 L M N2
2
4 2 e¨vL¨v : wPÎ n‡Z
1 − tan2x 1 −(tan45)2 1 −1
e¨vL¨v : 1 + tan2(x + y) = 1 + (tan60)2 = 1 + 3 = 0 sec2 − tan2 1  2
= 22 − ( 3 )2 = 4−3 = 1
 wb‡Pi Z‡_¨i Av‡jv‡K 180 Ñ 182 bs cÖ‡kœi DËi `vI :
 Gi gvb 60 3
180. cos Gi gvb wb‡Pi †KvbwU? (ga¨g)  wb‡Pi Z‡_¨i Av‡jv‡K 186 Ñ 189 bs cÖ‡kœi DËi `vI :
sec 1 P
 L M 2sin N cosec
4 sin
1 sec60 2 1
e¨vL¨v : cos = 2 , 4
= =
4 2 
181. tan = KZ? (mnR) O M
sin(/2) cos −sin 1 − 3
K L cot  sinsec N cos.sec =
cos + sin 1 + 3
n‡j
cos(/2)
1
e¨vL¨v : sin.sec = sin, cos = tan 186. OPM †Kv‡Yi gvb wb‡Pi †KvbwU? (mnR)
K 90−  L − 90 M 90+  N 180 − 
182. cosec Gi gvb KZ? (ga¨g)
187. cot = ? (mnR)
 sin(/2)
K sec  2tan M N cos. sin 1 3
2 3 K 3 L1 M N
3 2
2 60 2
e¨vL¨v : cosec60 = , 2tan
2
= cos − sin + cos + sin 1 − 3 + 1 + 3
3 3 e¨vL¨v : cos −sin −cos −sin
=
1 − 3 −1 − 3
 wb‡Pi Z‡_¨i Av‡jv‡K 183 Ñ 185 bs cÖ‡kœi DËi `vI :
2cos 2 1
A ev, =
−2sin −2 3
ev, cot =
3
188.  Gi gvb KZ? (mnR)
1 K 30 L 45 M 60 N 90
x+y
1
x+y e¨vL¨v : cot = = cot60 ev,  = 60
3
B A C 189. sinOPM =? (mnR)
183. wP‡Î  Gi gvb KZ? (mnR) 1 3 1
K0 L M N
K 30 L 45  60 N 90 2 2 2
3 1
e¨vL¨v : wP‡Î sin = = sin   = 60 e¨vL¨v : sin OPM = sin(90 − ) = cos = cos60 =
2
2
184. secACB Gi gvb KZ? (mnR)
3 1 2
K L  N 3
2 3 3

¸iæZ¡c~Y© m„Rbkxj cÖkœ I mgvavb


cosA + sinA 3+1 cosA + sinA 3+1
cÖkœ-1  cosA − sinA = , B = 60. =
3−1 cosA − sinA 3−1
K. cosec2B + cot2 B Gi gvb wbY©q Ki| 2 cosA + sinA − cosA + sinA 3+1− 3+1
ev, cosA + sinA + cosA − sinA =
L. A Gi gvb wbY©q Ki| 4 3+1+ 3−1
M. 4 sin2 − (2 + 2 3) sin + 3 = 0 mgxKiYwU 2sinA
ev, 2cosA =
2
mgvavb K‡i †`LvI †h,  = 2A A_ev,  = A| 4 2 3
sin A 1
 1bs cª‡kœi mgvavb  ev, cos A =
3
K †`Iqv Av‡Q, B = 60 1
ev, tanA = ev, tanA = tan 30  A = 30 (Ans.)
cÖ`Ë ivwk, cosec2B + cot2B 3
= cosec260 + cot260 M †`Iqv Av‡Q,
= (cosec60)2 + (cot60)2
4sin2 − (2 + 2 3) sin + 3=0
=   +   = + = (Ans.)
2 2 1 2 4 1 5
 3  3 3 3 3 ev, 4sin2 − 2sin − 2 3 sin + 3 = 0
L †`Iqv Av‡Q, ev, 2sin(2sin − 1) − 3 (2sin − 1) = 0
beg-`kg †kÖwY : mvaviY MwYZ  399
ev, (2sin − 1) (2sin − 3) = 0 3+1 4
= =
nq, 2sin − 1 = 0 A_ev, (2sin − 3) = 0 3 3
Wvbcÿ = 2 cosecA
ev, 2sin = 1 ev, 2sin = 3 2 4
1 =2 =
ev, sin = 2 ev, sin = 2
3 3 3
sinA 1 − cosA
ev, sin = sin 30 ev, sin = sin 60 
1 − cosA
+
sinA
= 2 cosecA (cÖgvwYZ)
ev,  = 30 [L †_‡K A = 30] ev,  = 60 M.
 =A
ev,  = 2  30 A

  = 2A [ÔKÕ †_‡K]
(x+y) 2
  = 2A A_ev  = A (†`Lv‡bv n‡jv) 1

cÖkœ-2  (x−y)

A B C
ÔKÕ †_‡K cÖvß BC = 3
(x+y) 2 GLb, ABC n‡Z,
1
3
tan (x + y) =
(x−y) 1
B C ev, tan (x + y) = tan60
K. BC Gi gvb wbY©q Ki| 2  x + y = 60 .......................... (i)
L. DÏxc‡Ki Av‡jv‡K cÖgvY Ki †h, Avevi, ABC n‡Z,
1 − cosA 1
sinA
+ = 2 cosecA. 4 tan (x − y) =
1 − cosA sinA 3
M. x, y Gi gvb wbY©q Ki| 4 ev, tan (x − y) = tan30
ev, x − y = 30 ........................ (ii)
 2bs cª‡kœi mgvavb  GLb, x + y = 60
K. x − y = 30
A 2x = 90 [†hvM K‡i]
x Gi gvb (i) bs G ewm‡q,
2 45 + y = 60
1
ev, y = 60 − 45
 y = 15
B C wb‡Y©q gvb x = 45, y = 15 (Ans.)
GLv‡b, AB = 1, AC = 2
cÖkœ-3 
ABC = 90 A P
 AB2 + BC2 = AC2
ev, BC2 = AC2 − AB2 = 22 − 12 = 4 − 1 = 3
x−y

 BC = 3 (Ans.) 4
1
BC 2 3
L. GLv‡b, sinA = AC
 x+y
3 B C Q 2 R
 sinA = 3
2
K. cos Gi gvb wbY©q Ki| 2
AB 1
Avevi, cosA = AC = 2 cosec2 − sec2 1
L. cÖgvY Ki †h, cosec2 + sec2 = 4 cosec2 − sin. 4
AC 2
cosecA =
BC
=
3
M. x I y Gi gvb wbY©q Ki| 4
sinA 1 − cosA  3bs cª‡kœi mgvavb 
evgcÿ = 1 − cosA + sinA
K.
3 1 3 1 A
1−
2 2 2 2
= + = +
1 3 1 3
1−
2 2 2 2 1

