Chichewa Syllabus Forms 3-4
Chichewa Syllabus Forms 3-4
Silabasi ya
Chichewa
Fomu 3 ndi 4
Chichewa
Fomu 3 ndi 4
Email: [email protected]
Zonse za m’bukumu n’zosati munthu akopere mu njira ina iliyonse popanda chilolezo.
N’zosatinso munthu achitire malonda mpang’ono pomwe. Komabe ngati munthu afuna
kugwira ntchito ya za maphunziro ndi bukuli, ayambe wapempha ndi kulandira chilolezo
kuchokera kwa eni ake omwe adalisindikiza.
Okonza
v
zosiyanasiyana. Powonjezera apa, maphunzirowa akuyenera kumuthandiza munthu
kuphunzira payekha kuti pakutero athe kudzitukula yekha, kutukula banja lake, dera lake
ngakhalenso dziko. Kusintha kwa ndondomekoyi kwachitika ndi cholinga chofuna
kukwaniritsa zolinga zonsezi. Kotero, kufunika kwa silabasi ya Chichewayi n’kosaneneka.
Ndafuna ndithokoze anthu onse amene adatengapo mbali m’njira zosiyanasiyana polemba
silabasiyi. Mwapadera, ndithokoze aku Department of Inspectorate and Advisory Services
(DIAS) mu Unduna wa za Maphunziro, Sayansi ndi Luso ndi a Malawi Institute of
Education (MIE) poonetsetsa kuti ntchitoyi yagwiridwa moyenera. Ndithokozenso
mayunivesite (aboma komanso omwe ndi oyima pawokha), aphunzitsi a m’sukulu
zasekondale (zaboma ndi zomwe si zaboma) azipembedzo zosiyanasiyana ndi magulu ena
onse okhudzidwa ndi maphunziro monga Malawi Revenue Authority (MRA), Anti–
Corruption Bureau (ACB) ndi Malawi Blood Transfusion Service (MBTS) chifukwa
chotengapo gawo pantchitoyi.
Potsiriza ndili ndi chikhulupiriro kuti aphunzitsi ayigwira ntchitoyi mwakhama ndi
modzipereka pofuna kukwaniritsa zosowa za ophunzira kuti pakutero cholinga cha
kusintha kwa ndondomeko ya maphunziroyi chikwaniritsidwe.
Dr McPhail Magwira
Mlembi wa za Maphunziro, Sayansi ndi Luso
vi
Ndondomeko ya maphunziro a m’sukulu zasekondale m’Malawi
Kuphunzitsa Kuphunzira
Zizindikiro za kakhozedwe
Milingo
yakakhozedwe
Kuyesa
vii
Zolinga zikuluzikulu za maphunziro m’Malawi
Izi ndi zolinga zomwe ophunzira ayenera kukwaniritsa adakali pasukulu komanso
atatsiriza. Zolinga zimenezi zikukhudza maphunziro onse a m’sukulu za sekondale ndipo
zachokera mu Malamulo oyendetsera dziko lino, a Malawi Constitution, mfundo
zoyendetsera chitukuko za MGDS, mfundo zoyendetsera maphunziro m’dziko muno za
NESP, Education Act, Secondary School Curriculum and Assessment Reform (SSCAR) ndi
mfundo zina zoyendetsera maphunziro pa dziko lonse lapansi za Education for All (EFA),
zomwe dziko la Malawi lidazivomereza ndi kusayinira. Zolingazi zimafuna kuti
ophunzirawa:
1 asonyeze makhalidwe oyenera mogwirizana ndi chikhalidwe chathu.
2 asonyeze kumvetsa zochitika kuno kwathu, m’dera lino la Africa ndi pa dziko lonse.
3 alumikizane ndi ena m’zochitika zosiyanasiyana moyenera komanso kugwiritsa ntchito
chiyankhulo choyenera.
4 apereke ndi kulandira uthenga momveka bwino m’nthawi zosiyanasiyana pogwiritsa
ntchito chiyankhulo cha ku Malawi kapena kunja.
5 agwiritse ntchito nzeru zomwe adaphunzira pa masamu m’nkhani za kakhalidwe ndi
chikhalidwe, ndale, chuma, chilengedwe komanso sayansi ndi luso pofuna kuthana ndi
mavuto.
6 agwiritse ntchito nzeru za sayansi, luso, ntchito zamanja ndi kayendetsedwe ka ntchito
zosiyanasiyana mozama ndi mofikapo kuti azitha kupeza njira zothanirana ndi mavuto
awo pofuna kuthandiza dera lawo.
7 asonyeze makhalidwe olimbikitsa umoyo wabwino wa iwo eni, wa anzawo ndi wa ena
onse poganizira kuti kunja kuno kuli matenda osiyanasiyana.
8 asamalire ndi kuchita ndi zinthu zachilengedwe mosamala pofuna kuzisungabe.
9 agwiritse ntchito nzeru ndi luso zachibadwa zomwe zingathandize kuti akhale
akuphunzira nthawi zonse, apititse patsogolo miyoyo yawo, apeze ntchito komanso
athandize pa chitukuko cha m’dera lawo.
10 agwiritse ntchito maluso amakono ofalitsira mauthenga mwadongosolo ndi
mopindulitsa.
11 asonyeze kumvetsa momwe nkhani zachuma zimayendera komanso m’mene ulimi ndi
ntchito zina zimathandizira pa chitukuko chadziko.
12 agwiritse ntchito umisiri ndi luso lamanja pa chitukuko chawo ndi chadziko.
13 agwiritse ntchito luso la kafukufuku pofuna kuthana ndi mavuto.
14 amvetse ndi kuvomereza nkhani zokhudza ufulu wachibadwidwe wa anthu, ulamuliro
wa zipani zingapo, kusasiyanitsa pakati pa akazi ndi amuna pa zochita, ulamulilo
komanso nkhani zina zotumphuka.
viii
Zolinga za maphunziro m’sukulu zasekondale
Zolinga za maphunziro a m’sukulu za sekondale zagawidwa m’magulu asanu ndi awiri
mogwirizana ndi maluso omwe ayenera kuphunziridwa. Maguluwo ndi awa:
1 maluso a unzika
2 maluso a chikahlidwe ndi dongosolo la anthu
3 maluso ozitukulira pachuma ndi zosamalira zachilengedwe
4 maluso opezera ndi kugwira ntchito zosalembedwa ndi zaumisiri
5 maluso pa ntchito zamanja
6 maluso oganizira mwakuya ndi kupezea zinthu zofunika
7 maluso asayansi ndi ndi zaluso zina
ix
Zolinga zonena za maluso odzitukulira pachuma ndi zosamalira
zachilengedwe
22 amvetse chuma cha dziko la Malawi ndi momwe chimayendera
23 asonyeze umisiri ndi luso la ntchito zamanja zothandiza pogwira ntchito yolembedwa
kapana yodzilemba okha
24 agwiritse ntchito ulimi ngati mwayi wopezera chuma
25 asonyeze chidwi chosamalira nthaka, ziweto ndi zam’madzi
26 agwiritse ntchito njira zabwino zaulimi zosiyanasiyana
27 aphunzire kukhala ndi maganizo olongosoka komanso luso ndi kugwiritsa ntchito
zimenezi potukula ndi kusunga zachilengedwe
28 azindikire kufunika kwa ulimi wambewu ndi wa ziweto zosiyanasiyana pa chuma cha
dziko la Malawi
29 azindikire kufunika kwa maluso osiyanasiyana amakono pa kupeza chuma
30 agwiritse ntchito maluso amakono osiyanasiyana pantchito zachuma
31 agwiritse ntchito njira zowonjezera phindu pa ulimi ndi pa kugwiritsa ntchito
moyenera zinthu zachilengedwe
32 anyadire zinthu zachilengedwe za m’dziko la Malawi
33 azindikire kuyipa kwa kuchulukana kwa anthu pa zinthu zachilengedwe ndi
kapezedwe ka zinthu zofunika pa moyo wa anthu
34 agwiritse ntchito njira zosiyanasiyana posamalira zachilengedwe
35 Agwiritse ntchito maluso amakono ofalitsira mauthenga pofuna kudzitukula m’nzeru
ndi m’kaperekedwe ka mauthenga
36 awonetse momwe angakhalire mu nthawi ino pomwe nyengo ikusintha ndi kupeza
njira zochepetsera mavuto omwe angadze chifukwa cha kusinthaku
37 azindikire kufunika kwa mphamvu zosiyanasiyana pa chitukuko chachuma
38 amvetse kufunika kopeza njira zosiyanasiyana zokwezera chuma kudzera mu ntchito
zokopa alendo, zamigodi ndi zopangapanga
x
Zolinga zonena za maluso a ntchito zamanja
46 aphunzire maluso okhudzana ndi ulimi, malonda ndi mafakitale
47 agwiritse ntchito maluso oyenera pa nkhani za ulimi, zamalonda ndi zamafakitale
48 aonyeze mtima wokonda kugwira ntchito zamanja
49 asonyeze ukatswiri pantchito ina iliyonse imene akugwira
50 awonetse luso ndi ukatswiri pamasewero osiyanasiyana
51 asonyeze luntha la kupanga zinthu mwaluso kuti pakutero athe kudzidalira
xi
Kufunika kwa phunziro la Chichewa
Chiyankhulo cha Chichewa ndi chofunika pa moyo wa munthu ndi pa chitukuko cha dziko,
choncho ndi kofunika kuti ophunzira a m’sukulu zasekondale azichiphunzira. Anthu ambiri
m’Malawi komanso m’maiko ozungulira monga Mozambique, Zambia ndi Zimbabwe amamva
ndi kuyankhula Chichewa ndipo izi zimalimbikitsa ubale komanso ntchito zamalonda.
Nkhani zamchezo ndi zolembedwa m’sukulu za sekondale m’Malawi ndi zofunika kwambiri
chifukwa zimathandiza ophunzira kuti adziwe za chikhalidwe cha anthu pa moyo wawo wa
tsiku ndi tsiku. Izi zimachitika pophunzira zinthu monga zilapi, miyambi, nkhani, zisudzo,
ndakatulo ndi nyimbo. Phunziroli limathandizanso ophunzira kuti akondwe, anyadire,
akometse ndiponso asunge zabwino za chikhalidwe cha anthu. Nkhani zamchezo ndi
zolembedwa m’Chichewa zimathandiza ophunzira kuzama mu luso lomvetsera, loyankhula,
lowerenga, lolemba ndi lozukuta (losanthula mozama) zinthu zomwe akuphuzira ndi zomwe
angakumane nazo m’moyo wawo wa tsiku ndi tsiku. Luso lonseli limawathandiza kuphunzira
zinthu mwa iwo okha komanso kuti akhoze kuphunzitsa dziko lonse. Zolinga zophunzitsira
nkhani zamchezo ndi zolembedwa m’Chichewa ndi izi:
1 aphunzira zilapi, nkhani zazifupi ndi zazitali, zisudzo, ndakatulo ndi nyimbo
2 adziwa makhalidwe osiyanasiyana a anthu kudzera nkhani zazifupi ndi zazitali, zisudzo,
ndakatulo ndi nyimbo
3 azindikira kuti munthu amayenera kudalira ena
4 aonetsa kusiyana ndi kufanana kwa anthu enieni ndi a m’nkhani
5 asiyanitsa zochitika m’nkhani zopeka ndi za m’moyo wa tsiku ndi tsiku
6 aonetsa kuti moyo ndi chikhalidwe cha munthu zimasintha
7 achita zisudzo mochititsa chidwi
8 alakatula ndakatulo
9 azindikira kufunika kwa zilapi, nkhani zazifupi ndi zazitali, zisudzo, ndakatulo ndi nyimbo
pa moyo wa tsiku ndi tsiku
1
10 azindikira kuti pa moyo wa munthu pamakhala kupambana kapena kulephera
11 adziwa kufunika kwa abale ndi abwenzi pakati pa anthu kudzera m‘nkhani zosiyanasiyana
12 adziwa mitundu, magwero ndi magawo akuluakulu ndi zipangizo za zilapi, nkhani
zazifupi ndi zazitali, zisudzo, ndakatulo ndi nyimbo
13 apeka zilapi, nkhani, ndakatulo ndi nyimbo m’Chichewa
14 adziwa chiyankhulo cha Chichewa mozama
Kuyankhula
Ophunzira ayankhule mwaluntha kuti zomwe akuyankhulazo zimveke bwino.
Kuwerenga
Ophunzira awerenge molondola ndi kumvetsa zomwe awerenga.
Kulemba
Ophunzira alembe mwaluso ndi molondola zochitika, zopeka ndi zina.
Kuganiza mozama
Ophunzira agwiritse ntchito chiyankhulo poganiza mozama komanso pozukuta mfundo
zosiyanasiyana moyenera.
2
Kayalidwe ka ntchito ya Chichewa ya Fomu 1 ndi 2
3
Luso Mutu Fomu 1 Fomu 2
- ulimi - pampikisano (pampalano)
- pamisonkhano - malonda
4
Luso Mutu Fomu 1 Fomu 2
5
Kayalidwe ka ntchito ya Chichewa ya Fomu 3 ndi 4
Mauthenga zaumoyo
kusamala odwala kufuna malo atsopano
kusamalira zachilengedwe a ntchito yachitukuko
mwayi wantchito
Kuyankhula Zachikhalidwe
Kulemba Chimangirizo matenda a edzi ndi ena opatsirana mankhwala ozunguza bongo
zikhulupiriro ngozi zogwa mwadzidzidzi
ulamuliro wabwino nkhanza
Chimasuliro
zachilengedwe kusintha kwa nyengo
ngozi zachilengedwe ngozi zachilengedwe
mtendere nkhanza kwa ana
uchembere wabwino
maluso amakono
Chifupikitso maphunziro zachuma
ulimi wamakono zamalonda
kusasiyanitsa akazi ndi amuna pa zachitukuko
ntchito katangale ndi ziphuphu
kusasalana ntchito zamanja
7
Luso Mutu Fomu 3 Fomu 4
8
Kayalidwe ka ntchito ya nkhani zamchezo ndi zolembedwa ya Fomu 1 ndi 2
Fomu 1 Fomu 2
Mitundu ya nkhani zamchezo ndi zolembedwa Zipangizo za m’nkhani zamchezo ndi zolembedwa
a Zamchezo a Nsinjiro za chiyankhulo
- zilapi - zifanifani
- nkhani yaifupi ndi yaitali - mikuluwiko
- zisudzo - zining’a
- nyimbo b Umunthu
- ndakatulo c Chizindikiro
b Zolembedwa d Msemphano
- zilapi e Ndime
- nkhani yaifupi ndi yaitali f Chibwereza cha mawu
- mbiri g Chikumbumtima
- zisudzo
- ndakatulo Kuzukuta nkhani zamchezo ndi zolembedwa
c Kuwerenga nkhani zamchezo ndi zolembedwa a Njira zozukutira
d Kuzukuta nkhani zamchezo ndi zolembedwa b Magawo akuluakulu a nkhani zamchezo ndi zolembedwa
Magawo akuluakulu opezeka m’nkhani zamchezo ndi c Zipangizo zosiyanasiyana zozukutira nkhani zamchezo ndi
zolembedwa zolembedwa
a Kupeza magawo Zilapi
b Kugwiritsa ntchito magawo
a Kupeka
c Nkhani ndi tsatanetsatane wake
b Kuponyerana
d Amfotokozankhani
e Ampangankhani
f Mfundo yaikulu
g Malo ndi nthawi
9
Kayalidwe ka ntchito ya nkhani zamchezo ndi zolembedwa ya Fomu 3 ndi 4
Fomu 3 Fomu 4
Kuzukuta nkhani zamchezo ndi zolembedwa Kuzukuta nkhani zamchezo ndi zolembedwa
10
Silabasi yophunzitsira Chichewa ya Fomu 3 ndi 4
Fomu 3
Chigawo: Choyamba
Luso: Kumva
Cholinga cha luso: Ophunzira amve mwatcheru zomwe auzidwa kuti achitepo kanthu.