3 2 1 2 1
=  +  = 3+ 
2 1 2 3 3 B 3 C
cÖ`Ë wPÎ n‡Z cvB, wecixZ evû AB = 1,
beg-`kg †kÖwY : mvaviY MwYZ  400
mwbœwnZ evû BC = 3, ACB =  ev, x = 2
90
GLv‡b, B = GK mg‡KvY|
 AwZfzR, AC = AB2 + BC2 = 12 + ( 32)  x = 45
= 1+3= 4=2 mgxKiY (i) bs †_‡K (ii) bs we‡qvM K‡i cvB,
mwbœwnZ evû 3 2y = 30
 cos =
AwZfzR = 2 (Ans.) ev, y = 2
30
L. ÔKÕ Gi wPÎ n‡Z cvB,
 y = 15
AwZfzR 2
cosec = wb‡Y©q gvb x = 45, y = 15 (Ans.)
j¤^ = 1 = 2
1
 sin =
2
cÖkœ-4 
AwZfzR 2 A
sec =
mwbœwnZ evû = 3
cosec2 − sec2
evgcÿ = cosec2 + sec2
r
22 −  

2 2
 3 B C
= [gvb ewm‡q]
22 +  
2 2
wP‡Î AC = 5cm, BC = 4cm Ges e¨vmva© r = 1cm
 3
4 12 − 4 8 DÏxc‡Ki Av‡jv‡K wb‡Pi cÖkœ¸wji DËi `vI :
4−
=
3
=
3 3 8 3 1
= =  = K. cotC Gi gvb wbY©q Ki| 2
4 12 + 4 16 3 16 2
4+ 1 + sinA cosA
3 3 3 L. cÖgvY Ki †h, =
1 − sinA 1 − sinA
4
1
Wvbcÿ = 4 cosec2 − sin M. DÏxc‡K DwjøwLZ e„‡Ëi evB‡ii †ÿÎdj wbY©q
1 1 Ki| 4
=  (2)2 − [gvb ewm‡q]
4 2  4bs cª‡kœi mgvavb 
1 1 1 1
= 4− =1− = K. GLv‡b, AC = 5cm, BC = 4cm
4 2 2 2
cosec2 − sec2 1 Avgiv Rvwb, wc_v‡Mviv‡mi Dccv`¨ Abymv‡i,
 = cosec2 − sin (cÖgvwYZ)
cosec2 + sec2 4 AC2 = AB2 + BC2 A
M. cÖ`Ë wPÎ †_‡K cvB, ev, 52 = AB2 + 42
ev, 52 − 42 = AB2
PQ = 2 3, QR = 2 Ges PR = 4
ev, AB = 25 − 16
PRQ = x + y 

Ges RPQ = x − y ev, AB = 9


B C
PQ  AB = 3
GLb, tan PRQ = BC 4
QR  cotC = = (Ans.)
AB 3
2 3
ev, tan (x + y) = 2 L. GLv‡b, AC = 5cm
BC = 4cm A
ev, tan (x + y) = 3 AB = 3cm [ÔKÕ †_‡K
ev, tan (x + y) = tan60 cÖvß]
 x + y = 60 ................. (i) BC 4
 sinA = = 

RQ AC 5
Avevi, tan RPQ = PQ AB 3 B C
cosA = =
2 AC 5
ev, tan (x − y) = 1 + sinA
2 3
evgcÿ = 1 − sinA
1
ev, tan (x − y) = = 4 9
3 1+
5 5 9 5
ev, tan (x − y) = tan30 = = =  = 9=3
4 1 5 1
 x − y = 30 ................. (ii) 1−
5 5
mgxKiY (i) I (ii) bs †hvM K‡i cvB, cosA
Wvbcÿ = 1 − sinA
2x = 90
beg-`kg †kÖwY : mvaviY MwYZ  401
3 3

=
5 5 3 5
= =  =3
= (12  4  3) cm 2 = 6
4 1 5 1 cm2
1−
5 5 Avevi, e„‡Ëi †ÿÎdj = πr2
1 + sinA cosA = 3.1416  (1)2 cm2
 =
1 − sinA 1 − sinA
(cÖgvwYZ) = 3.1416 cm2
M. GLv‡b, †`Iqv Av‡Q, AC = 5cm, BC = 4cm  e„‡Ëi evB‡ii †ÿÎdj = ABC Gi †ÿÎdj = e„‡Ëi †ÿÎdj
AB = 3cm [ÔKÕ †_‡K cÖvß] = (6 − 3.1416) cm2
1 = 2.8584 cm2 (Ans.)
Avgiv Rvwb, ABC Gi †ÿÎdj = 2  f‚wg  D”PZv
1
= 2  BC  AB

A byk xj b g ~j K K v‡R i A v‡j v‡K m„R b kxj cÖk œ I mg vavb


5 5 4 5−4 1
cÖkœ-5  sec(90 − ) = 3 = − =
3 3 3
= = Wvbcÿ
3
K. cosec = KZ? 2 1
A_©vr, cosec − cot = 3 (†`Lv‡bv n‡jv)
1
L. †`LvI †h, cosec − cot = 3 4 M. ÔKÕ n‡Z cvB, cosec = 3
5

M. sin + cos Gi gvb wbY©q Ki| 4 1 5


ev, sin = 3
 5bs cª‡kœi mgvavb 
3
5  sin =
K. †`Iqv Av‡Q, sec(90 − ) = 3 5
4
5 ÔLÕ n‡Z cvB, cot = 3
ev, cosec = 3 (Ans.)
cos 4
5 ev, sin = 3
L. ÔKÕ †_‡K cvB, cosec = 3
4 4 3 4
Avgiv Rvwb, cot2 = cosec2 − 1 ev, cos = 3  sin = 3  5 = 5
3 4
(5 ) − 1
2
ev, cot2 = 3  sin + cos = + [cos I sin Gi gvb ewm‡q]
5 5
25 3+4 7
ev, cot2 = 9 − 1 = =
5 5
7
25 − 9 16 4 wb‡Y©q sin + cos = 5
ev, cot2 = 9
=
9
 cot =
3
evgcÿ = cosec − cot

AwZwi³ m„R bkxj cÖkœ I mgvavb


cÖkœ-6  wb‡Pi wP‡Î `yBwU mg‡KvYx wÎfz‡Ri mgb¦‡q GKwU mgevû 2tan
L. hw`  = 30 nq Z‡e †`LvI †h, 1 + tan2 = cos
wÎfz‡Ri m„wó †`Lv‡bv n‡jv, hvi mvnv‡h¨ 30 Ges 60 †Kv‡Yi
w·KvYwgwZK Abycv‡Zi cÖK…Z gvb R¨vwgwZK c×wZ‡Z wbY©q Kiv cos2 + sin2 sin 4
hvq| M. tan60 †Kv‡Yi w·KvYwgwZK AbycvZ wbY©q Ki| 4
 6bs cª‡kœi mgvavb 
K. evgc¶ = cos230 – sin230
=
3
2
1 2
2 – 2 ()
3 1 3–1 2 1
= – = = =
4 4 4 4 2
1
Wvbc¶ = cos60 = 2
K. †`LvI †h, cos230 – sin230 = cos60 2 A_©vr, cos230– sin230 = cos60 (†`Lv‡bv n‡jv)
beg-`kg †kÖwY : mvaviY MwYZ  402

L. evgc¶ =
2tan j¤^, OM = 3a [ we‡eP¨ †Kv‡Yi wecixZ evû]
1 + tan2
1 f‚wg, PM = a Ges AwZfzR, OP = 2a
2 OM 3a
2tan30 3 1 Kv‡RB, tan60 = PM = a = 3
=
sec2
= [ †h‡nZz tan30 = ]
(sec30)2 3
2 cÖkœ-7  w·KvYwgwZ‡Z wc_v‡Mviv‡mi cÖwZÁv ¸i“Z¡c~Y© f‚wgKv cvjb
3 2 K‡i| wc_v‡Mviv‡mi cÖwZÁv e¨envi K‡i  †Kv‡Yi QqwU
= [†h‡nZz sec30 = ]
 
2 2 3 w·KvYwgwZK AbycvZ cvIqv hvq Ges AbycvZ¸‡jvi g‡a¨ m¤úK©
 3 cÖwZcv`b Kiv hvq|
2 3 3. 3 3 K.  = 30 n‡j 4cos3 – 3cos Gi gvb wbY©q Ki| 2
=  = =
3 4 2 3 2
L. w·KvYwgwZK Abycv‡Zi mvnv‡h¨ cÖgvY Ki †h,
Wvbc¶ = cos  cos2 + sin2  sin sin2 + cos2 = 1| 4
= cos30 cos2  30 + sin2. 30 sin30
= cos30 cos60 + sin60  sin30
M. sin30 †Kv‡Yi w·KvYwgwZK AbycvZ wbY©q Ki| 4
3 1 3 1 3 3 2 3 3  7bs cª‡kœi mgvavb 
= . +  = + = =
2 2 2 2 4 4 4 2
K. †`Iqv Av‡Q,  = 30
2tan
A_©vr 1 + tan2 = cos cos2 + sin2  sin (†`Lv‡bv n‡jv) myZivs cÖ`Ë ivwk = 4cos3 – 3cos
3
M. = 4(cos30) – 3cos30

=4  –3
3
3 3
2 2
3 3 3 3 1 1
=4
8

2
=3 3 –
2 2 ( )
=0

wb‡Y©q 4cos3 – 3cos Gi gvb 0|


L. g‡b Kwi,  =  XOA GKwU m~²‡KvY|
PM ⊥ OX
myZivs POM
g‡b Kwi, XOZ = 30 Ges OZ evû‡Z P GKwU we›`y| P A
PM ⊥ OX Uvwb Ges PM †K Q ch©šÍ ewa©Z Kwi †hb, MQ AwZfyR
= PM nq| O, Q †hvM Kwi|
OPM Gi POM + OPM + PMO = 180 
ev, OPM = 180 – 90 – 30 O M X
 OPM = 60 mg‡KvYx wÎfz‡Ri †¶‡Î, wc_v‡Mviv‡mi Dccv`¨ Abymv‡i,
GLb, OPM Ges OQM -G (AwZfzR)2 = (j¤^)2 + (f‚wg)2
PM = QM [A¼b Abymv‡i] GLb, OPM G,
OM mvaviY evû
AwZfzR = OP, j¤^ = PM Ges f‚wg = OM
 OP2 = PM2 + OM2
Ges AšÍfz©³ PMO = QMO [ DfqB 90 Gi mgvb ] 2 2 2
OP PM OM
 OPM  OQM ev, 2= 2+ 2 [Dfqc¶‡K OP Øviv fvM K‡i]
2
OP OP OP
myZivs QOM = OPM = 30 PM
2
OM
2

OQM = OPM =60 ev, 1= ( ) ( )


OP
+
OP
Ges PM = QM j¤^ f~wg 
A_©vr OPQ Gi, OPQ = OQP = POQ = 60 ev, 1 = (sin)2 + (cos)2  sin = Ges cos =
 AwZfyR AwZfyR
 OPQ GKwU mgevû wÎfzR| ev, 1 = sin2 + cos2
myZivs OP = PQ = OQ sin2 + cos2 = 1 [cÖgvwYZ]
1 1 1
awi, OP = 2a  PM = 2 PQ = 2 OP = 2 2a = a M.

mg‡KvYx OPM -Gi, AwZfzR = OP


2 2 2
 OP = PM + OM [wc_v‡Mviv‡mi Dccv`¨ Abymv‡i]
2 2 2
ev, 4a = a + OM
2 2
ev, OM = 3a
 OM = 3a
AZGe, mg‡KvYx OPM-Gi OPM = 60 we‡ePbv Ki‡j,
beg-`kg †kÖwY : mvaviY MwYZ  403
g‡b Kwi, XOZ = 30 Ges OZ evû‡Z P GKwU we›`y| PM ev, 1 = 2cos
⊥ OX Uvwb Ges PM †K Q ch©šÍ ewa©Z Kwi †hb, MQ = 1
ev, cos = 2 ev, cos = cos60   = 60
PM nq| O, Q †hvM Kwi|
GLb OPM Ges OQM G L. ÔKÕ †_‡K cvB,  = 60
1
PM = QM [A¼b Abymv‡i] evgcÿ = cos = cos60 = 2
OM mvaviY evû

Ges AšÍfz©³ PMO = AšÍfz©³ QMO 1−tan2
2
[DfqB 90 Gi mgvb] Wvbcÿ =
2 1+ tan
 OPM  OQM 2
myZivs QOM = POM = 30 60
1 − tan2
OQM = OPM = 60 Ges PM = QM =
2
60
A_©vr OPQ Gi, OPQ = OQP = POQ = 60 1 + tan2
2
 OPQ GKwU mgevû wÎfzR|
1− tan2 30
myZivs OP = PQ = OQ =
1 + tan230
awi, OP = 2a
1 −   1− 1 3 −1 2
1 2
1 1 1
 PM = 2 PQ = 2 OP = 2 2a = a  3 3 3 3 2 3 1
= = = = =  =
1 +   1+
1 2 1 3 +1 4 3 4 2
mg‡KvYx OPM -Gi, AwZfzR = OP|
 3 3 3 3
 OP = PM + OM [wc_v‡Mviv‡mi Dccv`¨ Abymv‡i]
2 2 2

ev, 4a2 = a2 + OM2 1− tan2
2
ev, OM2 = 3a2 A_©vr cos = [†`Lv‡bv n‡jv]
2
 OM = 3a 1+ tan
2
AZGe, mg‡KvYx OPM-Gi POM = 30 we‡ePbv Ki‡j, 
M. GLb, A = 2
j¤^ PM = a [ we‡eP¨ †Kv‡Yi wecixZ evû]
60
f‚wg, OM = 3 a Ges AwZfzR, OP = 2a =
2
PM a 1
 sin30 = OP = 2a = 2 (Ans.) = 30
evgcÿ = cos3A = cos(3  30)
cÖkœ-8  cosec = 2cot = cos90
K.  Gi gvb wbY©q Ki|[0 <  < 90] 2 =0
 Wvbcÿ = 4cos3A −3cosA
1−tan2 = 4cos330 − 3cos30
2
L. †`LvI †h, cos = 4
= 4  − 3 
 3 3 3
1+ tan2
2 2 2
 3 3 3 3 3 3 3 3
M. cÖgvY Ki †h, cos3A = 4cos3A − 3cosA †hLv‡b A = 2 4 =4 − = 2 − 2 =0
8 2
 8bs cª‡kœi mgvavb  A_©vr cos3A = 4cos A −3cosA (cÖgvwYZ)
3