Mlingo wa Zizindikiro za Mutu Zina mwa zomwe Zina mwa njira Zina mwa zipangizo
kakhozedwe kakhozedwe ophunzira achite zophunzitsira, zophunzitsira,
zophunzirira ndi zophunzirira ndi
zoyesera zoyesera
Tidzadziwa kuti Ophunzira: Zachikhalidwe kuchita malonje mafunso ndi mabuku
ophunzira akukhoza 1 achita Malonje pozonda wodwala mayankho zinthu zenizeni
ngati: moyenera - pamatenda - kunyumba kufotokoza matchati
amva malonje, zomwe amva - kuchipatala kusonyeza ophunzira
malangizo ndi polonjerana Malangizo kutsatira malangizo kuchita sewero anthu ena
mauthenga kapena - makhalidwe okhudza makhalidwe kuyesana kalilole wogwiritsa
zolengeza 2 atsatira oyenera monga a: (kupimana) nzeru ntchito mbuwu
malangizo - m’banja kudziyesa nthenga zogwiritsa
omwe amva - pasukulu kukambirana ntchito mbuwu
molondola - m’dera kwa kalasi yonse, zithunzi
- m’dziko awiriawiri zithunzi zotukuza
3 asonyeza Mauthenga kusonyeza zomwe kapena chimkuzamawu
zomwe atolapo - zaumoyo atolapo pa mauthenga m’magulu
m’mauthenga a zaumoyo monga a:
osiyanasiyana - katemera
molondola - matenda ogwa
mwadzidzidzi
11
Luso: Kuyankhula
Cholinga cha luso: Ophunzira ayankhule mwaluntha kuti zomwe ayankhulazo zimveke bwino.
Mlingo wa Zizindikiro za Mutu Zina mwa zomwe Zina mwa njira Zina mwa
kakhozedwe kakhozedwe ophunzira achite zophunzitsira, zipangizo
zophunzirira ndi zophunzitsira,
zoyesera zophunzirira ndi
zoyesera
Tidzadziwa kuti Ophunzira: Zachikhalidwe
ophunzira akukhoza 1 afotokoza Malonje kufotokoza malonje mafunso ndi mabuku
ngati: malonje - pamatenda pozonda wodwala mayankho zinthu zenizeni
ayankhula malonje, osiyanasiyana - kunyumba kufotokoza matchati
malangizo ndi molondola - kuchipatala kusonyeza ophunzira
mauthenga kapena kuchita sewero anthu ena
zolengeza 2 akambirana kukambirana kuyesana kalilole
mwaluntha malonje malonje a (kupimana) nzeru wogwiritsa ntchito
moyenera kuchipatala kudziyesa mbuwu
- sing’anga ndi kukambirana kwa nthenga
odwala kalasi yonse, zogwiritsa ntchito
- dokotala ndi awiriawiri kapena mbuwu
odwala m’magulu zithunzi
zithunzi zotukuza
3 alonjerana kulonjerana
moyenera
12
Mlingo wa Zizindikiro za Mutu Zina mwa zomwe Zina mwa njira Zina mwa
kakhozedwe kakhozedwe ophunzira achite zophunzitsira, zipangizo
zophunzirira ndi zophunzitsira,
zoyesera zophunzirira ndi
zoyesera
- m’banja
- pasukulu
- m’dera
- m’dziko
13
Luso: Kuwerenga
Cholinga cha luso: Ophunzira awerenge nkhani zosiyanasiyana mosadodoma ndi mwachidwi kuti amvetse ndi kuyankhapo mafunso pa
zomwe awerenga
Mlingo wa Zizindikiro za Mutu Zina mwa zomwe Zina mwa njira Zina mwa
kakhozedwe kakhozedwe ophunzira achite zophunzitsira, zipangizo
zophunzirira ndi zophunzitsira,
zoyesera zophunzirira ndi
zoyesera
Tidzadziwa kuti Ophunzira: Kumvetsa
ophunzira akukhoza 1 awerenga nkhani kuwerenga nkhani mafunso ndi mabuku
ngati: nkhani - uchembere zokhudza mayankho zinthu zenizeni
awerenga nkhani mosadodoma wabwino uchembere kufotokoza matchati
moimvetsetsa wabwino monga za: kusonyeza ophunzira
- msinkhu kuchita sewero anthu ena
woyenera kuyesana (kupimana) kalilole
kubereka nzeru wogwiritsa ntchito
- kukachirira kudziyesa mbuwu
kuchipatala kukambirana kwa nthenga
- kulera kalasi yonse, zogwiritsa ntchito
awiriawiri kapena mbuwu
2 ayankha kuyankha mafunso m’magulu zithunzi
mafunso atawerenga nkhani zithunzi zotukuza
molondola mwachinunu
kapena mokweza
3 asanthula Zifanifani kusanthula
chiyankhulo chiyankhulo pofuna
molondola kupeza zifanifani
m’nkhani
14
Luso: Kulemba
Cholinga cha luso: Ophunzira alembe mwaluso ndi molondola nkhani zosiyanasiyana zoona ndi zopeka.
Mlingo wa Zizindikiro za Mutu Zina mwa zomwe Zina mwa njira Zina mwa
kakhozedwe kakhozedwe ophunzira achite zophunzitsira, zipangizo
zophunzirira ndi zophunzitsira,
zoyesera zophunzirira
ndi zoyesera
Tidzadziwa kuti Ophunzira: Chimangirizo
ophunzira akukhoza 1 apeza mfundo chopeka kupeza mfundo mafunso ndi mabuku
ngati: zoyenera - matenda a edzi zoyenera mayankho zinthu zenizeni
ndi ena kufotokoza matchati
alemba 2 alemba opatsirana kulemba kusonyeza ophunzira
chimangirizo chimangirizo chimangirizo kuchita sewero anthu ena
chopeka chopeka chopeka pa nkhani za kuyesana kalilole
matenda a edzi ndi (kupimana) nzeru wogwiritsa
ena opatsirana kudziyesa ntchito mbuwu
monga izi: kukambirana kwa nthenga
- zikhulupiriro kalasi yonse, zogwiritsa
- kusamalira odwala awiriawiri kapena ntchito mbuwu
- kupewa matenda m’magulu zithunzi
zithunzi
alemba kalata 3 alemba kalata Kalata yamchezo kulemba kalata zotukuza
yamchezo yamchezo - kupereka yamchezo pa
magazi kufunika kopereka
magazi kwa wodwala
ndi wovulala pangozi
15
Mlingo wa Zizindikiro za Mutu Zina mwa zomwe Zina mwa njira Zina mwa
kakhozedwe kakhozedwe ophunzira achite zophunzitsira, zipangizo
zophunzirira ndi zophunzitsira,
zoyesera zophunzirira
ndi zoyesera
16
Luso: Kuganiza mozama
Cholinga cha luso: Ophunzira aganize mozama pogwiritsa ntchito chiyankhulo.
Mlingo wa Zizindikiro za Mutu Zina mwa zomwe Zina mwa njira Zina mwa
kakhozedwe kakhozedwe ophunzira achite zophunzitsira, zipangizo
zophunzirira ndi zophunzitsira,
zoyesera zophunzirira
ndi zoyesera
Tidzadziwa kuti Ophunzira: Zina
ophunzira akukhoza 1 apeza mfundo zam’chiyankhulo kupeza mfundo mafunso ndi mabuku
ngati: zochitira Mtsutso zochitira mtsutso pa mayankho zinthu
achita zinthu mtsutso - uchembere nkhani zauchembere kufotokoza zenizeni
zosonyeza kuti wabwino wabwino monga kusonyeza matchati
anaziganizira kulera kuchita sewero ophunzira
mozama kuyesana anthu ena
2 achita mtsutso kuchita mtsutso pa (kupimana) nzeru kalilole
moyenera nkhani za kudziyesa wogwiritsa
uchembere kukambirana kwa ntchito
wabwino monga kalasi yonse, mbuwu
kulera awiriawiri kapena nthenga
m’magulu zogwiritsa
3 apeza zining’a Zining’a kupeza zining’a ntchito
zofanana - zofanana zofanana mbuwu
m’matanthauzo matanthauzo m’matanthauzo zithunzi
monga izi: zithunzi
- chiphadzuwa zotukuza
(njole)
- kafanikhale
(kadziotche)
17
Luso: Kugwiritsa ntchito malamulo a chiyankhulo
Cholinga cha luso: Ophunzira adziwe ndi kutsatira malamulo a chiyankhulo poyankhula ndi polemba.
Mlingo wa Zizindikiro za Mutu Zina mwa zomwe Zina mwa njira Zina mwa
kakhozedwe kakhozedwe ophunzira achite zophunzitsira, zipangizo
zophunzirira ndi zophunzitsira,
zoyesera zophunzirira ndi
zoyesera
Tidzadziwa kuti Ophunzira: Malamulo a kufotokoza njira mafunso ndi mabuku
ophunzira akukhoza chiyankhulo zopangira mayina mayankho zinthu zenizeni
ngati: monga kuchokera ku: kufotokoza matchati
agwiritsa ntchito 1 afotokoza njira Dzina - masinde kusonyeza ophunzira
malamulo a zopangira - kapangidwe - mayina ena kuchita sewero anthu ena
chiyankhulo mayina ka mayina - aonjezi kuyesana kalilole
molondola molondola - ziyankhulo zina (kupimana) wogwiritsa ntchito
nzeru mbuwu
2 apanga mayina kupanga mayina mu kudziyesa nthenga
molondola njira izi: kukambirana kwa zogwiritsa ntchito
- kuchokera ku masinde kalasi yonse, mbuwu
a mawu osiyanasiyana awiriawiri kapena zithunzi
a (-nthu: munthu) m’magulu zithunzi zotukuza
b (-tali: utali/litali)
c (chita: ntchito)
- kuchokera ku mayina
ena
a (kapolo: ukapolo)
b (mwana:
chimwana/kamwana)
18
Mlingo wa Zizindikiro za Mutu Zina mwa zomwe ophunzira Zina mwa njira Zina mwa
kakhozedwe kakhozedwe achite zophunzitsira, zipangizo
zophunzirira zophunzitsira,
ndi zoyesera zophunzirira ndi
zoyesera
- kuchokera ku aonjezi
a (bwino: ubwino)
b (kale: chikale)
- kutenga mayina kuchokera
ku ziyankhulo zina monga
izi:
a Chingerezi (buku, sukulu)
b Chiswahili (ndege, bwana)
c Chipwitikizi (dona,
nsapato)
d Chingoni (malume)
kunena njira zopangira
afotokozi monga izi:
3 anena njira Afotokozi - kuchokera ku masinde
zopangira afotokozi - kapangidwe enieni a mfotokozi
molondola ka afotokozi - kuchokera ku masinde ena
- kuchokera ku mayina
- kuchokera ku aneni
- kuchokera ku aonjezi
19
Mlingo wa Zizindikiro za Mutu Zina mwa zomwe Zina mwa njira Zina mwa
kakhozedwe ophunzira achite zophunzitsira, zipangizo
kakhozedwe zophunzirira zophunzitsira,
ndi zoyesera zophunzirira ndi
zoyesera
kupanga afotokozi
4 apanga afotokozi osiyanasiyana
osiyanasiyana
moyenera
5 afotokoza Aonjezi kufotokoza kapangidwe ka
kapangidwe ka - kapangidwe aonjezi monga:
aonjezi molondola - pophatikiza
mphatikiram’mbuyo ku tsinde
lamuonjezi (dala – mwadala)
- pophatikiza
mphatikiram’mbuyo ku dzina
(ulemu – mwaulemu)
- pophatikiza
mphatikiram’mbuyo ku
mneni (fulumira –
mofulumira)
- pophatikiza
mphatikiram’mbuyo ku
masinde aafotokozi(-ng’ono –
pang’ono)
- pophatikiza
mphatikiram’mbuyo ku
masinde owerengera (-tatu –
katatu)
20
Chigawo: Chachiwiri
Luso: Kumva
Cholinga cha luso: Ophunzira amve mwatcheru zomwe auzidwa kuti achitepo kanthu.
Mlingo wa Zizindikiro za Mutu Zina mwa zomwe Zina mwa njira Zina mwa zipangizo
kakhozedwe kakhozedwe ophunzira achite zophunzitsira, zophunzitsira,
zophunzirira ndi zophunzirira ndi
zoyesera zoyesera
Tidzadziwa kuti Ophunzira: Zachikhalidwe
ophunzira akukhoza 1 achita Malonje kuchita zomwe amva mafunso ndi mabuku
ngati: moyenera - pamaliro pa malonje a mayankho zinthu zenizeni
amva malonje, zomwe amva pamaliro kufotokoza matchati
malangizo ndi polonjerana - wotumidwa kusonyeza ophunzira
mauthenga kapena - namfedwa ndi kuchita sewero anthu ena
zolengeza omupepesa kuyesana kalilole wogwiritsa
- nthawi ya maliro (kupimana) ntchito mbuwu
- potsanzikana nzeru nthenga zogwiritsa
(pobalalika) kudziyesa ntchito mbuwu
kukambirana zithunzi
2 atsatira Malangizo kutsatira malangizo a kwa kalasi zithunzi zotukuza
malangizo - kusamala kusamala chakudya yonse,
omwe amva chakudya - kuthira awiriawiri
mankhwala, kapena
- kufutsa, kuwamba m’magulu
- kusunga malo
oyenera
- kuphika chamlingo
woyenera
21
Mlingo wa Zizindikiro za Mutu Zina mwa zomwe Zina mwa njira Zina mwa zipangizo
kakhozedwe kakhozedwe ophunzira achite zophunzitsira, zophunzitsira,
zophunzirira ndi zophunzirira ndi
zoyesera zoyesera
22
Luso: Kuyankhula
Cholinga cha luso: Ophunzira ayankhule mwaluntha kuti zomwe ayankhulazo zimveke bwino.
Mlingo wa Zizindikiro za Mutu Zina mwa zomwe Zina mwa njira Zina mwa zipangizo
kakhozedwe kakhozedwe ophunzira achite zophunzitsira, zophunzitsira,
zophunzirira ndi zophunzirira ndi
zoyesera zoyesera
Tidzadziwa kuti Ophunzira: Zachikhalidwe
ophunzira akukhoza 1 afotokoza malonje kufotokoza malonje a mafunso ndi mabuku
ngati: malonje - pamaliro pamaliro mayankho zinthu zenizeni
ayankhula osiyanasiyana - wotumidwa kufotokoza matchati
malonje, - namfedwa ndi kusonyeza ophunzira
malangizo ndi omupepesa kuchita sewero anthu ena
mauthenga kapena - nthawi yamaliro kuyesana kalilole wogwiritsa
zolengeza - potsanzikana (kupimana) ntchito mbuwu
(pobalalika) nzeru nthenga zogwiritsa
kudziyesa ntchito mbuwu
2 akambirana kukambirana kukambirana zithunzi
malonje malonje kwa kalasi zithunzi zotukuza
osiyanasiyana osiyanasiyana yonse, makaseti
awiriawiri
3 alonjerana kulonjerana kapena
moyenera m’magulu
23
Mlingo wa Zizindikiro za Mutu Zina mwa zomwe Zina mwa njira Zina mwa zipangizo
kakhozedwe kakhozedwe ophunzira achite zophunzitsira, zophunzitsira,
zophunzirira ndi zophunzirira ndi
zoyesera zoyesera
- kufutsa (kuwamba)
- kusunga malo
oyenera
- kuphika chakudya
chamlingo
woyenera
24
Luso: Kuwerenga
Cholinga cha luso: Ophunzira awerenge nkhani zosiyanasiyana mosadodoma ndi mwachidwi kuti amvetse ndi kuyankhapo mafunso pa
zomwe awerenga.
Mlingo wa Zizindikiro za Mutu Zina mwa zomwe Zina mwa njira Zina mwa
kakhozedwe kakhozedwe ophunzira achite zophunzitsira, zipangizo
zophunzirira ndi zophunzitsira,
zoyesera zophunzirira ndi
zoyesera
Tidzadziwa kuti Ophunzira: Kumvetsa
ophunzira akukhoza 1 awerenga nkhani kuwerenga nkhani mafunso ndi mabuku
ngati: nkhani - kulimbikira zokhudza mayankho zinthu zenizeni
awerenga nkhani mosadodoma kulimbikira pochita kufotokoza matchati
moimvetsetsa zinthu monga kusonyeza ophunzira
pantchito, kuchita sewero anthu ena
pamaphunziro ndi kuyesana (kupimana) kalilole
pabanja nzeru wogwiritsa ntchito
kudziyesa mbuwu
2 ayankha kuyankha mafunso kukambirana kwa nthenga
mafunso atawerenga nkhani kalasi yonse, zogwiritsa ntchito
molondola mokweza kapena awiriawiri kapena mbuwu
mwachinunu m’magulu zithunzi
zithunzi zotukuza
3 asanthula Zifanifani kusanthula
chiyankhulo chiyankhulo pofuna
molondola kupeza zifanifani
m’nkhani
25
Luso: Kulemba
Cholinga cha luso: Ophunzira alembe mwaluso ndi molondola nkhani zosiyanasiyana zoona ndi zopeka.