K. †`Iqv Av‡Q, cosec = 2cot


1 cos
ev, sin = 2 sin

wbe©vwPZ m„Rbkxj cÖkœ I mgvavb


cÖkœ-9  2cos (A + B) = 1 = 2sin(A − B)  9bs cª‡kœi mgvavb 
K. DcwiD³ DÏxcKwU‡K A + B I A − B Gi `yBwU K. †`Iqv Av‡Q, 2cos(A + B) = 1 = 2sin(A − B)
mgxKiY AvKv‡i cÖKvk Ki| 2  2cos(A + B) = 1
L. A I B Gi gvb †ei Ki Ges †`LvI †h, 1
2tanA ev, cos(A + B) = 2
sin2A =
1 + tan2A
4
ev, cos(A + B) = cos60
1
M. gvb wbY©q Ki : 3cot2(B + 45) − 4 cosec2(B +  A + B = 60 (i)
Avevi, 2sin(A − B) = 1
15) + 5sin2(B + 30) − 4cos2(B + 45) 4 1
ev, sin(A − B) = 2
beg-`kg †kÖwY : mvaviY MwYZ  404
ev, sin(A − B) = sin30 ev, 2cos(cos + 3) − 1(cos + 3) = 0
 A − B = 30 (ii) ev, (cos + 3) (2cos − 1) = 0
L. mgxKiY (i) I (ii) †hvM K‡i cvB, nq, cos + 3 = 0 A_ev, 2cos − 1 = 0
2A = 90
90 ev, cos = −3 ev, 2cos = 1
ev, A = 2  A = 45 1
wKš‘ cos  − 3 ev, cos = 2
(i) †_‡K (ii) bs we‡qvM K‡i cvB,
2B = 30 KviY, −1  cos  1 ev, cos = cos60
30   = 60
ev, B = 2  B = 15
ÔKÕ †_‡K cvB, A = 30
 A = 45 I B = 15 (Ans.)
  = 60 = 2  30 = 2A (†`Lv‡bv n‡jv)
2tanA
GLb sin2A = 1 + tan2A †`Lv‡bvi Rb¨ A = 45 Gi gvb M. evgcÿ = tan
e¨envi K‡i cvB, = tan60 [ÔLÕ †_‡K cvB]
evgcÿ = sin2A = sin2  45 = sin90 = 1 = 3
2tanA 2tan45 2tanA 2tan30
Wvbcÿ = 1 + tan2A = 1 + tan245 Wvbcÿ = 1 − tan2A = 1 − tan230 [ÔKÕ †_‡K cvB]
2.1 2 2 1 2 2
= = = =1 2.
1 + (1)2 1 + 1 2 3 3 3 2 3
2tanA
A_©vr sin2A = 1 + tan2A (†`Lv‡bv n‡jv) = = = =  = 3
1−  1−
1 2 1 2 3 2
M. ÔLÕ †_‡K cvB B = 15 e¨envi K‡i,  3 3 3
2tanA
1
3cot2(15 + 45) − cosec2(15 + 15) A_©vr tan = 1 − tan2A (†`Lv‡bv n‡jv)
4
+ 5sin2(15 + 30) − 4cos2(15 + 45) cÖkœ-11 
1
= 3cot260 − cosec230 + 5sin245 − 4cos260 
4
= 3  − (2) + 5  − 4
1 2 1 2 1 2 1 2
 3 4  2 ()
2 2
1
1 1 1 1 5 5 
= 3 − 4 + 5 − 4 = 1 − 1 + − 1 = − 1
3 4 2 4 2 2
5−2 3 K. tan  Gi gvb wbY©q Ki| 2
= = (Ans)
2 2 L. sin ( + ) = sin  cos  + cos  sin  m¤úK©wUi
− sinA 3−1 mZ¨Zv hvPvB Ki| 4
cÖkœ-10  cosA
cosA + sinA
=
3+1
M. 3 cos  + sin  = 2 Gi mgvavb K‡i †`LvI †h,
K. A Gi gvb †ei Ki| 2  =  4
L. cos2−sin2 = 2−5cos Gi mgvavb K‡i †`LvI
 11bs cª‡kœi mgvavb 
†h,  = 2A †hLv‡b  m~²‡KvY| 4
2tanA K. awi, BC = 1, AC = 2
M. †`LvI †h, tan = 1 − tan2A 4 A B
Zvn‡j, AB = AC2 − BC2 

 10bs cª‡kœi mgvavb  = 22 − 12 = 4 − 1 = 3 2


1
BC 1 
cosA − sinA 3−1  tan  = =
K. †`Iqv Av‡Q, cosA + sinA = AB 3 C
3+1 1
cosA − sinA + cosA + sinA 3−1+ 3+1 L. ÔKÕ †_‡K cÖvB, tan  =
ev, cosA − sinA − cosA − sinA
= 3
3−1− 3−1 ev, tan  = tan 30   = 30
[ †hvRb − we‡qvRb K‡i ] 3
2cosA 2 3
Avevi, sin  = 2 = sin 60   = 60
ev, −2sinA = −2
GLb, evgcÿ = sin ( + )
ev, cotA = 3 = sin (30 + 60) = sin 90 = 1
ev, cotA = cot30 Wvbcÿ = sin  cos  + cos  sin 
 A = 30 = sin 30 cos 60 + cos 30 sin 60
L. cos2 − sin2 = 2 − 5cos 1 1 3 3
=  + 
2 2 2 2
ev, cos2 − (1 − cos2) + 5cos − 2 = 0 2
ev, 2cos2 + 5cos − 3 = 0 1 ( 3) 1 3 1 + 3 4
= + = + = = =1
4 4 4 4 4 4
ev, 2cos2 + 6cos − cos − 3 = 0
A_©vr sin( + ) = sin  cos + cos  sin
beg-`kg †kÖwY : mvaviY MwYZ  405
mZ¨Zv hvPvB Kiv n‡jv| g‡b Kwi, XOP = 60 Ges OX Gi Dci PN j¤^| OX
M. 3 cos  + sin2  = 2 Gi Dci GKwU we›`y Q Ggbfv‡e †bIqv n‡jv †hb ON =
ev, 3 cos  = 2 − sin  NQ nq| PQ †hvM Kwi| Zvn‡j, GwU ¯úó †h, OPN Ges
ev, ( 3 cos )2 = (2 − sin )2 PQN mg‡KvYx wÎfzRØq me©‡Zvfv‡e mgvb e‡j PON =
ev, 3 cos2  = 4 − 4 sin  + sin2 
PQN = 60; myZivs, OPQ GKwU mgevû wÎfzR Ges Gi
ev, 3(1 − sin2) − sin2  + 4 sin  − 4 = 0
ev, 3 − 3sin2  − sin2  + 4 sin  − 4 = 0 OP evû = OQ evû|
ev, − 4sin2  + 4 sin  − 1 = 0 GLb hw` ON = a aiv nq, Z‡e OP = OQ = 2ON = 2a Ges
ev, 4 sin2  − 4 sin  + 1 = 0 PN = OP2 − ON2 = 4a2 − a2 = a 3
ev, (2 sin )2 − 22sin  1 + 12 = 0 PN a 3
tan 60 = = = 3
ev, (2 sin  − 1)2 = 0 ON a
ev, 2 sin  − 1 = 0 wb‡Y©q gvb 3
ev, 2 sin  = 1
1 cÖkœ-13  6 cos (A −B) = 3 = 2sin(A + B) Ges A. B
ev, sin  = 2 m~²‡KvY|
ev, sin  = sin 30 K. A − B Gi gvb KZ? 2
ev,  = 30  = [ = 30] (†`Lv‡bv n‡jv) L. A I B Gi gvb wbY©q Ki| 4
cÖkœ-12  cos2 − sin2 = 2 − 5 cos  1
M.  = 2 (A + B) n‡j cÖgvY Ki †h cos3 = 4cos3
K.  = 30 n‡j, DÏxc‡Ki evgc‡ÿi gvb wbY©q Ki| 2
− 3cos 4
L. DÏxcKwU mZ¨ n‡j  Gi gvb wbY©q Ki| 4
M. DÏxcK  = x n‡j R¨vwZwgK Dcv‡q tan x Gi gvb  13bs cª‡kœi mgvavb 
wbY©q Ki| 4 K. †`Iqv Av‡Q, 6 cos (A −B) = 3
 12bs cª‡kœi mgvavb  3 3
K.  = 30 n‡j, evgcÿ = cos2 30 − sin2 30 ev, cos (A − B) = =
6 3. 2
=
32 1
(12) = 34 − 41 = 24 = 21
2
ev, cos (A − B) =
2 − 2
L. cos2 − sin2 = 2 − 5 cos  ev, cos (A − B) = cos45 A − B = 45 (Ans.)
ev, cos2  − (1 − cos2 ) = 2 − 5 cos  L. †`Iqv Av‡Q, 2 sin (A + B) = 3
ev, cos2  − 1 + cos2  = 2 − 5 cos  3
ev, 2 cos2  + 5 cos  − 1 − 2 = 0 ev, sin (A + B) = 2
ev, 2 cos2  + 5 cos  − 3 = 0 ev, sin (A + B) = sing 60
ev, 2 cos2  + 6 cos  − cos  − 3 = 0 ev, A + B = 60..................... (i)
ev, 2 cos  (cos  + 3) − 1(cos  + 3) = 0 ÔKÕ n‡Z cvB, A − B = 45 ................. (ii)
ev, (cos  + 3) (2 cos  − 1) = 0 (i) bs I (ii) bs mgxKiY †hvM K‡i,
nq, cos  + 3 = 0 A_ev, 2 cos  − 1 = 0 A + B + A − B = 60 + 45
1050
ev, cos = −3 wKš‘ Bnv ev, 2 cos  − 1 = 0 ev, 2A = 1050 ev, A = 2
1
MÖnY‡hvM¨ bq| ev, cos  = 2 1
ev, A = 52 2
1  cos  1 ev, cos  = cos 60 mgxKiY (i) I (ii) we‡qvM K‡i,
  = 60 A + B − A + B = 60 − 45
wb‡Y©q  = 60 ev, 2B = 15
M. GLv‡b,  = x 15 1
ev, B = 2 B = 7 2
  = 60
 tan x = tan 60 1 1
 wb‡Y©q gvb A = 52 Ges B = 7 (Ans.)
p 2 2
1 1
M. ÔLÕ †_‡K cvB, A = 52 2 Ges B = 7 2
2a
a 3 1
†`Iqv Av‡Q,  = 2 (A + B)
60 60 1 1 1
O a N Q
x = (52 + 7 )
2 2 2
1 150 15
2 2 2 
= +
beg-`kg †kÖwY : mvaviY MwYZ  406
1 105 + 15 1 +x + 1 −x
2 
=
2 2x
1 120 1 =
=  =  60 = 30 1 +x − 1 −x
2 2 2
evgcÿ = cos3 = cos (3  30) = cos 90 = 0 2x
Wvbcÿ = 4cos3 − 3cos 30 1+x+ 1 −x
=
= 4cos3(30) − 3cos30 1+x− 1 −x
3
( 1 − x)2
= 4
3 3 1+x+
 2  −3 2 =
( 1+x− 1 −x) ( 1 + x + 1 −x)
3 3 3 3 3 3 3 3
=4 − = − 1 + x + 1 − x + 2 (1 + x) (1 −x)
8 2 2 2 = 1+x−1+x
 cos3 = 4cos3 − 3cos (cÖgvwYZ)
2(1 + 1 −x2)
1−x = 2x
cÖkœ-14  sin 1+x
1+ 1 − x2
K. cos Gi gvb †ei Ki| 2 = x = Wvbcÿ
sec + tan 1+ 1 −x2 sec + tan 1+ 1 − x2
L. cÖgvY Ki †h, sec −tan = x 4  sec − tan = (cÖgvwYZ)
x
2tan2 1− tan2 1 −x
M. 1 + tan2 Ges 1 + tan2 Gi gvb wbY©q K‡i M. ÔLÕ †_‡K cvB, tan =
2x
Zv‡`i †hvMdj †ei Ki| 4
2. 
1 −x2
 14bs cª‡kœi mgvavb  2tam2  2x 
 =
1 + tan2
1+
1−x 1 −x2
K. †`Iqv Av‡Q, sin = 1+x  2x 
1 − x 1 −x
ev, sin2 = 2
(2(1 −x),2x) 1 −x 
= 2. 
1+x 2x
1 −x
=
1−x
=
2x + 1 − x  1 + x
ev, 1−cos2 =
1+x
1+
2x 2x
1−x
1−
ev, cos2 = 1 − 1 −x2
1+x 1 −tan2  2x 
1 + x −1+x Ges 1 + tan2 =
1+
ev, cos2 = 1 −x2
1+x

2x 
2x 2x 1−x 2x −1 + x
ev, cos2 =
1+x
 cos =  1+x
(Ans.) 1−
2 2x 3x − 1
1−x = = =
1−x 2x + 1 − x x+1
L. sin = 1+x 1+
2x 2x
2x 2tan2 1 − tan2 2 −2x + 3x −1 1 + x
ÔKÕ †_‡K cvB, cos = [abvZ¥K gvb w`‡q]  + = = = 1 (Ans.)
1+x 1 + tan  1 + tan2
2 1+x 1+x
1 2x cÖkœ-15 
 sec = cos = 1+x P
sin
Ges tan =
cos
a+b
1−x 1−x
1
1+x 1+x
= =
2x 2x a−b
1+x 1+x Q R
3
1 −x 1+x 1−x K. wPÎ †_‡K PR Gi gvb wbY©q Ki| 2
=  =
1+x 2x 2x L. tan P Ges tan R Gi gvb wbY©q Ki Ges tanP −
GLb,
sec + tan
evgcÿ = sec − tan tanR = KZ? 4
M. a I b Gi gvb wbY©q Ki| 4
1+x 1−x  15bs cª‡kœi mgvavb 
+
2x 2x
=
1+x 1−x