Mlingo wa Zizindikiro za Mutu Zina mwa zomwe Zina mwa njira Zina mwa
kakhozedwe kakhozedwe ophunzira achite zophunzitsira, zipangizo
zophunzirira ndi zophunzitsira,
zoyesera zophunzirira ndi
zoyesera
Tidzadziwa kuti Ophunzira: Chimangirizo
ophunzira akukhoza 1 apeza mfundo chamtsutso kupeza mfundo mafunso ndi mabuku
ngati: zoyenera - zikhulupiriro zoyenera mayankho zinthu zenizeni
alemba chimangirizo kufotokoza matchati
chamtsutso 2 alemba kulemba chimangirizo kusonyeza ophunzira
chimangirizo chamtsutso pa kuchita sewero anthu ena
chamtsutso zikhulupiriro monga kuyesana kalilole
molondola pa zakudya, matenda, (kupimana) nzeru wogwiritsa
imfa ndi ngozi kudziyesa ntchito mbuwu
zachilengedwe kukambirana kwa nthenga
kalasi yonse, zogwiritsa
alemba kalata 3 alemba kalata Kalata kulemba kalata awiriawiri kapena ntchito mbuwu
yamchezo yamchezo yamchezo yamchezo pa m’magulu zithunzi
molondola - zikhulupiriro zikhulupiriro monga zithunzi
pa zakudya, matenda, zotukuza
imfa ndi ngozi
zachilengedwe
26
Mlingo wa Zizindikiro za Mutu Zina mwa zomwe Zina mwa njira Zina mwa
kakhozedwe kakhozedwe ophunzira achite zophunzitsira, zipangizo
zophunzirira ndi zophunzitsira,
zoyesera zophunzirira ndi
zoyesera
molondola monga kusefukira
kwa madzi, chivomezi
ndi mphepo
yamkuntho
27
Luso: Kuganiza mozama
Cholinga cha luso: Ophunzira aganize mozama pogwiritsa ntchito chiyankhulo.
Mlingo wa Zizindikiro za Mutu Zina mwa zomwe Zina mwa njira Zina mwa
kakhozedwe kakhozedwe ophunzira achite zophunzitsira, zipangizo
zophunzirira ndi zophunzitsira,
zoyesera zophunzirira
ndi zoyesera
Tidzadziwa kuti Ophunzira: Zina
ophunzira akukhoza 1 apeza zam’chiyankhulo kupeza mfundo mafunso ndi mabuku
ngati: mfundo Mtsutso zochitira mtsuto mayankho zinthu
achita zinthu zochitira - kupirira kuchita mtsutso pa kufotokoza zenizeni
zosonyeza kuti mtsutso pamaphunziro nkhani za kupirira kusonyeza matchati
anaziganizira zoyenera pamaphunziro kuchita sewero ophunzira
mozama kuyesana anthu ena
2 achita (kupimana) nzeru kalilole
mtsutso kudziyesa wogwiritsa
moyenera kukambirana kwa ntchito
kalasi yonse, mbuwu
3 apeza Zining’a kupeza zining’a awiriawiri kapena nthenga
zining’a - zotsutsana zotsutsana m’magulu zogwiritsa
zotsutsana m’matanthauzo m’matanthauzo ntchito
m’matanthau monga izi: mbuwu
zo molondola - kafanikhale zithunzi
(khwangwala) zithunzi
- kafumbu (dzuwa) zotukuza
28
Luso: Kugwiritsa ntchito malamulo a chiyankhulo
Cholinga cha luso: Ophunzira adziwe ndi kutsatira malamulo a chiyankhulo poyankhula ndi polemba.
Mlingo wa Zizindikiro za Mutu Zina mwa zomwe Zina mwa njira Zina mwa
kakhozedwe kakhozedwe ophunzira achite zophunzitsira, zipangizo
zophunzirira ndi zophunzitsira,
zoyesera zophunzirira
ndi zoyesera
Tidzadziwa kuti Ophunzira: Malamulo a
ophunzira akukhoza 1 atchula chiyankhulo kutchula mitundu mafunso ndi mabuku
ngati: mitundu ina ya Mneni yaaneni iyi: mayankho zinthu
agwiritsa ntchito aneni - mitundu - wothandizira kufotokoza zenizeni
malamulo a molondola - wodalira kusonyeza matchati
chiyankhulo kuchita sewero ophunzira
2 afotokoza Nthawi za aneni kufotokoza mitundu kuyesana anthu ena
mitundu ina ya ya nthawi za aneni iyi: (kupimana) kalilole
nthawi za - yatsopano nzeru wogwiritsa
aneni a yatsopano kudziyesa ntchito
molondola yopitirira kukambirana mbuwu
b yatsopano kwa kalasi nthenga
yakawirikawiri yonse, zogwiritsa
c yatsopano yathayi awiriawiri ntchito
d yatsopano yathayi kapena mbuwu
yopitirira m’magulu zithunzi
- yakale zithunzi
a yakale yopitirira zotukuza
b yakale
yakawirikawiri
c yakale yathayi
29
Mlingo wa Zizindikiro za Mutu Zina mwa zomwe Zina mwa njira Zina mwa
kakhozedwe kakhozedwe ophunzira achite zophunzitsira, zipangizo
zophunzirira ndi zophunzitsira,
zoyesera zophunzirira
ndi zoyesera
d yakale yathayi
yopitirira
- yamtsogolo
a yamtsogolo
yopitirira
b yamtsogolo
yakawirikawiri
c yamtsogolo
yathayi
kulongosola mitundu
ya kachitidwe
3 alongosola Kachitidwe ka kamneni
mitundu ya mneni - kawochita
kachitidwe - kawochitidwa
kamneni a kawochitidwa
molondola poyera
b kawochitidwa
m’chibisira
c kawochitidwa
monyazitsa
30
Chigawo: Chachitatu
Luso: Kumva
Cholinga cha luso: Ophunzira amve mwatcheru zomwe auzidwa kuti achitepo kanthu.
Mlingo wa Zizindikiro za Mutu Zina mwa zomwe Zina mwa njira Zina mwa
kakhozedwe kakhozedwe ophunzira achite zophunzitsira, zipangizo
zophunzirira ndi zophunzitsira,
zoyesera zophunzirira
ndi zoyesera
Tidzadziwa kuti Ophunzira: Zachikhalidwe
ophunzira akukhoza 1 amva malonje Malonje kumva malonje mafunso ndi mabuku
ngati: osiyanasiyana - pamilandu apamilandu monga mayankho zinthu
amva malonje, molondola awa: kufotokoza zenizeni
malangizo ndi - kwa mfumu kusonyeza matchati
mauthenga kapena - mu ofesi kuchita sewero ophunzira
zolengeza - ku khothi kuyesana (kupimana) anthu ena
nzeru kalilole
2 afotokoza Malangizo kufotokoza kudziyesa wogwiritsa
malangizo - kuchulukana malangizo kukambirana kwa ntchito
omwe amva akuchulukana kalasi yonse, mbuwu
moyenera m’banja, m’dera ndi awiriawiri kapena nthenga
m’dziko m’magulu zogwiritsa
3 asonyeza Mauthenga kusonyeza zomwe ntchito
zomwe atolapo - kusamalira atolapo pa mbuwu
pa mauthenga zachilengedwe mauthenga a zithunzi
osiyanasiyana kusamalira zithunzi
moyenera zachilengedwe zotukuza
m’mudzi, m’dera ndi
m’dziko
31
Luso: Kuyankhula
Cholinga cha luso: Ophunzira ayankhule mwaluntha kuti zomwe ayankhulazo zimveke bwino.
Mlingo wa Zizindikiro za Mutu Zina mwa zomwe Zina mwa njira Zina mwa zipangizo
kakhozedwe kakhozedwe ophunzira achite zophunzitsira, zophunzitsira,
zophunzirira ndi zophunzirira ndi
zoyesera zoyesera
Tidzadziwa kuti Ophunzira: Zachikhalidwe
ophunzira akukhoza 1 akambirana Malonje kukambirana mafunso ndi mabuku
ngati: malonje - pamilandu malonje a mayankho zinthu zenizeni
ayankhula malonje, osiyanasiyana pamilandu kufotokoza matchati
malangizo ndi molondola monga awa: kusonyeza ophunzira
mauthenga kapena - kwa mfumu kuchita sewero anthu ena
zolengeza - mu ofesi kuyesana kalilole wogwiritsa
- kukhothi (kupimana) ntchito mbuwu
2 alonjerana kulonjerana nzeru nthenga zogwiritsa
moyenera kukambirana ntchito mbuwu
kwa kalasi zithunzi
3 apereka Malangizo kupereka yonse, awiriawiri zithunzi zotukuza
malangizo - kuchulukana malangizo a kapena wayilesi yakaseti
molondola kuchulukana m’magulu
m’banja, m’dera
ndi m’dziko
4 apereka Mauthenga kukambirana
mauthenga - kusamalira mauthenga a
moyenera zachilengedwe kusamalira
zachilengedwe
m’mudzi, m’dera
ndi m’dziko
32
Luso: Kuwerenga
Cholinga cha luso: Ophunzira awerenge nkhani zosiyanasiyana mosadodoma ndi mwachidwi kuti amvetse ndi kuyankhapo mafunso pa
zomwe awerenga.
Mlingo wa Zizindikiro za Mutu Zina mwa zomwe Zina mwa njira Zina mwa
kakhozedwe kakhozedwe ophunzira achite zophunzitsira, zipangizo
zophunzirira ndi zophunzitsira,
zoyesera zophunzirira ndi
zoyesera
Tidzadziwa kuti Ophunzira: Kumvetsa nkhani
ophunzira akukhoza 1 awerenga - kuthetsa kuwerenga nkhani mafunso ndi mabuku
ngati: nkhani mikangano zokhudza kuthetsa mayankho zinthu zenizeni
awerenga nkhani mosadodoma mikangano monga kufotokoza matchati
moimvetsetsa yam’banja, yamalo kusonyeza ophunzira
2 ayankha ndi yazipembedzo kuchita sewero anthu ena
mafunso kuyesana kalilole
molondola kuyankha mafunso (kupimana) nzeru wogwiritsa
atawerenga nkhani kudziyesa ntchito mbuwu
mwachinunu kapena kukambirana kwa nthenga
mokweza kalasi yonse, zogwiritsa
awiriawiri kapena ntchito mbuwu
3 asanthula Zifanifani kusanthula m’magulu zithunzi
chiyankhulo chiyankhulo pofuna zithunzi
molondola kupeza zifanifani zotukuza
m’nkhani
33
Luso: Kulemba
Cholinga cha luso: Ophunzira alemba mwaluso ndi molondola nkhani zosiyanasiyana zoona ndi zopeka.
Mlingo wa Zizindikiro za Mutu Zina mwa zomwe Zina mwa njira Zina mwa
kakhozedwe kakhozedwe ophunzira achite zophunzitsira, zipangizo
zophunzirira ndi zophunzitsira,
zoyesera zophunzirira ndi
zoyesera
Tidzadziwa kuti Ophunzira: Chimangirizo
ophunzira akukhoza 1 apeza mfundo chofotokoza/ kupeza mfundo mafunso ndi mabuku
ngati: zoyenera chopeka mayankho zinthu zenizeni
alemba 2 alemba - ulamuliro kulemba chimangirizo kufotokoza matchati
chimangirizo chimangirizo wabwino chopeka pa nkhani za kusonyeza ophunzira
molondola ulamuliro wabwino kuchita sewero anthu ena
monga izi: kuyesana kalilole
- pabanja (kupimana) nzeru wogwiritsa
- pasukulu kudziyesa ntchito mbuwu
- m’mudzi kukambirana kwa nthenga
- m’mabungwe kalasi yonse, zogwiritsa
- pantchito awiriawiri kapena ntchito mbuwu
m’magulu zithunzi
alemba kalata 3 alemba kalata kulemba kalata zithunzi
yantchito yantchito Kalata yantchito yantchito pa nkhani zotukuza
molondola - ulamuliro za ulamuliro wabwino
wabwino monga izi:
- pabanja
- pasukulu
- m’mudzi
- m’mabungwe
34
Mlingo wa Zizindikiro za Mutu Zina mwa zomwe Zina mwa njira Zina mwa
kakhozedwe kakhozedwe ophunzira achite zophunzitsira, zipangizo
zophunzirira ndi zophunzitsira,
zoyesera zophunzirira ndi
zoyesera
- pantchito
35
Luso: Kuganiza mozama
Cholinga cha luso: Ophunzira aganize mozama pogwiritsa ntchito chiyankhulo.
Mlingo wa Zizindikiro za Mutu Zina mwa zomwe Zina mwa njira Zina mwa
kakhozedwe kakhozedwe ophunzira achite zophunzitsira, zipangizo
zophunzirira ndi zophunzitsira,
zoyesera zophunzirira ndi
zoyesera
Tidzadziwa kuti Ophunzira: Zina
ophunzira akukhoza 1 apeza mfundo zam’chilankhulo kupeza mfundo zochitira mafunso ndi mabuku
ngati: zochitira Mtsutso mtsutso mayankho zinthu zenizeni
achita zinthu mtsutso - kusasalana kufotokoza matchati
zosonyeza kuti kusonyeza ophunzira
anaziganizira 2 achita mtsutso kuchita mtsutso pa nkhani kuchita sewero anthu ena
mozama moyenera za kusasalana monga kuyesana kalilole
- kukhala ndi chilema (kupimana) nzeru wogwiritsa
- matenda ena kudziyesa ntchito mbuwu
- kusauka kapena kukambirana nthenga
kulemera kwa kalasi yonse, zogwiritsa
awiriawiri ntchito mbuwu
3 asintha Mikuluwiko kusintha mikuluwiko kapena zithunzi
mikuluwiko - kusintha kukhala zifanifani monga: m’magulu zithunzi
kukhala mikuluwiko - mapanga awiri zotukuza
zifanifani avumbwitsa
(kuvumbwitsa ngati
mapanga awiri)
- tsabola wakale sawawa
(kusawawa ngati tsabola
wakale)
36
Luso: Kugwiritsa ntchito malamulo a chiyankhulo
Cholinga cha luso: Ophunzira adziwe ndi kutsatira malamulo a chiyankhulo poyankhula ndi polemba.
Mlingo wa Zizindikiro za Mutu Zina mwa zomwe Zina mwa njira Zina mwa
kakhozedwe kakhozedwe ophunzira achite zophunzitsira, zipangizo
zophunzirira ndi zophunzitsira,
zoyesera zophunzirira ndi
zoyesera
Tidzadziwa kuti Ophunzira: Malamulo a
ophunzira akukhoza 1 afotokoza chiyankhulo kufotokoza mafunso ndi mabuku
ngati: kapangidwe ka Msintho kapangidwe ka mayankho zinthu zenizeni
agwiritsa ntchito misintho ya - wamneni misintho yaaneni kufotokoza matchati
malamulo a aneni molondola monga iyi: kusonyeza ophunzira
chiyankhulo - womchitira kuchita sewero anthu ena
- wochititsa kuyesana kalilole
- wochititsitsa (kupimana) nzeru wogwiritsa
- wotsutsa kudziyesa ntchito mbuwu
- wochitirana kukambirana nthenga
- wobwerezabwereza kwa kalasi yonse, zogwiritsa
- wochitidwa (poyera, awiriawiri ntchito mbuwu
mchibisira, kapena zithunzi
monyazitsa) m’magulu zithunzi
zotukuza
2 atchula mitundu Mfuwu kutchula mitundu ya
yamfuwu - mitundu mfuwu monga iyi:
molondola - ntchito - wosonyeza
kukondwa
- wosonyeza kukalipa
- wosonyeza kudabwa
37
Mlingo wa Zizindikiro za Mutu Zina mwa zomwe Zina mwa njira Zina mwa
kakhozedwe kakhozedwe ophunzira achite zophunzitsira, zipangizo
zophunzirira ndi zophunzitsira,
zoyesera zophunzirira ndi
zoyesera
- wosonyeza kulira
38
Mlingo wa Zizindikiro za Mutu Zina mwa zomwe Zina mwa njira Zina mwa
kakhozedwe kakhozedwe ophunzira achite zophunzitsira, zipangizo
zophunzirira ndi zophunzitsira,
zoyesera zophunzirira ndi
zoyesera
5 atchula mitundu kutchula mitundu ya
ya mimvekero mimvekero monga iyi:
- wamamvekedwe
monga ngoo
- wamkhalidwe
monga chete
- wamaonekedwe
monga mbee
- wamchitidwe
monga gwirugwiru
- wosonyeza fungo
monga guu
6 asintha aneni kusintha aneni kukhala
kukhala mimvekero monga:
mimvekero - zyolika – zyoli
- khoma – kho
7 agwiritsa ntchito Zizindikiro kugwiritsa ntchito
zizindikiro za zam’kalembedwe zizindikiro
m’kalembedwe zam’kalembedwe
monga izi:
- mtengero
- mkutiramawu
- mtamuliro
- mpumirapang’ono
39
Fomu 4
Chigawo: Choyamba
Luso: Kumva
Cholinga cha luso: Ophunzira amve mwatcheru zomwe auzidwa kuti achitepo kanthu.
Mlingo wa Zizindikiro za Mutu Zina mwa zomwe Zina mwa njira Zina mwa zipangizo
kakhozedwe kakhozedwe ophunzira achite zophunzitsira, zophunzitsira,
zophunzirira ndi zophunzirira ndi
zoyesera zoyesera
Tidzadziwa kuti Ophunzira: Zachikhalidwe
ophunzira akukhoza 1 achita Malonje kuchita malonje mafunso ndi mabuku
ngati: moyenera - paukwati apaukwati monga awa: mayankho zinthu zenizeni
amva malonje, zomwe amva - apofunsira mbeta kufotokoza matchati
malangizo ndi polonjerana - apachinkhoswe kusonyeza ophunzira
mauthenga kapena - apatsiku laukwati kuchita sewero anthu ena
zolengeza - kuyesana kalilole wogwiritsa
2 afotokoza Malangizo kufotokoza malangizo (kupimana ntchito mbuwu
malangizo - kugawa a kugawa chuma nzeru) nthenga zogwiritsa
omwe amva chuma monga awa: kudziyesa ntchito mbuwu
molondola - chamasiye kukambirana zithunzi
- banja likatha kwa kalasi zithunzi zotukuza
yonse,
3 asonyeza Mauthenga kusonyeza zomwe awiriawiri,
zomwe atolapo - kufuna malo atolapo m’mauthenga kapena
m’mauthenga atsopano monga awa: m’magulu
osiyanasiyana - omangapo nyumba
molondola - olimapo
- ochitirapo malonda
40
Luso: Kuyankhula
Cholinga cha luso: Ophunzira ayankhule mwaluntha kuti zomwe ayankhulazo zimveke bwino.
Mlingo wa Zizindikiro za Mutu Zina mwa zomwe Zina mwa njira Zina mwa zipangizo
kakhozedwe kakhozedwe ophunzira achite zophunzitsira, zophunzitsira,
zophunzirira ndi zophunzirira ndi
zoyesera zoyesera
Tidzadziwa kuti Ophunzira: Zachikhalidwe
ophunzira akukhoza 1 afotokoza malonje Malonje kufotokoza mafunso ndi mabuku
ngati: osiyanasiyana - paukwati malonje a pa mayankho zinthu zenizeni
ayankhula molondola ukwati monga kufotokoza matchati
malonje, 2 akambirana awa: kusonyeza ophunzira
malangizo ndi malonje moyenera - pofunsira mbeta kuchita sewero anthu ena
mauthenga - achinkhoswe kuyesana kalilole wogwiritsa
kapena zolengeza - patsiku la (kupimana) ntchito mbuwu
mwaluntha ukwati nzeru nthenga zogwiritsa
kudziyesa ntchito mbuwu
3 alonjerana kulonjerana kukambirana zithunzi
moyenera kwa kalasi zithunzi zotukuza
yonse, awiriawiri
4 apereka Malangizo kupereka kapena
malangizo - kugawa malangizo a m’magulu
molondola chuma kugawa chuma
monga awa:
- chamasiye
- banja likatha
41
Mlingo wa Zizindikiro za Mutu Zina mwa zomwe Zina mwa njira Zina mwa zipangizo
kakhozedwe kakhozedwe ophunzira achite zophunzitsira, zophunzitsira,
zophunzirira ndi zophunzirira ndi
zoyesera zoyesera
42
Luso: Kuwerenga
Cholinga cha luso: Ophunzira awerenge nkhani zosiyanasiyana mosadodoma ndi mwachidwi kuti amvetse ndi kuyankhapo mafunso pa
zomwe awerenga.
Mlingo wa Zizindikiro za Mutu Zina mwa zomwe Zina mwa njira Zina mwa zipangizo
kakhozedwe kakhozedwe ophunzira achite zophunzitsira, zophunzitsira,
zophunzirira ndi zophunzirira ndi
zoyesera zoyesera
Tidzadziwa kuti Ophunzira: Kumvetsa
ophunzira akukhoza 1 awerenga nkhani kuwerenga nkhani mafunso ndi mabuku
ngati: nkhani - zachuma zachuma monga mayankho zinthu zenizeni
awerenga nkhani mosadodoma kupeza chuma kufotokoza matchati
moimvetsetsa mwachilungamo ndi kusonyeza ophunzira
kusunga kapena kuchita sewero anthu ena
kusamala chuma kuyesana kalilole wogwiritsa
(kupimana) nzeru ntchito mbuwu
2 ayankha kuyankha mafunso kudziyesa nthenga zogwiritsa
mafunso atawerenga nkhani kukambirana kwa ntchito mbuwu
molondola mwachinunu kalasi yonse, zithunzi
kapena mokweza awiriawiri kapena zithunzi zotukuza
m’magulu
3 asanthula Mikuluwiko kusanthula
chiyankhulo chiyankhulo pofuna
molondola kupeza mikuluwiko
m’nkhani
43
Luso: Kulemba
Cholinga cha luso: Ophunzira alembe mwaluso ndi molondola nkhani zosiyanasiyana zoona ndi zopeka.
Mlingo wa Zizindikiro za Mutu Zina mwa zomwe Zina mwa njira Zina mwa
kakhozedwe kakhozedwe ophunzira achite zophunzitsira, zipangizo
zophunzirira ndi zophunzitsira,
zoyesera zophunzirira ndi
zoyesera
Tidzadziwa kuti Ophunzira:
ophunzira akukhoza Chimangirizo kupeza mfundo mafunso ndi mabuku
ngati: 1 apeza mfundo chofotokoza/ zoyenera mayankho zinthu zenizeni
zoyenera chopeka kulemba kufotokoza matchati
alemba alemba - mankhwala chimangirizo kusonyeza ophunzira
chimangirizo chimangirizo ozunguza chofotokoza pa kuchita sewero anthu ena
bongo nkhani za kuyesana kalilole
mankhwala (kupimana nzeru) wogwiritsa ntchito
ozunguza bongo kudziyesa mbuwu
monga mowa ndi kukambirana nthenga
chamba kwa kalasi yonse, zogwiritsa ntchito
awiriawiri mbuwu
alemba kalata 2 alemba kalata Kalata yantchito kulemba kalata kapena zithunzi
yantchito yantchito - mankhwala yantchito pa nkhani m’magulu zithunzi zotukuza
ozunguza za mankhwala
bongo ozunguza bongo
monga mowa ndi
chamba
44
Mlingo wa Zizindikiro za Mutu Zina mwa zomwe Zina mwa njira Zina mwa
kakhozedwe kakhozedwe ophunzira achite zophunzitsira, zipangizo
zophunzirira ndi zophunzitsira,
zoyesera zophunzirira ndi
zoyesera
45
Luso: Kuganiza mozama
Cholinga cha luso: Ophunzira aganize mozama pogwiritsa ntchito chiyankhulo.
Mlingo wa Zizindikiro za Mutu Zina mwa zomwe Zina mwa njira Zina mwa
kakhozedwe kakhozedwe ophunzira achite zophunzitsira, zipangizo
zophunzirira ndi zophunzitsira,
zoyesera zophunzirira ndi
zoyesera
Tidzadziwa kuti Ophunzira: Zina
ophunzira akukhoza zam’chiyankhulo
ngati: 1 apeza mfundo Mtsutso kupeza mfundo mafunso ndi mabuku
achita zinthu zochitira - chikhalidwe zochitira mtsutso pa mayankho zinthu zenizeni
zosonyeza kuti mtsutso nkhani za kufotokoza matchati
anaziganizira chikhalidwe cha kusonyeza ophunzira
mozama makolo kuchita sewero anthu ena
kuyesana kalilole
2 achita mtsutso kuchita mtsutso pa (kupimana) wogwiritsa ntchito
moyenera nkhani nzeru mbuwu
zachikhalidwe cha kudziyesa nthenga
makolo monga kukambirana zogwiritsa ntchito
zinamwali kwa kalasi yonse, mbuwu
awiriawiri zithunzi
kapena zithunzi zotukuza
m’magulu
46
Mlingo wa Zizindikiro za Mutu Zina mwa zomwe Zina mwa njira Zina mwa
kakhozedwe kakhozedwe ophunzira achite zophunzitsira, zipangizo
zophunzirira ndi zophunzitsira,
zoyesera zophunzirira ndi
zoyesera
47
Luso: Kugwiritsa ntchito malamulo a chiyankhulo
Cholinga cha luso: Ophunzira adziwe ndi kutsatira malamulo a chiyankhulo poyankhula ndi polemba.
Mlingo wa Zizindikiro za Mutu Zina mwa zomwe Zina mwa njira Zina mwa
kakhozedwe kakhozedwe ophunzira achite zophunzitsira, zipangizo
zophunzirira ndi zophunzitsira,
zoyesera zophunzirira ndi
zoyesera
Tidzadziwa kuti Ophunzira: Malamulo a
ophunzira akukhoza 1 afotokoza chiyankhulo
ngati: mitundu ya Mneni kufotokoza mitundu ya mafunso ndi mabuku
agwiritsa ntchito kanenedwe ka - kanenedwe kanenedwe ka mneni mayankho zinthu zenizeni
malamulo a mneni ka mneni monga iyi: kufotokoza matchati
chiyankhulo molondola - kolamula kusonyeza ophunzira
- kofotokoza kuchita sewero anthu ena
- kopempha kuyesana kalilole
2 afotokoza kufotokoza mitundu ya (kupimana) wogwiritsa ntchito
mitundu ya alumikizi monga iyi: nzeru mbuwu
alumikizi - wophatikiza kudziyesa nthenga
molondola monga: ndipo, ndi kukambirana zogwiritsa ntchito
- wotayanitsa kwa kalasi yonse, mbuwu
monga: koma, osati awiriawiri zithunzi
- wamgwirizano kapena zithunzi zotukuza
monga: popeza, m’magulu mabuku
chifukwa zinthu zenizeni
matchati
ophunzira
anthu ena
48
Mlingo wa Zizindikiro za Mutu Zina mwa zomwe Zina mwa njira Zina mwa
kakhozedwe kakhozedwe ophunzira achite zophunzitsira, zipangizo
zophunzirira ndi zophunzitsira,
zoyesera zophunzirira ndi
zoyesera
3 apeza ntchito Alumikizi kupeza ntchito za mafunso ndi kalilole
za alumikizi - mitundu alumikizi monga izi: mayankho wogwiritsa ntchito
molondola - ntchito - kulunzanitsa/kulu kufotokoza mbuwu
mikiza (Takondwa kusonyeza nthenga
ndi Taliona apita kuchita sewero zogwiritsa ntchito
kwao.) kuyesana mbuwu
- kutayanitsa (kupimana) zithunzi
(Utenge ichi osati nzeru zithunzi zotukuza
icho) kudziyesa
- kugwirizanitsa kukambirana
(Sadagwire ntchito kwa kalasi yonse,
chifukwa awiriawiri
akudwala) kapena
m’magulu
49
Mlingo wa Zizindikiro za Mutu Zina mwa zomwe Zina mwa njira Zina mwa
kakhozedwe kakhozedwe ophunzira achite zophunzitsira, zipangizo
zophunzirira ndi zophunzitsira,
zoyesera zophunzirira ndi
zoyesera
- wosonyeza kukambirana zogwiritsa ntchito
mgwirizano kwa kalasi yonse, mbuwu
awiriawiri zithunzi
kapena zithunzi zotukuza
m’magulu
50
Chigawo: Chachiwiri
Luso: Kumva
Cholinga cha luso: Ophunzira amve mwatcheru zomwe auzidwa kuti achitepo kanthu.
Mlingo wa Zizindikiro za Mutu Zina mwa zomwe Zina mwa njira Zina mwa
kakhozedwe kakhozedwe ophunzira achite zophunzitsira, zipangizo
zophunzirira ndi zophunzitsira,
zoyesera zophunzirira ndi
zoyesera
Tidzadziwa kuti Ophunzira: Zachikhalidwe
ophunzira akukhoza Malonje
ngati: 1 achita - pantchito kuchita malonje mafunso ndi mabuku
amva malonje, moyenera yachitukuko apantchito mayankho zinthu zenizeni
malangizo ndi zomwe amva yachitukuko monga kufotokoza matchati
mauthenga kapena polonjerana awa: kusonyeza ophunzira
zolengeza - kulima msewu kuchita sewero anthu ena
- kuumba njerwa kuyesana kalilole
- kumanga sukulu (kupimana) wogwiritsa ntchito
nzeru mbuwu
2 atsatira Malangizo kutsatira malangizo kudziyesa nthenga
malangizo - kusasalana akusasalana monga kukambirana zogwiritsa ntchito
omwe amva awa: kwa kalasi yonse, mbuwu
molondola - pamatenda awiriawiri zithunzi
- pachikhalidwe kapena zithunzi zotukuza
- pachibadwa m’magulu wayilesi
- kulumala wayilesi
yakanema
51
Mlingo wa Zizindikiro za Mutu Zina mwa zomwe Zina mwa njira Zina mwa
kakhozedwe kakhozedwe ophunzira achite zophunzitsira, zipangizo
zophunzirira ndi zophunzitsira,
zoyesera zophunzirira ndi
zoyesera
52
Luso: Kuyankhula
Cholinga cha luso: Ophunzira ayankhule mwaluntha kuti zomwe ayankhulazo zimveke bwino.
Mlingo wa Zizindikiro za Mutu Zina mwa zomwe Zina mwa njira Zina mwa
kakhozedwe kakhozedwe ophunzira achite zophunzitsira, zipangizo
zophunzirira ndi zophunzitsira,
zoyesera zophunzirira ndi
zoyesera
Tidzadziwa kuti Ophunzira: Zachikhalidwe
ophunzira akukhoza 1 afotokoza Malonje kufotokoza malonje a mafunso ndi mabuku
ngati: malonje - pantchito pa ntchito yachitukuko mayankho zinthu zenizeni
ayankhula malonje, osiyanasiyana yachitukuko monga awa: kufotokoza matchati
malangizo ndi moyenera - kuumba njerwa kusonyeza ophunzira
mauthenga kapena - kumanga sukulu kuchita sewero anthu ena
zolengeza - kulima misewu kuyesana kalilole
mwaluntha (kupimana) wogwiritsa ntchito
2 akambirana kukambirana malonje a nzeru mbuwu
malonje pa ntchito yachitukuko kudziyesa nthenga
moyenera monga awa: kukambirana zogwiritsa ntchito
- kulima misewu kwa kalasi yonse, mbuwu
- kuumba njerwa awiriawiri zithunzi
- kumanga sukulu kapena zithunzi zotukuza
- m’magulu
3 alonjerana kulonjerana
moyenera
53
Mlingo wa Zizindikiro za Mutu Zina mwa zomwe Zina mwa njira Zina mwa
kakhozedwe kakhozedwe ophunzira achite zophunzitsira, zipangizo
zophunzirira ndi zophunzitsira,
zoyesera zophunzirira ndi
zoyesera
54
Luso: Kuwerenga
Cholinga cha luso: Ophunzira awerenge nkhani zosiyanasiyana mosadodoma ndi mwachidwi kuti amvetse ndi kuyankhapo mafunso pa
zomwe awerenga.
Mlingo wa Zizindikiro za Mutu Zina mwa zomwe Zina mwa njira Zina mwa
kakhozedwe kakhozedwe ophunzira achite zophunzitsira, zipangizo
zophunzirira ndi zophunzitsira,
zoyesera zophunzirira ndi
zoyesera
Tidzadziwa kuti Ophunzira: Kumvetsa nkhani
ophunzira akukhoza 1 awerenga - kusintha kwa kuwerenga nkhani mafunso ndi mabuku
ngati: nkhani nyengo zokhudza kusintha mayankho zinthu zenizeni
awerenga nkhani mosadodoma kwa nyengo monga kufotokoza matchati
moimvetsetsa magwero a kusintha kusonyeza ophunzira
kwa nyengo ndi kuchita sewero anthu ena
zotsatira zake kuyesana kalilole
(kupimana) nzeru wogwiritsa ntchito
2 ayankha kuyankha mafunso kudziyesa mbuwu
mafunso atawerenga nkhani kukambirana kwa nthenga
molondola mwachinunu kapena kalasi yonse, zogwiritsa ntchito
mokweza awiriawiri kapena mbuwu
m’magulu zithunzi
3 asanthula Mikuluwiko kusanthula zithunzi zotukuza
chiyankhulo chiyankhulo pofuna
molondola kupeza mikuluwiko
m’nkhani
55
Mlingo wa Zizindikiro za Mutu Zina mwa zomwe Zina mwa njira Zina mwa
kakhozedwe kakhozedwe ophunzira achite zophunzitsira, zipangizo
zophunzirira ndi zophunzitsira,
zoyesera zophunzirira ndi
zoyesera
Luso: Kulemba
Cholinga cha luso: Ophunzira alembe mwaluso ndi molondola nkhani zosiyanasiyana zoona ndi zopeka.