2x 2x
beg-`kg †kÖwY : mvaviY MwYZ  407
K. wPÎ †_‡K, PR = PQ2 + QR2 P
Ges tanR =
1
= 12+ (3)2 3
a+b
= 1+3 1 ev, tanR = tan30
= 4 a−b
ev, tan(a −b) tan30
= 2 (Ans.) Q 3 R  (a − b) = 30................................. (ii)
QR 3 mgxKiY (i) I (ii) †hvM K‡i cvB,
L. ÔKÕ Gi wPÎ †_‡K cvB, tan P =
PQ
=
1 a + b = 60
 tanP = 3 (Ans.) a − b = 30
PQ 1 2a = 90
Avevi, tanR = QR = (Ans.)
ev, a = 45
3
1 3 −1 2 2 3 a Gi gvb mgxKiY (i) G ewm‡q cvB,
 tanP − tanR = 3 − = = = (Ans.)
3 3 3 3 45 + b = 60
M. ÔLÕ †_‡K cÖvB, tanP = 3 ev, b = 60 − 45  b = 15
ev, tan (a + b) = tan60 [wPÎ †_‡K] wb‡Y©q gvb, a = 45 Ges b = 15 (Ans.)
a + b = 60 ..................... (i)

m„R bkxj cÖk œe¨vsK DËimn


cÖkœ-16  2cos2 = 3(1 − sin) Ges  m~²‡KvY| K. AB evûi ˆ`N©¨ †ei Ki| 2
K. mgxKiYwU‡K sin Gi gva¨‡g cÖKvk Ki| 2 L. (tantan + sincos) Gi gvb wbY©q| 4
L.  Gi gvb wbY©q Ki| 4 M.  I  Gi gvb †ei Ki Ges †`LvI †h,
1 3
M.  =  + 30 n‡j cÖgvY Ki †h, 3tan2( − 15) + sec ( + 15) =  4
4 2
1 − sin
1 + sin
(sec + tan) = 1 4 3
DËi : K. 1 L. 2; M. 45, 45
DËi : K. 2sin2 − 3sin + 1 = 0; L. 30 cÖkœ-20  cos(A + B) = x, sin(A − B) = y `yBwU w·KvYwgwZK
cÖkœ-17  2 cos(A − B) = 1, 2sin (A + B) = 3 Ges A, B mgxKiY|
m~²‡KvY| 3 1
K. x = 2 Ges y = 2 n‡j, A + B I A − B Gi gvb KZ? 2
K. A − B Gi gvb wbY©q Ki| 2
L. A I B Gi gvb †ei K‡i †`LvI †h, sin3A = cosB 4
L. A I B Gi gvb †ei Ki| 4
M. A I B Gi gvb e¨envi K‡i †`LvI †h, M. 3x = 0 Ges 2y = 2 n‡j A I B Gi gvb wbY©q Ki| 4
cotA + tanB DËi : K. A + B = 30, A − B = 30 M. A = 675, B = 225
cotB + tanA
= cotAtanB 4
1 1
cÖkœ-21  (i) 3 tan(A − B) = 1
DËi : K. 45; L. 52 2 ; 7 2  (ii) 3 tan(A + B) = 3
K. A = 75 Ges B = 15 n‡j tan(A − B) Gi gvb wbY©q Ki| 2
cÖkœ-18  3 sin(A + B) = 3 Ges 2 3 sec(A − B) = 4  L. (i) I (ii) bs n‡Z A I B Gi gvb wbY©q Ki| 4
K. (A + B) Ges (A − B) Gi gvb wbY©q Ki| 2 M. (L) n‡Z cÖvß A I B Gi gvb e¨envi K‡i †`LvI †h, (i) I
L. A, B Gi gvb †ei K‡i †`LvI †h, (ii) mZ¨| 4
2sinA cosB = sin(A + B) + sin(A − B) 4 DËi : K. 3; L. A = 45, B = 15
tanA + cotB tanA − cotB
M. tanAcotB − cotAtanB Gi gvb wb‡Y©q Ki| 4 cÖkœ-22  wP‡Î ACB mv‡c‡ÿ mg‡KvYx wÎfzRwU  †Kv‡Yi
2 AB AB AC BC
DËi : K. 90, 30; L. 60, 30; M. wewfbœ w·KvYwgwZK AbycvZ: BC, AC, BC, AC
3
A
cÖkœ-19 
C

2  B
1 C
K. AB = 1 Ges BC = 3 n‡j, AC Gi ˆ`N©¨ I  Gi gvb
 wbY©q Ki| 2
A B
beg-`kg †kÖwY : mvaviY MwYZ  408
K. A + B Gi gvb wbY©q Ki| 2
(AB AC
) = 11 −+ sin
sin
2
L. †`LvI †h, BC + BC 4
L. A I B m~²‡KvY n‡j A I B Gi gvb wbY©q Ki| 4
AB BC
M. mgvavb Ki : AC + AC = 2 †hLv‡b, 0    90 4 M.  Gi gvb wbY©q Ki Ges †`LvI †h, cosec  − cot  = 1 4
2 2

DËi : K. A + B = 60; L. A = 45, B = 15


DËi: K. 2 Ges 30; M. 45
cÖkœ-25  cot (A + B) = 1 Ges cot (A − B) = 3
1−x K. (A + B) I (A − B) Gi gvb wbY©q Ki| 2
cÖkœ-23  sin = 1+x
L. A I B =  n‡j, †`LvI †h, cos2cos + sin2.sin =
K. cos Gi gvb wbY©q Ki| 2 1
1 − tan2A cos Ges sin2c + 3 cos 4c = 0 †hLv‡b, c = A − 7 4
L. 1 + tan2 A Gi gvb wbY©q Ki| 4 2
M. 3tan2 − 5secD + 1 = 0 n‡j 3A + 2B + D Gi gvb wbY©q
sec + tan 1+ 1 − x2 Ki| GLv‡b D m~²‡KvY 4
M. cÖgvY Ki †h, sec − tan = x
 4
1
2x 3x − 1 DËi : K. A + B = 45, A − B = 30; M. 187 2
DËi: K. 1+x
; L. x + 1 .

cÖkœ-24  3 tan (A−B) = 1, 3 tan(A + B) = 3 Ges


cosec.cot = 2 3 (†hLv‡b  m~²‡KvY|)