Mlingo wa Zizindikiro za Mutu Zina mwa zomwe Zina mwa njira Zina mwa
kakhozedwe kakhozedwe ophunzira achite zophunzitsira, zipangizo
zophunzirira ndi zophunzitsira,
zoyesera zophunzirira ndi
zoyesera
Tidzadziwa kuti Ophunzira:
ophunzira akukhoza 1 apeza mfundo Chimangirizo kupeza mfundo mafunso ndi mabuku
ngati: zoyenera chamtsutso mayankho zinthu zenizeni
- ngozi zogwa kufotokoza matchati
alemba 2 alemba mwadzidzidzi kulemba kusonyeza ophunzira
chimangirizo chimangirizo chimangirizo pa kuchita sewero anthu ena
chamtsuto molondola nkhani za ngozi kuyesana kalilole
zogwa mwadzidzidzi (kupimana) nzeru wogwiritsa ntchito
monga izi: kudziyesa mbuwu
- mphenzi, kukambirana kwa nthenga
- mphepo kalasi yonse, zogwiritsa ntchito
yamkuntho awiriawiri kapena mbuwu
- madzi osefukira m’magulu zithunzi
alemba kalata 3 alemba kalata Kalata yantchito kulemba kalata zithunzi zotukuza
yantchito yantchito - ngozi zogwa yantchito pa nkhani
56
Mlingo wa Zizindikiro za Mutu Zina mwa zomwe Zina mwa njira Zina mwa
kakhozedwe kakhozedwe ophunzira achite zophunzitsira, zipangizo
zophunzirira ndi zophunzitsira,
zoyesera zophunzirira ndi
zoyesera
molondola mwadzidzidzi za ngozi zogwa
mwadzidzidzi
monga izi:
- mphenzi
- madzi osefukira
- mphepo
yamkuntho
alemba chimasuliro 4 amasulira Chimasuliro
cha nkhani nkhani - nkhanza kwa kumasulira nkhani
molondola ana zokhudza nkhanza
- uchembere kwa ana monga izi:
wabwino - kuwalemba
ntchito
- kuwagwirira
kumasulira nkhani
zokhudza
uchembere
wabwino monga izi:
- kuchirira
kuchipatala
- kulera
57
Mlingo wa Zizindikiro za Mutu Zina mwa zomwe Zina mwa njira Zina mwa
kakhozedwe kakhozedwe ophunzira achite zophunzitsira, zipangizo
zophunzirira ndi zophunzitsira,
zoyesera zophunzirira ndi
zoyesera
cha nkhani nkhani - katangale ndi zokhudza kuipa
moyenera ziphuphu kwa katangale ndi
ziphuphu
Mlingo wa Zizindikiro za Mutu Zina mwa zomwe Zina mwa njira Zina mwa zipangizo
kakhozedwe kakhozedwe ophunzira achite zophunzitsira, zophunzitsira,
zophunzirira ndi zophunzirira ndi
zoyesera zoyesera
Tidzadziwa kuti Ophunzira: Mtsutso
ophunzira akukhoza 1 apeza mfundo - zokopa alendo kupeza mfundo mafunso ndi mabuku
ngati: zochitira zochitira mtsutso pa mayankho zinthu zenizeni
achita zinthu mtsutso nkhani zokopa alendo kufotokoza matchati
zosonyeza kuti kusonyeza ophunzira
anaziganizira kuchita mtsutso pa kuchita sewero anthu ena
mozama 2 achita mtsutso nkhani zokopa alendo kuyesana kalilole wogwiritsa
moyenera kupereka mikuluwiko (kupimana) nzeru ntchito mbuwu
yotsutsana kudziyesa nthenga zogwiritsa
3 apereka Mikuluwiko m’matanthauzo monga kukambirana kwa ntchito mbuwu
mikuluwiko - yotsutsana iyi: kalasi yonse, zithunzi
58
Mlingo wa Zizindikiro za Mutu Zina mwa zomwe Zina mwa njira Zina mwa zipangizo
kakhozedwe kakhozedwe ophunzira achite zophunzitsira, zophunzitsira,
zophunzirira ndi zophunzirira ndi
zoyesera zoyesera
yotsutsana m’matanthauzo - tsabola wakale awiriawiri kapena zithunzi zotukuza
m’matanthauz sawawa (mawu m’magulu
o molondola aakulu akoma
akagonera)
- ukayenda m’tchire
wayendera zonse
(ukayendera nzengo
usati asakhwi
afumbula)
Mlingo wa Zizindikiro za Mutu Zina mwa zomwe Zina mwa njira Zina mwa
kakhozedwe kakhozedwe ophunzira achite zophunzitsira, zipangizo
zophunzirira ndi zophunzitsira,
zoyesera zophunzirira ndi
zoyesera
Tidzadziwa kuti Ophunzira: Malamulo a
ophunzira akukhoza 1 atchula chiyankhulo: kutchula mitundu ya mafunso ndi mabuku
ngati agwiritsa ntchito mitundu ya mgwirizanitsi agwirizanitsi monga mayankho zinthu zenizeni
malamulo a agwirizanitsi - mitundu iyi: kufotokoza matchati
chiyankhulo mokhoza - wofunsira kusonyeza ophunzira
- wowerengera kuchita sewero anthu ena
59
Mlingo wa Zizindikiro za Mutu Zina mwa zomwe Zina mwa njira Zina mwa
kakhozedwe kakhozedwe ophunzira achite zophunzitsira, zipangizo
zophunzirira ndi zophunzitsira,
zoyesera zophunzirira ndi
zoyesera
- wamchitantchito kuyesana kalilole
- wamchitidwantchito (kupimana) wogwiritsa ntchito
- waumwini nzeru mbuwu
- wamgwirizano kudziyesa nthenga
- woloza kukambirana kwa zogwiritsa ntchito
kalasi yonse, mbuwu
awiriawiri kapena zithunzi
m’magulu zithunzi zotukuza
2 asintha Zoyankhula kusintha zoyankhula
zoyankhula mwini ndi mwini kukhala
mwini kukhala zoyankhula wina zoyankhula wina
zoyankhula monga “Ife tipita
wina molondola mawa” (Iwo adati apita
tsiku lotsatiralo)
60
Mlingo wa Zizindikiro za Mutu Zina mwa zomwe Zina mwa njira Zina mwa
kakhozedwe kakhozedwe ophunzira achite zophunzitsira, zipangizo
zophunzirira ndi zophunzitsira,
zoyesera zophunzirira ndi
zoyesera
(mokweza kudziyesa nthenga
kwambiri) kukambirana kwa zogwiritsa ntchito
- wamperekezi (ku kalasi yonse, mbuwu
nkhalango) awiriawiri kapena zithunzi
- wamfuwu (kalanga m’magulu zithunzi zotukuza
ine!)
- wa mneni
wosasintha nthawi
(kudya zonse)
61
Mlingo wa Zizindikiro za Mutu Zina mwa zomwe Zina mwa njira Zina mwa
kakhozedwe kakhozedwe ophunzira achite zophunzitsira, zipangizo
zophunzirira ndi zophunzitsira,
zoyesera zophunzirira ndi
zoyesera
- A Juma ndi
mfumu ya
mudzi wathu.
d) kusonyeza
maonekedwe
- Ng’ombeyo idali
yowonda zedi.
e) kusonyeza nthawi
- Takhala kuno kwa
sabata ziwiri.
f) kusonyeza malo
- Khazikani
chakudyacho pa
tebulo lalikululo.
g) kusonyeza
kudandaula
- Kalanga ine! Ndiwo
zija zapserera.
62
Mlingo wa Zizindikiro za Mutu Zina mwa zomwe Zina mwa njira Zina mwa
kakhozedwe kakhozedwe ophunzira achite zophunzitsira, zipangizo
zophunzirira ndi zophunzitsira,
zoyesera zophunzirira ndi
zoyesera
zamasamba)
b) yamuonjezi
- yanthawi (Iwo
adafika pomwe
tinkadya)
- yamalo (Tidagona
pomwe adasiya
katunduyo)
- yamchitidwe
(Amayenda ngati
wamwa mowa)
- yachifukwa
(Walephera mayeso
chifukwa samawerenga)
- yacholinga (Boni
amalimbikira sukulu
kuti adzakhale pabwino)
- yazotsatira (Adavina
tsiku lonse kotero
adatopa zedi)
- yolabada (Adapitiriza
maphunziro ake
ngakhale makolo ake
adali ovutika)
63
Mlingo wa Zizindikiro za Mutu Zina mwa zomwe Zina mwa njira Zina mwa
kakhozedwe kakhozedwe ophunzira achite zophunzitsira, zipangizo
zophunzirira ndi zophunzitsira,
zoyesera zophunzirira ndi
zoyesera
- yapokhapokha
(Sindipita mpaka
mutandipatsa zanga)
c) yamfotokozi
(Munthu amene
adagula mbuzi
yanga ndi wakuba)
64
Mlingo wa Zizindikiro za Mutu Zina mwa zomwe Zina mwa njira Zina mwa
kakhozedwe kakhozedwe ophunzira achite zophunzitsira, zipangizo
zophunzirira ndi zophunzitsira,
zoyesera zophunzirira ndi
zoyesera
(Amayi aphikira
phala mwana amene
akudwala)
- kukhala
pamtherankhani
wamperekezi
(kudzakhala
chisangalalo kwa
onse adzapambane
masewerowa)
- kukhala mtsiriza
tanthauzo la mneni
(Limbani ndi amene
wapata mphoto ya
galimoto)
Chigawo: Chachitatu
Luso: Kumva
Cholinga cha luso: Ophunzira amve mwatcheru zomwe auzidwa kuti achitepo kanthu.
65
Mlingo wa Zizindikiro za Mutu Zina mwa zomwe Zina mwa njira Zina mwa
kakhozedwe kakhozedwe ophunzira achite zophunzitsira, zipangizo
zophunzirira ndi zophunzitsira,
zoyesera zophunzirira ndi
zoyesera
Tidzadziwa kuti Ophunzira: Zachikhalidwe kuchita zomwe
ophunzira akukhoza 1 achita moyenera Malonje amva pa malonje a mafunso ndi mabuku
ngati: zomwe amva - pamsonkhano pa misonkhano mayankho zinthu zenizeni
amva malonje, polonjerana monga iyi: kufotokoza matchati
malangizo ndi - yachitukuko kusonyeza ophunzira
mauthenga - yachipembedzo kuchita sewero anthu ena
kapena zolengeza - yamakolo ndi kuyesana kalilole
aphunzitsi (kupimana) nzeru wogwiritsa ntchito
2 atsatira Malangizo kutsatira malangizo kudziyesa mbuwu
malangizo - pantchito apantchito monga kukambirana kwa nthenga
omwe amva awa: kalasi yonse, zogwiritsa ntchito
molondola - kulimbikira awiriawiri kapena mbuwu
- kukhulupirika m’magulu zithunzi
- kupirira zithunzi zotukuza
3 asonyeza Mauthenga kusonyeza zomwe wayilesi
zomwe atolapo - mwayi atolapo pa wayilesi
m’mauthenga wantchito mauthenga yakanema
osiyanasiyana odziwitsira mwayi mafoni/lamya
molondola wantchito
Luso: Kuyankhula
Cholinga cha luso: Ophunzira ayankhule mwaluntha kuti zomwe ayankhulazo zimveke bwino.
66
Mlingo wa Zizindikiro za Mutu Zina mwa zomwe Zina mwa njira Zina mwa
kakhozedwe kakhozedwe ophunzira achite zophunzitsira, zipangizo
zophunzirira ndi zophunzitsira,
zoyesera zophunzirira ndi
zoyesera
Tidzadziwa kuti Ophunzira: Zachikhalidwe
ophunzira akukhoza 1 afotokoza Malonje kufotokoza malonje a mafunso ndi mabuku
ngati: malonje - pamsonkhano pa misonkhano mayankho zinthu zenizeni
ayankhula osiyanasiyana monga iyi: kufotokoza matchati
malonje, moyenera - yachitukukuko kusonyeza ophunzira
malangizo ndi - yachipembedzo kuchita sewero anthu ena
mauthenga kapena - yamakolo ndi kuyesana kalilole
zolengeza aphunzitsi (kupimana) wogwiritsa ntchito
nzeru mbuwu
2 akambirana kukambirana malonje kukambirana nthenga
malonje a pa misonkhano kwa kalasi zogwiritsa ntchito
osiyanasiyana monga iyi: yonse, mbuwu
molondola - yachitukuko awiriawiri zithunzi
- yachipembedzo kapena zithunzi zotukuza
- yamakolo ndi m’magulu wayilesi
aphunzitsi kudziyesa wayilesi
yakanema
3 alonjerana kulonjerana mafoni/lamya
moyenera
67
Mlingo wa Zizindikiro za Mutu Zina mwa zomwe Zina mwa njira Zina mwa
kakhozedwe kakhozedwe ophunzira achite zophunzitsira, zipangizo
zophunzirira ndi zophunzitsira,
zoyesera zophunzirira ndi
zoyesera
moyenera awa:
- kulimbikira
- kukhulupirika
- kupirira
Luso: Kuwerenga
Cholinga cha luso: Ophunzira awerenge nkhani zosiyanasiyana mosadodoma ndi mwachidwi kuti amvetse ndi kuyankhapo mafunso pa
zomwe awerenga.
68
Mlingo wa Zizindikiro za Mutu Zina mwa zomwe Zina mwa njira Zina mwa
kakhozedwe kakhozedwe ophunzira achite zophunzitsira, zipangizo
zophunzirira ndi zophunzitsira,
zoyesera zophunzirira ndi
zoyesera
Tidzadziwa kuti Ophunzira: Kumvetsa
ophunzira akukhoza 1 awerenga nkhani kuwerenga nkhani mafunso ndi mabuku
ngati: nkhani - katangale ndi zokhudza katangale mayankho zinthu zenizeni
awerenga nkhani mosadodoma ziphuphu ndi ziphuphu monga kufotokoza matchati
moimvetsetsa pamalonda ndi kusonyeza ophunzira
polembana ntchito kuchita sewero anthu ena
kuyankha mafunso kuyesana kalilole
2 ayankha atawerenga nkhani (kupimana) nzeru wogwiritsa ntchito
mafunso mwachinunu kapena kudziyesa mbuwu
molondola mokweza kukambirana kwa nthenga
kalasi yonse, zogwiritsa ntchito
3 asanthula Mikuluwiko kusanthula awiriawiri kapena mbuwu
chiyankhulo chiyankhulo pofuna m’magulu zithunzi
molondola kupeza mikuluwiko zithunzi zotukuza
m’nkhani
Chigawo: Chachitatu
Luso: Kulemba
Cholinga cha luso: Ophunzira alembe mwaluso ndi molondola nkhani zosiyanasiyana zoona ndi zopeka
69
Mlingo wa Zizindikiro za Mutu Zina mwa zomwe Zina mwa njira Zina mwa
kakhozedwe kakhozedwe ophunzira achite zophunzitsira, zipangizo
zophunzirira ndi zophunzitsira,
zoyesera zophunzirira ndi
zoyesera
Tidzadziwa kuti Ophunzira: Chimangirizo
ophunzira akukhoza 1 apeza mfundo chamtsutso kupeza mfundo mafunso ndi mabuku
ngati: zoyenera - nkhanza zoyenera mayankho zinthu zenizeni
kufotokoza matchati
alemba 2 alemba kulemba chimangirizo kusonyeza ophunzira
chimangirizo chimangirizo chamtsutso pa nkhani kuchita sewero anthu ena
chamtsutso chamtsutso za nkhanza monga izi: kuyesana kalilole
molondola - kuzembetsa ndi (kupimana) nzeru wogwiritsa
kulemba ntchito ana kudziyesa ntchito mbuwu
- kulanda katundu kukambirana kwa nthenga
ana ndi amayi kalasi yonse, zogwiritsa ntchito
amasiye awiriawiri kapena mbuwu
- kukwatiwitsa m’magulu zithunzi
atsikana msanga zithunzi
zotukuza
alemba kalata 3 alemba kalata Kalata kulemba kalata
yamchezo yamchezo yamchezo yamchezo pa nkhani za
molondola - nkhanza nkhanza monga izi:
- kuzembetsa ndi
kulemba ntchito ana
- kulanda katundu
ana ndi amayi
amasiye
- kuwakwatiwitsa
70
Mlingo wa Zizindikiro za Mutu Zina mwa zomwe Zina mwa njira Zina mwa
kakhozedwe kakhozedwe ophunzira achite zophunzitsira, zipangizo
zophunzirira ndi zophunzitsira,
zoyesera zophunzirira ndi
zoyesera
atsikana msanga
Mlingo wa Zizindikiro za Mutu Zina mwa zomwe Zina mwa njira Zina mwa
71
kakhozedwe kakhozedwe ophunzira achite zophunzitsira, zipangizo
zophunzirira ndi zophunzitsira,
zoyesera zophunzirira ndi
zoyesera
Tidzadziwa kuti Ophunzira: Zina
ophunzira akukhoza 1 apeza mfundo zam’chiyankhulo kupeza mfundo mafunso ndi mabuku
ngati: zochitira Mtsutso zochitira mtsutso mayankho zinthu zenizeni
achita zinthu mtsutso - ntchito kufotokoza matchati
zosonyeza kuti zamanja kusonyeza ophunzira
anaziganizira kuchita sewero anthu ena
mozama 2 achita mtsutso kuchita mtsutso kuyesana kalilole
moyenera pa nkhani za (kupimana) nzeru wogwiritsa
ntchito zamanja kudziyesa ntchito mbuwu
monga kupala kukambirana kwa nthenga
matabwa kalasi yonse, zogwiritsa ntchito
awiriawiri kapena mbuwu
m’magulu zithunzi
zithunzi
zotukuza
72
angapo a angapo a nseketso
nseketso monga izi:
- Kodi mbuzi
m’kasaka
zimayenda?