Aa¨vq mgwš^Z m„R bkxj cÖkœ I mgvavb


cÖkœ-26  ABC mg‡KvYx wÎfz‡R C mg‡KvY, tan B = 3. 3+ 3 2 3 3
= = =2 3 =3
1 1 2 2
K. AB Gi gvb KZ? 2 +
3 3 3
cot A + tan B
L. DÏxc‡Ki Av‡jv‡K cÖgvY Ki †h, cot B + tan A
= cot A. Wvbcÿ = cotA tanB = 3. 3 = 3
tan B. 4  evgcÿ = Wvbcÿ (cÖgvwYZ)
M. B = p + q Ges A = p − q n‡j, p I q Gi gvb wbY©q M L †_‡K cvB, B = 60 Ges A = 30
Ki| 4  p + q = 60 ................ (i)
p − q = 30 ............... (ii)
 26bs cª‡kœi mgvavb  GLb, (i) + (ii) †_‡K cvB,
K DÏxcK Abymv‡i, ABC mg‡KvYx wÎfz‡R C = GK mg‡KvY 2p = 90
Ges tanB = 3 A ev, p = 45
GLb, wc_v‡Mviv‡mi m~Î cÖ‡qvM K‡i, Avevi, (i) − (ii) †_‡K cvB,
3 2q = 30
AB2 = AC2 + 3C2
ev, q = 15
ev, AB2 = ( 3)2 + (1)2 B C
1  p I q Gi gvb h_vµ‡g 45 I 15 (Ans.)
ev, AB = 3 + 1 b
ev, AB = 4 cÖkœ-27  ABC mg‡KvYx wÎfz‡R, cotA = a
 AB = 2 (Ans.) K. wPÎ Gu‡K AwZfz‡Ri gvb †ei Ki| 2
L †`Iqv Av‡Q, tanB = 3 asinA − bcosA
L. asinA + bcosA
Gi gvb †ei Ki| 4
ev, tanB = tan 60  B = 60 M. a = 1 †m.wg. Ges b = 3 †m.wg. n‡j A I C †Kv‡Yi
Avgiv Rvwb, A + B + C = 180 1 1 2
ev, A = 180 − B − C cwigvY †ei Ki Ges †`LvI †h, sinA + sinC = 3 (3 + 3) 4
ev, A = 180 − 60 − 90  27bs cª‡kœi mgvavb 
A = 30 AB b
1 K. ABC mg‡KvYx wÎfy‡R cotA = BC = a
GLb, tanA = tan 30 =
3  AB = b, BC = a
A
cotA = cot 30 = 3
tanB = tan 60 = 3
1 b
cotB = cot 60 =
3
cotA + tanB B C
evgcÿ = cotB + tanA a
AwZfzR, AC = AB2 + BC2 = b2 + a2 GKK
beg-`kg †kÖwY : mvaviY MwYZ  409
wb‡Y©q AwZfzR a2 + b2 GKK  28bs cª‡kœi mgvavb 
L. ABC mg‡KvYx wÎfzR e‡j Avgiv cvB,
wecixZ evû K. ABC mg‡KvYx wÎfz‡R,
a
AwZfzR = a2 + b2 GKK
sinA = AC2 = AB2 + BC2 = 12 + 12 = 1 + 1 = 2
 AC = 2 GKK (Ans)
mwbœwnZ evû a
cosA =
AwZfzR = a2 + b2 GKK L. 'A' †Kv‡Yi †ÿ‡Î, AwZfzR 2 GKK, mwbœwnZ evû 1 GKK,
a b wecixZ evû 1 GKK
a. − b. 2 2
asinA − bcosA a 2 + b2 a +b 'C' †Kv‡Yi †ÿ‡Î, AwZfzR 2 GKK, mwbœwnZ evû 1 GKK,
GLb, asinA + bcosA = a b wecixZ evû 1 GKK|
a. 2 2 + b. 2 2
a +b a +b AwZfzR 2
a 2 b 2 AZGe, secA = mwbœwnZ evû = 1 = 2
− 2
a2 + b 2 a + b2 a2 − b 2 a2 + b 2 a2 − b 2 wecixZ evû 1
= = 2  2 = 2
a2
+
b2 a +b 2 a + b2 a + b2 Ges tanC = mwbœwnZ evû = 1 = 1
2 2 2 2
a +b a +b
asinA − bcosA a2 − b2 AwZfzR 2
 asinA + bcosA = a2 + b2 Ges secC = mwbœwnZ evû = 1 = 2
M. a = 1 †m.wg., b = 3 †m.wg. n‡j ÔLÕ †_‡K cvB, wecixZ evû 1
a Ges tanA = mwbœwnZ evû = 1 = 1
sinA = 2
a + b2 secA + tanC
1 1 1 1 GLb, secC − tanA
= = = =
12 + ( 3)2 1+3 4 2
2 + 1 ( 2 + 1)( 2 + 1) ( 2 + 1)2 ( 2 + 1)2
ev, sinA = sin30 = = = =
2−1
2 − 1 ( 2 − 1)( 2 + 1) ( 2)2 − 12
 A = 30
2
AB b = ( 2 + 1) = 2 + 2 2 + 1 = 3 + 2 2
Avevi, sinC = AC = 2 2 secA + tanC
a +b wb‡Y©q secC − tanA = 3 + 2 2
3
= [gvb ewm‡q] M. ÔLÕ †_‡K cvB, tanA = 1
1 + ( 3)2
2
ev, tanA = tan45
3 3 3
= = =
2
 A = 45
1+3 4
Ges tanC = 1
3
 sinC =
2 ev, tanC = tan45  C = 45
ev, sinC = sin60  C = 60 ABC GKwU mg‡KvYx mgwØevû wÎfzR n‡j,
1 1
Avevi, sinA + sinC = 1 +
1 1 cÖ`Ë wPÎ †_‡K cvB, x + y = 45
3 x − y = 45
2 2 ⎯⎯⎯⎯⎯⎯⎯⎯⎯⎯⎯⎯⎯

2 2 3+2 [†hvM K‡i] 2x = 90


=2+ = 90
3 3 x = 2 = 45
2( 3 + 1) 2( 3 + 1) 3
= =  AZGe, y = 45 − x
3 3 3
= 45 − 45 = 0
2
= (3 + 3) (†`Lv‡bv n‡jv) AZGe, x = 45 Ges y = 0 (Ans)
3
cÖkœ-28  cÖkœ-29  2cos sin = sin2 + cos2 Ges 0    90
C K. tan + cot = KZ? 2
L. mgvavb Ki : tan + cot = 2 4
x−y M. ÔLÕ Gi cÖvß  Gi gvb e¨envi Ki Ges x = 15
1 n‡j cªgvY Ki cot( + x) cosec2( − x) =
2cosec( + x) 4
x+y
A
 29bs cª‡kœi mgvavb 
B 1
2 K. †`Iqv Av‡Q, 2cossin = sin  + cos 
2 2
K. AC Gi gvb wbY©q Ki|
2cos sin sin 
2 cos2
secA + tanC
L. secC − tanA Gi gvb †ei Ki| 4 ev, = +
cos sin sincos sincos
M. x Ges y Gi gvb †ei Ki| 4
beg-`kg †kÖwY : mvaviY MwYZ  410
sin cos A
ev, 2 = cos + sin
ev, 2 = tan + cot
 tan + cot = 2 (Ans.) 3
L. cÖ`Ë mgxKiY, tan + cot = 2
1 
ev, tan + tan = 2 B C
1
tan2 +1 AwZfzR, AC = ( 3)2 + (1)2 = 3 + 1 = 4 = 2
ev, tan
=2
AB 3
ev, tan  + 1 = 2tan
2  Gi wecixZ evû I AwZfz‡Ri AbycvZ, AC = 2
ev, tan2 − 2tan + 1 = 0 3
 sin =
ev, (tan − 1)2 = 0 2
ev, tan = 1 BC 1
 Gi mwbœwnZ evû I AwZfz‡Ri AbycvZ, AC= 2
ev, tan = tan45   = 45 1
 cos =
wb‡Y©q mgvavb,  = 45 2
M. ÔLÕ †_‡K cÖvß  = 45 3
sin 2
†`Iqv Av‡Q, x = 15 L. GLb, tan = =
cos 1
= 3
cot( + x) cosec2( − x) 2
= cot(45 + 15){cosec(45 − 15)}2 cÖ`Ë mgxKiY, tan2 − (1 + 3) tan + 3 = p
= cot60(cosec30)2 ev, (tan)2 − (1 + 3) tan + 3 = p
1 4
= (2)2 = (i) ev, ( 3)2 − (1 + 3) 3 + 3 = p
3 3
ev, 3 − 3 − 3 + 3=p
Avevi, 2cosec( + x) p=0
= 2cosec(45 + 15) AZGe, p Gi gvb 0 (Ans.)
= 2cosec60 M. GLb, tan2 − (1 + 3) tan + 3 = p
2 4
= 2 = (ii) ev, tan2 − (1 + 3) tan + 3 = 0 [ÔLÕ n‡Z p = 0]
3 3
ev, tan2 − tan − 3 tan + 3 = 0
mgxKiY (i) I (ii) n‡Z cvB, ev, tan(tan − 1) − 3 (tan − 1) = 0
cot( + x) cosec2( − x) = 2cosec( + x) (cÖgvwYZ)
ev, (tan − 1) (tan − 3) = 0
cÖkœ-30  nq tan − 1 = 0 A_ev, tan − 3 = 0
A ev, tan = 1 ev, tan = 3
ev, tan = tan45 ev, tan = tan60
  = 45   = 60
3 wb‡Y©q mgvavb,  = 45 A_ev, 60
cÖkœ-31 