(mbuzi
m’kathumba
kapena
mukazikusa
zimayenda)
- Tigonera
chinangwa (tidya
chinangwa ngati
mgonero kapena
tiyala chinangwa
n’kugonapo)
73
Luso: Kugwiritsa ntchito malamulo a chiyankhulo
Cholinga cha luso: Ophunzira adziwe ndi kutsatira malamulo a chiyankhulo poyankhula ndi polemba.
Mlingo wa Zizindikiro za Mutu Zina mwa zomwe Zina mwa njira Zina mwa
kakhozedwe kakhozedwe ophunzira achite zophunzitsira, zipangizo
zophunzirira ndi zophunzitsira,
zoyesera zophunzirira ndi
zoyesera
Tidzadziwa kuti Ophunzira: Malamulo a
ophunzira akukhoza 1 alongosola chiyankhulo kulongosola mafunso ndi mabuku
ngati: kaphwanyidwe Kuphwanya kaphwanyidwe ka mayankho zinthu zenizeni
agwiritsa ntchito ka ziganizo chiganizo ziganizo pounika kufotokoza matchati
malamulo a pounika mawu pounika mawu mawu paokhapaokha kusonyeza ophunzira
chiyankhulo paokhapaokha paokhapaokha kuchita sewero anthu ena
molondola kuyesana kalilole
2 atchula ntchito Ntchito za ‘li’, kutchula ntchito za ‘li’, (kupimana) wogwiritsa
za ‘li’, ‘ti’, ‘ndi’ ‘ti’, ‘ndi’ ‘ti’, ndi ‘ndi’ nzeru ntchito mbuwu
- li monga kukhala kudziyesa nthenga
tsinde la mneni, kukambirana zogwiritsa ntchito
mgwirizanitsi ndi kwa kalasi yonse, mbuwu
mphatikiramtsogolo awiriawiri zithunzi
woloza kapena zithunzi
- ti monga kukhala m’magulu zotukuza
tsinde la mneni,
tsinde lofunsira,
mgwirizanitsi ndi
mphatikiramtsogolo
woloza
74
Mlingo wa Zizindikiro za Mutu Zina mwa zomwe Zina mwa njira Zina mwa
kakhozedwe kakhozedwe ophunzira achite zophunzitsira, zipangizo
zophunzirira ndi zophunzitsira,
zoyesera zophunzirira ndi
zoyesera
- ndi monga kukhala
mneni wodalira,
mlumikizi, mvekero,
mgwirizanitsi ndi
mperekezi
75
Fomu 3
Mutu waukulu: Kuzukuta mozama nkhani zamchezo ndi zolembedwa
Cholinga: Ophunzira azukuta mozama ndi kupereka maganizo awo pa nkhani zamchezo ndi
zolembedwa pogwiritsa ntchito magawo aakuluakulu ndi zipangizo zozukutira.
Mlingo wa Zizindikiro za Mutu Zina mwa zomwe Zina mwa njira Zina mwa zipangizo
kakhozedwe kakhozedwe ophunzira achite zophunzitsira, zophunzitsira,
zophunzirira ndi zophunzirira ndi
zoyesera zoyesera
Tidziwa kuti Ophunzira: Ndakatulo kufunsa ndi mabuku a ndakatulo
ophunzira akhoza 1 apereka tanthauzo kupereka tanthauzo la kuyankha mabuku a malembo
ngati: la ndakatulo ndakatulo mafunso otukuza
kukambirana nthano zazifupi
azukuta 2 afotokoza kufotokoza kufunika kwa ntchito za zokhudza chuma
ndakatulo kufunika kwa ndakatulo m’magulu, bolodi
zosiyanasiyana ndakatulo - kuphunzitsa awiriawiri, zithunzi
molondola - kusangalatsa mmodzimmodzi zithunzi zotukuza,
- kuchenjeza kufotokoza ng’oma,
- kuyamikira kulakatula nthenga/pepala,
- kuthokoza mwachisudzo cholembera malembo
- kutonthoza otukuza
anthu odziwa
3 afotokoza kufotokoza mitundu ya ndakatulo
mitundu ya ndakatulo makaseti a ndakatulo
ndakatulo - zampululira
- zokamba za moyo wa
kumudzi
- zoyimbidwa
76
Mlingo wa Zizindikiro za Mutu Zina mwa zomwe Zina mwa njira Zina mwa zipangizo
kakhozedwe kakhozedwe ophunzira achite zophunzitsira, zophunzitsira,
zophunzirira ndi zophunzirira ndi
zoyesera zoyesera
4 afotokoza kufotokoza zipangizo za
zipangizo za m’ndakatulo
m’ndakatulo - zifanifani
- umunthu
- faniziro
- chithunzithunzi
- voko kufunsa ndi
- chiyerekezo kuyankha
- chibwereza cha lembo mafunso
lamtsekulanjira ndi kukambirana
mawu koyambirira, ntchito za
pakatikati ndi m’magulu,
kumapeto awiriawiri,
- kam’bwereza mmodzimmodzi
- mafunso a kufotokoza
chodziwadziwa kulakatula
- vume mwachisudzo
- phande
77
Mlingo wa Zizindikiro za Mutu Zina mwa zomwe Zina mwa njira Zina mwa zipangizo
kakhozedwe kakhozedwe ophunzira achite zophunzitsira, zophunzitsira,
zophunzirira ndi zophunzirira ndi
zoyesera zoyesera
5 apeza mfundo kupeza mfundo zazikulu
zazikulu - kudandaula
m’ndakatulo - kuchenjeza
- kuyamikira
- kusangalatsa
- kuthokoza
- kutonthoza
78
Mlingo wa Zizindikiro za Mutu Zina mwa zomwe Zina mwa njira Zina mwa zipangizo
kakhozedwe kakhozedwe ophunzira achite zophunzitsira, zophunzitsira,
zophunzirira ndi zophunzirira ndi
zoyesera zoyesera
asonyeza 1 asiyanitsa nkhani Nkhani yaifupi kusiyanitsa nkhani kuchita ntchito za nkhani
kumvetsa za yaifupi ndi yaitali yaifupi ndi yaitali m’magulu,
pepala
magawo polondola polondola tsatanetsatane awiriawiri,
aakuluakulu a tsatanetsatane wake mmodzimmodzi mabuku a nkhani
nkhani wake - chiyambi kukambirana
zithunzi
zazifupi ndi - chikwera kutsutsana
zaztali - pampondachimera kuchita wayilesi
- mathero kafukufuku wayilesi ya kanema
kufotokoza zotukuza
2 afotokoza
kufotokoza kufunsa ndi zosiyanasiyana monga
tsatanetsatane wa
tsatanetsatane wa nkhani kuyankha zithunzi, mabuku ndi
nkhani yaifupi
yaifupi kuchokera mafunso mapepala
pachiyambi mpaka kuchita sewero
mathero ake kuyerekeza
ampangankhani
3 azukuta
kuzukuta tsatanetsatane
tsatanetsatane wa
wa zochitika mu nkhani
nkhani yaifupi
yaifupi
79
Mlingo wa Zizindikiro za Mutu Zina mwa zomwe Zina mwa njira Zina mwa zipangizo
kakhozedwe kakhozedwe ophunzira achite zophunzitsira, zophunzitsira,
zophunzirira ndi zophunzirira ndi
zoyesera zoyesera
5 akambirana kukambirana mitundu kutsutsana
mitundu ya ya ampangankhani mu kuchita
ampangankhani nkhani yaifupi kafukufuku
mu nkhani yaifupi - mpangankhani kufotokoza
wamkulu kufunsa ndi
- mpangankhani kuyankha
wotsutsa mafunso
- mpangankhani kuchita sewero
wosintha kuyerekeza
- mpangankhani wopaza ampangankhani
- mpangankhani
wakathithi
- mpangankhani
wosasintha
80
Mlingo wa Zizindikiro za Mutu Zina mwa zomwe Zina mwa njira Zina mwa zipangizo
kakhozedwe kakhozedwe ophunzira achite zophunzitsira, zophunzitsira,
zophunzirira ndi zophunzirira ndi
zoyesera zoyesera
- mopanda chindunji
- zoyankhula zawo kutsutsana
- zochita zawo kuchita
- zoganiza zawo kafukufuku
- maonekedwe awo kufotokoza
- mmene kufunsa ndi
ampangankhani ena kuyankha
akukhudzidwira ndi mafunso
mpangankhani kuchita sewero
kuyerekeza
7 akambirana kukambirana ampangankhani
makhalidwe a makhalidwe a
mpangankhani mpangankhani
- wolimba mtima
- wachifundo
- wachimasomaso
- wankhanza
81
Mlingo wa Zizindikiro za Mutu Zina mwa zomwe Zina mwa njira Zina mwa
kakhozedwe kakhozedwe ophunzira achite zophunzitsira, zipangizo
zophunzirira ndi zophunzitsira,
zoyesera zophunzirira ndi
zoyesera
8 asiyanitsa kusiyanitsa
ampangankhani ampangankhani kufunsa ndi mabuku
molingana ndi molingana ndi kuyankha nkhani zazifupi
makhalidwe awo makhalidwe awo mafunso ndi zazitali
kulemba chidule cha kukambirana zokhudza chuma
9 alemba chidule makhalidwe a ntchito za bolodi
cha makhalidwe a mpangankhani ophunzira zithunzi
ampangankhani mopereka umboni awiriawiri zithunzi
mopereka ntchito za zotukuza,
umboni kuzukuta njira ophunzira ng’oma,
zoonetsa makhalidwe m’magulu nthenga/pepala,
10 azukuta njira a ampangankhani kufotokoza cholembera
zoonetsera chotukuzira
ampangankhani mabuku otukuza
opezeka
m’nkhani yaifupi
82
Mlingo wa Zizindikiro za Mutu Zina mwa zomwe Zina mwa njira Zina mwa
kakhozedwe kakhozedwe ophunzira achite zophunzitsira, zipangizo
zophunzirira ndi zophunzitsira,
zoyesera zophunzirira ndi
zoyesera
12 apeza mfundo
yaikulu popereka kupeza mfundo
umboni wake yaikulu popereka
umboni wake
13 alemba chidule
cha nkhani kulemba chidule cha
yaifupi nkhani yaifupi
83
Mlingo wa Zizindikiro za Mutu Zina mwa zomwe Zina mwa njira Zina mwa
kakhozedwe kakhozedwe ophunzira achite zophunzitsira, zipangizo
zophunzirira ndi zophunzitsira,
zoyesera zophunzirira ndi
zoyesera
usiku
zitsanzo za nthawi
mu mbiri monga:
nthawi ya John
Chilembwe, Kamuzu
Banda, Mchape
- nthawi mu ndale
monga: nthawi ya
atsamunda, chipani
chimodzi, zipani
zambiri
15 apeza magawo
osiyanasiyana a kupeza magawo
malo ndi nthawi osiyanasiyana a malo
m’nkhani yaifupi ndi nthawi m’nkhani
yaifupi
16 afotokoza za
kufunika kwa kufotokoza za
malo ndi nthawi kufunika kwa malo ndi
m’nkhani yaifupi nthawi m’nkhani
yaifupi
84
Mlingo wa Zizindikiro za Mutu Zina mwa zomwe Zina mwa njira Zina mwa
kakhozedwe kakhozedwe ophunzira achite zophunzitsira, zipangizo
zophunzirira ndi zophunzitsira,
zoyesera zophunzirira ndi
zoyesera
17 akambirana za
mgwirizano wa kukambirana za
malo/nthawi ndi mgwirizano wa
ampangankhani malo/nthawi ndi
Nsetso ampangankhani
18 apereka
tanthauzo la kupereka tanthauzo la
nsetso nsetso
19 apeza zipangizo
za nsetso kupeza zipangizo za
m’nkhani yaifupi nsetso m’nkhani
yaifupi monga:
- chikumbumtima
- kalosera
- m’malere
- kuyankhulana
- kunyogodola
- kasankhidwe ka
mawu
- njakata
- msemphano
- faniziro
- chithunzithunzi
- nsinjiro za
85
Mlingo wa Zizindikiro za Mutu Zina mwa zomwe Zina mwa njira Zina mwa
kakhozedwe kakhozedwe ophunzira achite zophunzitsira, zipangizo
zophunzirira ndi zophunzitsira,
zoyesera zophunzirira ndi
zoyesera
- chiyankhulo
20 akambirana
kalembedwe ka kukambirana
nkhani yaifupi kalembedwe ka nkhani
Mphendero yaifupi
21 apereka
tanthauzo la kupereka tanthauzo la
mphendero mphendero
22 afotokoza
mitundu ya kufotokoza mitundu
mphendero ya mphendero monga:
- mkambazamwini
(ine, ife)
- mkambazawina
(iwe, iwo)
- mkambazawina
wodziwa zonse
- mkambazawina
wosadziwa zambiri
86
Fomu 4
Mutu waukulu: Kuzukuta mozama nkhani zamchezo ndi zolembedwa
Cholinga: Ophunzira azukuta mozama ndi kupereka maganizo awo pa nkhani zamchezo ndi
zolembedwa pogwiritsa ntchito magawo aakuluakulu ndi zipangizo zozukutira.