B C A
1
K. wPÎ n‡Z  †Kv‡Yi Rb¨ wecixZ evû I AwZfz‡Ri
AbycvZ Ges mwbœwnZ evû I AwZfz‡Ri AbycvZ †ei Ki| 2
3
L. tan2 − (1 + 3) tan + 3 = p n‡j p Gi gvb
wbY©q Ki| 4
C B
M. mgvavb Ki : tan2 − (1 + 3) tan + 3 = p 4 4
 30bs cª‡kœi mgvavb  K. AB Gi gvb KZ? 2
cosecA + tanB
K. wP‡Î, ABC wÎfz‡R B = 90 L. cosecA − tanB
Gi gvb wbY©q Ki| 4
ABC mg‡KvYx wÎfz‡R f‚wg, BC = 1 Ges ACB =  2tan
M. tanB = sin2 n‡j, 1 + tan2 Gi gvb wbY©q Ki| 4
 31bs cª‡kœi mgvavb 
K. ABC mg‡KvYx wÎfz‡Ri C = GK mg‡KvY
 AB2 = AC2 + BC2
ev, AB = 32 + 42 = 9 + 16 = 25 = 5
beg-`kg †kÖwY : mvaviY MwYZ  411
 AB = 5 GKK ev, BC2 = AC2 − AB2 A

L. GLb, 'A' †Kv‡Yi †ÿ‡Î, mwbœwnZ evû 3 GKK, wecixZ evû 4 ev, BC = AC2 − AB2 a a2 + b2
GKK, AwZfzR 5 GKK| = (a2 + b2)2 − a2 
Ges 'B' †Kv‡Yi †ÿ‡Î, mwbœwnZ evû 4 GKK, B C
= a +b −a
2 2 2 b
wecixZ evû 3 GKK Ges AwZfzR 5 GKK = b2 = b
wecixZ evû AB a
GLb, tanB = mwbœwnZ evû  tan = = (Ans.)
BC b
3 a
ev, tanB = 4 L. ÔKÕ †_‡K cvB, tan = b
AwZfzR 5 sin a
ev, cos = b
Ges cosecA = wecixZ evû = 4
 cosecA + tanB asin a2 a
ev, bcos = b2 [Dfqcÿ‡K b Øviv ¸Y K‡i]
5 3 8
= + = =2 asin + bcos a2 + b2
4 4 4 ev, asin −bcos = a2 − b2
Ges cosecA − tanB
5 3 5−3 2 1 [ †hvRb-we‡qvRb K‡i]
= − = = = asin − bcos a2 − b2
4 4 4 4 2
cosecA + tanB 2 2
 asin + bcos = a2 + b2 (Ans.)
AZGe, wb‡Y©q cosecA − tanB = 1 = 2  1 = 4
M. Abykxjbxi 9.1 Gi D`vniY 8 †`L| [we. `ª. a I b Gi ¯’‡j
2 h_vµ‡g m I n n‡e|]
3
M. ÔLÕ †_‡K cvB, tanB = 4 cÖkœ-33  ABC mg‡KvYx wÎfz‡R C = 90, AB = 2 †m. wg. Ges
Avevi, tanB = sin2 BC = 1 †m. wg.
3
ev, 4 = sin2 K. AC Ges tanA Gi gvb wbY©q Ki| 2
cosec2A − sec2A
3 L. cosec2A + sec2A Gi gvb wbY©q Ki| 4
ev, 2 = sin [eM©g~j K‡i]
secA + 1
ev, sin = sin60 M. cÖgvY Ki †h, secA −1
= cotA + cosecA 4
  = 60
2tan 2tan60
GLb, 1 + tan2 = 1 + tan260
2. 3 2 3
= =
1 + ( 3)2 1 + 3
2 3 3
= = (Ans.)
4 2

cÖkœ-32  AB = a, AC = a2 + b2 , c = 
A

C B
K. tan Gi w·KvYwgwZK AbycvZ wbY©q Ki| 2
asin − bcos
L. tan Gi gvb e¨envi K‡i asin + bcos
Gi
gvb wbY©q Ki| 4
M. hw` tanA + sinA = m, tan A sinA = n nq, Z‡e
cÖgvY Ki †h, m2 − n2 = 4 mn 4
 32bs cª‡kœi mgvavb 
K. ABC-G B = 90
AC2 = AB2 + BC2 [wc_v‡Mviv‡mi m~Î]
beg-`kg †kÖwY : mvaviY MwYZ  412
 33bs cª‡kœi mgvavb  12 − 4
3 8 3 1
K. †`Iqv Av‡Q, = =  = (Ans.)
A
12 + 4 3 16 2
AB = 2 †m. wg. 3
BC = 1 †m. wg. 2 †m.wg. 1 1
M. cotA = tanA = 1 = 3
 AC = AB2 − BC2
C C
= 22− 12 1 †m.wg. 3
= 3 2
+1
BC 1 secA + 1 3
 tanA = = (Ans.) evgcÿ = =
AC 3 secA −1 2
L. ABC wÎfzR †_‡K, 3 −1
AB 2
cosecA = = =2 2+ 3
BC 1
AB 2 3 2+ 3
Ges secA = AC = = =
3 2− 3 3− 3

− 
2 2
3
(2)2
cosec2A − sec2A  3 2 +( 3)2
 = =
(2)2 +  
cosec2 A + sec2A 2 2 (2)2 − ( 3) 2
 3 =2+ 3
4
4− Wvbcÿ = cotA + cosec A
3
= = 3+2
4
4+ =2+ 3
3
secA + 1
 = cotA + cosecA (cÖgvwYZ)
secA −1

You might also like