Mlingo wa Zizindikiro za Mutu Zina mwa zomwe Zina mwa njira Zina mwa zipangizo
kakhozedwe kakhozedwe ophunzira achite zophunzitsira, zophunzitsira,
zophunzirira ndi
zophunzirira ndi
zoyesera
zoyesera
87
Mlingo wa Zizindikiro za Mutu Zina mwa zomwe Zina mwa njira Zina mwa zipangizo
kakhozedwe kakhozedwe ophunzira achite zophunzitsira, zophunzitsira,
zophunzirira ndi
zophunzirira ndi
zoyesera
zoyesera
4 akambirana Ampangankhani kukambirana mitundu kufunsa ndi mabuku
mitundu ya ya ampangankhani mu kuyankha nkhani zazifupi ndi
ampangankhani nkhani yaitali monga: mafunso zazitali zokhudza
- mpangankhani kukambirana chuma
wamkulu ntchito za bolodi
- mpangankhani ophunzira zithunzi
wotsutsa awiriawiri zithunzi zotukuza
- mpangankhani ntchito za ng’oma
wosintha ophunzira nthenga/pepala
- mpangankhani m’magulu mabuku otukuza
wopaza kufotokoza
- mpangankhani
wakathithi
- mpangankhani
wosasintha
88
Mlingo wa Zizindikiro za Mutu Zina mwa zomwe Zina mwa njira Zina mwa zipangizo
kakhozedwe kakhozedwe ophunzira achite zophunzitsira, zophunzitsira,
zophunzirira ndi
zophunzirira ndi
zoyesera
zoyesera
- mwachindunji
(mlembi kapena
mfotokozankhani
akukamba za
mpangankhani)
- mopanda chindunji
- zoyankhula zawo
- zochita zawo
- zoganiza zawo
- maonekedwe awo
- mmene
ampangankhani
ena
akukhudzidwira
ndi mpangankhani
6 akambirana kukambirana
makhalidwe a makhalidwe a
mpangankhani ampangankhani
monga:
- wolimba mtima
- wachifundo
- wachimasomaso
-
89
Mlingo wa Zizindikiro za Mutu Zina mwa zomwe Zina mwa njira Zina mwa zipangizo
kakhozedwe kakhozedwe ophunzira achite zophunzitsira, zophunzitsira,
zophunzirira ndi
zophunzirira ndi
zoyesera
zoyesera
- wankhanza
7 asiyanitsa
kusiyanitsa
ampangankhani
ampangankhani
molingana ndi
molingana ndi
makhalidwe awo
makhalidwe awo
8 alemba chidule
Mfundo yaikulu kulemba chidule cha
cha makhalidwe
makhalidwe a
a ampangankhani
ampangankhani
mopereka
mopereka umboni
umboni
kuzukuta njira
9 azukuta njira
zoonetsera
zoonetsera
makhalidwe a
ampangankhani
ampangankhani
opezeka
m’nkhani yaitali
10 apereka kupereka tanthauzo la
tanthauzo la mfundo yaikulu
mfundo yaikulu
90
Mlingo wa Zizindikiro za Mutu Zina mwa zomwe Zina mwa njira Zina mwa zipangizo
kakhozedwe kakhozedwe ophunzira achite zophunzitsira, zophunzitsira,
zophunzirira ndi
zophunzirira ndi
zoyesera
zoyesera
11 apeza mfundo kupeza mfundo
yaikulu popereka yaikulu popereka
umboni wake umboni wake
- zitsanzo za mfundo
zazikulu
12 alemba chidule
kulemba chidule cha
cha nkhani yaitali
nkhani
13 akambirana za Malo ndi nthawi kukambirana za malo
malo ndi nthawi ndi nthawi m’nkhani
m’nkhani yaitali yaitali
- tanthauzo la malo
ndi nthawi
- zitsanzo za malo
enieni monga: msika,
kumudzi, kutchire,
kutawuni, Salima,
Malawi, kunyanja
zitsanzo za nthawi
yeniyeni monga:
masana, chilimwe,
usiku
91
Mlingo wa Zizindikiro za Mutu Zina mwa zomwe Zina mwa njira Zina mwa zipangizo
kakhozedwe kakhozedwe ophunzira achite zophunzitsira, zophunzitsira,
zophunzirira ndi
zophunzirira ndi
zoyesera
zoyesera
zitsanzo za nthawi
mu mbiri monga:
nthawi ya John
Chilembwe, Kamuzu
Banda, Mchape
- nthawi mu ndale
monga: nthawi ya
atsamunda, chipani
chimodzi, zipani
zambiri
14 apeza magawo kupeza magawo
osiyanasiyana a osiyanasiyana a malo
malo ndi nthawi ndi nthawi m’nkhani
m’nkhani yaitali yaitali
15 afotokoza za kufotokoza za
kufunika kwa kufunika kwa malo ndi
malo ndi nthawi nthawi m’nkhani
m’nkhani yaitali
92
Mlingo wa Zizindikiro za Mutu Zina mwa zomwe Zina mwa njira Zina mwa zipangizo
kakhozedwe kakhozedwe ophunzira achite zophunzitsira, zophunzitsira,
zophunzirira ndi
zophunzirira ndi
zoyesera
zoyesera
16 akambirana za kukambirana za
mgwirizano wa mgwirizano wa
malo/nthawi ndi malo/nthawi ndi
mpangankhani ampangankhani
17 apereka kupereka tanthauzo la
Nsetso
tanthauzo la nsetso
nsetso
kupeza zipangizo za
18 apeza zipangizo
nsetso m’nkhani yaitali
za nsetso
monga:
m’nkhani yaitali
- chikumbumtima
- kalosera
- m’malere
- kuyankhulana
- kunyogodola
- kasankhidwe ka
mawu
- njakata
- msemphano
- faniziro
- chithunzithunzi
93
Mlingo wa Zizindikiro za Mutu Zina mwa zomwe Zina mwa njira Zina mwa zipangizo
kakhozedwe kakhozedwe ophunzira achite zophunzitsira, zophunzitsira,
zophunzirira ndi
zophunzirira ndi
zoyesera
zoyesera
19 apereka kupereka tanthauzo la
tanthauzo la mphendero
mphendero
20 afotokoza Mphendero kufotokoza mitundu
mitundu ya ya mphendero monga:
mphendero - mkambazamwini
(ine, ife)
- mkambazawina
(iwe, iwo)
- mkambazawina
wodziwa zones
- mkambazawina
wosadziwa zambiri
21 akambirana Kalembedwe ka Kukambirana
kalembedwe ka nkhani yaitali kalembedwe ka nkhani
nkhani yaitali yaitali
22 akambirana kukambirana kusiyana
kusiyana kwa ka kwa nkhani yaifupi ndi
nkhani yaifupi yaitali monga:
ndi yaitali - kuchuluka kwa
ampangankhani
94
Mlingo wa Zizindikiro za Mutu Zina mwa zomwe Zina mwa njira Zina mwa zipangizo
kakhozedwe kakhozedwe ophunzira achite zophunzitsira, zophunzitsira,
zophunzirira ndi
zophunzirira ndi
zoyesera
zoyesera
Tidziwa kuti - kutalika kwa
ophunzira akhoza nkhani
ngati: - kuchepa kapena
kuchuluka kwa
mfundo zazikulu
azukuta mozama Ophunzira:
ndi kuchita 1 apereka Masewero a zisudzo kupereka tanthauzo la
mitundu tanthauzo la chisudzo
yosiyanasiyana chisudzo
ya zisudzo
2 afotokoza kufotokoza kusiyana
zokhudza zinthu
kusiyana kwa kwa chisudzo ndi
monga matenda
chisudzo ndi nkhani zina zamchezo
a edzi, chuma,
nkhani zina ndi zolembedwa
ndale,
zamchezo ndi monga ndakatulo,
chilengedwe,
zolembedwa nkhani yaifupi ndi
ufulu
nkhani yaitali
wachibadwidwe
pounikira izi:
ndi zina
- gawo la chisudzo
- nunsu
- kuyankhulana
- amtengambali
95
Mlingo wa Zizindikiro za Mutu Zina mwa zomwe Zina mwa njira Zina mwa zipangizo
kakhozedwe kakhozedwe ophunzira achite zophunzitsira, zophunzitsira,
zophunzirira ndi
zophunzirira ndi
zoyesera
zoyesera
3 afotokoza Mitundu ya kufotokoza mitundu
mitundu ya zisudzo ya zisudzo
zisudzo - zisudzo zothera
m’chisangalalo
- zisudzo zothera
m’chisoni
4 afotokoza kufotokoza kufunika
kufunika kwa kwa zisudzo monga:
zisudzo - kusangalatsa
- kudzudzula
- kuphunzitsa
5 apereka magawo kupereka magawo a
a zisudzo zisudzo monga:
- tsatanetsatane wa
chisudzo (magwero,
chikwera cha
nkhani,
pampondachimera,
zotsatira)
- mfundo yaikulu
96
Mlingo wa Zizindikiro za Mutu Zina mwa zomwe Zina mwa njira Zina mwa zipangizo
kakhozedwe kakhozedwe ophunzira achite zophunzitsira, zophunzitsira,
zophunzirira ndi
zophunzirira ndi
zoyesera
zoyesera
- amtengambali
(mtengambali
wamkulu ndi
wotsutsa)
- malo ndi nthawi
- chisokonezo (cha
pakati pa
amtengambali,
mtengambali ndi iye
mwini, mtengambali
ndi chilengedwe,
mtengambali ndi
gulu la anthu)
6 akambirana
kukambirana
zipangizo za
zipangizo za zisudzo
zisudzo
monga:
- njakata
- m’malere
- zovala
- nsinjiro za
chiyankhulo
97
Mlingo wa Zizindikiro za Mutu Zina mwa zomwe Zina mwa njira Zina mwa zipangizo
kakhozedwe kakhozedwe ophunzira achite zophunzitsira, zophunzitsira,
zophunzirira ndi
zophunzirira ndi
zoyesera
zoyesera
7 afotokoza kufotokoza
kayankhulidwe kayankhulidwe ka
ka m’zisudzo m’zisudzo monga:
- kuyankhula
mwachibadwidwe
(mokweza, motsitsa)
- kuyankhulana
- kuyankhula
mogwiritsa ntchito
nsinjiro za
chiyankhulo
98
Mabuku
Centre for Language Studies (2000). Mtanthauzamawu wa Chichewa/Chinyanja. Blanture: Dzuka.
Chadza, EJ (1984). Tiphunzire Chichewa, Blantyre: CLAIM.
– (1982). Ntchito yapakamw. London: Macmillan
Chichewa Board, (1990). Chichewa grammatical terms. Zomba: Chichewa Board.
Gwengwe, JW (1965). Chimangirizo ndi Chifupikitso. Limbe: Malawi Publications & Literature Bureau
Gwengwe, JW (1994). Chinyanja china. Lusaka: Zambia Educational Publishing House.
– (1994). Chinyanja chin. Lusaka: Zambia Education Publishing House.
Kumakanga, SL (1992). Nzeru zakale. London: Longman.
Kumakanga, SL (1992). Nzeru zakale. Blantyre: Dzuka Publishing Company.
Mvula, TES (1981). Akoma akagonera. Limbe: Popular Publications.
Nankwenya, IAJ (1987). Zofunika m’galamala wa Chichewa. Blantyre: Dzuka.
Nkhoma, WA (1999). Kuphunzira Chinyanja. Zomba: Chancellor College Publications.
Nkhoma, WA (unpublished). A guide to literary terms with Chichewa equivalents and examples
Nthala, SJ (1994). Mawu okuluwika m’Chinyanja. Lusaka: Zambia Educational Publishing House.
Ulanga, AE (1980). Chilape nachize. Limbe: Popular Publications.
99
Choonjezera choyamba
100
No English Definition Tanthauzo Chichewa
6 Idiom A sequence of words which are Mawu angapo amene akaphatikizidwa Chining'a
semantically and often syntactically amapereka tanthauzo losiyana ndi
restricted so that they function as a single limene amapereka mawuwo akakhala
unit. The meaning of the individual words paokhapaokha
cannot be summed to produce the
meaning of the idiomatic expression as a
whole
7 Proverb A popular saying which contains advice or Mawu amene amapereka malangizo Mkuluwiko
states a generally accepted truth. ndipo amanena zoona zimene anthu
ambiri amazikhulupirira
Because most proverbs have their origins
in oral tradition, they are generally worded
in
such a way as to be remembered easily and
tend to change little from generation to
generation, so much so that sometimes
their specific meaning is no longer relevant
8 Allegory A narrative that serves as an extended Nkhani yopeka yofanana ndi nthano Mwambi
metaphor. Allegories are written in the imene imalongosola zinthu
form of fables, parables, poems, stories, zosiyanasiyana. Cholinga cha mwambi
and almost any other style or genre. The ndi kufotokoza nkhani yomwe ili ndi
main purpose of an allegory is to tell a amtengambali, malo ndi nthawi ndi
story that has characters, a setting, as well mitundu ina ya zizindikiritso zomwe zili
as other types of symbols, that have both ndi matanthauzo osabisika komanso
literal and figurative meanings. okuluwika.
101
No English Definition Tanthauzo Chichewa
9 Euphemism Using a mild or gentle phrase instead of a Kugwiritsa ntchito mawu osawumitsa Mpeputso
blunt, embarrassing, or painful one. For thupi kapena osachititsa nthumanzi
instance, saying "Grandfather has gone to a m’malo mwa achindunji, ochititsa
better place" is a euphemism for manyazi kapena odzetsa chisoni
"Grandfather has died." The idea is to put n’cholinga choti chinthu chomwe
something bad, disturbing, or chikanakhala choipa, chodandaulitsa
embarrassing in an inoffensive or neutral kapena chopweteka kuchimva chikhale
light. chosawawa.
10 Demonstrative A class of items whose main role is to co- Mawu amene ntchito yake yeniyeni ndi Mlozi
/determiner occur with nouns to express a wide range kulozera mayina makamaka posonyeza
of semantic contrasts such as number or chiwerengero chawo malo amene ali
quantity (pafupi kapena patali)
11 Sound The sensation produced by stimulation of Kunjenjemera kumene kumadutsa Liwu
the organs of hearing by vibrations mumpweya kapena njira zina ndi
transmitted through the air or other kumveka m'makutu
medium.
12 Vowel sound A speech sound that is produced by Kumveka kwa liwu lamtsekulanjira Liwu lamtsekulanjira
comparatively open configuration of the
vocal tract
13 Consonant A speech sound that is articulated with Kumveka kwa liwu lamtsekanjira Liwu lamtsekanjira
sound complete or partial closure of the vocal
tract
14 Grammar The study of structural relationships in Kuzukuta kasanjidwe ndi maubale a Malamulo a chiyankhulo
language or in a language terms of words, mawu mu chiyankhulo kuphatikizapo
phrases, clauses, sometimes including matchuliro ndi matanthauzo a mawu
pronunciation, meaning, and linguistic ndi zina
history.
102
No English Definition Tanthauzo Chichewa
15 Grammatical Words used to talk about structural rules Mawu a apadera ogwiritsa ntchito Mawu a malamulo a
terms governing the composition of words, m'malamulo a chiyankhulo chiyankhulo
clauses and phrases in any given natural
language.
16 Grammatical An examination/scrutiny of the grammar Kusanthula zinthu zosiyanasiyana za Kuzukuta malamulo a
analysis of a language malamulo a chiyankhulo chiyankhulo
17 Linguistic Words used to examine/scrutinize Mawu apadera ogwiritsa ntchito Mawu a za chiyankhulo
terms language and how it works pozukuta chiyankhulo
18 Linguistics An examination, scrutiny of language and Kusanthula zinthu zosiyanasiyana mu Kuzukuta mawu a
analysis how it works chiyankhulo zachiyankhulo
19 Phonic Of, relating to, or having the nature of Zokhudza mamvekedwe kapena maliwu Kaonekedwe ndi
sound, especially speech sounds. makamaka pa kayankhulidwe Kamvekedwe ka lembo
20 Conversion A word formation process whereby an Njira yopangira mawu pomwe mawu Mtembenuzo
already existing linguistic item changes omwe alipo kale amangosinthidwa
category and function without changing its mtundu ndi ntchito zawo popanda
kugwiritsa ntchito aphatikiri.
morphology.
21 Intonation A distinctive use of patterns of pitch or Kakwezedwe ndi katsitsidwe ka mngoli Katchulidwe
melody poyankhula
22 Pronunciation A way of speaking a word, especially a Njira yoyankhulira mawu makamaka Matchulidwe
way that is accepted or generally njira yomwe aliyense amagwirizana ndi
understood. kuvomerezana nayo
25 Translation The communication of the meaning of a Njira yoperekera uthenga yomwe mawu Chimasuliro cholemba
source-language text by means of an a chiyankhulo china amasinthidwa
equivalent target-language text through kupita m'chiyankhulo china polemba
writing
103
No English Definition Tanthauzo Chichewa
26 Translator A person who converts the meaning of a Munthu amene amasintha uthenga Mmasuliri wa zolemba
source-language text by means of an kuchoka m'chiyankhulo chimodzi kupita
equivalent target-language text through mu china polemba
writing
27 Interpretation The communication of the meaning of a Njira yoperekera uthenga yomwe mawu Chimasuliro
source-language text by means of an a chiyankhulo china amasinthidwa chazoyankhula
equivalent target-language text by word of kupita m'chiyankhulo china poyankhula
mouth
28 Interpreter A person who converts the meaning of a Munthu amene amasintha uthenga Mmasuliri wa zoyankhula
source-language text by means of an kuchoka m'chiyankhulo chimodzi kupita
equivalent target-language text by word of mu china poyankhula
mouth
29 Transcription A method of writing down speech sounds Njira yolembera mwadongosolo zinthu Msandulizo
in a systematic and consistent way zomwe zayankhulidwa pakamwa
30 Summary/ A condensation or brief review of a subject Kunena mwachidule nkhani yofotokoza Chifupikitso
synopsis/ china chake
précis
31 Verb A suffix used to increase or decrease Mphatikiri amene amaphatikizidwa Chionjezeramneni
Extension valence, reorient action or mark aspect on kumapeto kwa tsinde la mneni pofuna
the verb kuwonetsa nthawi yochitika chinthu,
32 Enlargement – – Mkulitsiro
34 Clause A unit of grammatical organization Gulu la mawu lomwe ndi laling'ono Nthambi ya chiganizo
smaller than the sentence but larger poyerekeza ndi chiganizo koma ndi
phrases, words or morphemes lalikulu poyerekeza ndi akapandamneni
35 Adjective A subordinate clause that is used as an Nthambi ya chiganizo imene imagwira Nthambi ya chiganizo
clause adjective within a sentence ntchito ngati mfotokozi mu chiganizo yamfotokozi
104
No English Definition Tanthauzo Chichewa
36 Relative clause A subordinate clause that gives essential Nthambi yachiganizo imene Nthambi ya chiganizo ya
information about the noun or noun imafotokoza zambiri za dzina kuti tithe mgwirizano
phrase it modifies, without which the kudziwa za dzina limene likukambidwa
sentence wouldn't make sense as the mu chiganizo
listener or reader would not be able to
identify the noun in the sentence
37 Aspiration Audible breath which may accompany a Kumveka kwa mpumo potchula liwu Mphuliko
sound's articulation when plosive lamtsekanjira lotsindika
consonants are released
38 Glottal A sound made in the larynx due to the Liwu limene limamveka poyankhula Liwukukhosi
closure or narrowing of the glottis mutatseka kapena kupuya pang'ono
njira ya mpweya yakukhosi
39 Syllable A unit of pronunciation typically larger Gulu la matchuliro limene ndi lalikulu Phatikizo
than a single sound and smaller than a kuposa liwu limodzi komanso ndi
word lochepa kuposa mawu amodzi
40 Affix A collective term for a morpheme that is Maphatikizo onse amene Mphatikiri
attached to a word stem to form a new amaphatikizidwa ku tsinde la mawu
word. popanga mawu ena
41 Prefix A term used in morphology referring to an Mphatikiri amene amaphatikizidwa Mphatikiram’mbuyo
affix which is added to initially to a root or kumayambiriro kwa tsinde la mawu
stem
42 Suffix A term used in morphology referring to an Mphatikiri amene amaphatikizidwa Mphatikira m’tsogolo
affix which is added following a root or kumapeto kwa tsinde la mawu
stem
43 Enclitic A word pronounced with so little Mawu amene amatchulidwa Mkulitsi
emphasis that it is shortened and forms mosatsindika ndipo amachepetsedwa
part of the preceding word, eg, n't in can't kuti akhale gawo la mawu amene ali
kumbuyo kwake
105
No English Definition Tanthauzo Chichewa
44 Tone The distinctive pitch level of a syllable Kukwera kapena kutsika kwa Mngoli
katchulidwe ka phatikizo
45 Stem Part of a classification of the kinds of Gawo lalikulu la mawu Tsinde
elements operating within the structure of
a word
46 High tone A distinct high pitch level of a syllable Katchulidwe kokwera ka phatikizo Mngoli wokwera
47 Low tone A distinct low pitch level of a syllable Katchulidwe kotsika ka phatikizo Mngoli wotsika
48 Immediate – – Nthawi ya mbulanda
future
49 Tense marker eg -ed, -en, etc Mphatikiri wosonyeza nthawi Mphatikiri wa nthawi
yochitikira ntchito (-dza, -na-)
50 Aspect A grammatical description of verbs Dongosolo la momwe aneni Mthandizanthawi
referring primarily to the way the amafotokozera za nthawi yochitikira
grammar marks the duration or type of chinthu
activity denoted by the verb
51 Object marker – Mphatikiri wopezeka pa mneni Mphatikiri wa pamthera
on the verb woyimira amene ntchito ikumuchitikira nkhani
kapena yamchitikira
52 Verb The process of creating a new verb out of Njira yopangira aneni ena kuchokera ku Msintho wa aneni
derivation one or more old words, either by adding a mneni wakale pophatikiza
prefix or suffix or by compounding mphatikiram'mbuyo kapena
mphatikiram'tsogolo kapena
pophatikiza mawu awiri
53 Application – – Msintho wochitira (er-, ir-
)
54 Causation – – Msintho wochititsa
(-etsa/-itsa)
106
No English Definition Tanthauzo Chichewa
55 Reciprocation – – Msintho wochitirana
(-ena)
56 Passivation – – Msintho wochitidwa
57 Neutral – – Msintho wamchibisira
passive (-eka, -ika)
58 Derogatory – – Msintho wonyazitsa
passive (menywa, pondwa,
pezwa)
59 True passive – – Msintho wochitidwa
poyera (-edwa, -idwa)
60 Intensity – – Msintho wochitsitsa (-
etsa, -itsa, -etsetsa, -itsitsa)
61 Derivational – – Mphatikiram'tsogolo wa
suffixes msintho wa aneni
62 Associative – Mluzanitsi Mluzanitsi
marker
63 Nasal Sounds produced while the soft palate is Maliwu amene amatulutsidwa Madzera mphuno
lowered to allow an audible escape of air potulutsira mpweya m'mphuno
through the nose
64 Syntax The study of rules governing the way Phunziro limene limaunika malamulo a Mlowanamawu
words are combined to form sentences in a kasanjidwe ka mawu mu chiganizo mu
language chiyankhulo chilichonse
65 Morphology The study of word structure Phunziro limaunika malamulo a Mpangiramawu
kasanjidwe ka maphatikizo a mawu mu
chiyankhulo chilichonse
66 Phonology A branch of linguistics that studies the Phunziro limene limaunika malamulo a Mlowanamaliwu
sound systems of a language katchulidwe ka maliwu mu chiyankhulo
chilichonse
107
No English Definition Tanthauzo Chichewa
67 Interjection A class of words which are unproductive, Gulu la mawu amene alibe ubale wina Mfuwu
do not enter into syntactic relationships uliwonse ndi mawu ena m'chiganizo
with other classes and whose function is koma amangosonyeza
purely emotive
68 Letter sound Liwu la lembo Liwu la lembo
69 Spelling The act or process of writing words by Njira yolembera mawu pogwiritsa Matchuliro
using the letters conventionally accepted ntchito malembo amene ndi
for their formation ovomerezeka
70 Cursive Having the successive letters joined Kulemba mawu molumikiza malembo Chikhukhuza
together
–
71 Phonic Kuzindikira liwu la lembo Kuzindikira liwu la lembo
awareness
72 Concord A formal relationship between elements Mgwirizano wa pakati mawu umene Mgwirizanitsi
whereby a form of one word requires a umasonyezedwa ndi
corresponding form of another amphatikiram'mbuyo
73 Subject A major constituent of sentence or clause Gawo lalikulu la chiganizo lomwe Mchitantchito
structure traditionally associated with the limafotokoza amene akuchita ntchito
doer of an action
74 Object A major constituent of sentence or clause Gawo lalikulu la chiganizo lomwe Mchitidwantchito
structure traditionally associated with the limafotokoza amene ntchito
receiver or goal of an action ikumuchitikira
108
No English Definition Tanthauzo Chichewa
76 Object concord A concord which shows the relationship Mphatikiram’mbuyo wogwirizanitsa Mgwirizanitsi
between the object and other words in a mchitidwantchito ndi mawu ena. wamchitidwantchito
sentence
109
Choonjezera chachiwiri
1 Act A major division in a play. Often, individual Gawo lalikulu la chisudzo (sewero) Gawo la chisudzo
acts are divided into smaller units ("scenes") losonyeza zimene zikuchita pa malo ena
that all take place in a specific location ake
2 Actor A person who acts in a play, film, broadcast, Munthu amene amachita nawo sewero la Mtengambali
etc chisudzo
3 Action A real or fictional event or series of such Zochitika mu nkhani yopeka yomwe Zochitika
events comprising the subject of a novel, inachitikadi kapena yopeka yomwe
story, narrative poem, or a play, especially imakhala zokamba mu nthano yaitali,
in the sense of what the characters do in nkhani, ndakatulo yofotokozera kapena
such a narrative chisudzo makamaka pounikira zomwe
amtengambali akuchita mu nkhaniyo
4 Addressee A person who is addressed in conversation, Munthu amene akuyankhulidwa mu Woyankhulidwa
a speech, a poem, etc zokambirana kapena ndakatulo
5 Allegory A narrative that serves as an extended Nkhani yopeka yofanana ndi nthano Mwambi
metaphor. Allegories are written in the form imene imalongosola zinthu
of fables, parables, poems, stories, and zosiyanasiyana. Cholinga cha mwambi ndi
almost any other style or genre. The main kufotokoza nkhani yomwe ili ndi
purpose of an allegory is to tell a story that amtengambali, malo ndi nthawi ndi
has characters, a setting, as well as other mitundu ina ya zizindikiritso zomwe zili
types of symbols, which have both literal ndi matanthauzo osabisika komanso
and figurative meanings. okuluwika
110
English Definition Tanthauzo Chichewa
6 Alliteration A pattern of sound that includes the Kapakizidwe ka liwu m'maphatikizo Chibwereza cha
repetition of consonant sounds. The kobwerezedwa. Kubwerezedwaku kutha liwu koyambirira
repetition can be located at the beginning of kuchitika kumayambiriro a mawu
successive words or inside the words. Poets otsatana kapena m'katikati mwa mawu.
often use alliteration to audibly represent Nthawi zambiri alakatuli amagwiritsa
the action that is taking place ntchito chibwereza cha liwu koyambirira
For instance, in the Inferno, Dante states: "I pofuna kuonetsa zochitika kudzera
saw it there, but I saw nothing in it, except m’kamvekedwe ka liwu
the rising of the boiling bubbles" (261). The
repetition of the "b" sounds represents the
sounds of bubbling, or the bursting action of
the boiling pitch
7 Allusion Reference in a literary work to a person, Kutchulapo za munthu, malo kapena Mlozo
place, or thing in history or another work of chinthu china chilichonse chodziwika
literature. Allusions are often indirect or bwino chimene chinachitikapo kapena
brief references to well-known characters or kulembedwa pamene ukukamba kapena
events kulemba za nkhani ina
8 Anadplosis The repetition of the last word of a Kubwereza mawu otsiriza a m’nthambi ya Kam'bwereza
preceding clause. The word is used at the chiganizo ya pambuyo. Mawuwo
end of a sentence and then used again at the amagwiritsidwa ntchito kumathero a
beginning of the next sentence chiganizo n’kukapezekanso
"Watch your thoughts; they become words. kumayambiriro a chiganizo chotsatira
Watch your words; they become actions. Chitsanzo:
Watch your actions; they become habits. Samalani maganizo anu, amasanduka
111
English Definition Tanthauzo Chichewa
Watch your habits; they become character. mawu, samalani mawu anu; amasanduka
Watch your character; it becomes your zochita. Samalani zochita zanu
destiny.” zimasanduka zizolowezi…
9 Analogue A story that contains similar characters, Nkhani yomwe imakhala ndi Chikoza
situations, settings, or verbal echoes to those ampangankhani, zochitika malo ndi
found in a different story. Sometimes nthawi kapena mawu ofanana ndi omwe
analogues reveal that one version was ali m’nkhani ina. Nthawi zina chikoza
adopted from or inspired by another, or that chimaonetsa kuti nkhani inachokera ku
both tales originate in a lost, older text. inzakeyo kapena kuti nkhani zonsezo
When one version is clearly the ancestor of zinachokera ku ina yomwe inazilala. Ngati
another, literary scholars refer to it as a nkhani imodzi ikuonekeratu kuti ndi
"source” manthu wa ina, nkhaniyo imatchedwa
kuti ‘gwero’
10 Analogy A comparison that demonstrates the Kuyerekeza komwe kumaonetsa kufanana Mfananitso
similarity or similarities between two things kwa zinthu kapena maganizo awiri.
or concepts.
11 Analysis The separation of an intellectual or material Kuphwanya nkhani m’zigawo Mzukuto
whole into its constituent parts for zosiyanasiyana kuti chigawo chilichonse
individual study chiwunikidwe pachokha
12 Anaphora The intentional repetition of beginning Kubwereza mawu oyambirira m’chiganizo Chibwereza-
clauses in order to create an artistic effect pofuna kuti nkhani itsindikike ndi m'mbuyo
For instance, Churchill declared, "We shall kumveka mokoma
not flag or fail. We shall go on the end. We
shall fight in France. We shall fight on the
112
English Definition Tanthauzo Chichewa
113
English Definition Tanthauzo Chichewa
17 Apologue A brief fable or allegorical story with Kankhani kakafupi koma kochulukitsa Kanthano ka
pointed or exaggerated details, meant to zokamba n’cholinga chofuna kuonetsa malangizo
serve as a pleasant vehicle for a moral khalidwe labwino kapena kufuna
kupereka malangizo m’chibisira. Kusiyana
doctrine or to convey a useful lesson
kwake ndi nthano zina, n’kwakuti
without stating it explicitly. Unlike a fable,
malangizowo ndi omwe amakhala ofunika
the moral is more important than the kwambiri poyerekeza ndi tsatanetsatane
narrative details wa nkhaniyo
18 Aposiopesis Is a figure of speech wherein a sentence is Nsinjiro ya chiyankhulo pomwe chiganizo Kakasi
deliberately broken off and left unfinished, chimathera panjira kuti munthu
the ending to be supplied by the angoganizira yekha mathero ake ndi
imagination, giving an impression of kupereka maganizo oti woyankhulayo
unwillingness or inability to continue. An sanafune kapena analephera kupitiriza
example would be the threat "Get out, or
else—!"
19 Apostrophe Apostrophe is the act of addressing some Uwu ndi mchitidwe wochiyankhula Chindunji
abstraction or personification that is not chinthu chopanda moyo chosaoneka ndi
physically present. maso.
For instance, John Donne commands, "Oh,
Death, be not proud." King Lear proclaims,
"Ingratitude! Thou marble-hearted fiend, /
More hideous when thou show'st thee in a
child / Than the sea-monster." Death, of
course, is a phenomenon rather than a
proud person, and ingratitude is an
114
English Definition Tanthauzo Chichewa
115
English Definition Tanthauzo Chichewa
24 Climax The decisive moment in a drama. The Nthawi yomwe nkhani yafika pachimake Pampondachimera
climax is the turning point of the play to kotero kuti kuyambira nthawi imeneyo
which the rising action leads. This is the nkhaniyo imayamba kuzilala. Ili ndi gawo
crucial part of the drama, the part that la nkhani lofunikira kwambiri lomwe
determines the outcome of the conflict limawunikira zotsatira za chisokonezo
chomwe chili m’nkhani
116
English Definition Tanthauzo Chichewa
acceptable writing
26 Complication Plot events that plunge the protagonist Zochitika munkhani zomwe zimachititsa Kulimbana
further into conflict kuti mpangankhani wamkulu akhale
pachisokonezo
27 Conflict A problem or struggle between two Kusamvana kapena mkangano wa mbali Chisokonezo
opposing forces in a story. There are four ziwiri zosiyana maganizo. Pali mitundu
basic conflicts: inayi ya chisokonezo
Person against Person: A problem Cha pakati pa anthu. Chisokonezo cha
between characters. pakati pa ampangankhani.
Person against Self: A problem within a Cha iwe mwini. Mpangankhani
character’s own mind amatha kukhala ndi maganizo
otsutsana
Person against Society: A problem Cha pakati pa munthu ndi gulu la
between a character and society, school, anthu. Kusamvana kumatha
the law, or some tradition. kukhalapo pakati pa mpangankhani
ndi gulu la anthu, sukulu malamulo
kapena miyambo ina.
Person against Nature: A problem Cha pakati pa munthu ndi
between a character and some element chilengedwe. Mkangano wa
of nature-ablizzard, a hurricane, a mpangankhani ndi zinthu zina
mountain climb, etc zachilengedwe
28 Connotation An association that comes along with a Lingaliro lomwe limadza mogwirizana ndi Tanthauzo
particular word. Connotations relate not to a mawu akeake. Tanthauzo lapadera lapadera
117
English Definition Tanthauzo Chichewa
word's actual meaning, but rather to the silikhudza kwenkweni tanthauzo lenileni
ideas or qualities that are implied by that la mawuwo koma malingaliro kapena
word. A good example is the word "gold." zizindikiro zomwe mawuwo amaonetsa
The denotation of gold is a malleable, mopanda chindunji
ductile, yellow element. The connotations,
however, are the ideas associated with gold,
such as greed, luxury, or avarice
29 Consonance The repetition of consonant sounds at Kubwerezedwa kwa malembo opanda Mbwerezaliwu
sporadic positions liwu mwapatalipatali
30 Critical analysis The systematic division of a work of Kuphwanya nkhani zamchezo ndi Kuzukuta mozama
literature into its various parts or elements zolemba m’magawo osiyanasiyana
in order to achieve a better understanding of n’cholinga chofuna kuzimvetsa bwino
the whole
31 Cross link Starting a verse with the last word or phrase Kuyamba mzere ndi mawu kapena Kalumikiza
of preceding line kapandamneni wakumtsiriziro kwa mzere
wa pambuyo
32 Denotation The minimal, strict definition of a word as Ganizo lonena molunjika zomwe mawu Tanthauzo
found in a dictionary, disregarding any akuyimira mosaganizira mbiri kapena landunji
historical or emotional connotation malingaliro apadera
33 Dialogue The lines spoken by a character or characters Mawu oyankhulidwa ndi ampangankhani Kuyankhulana
in a play, essay, story, or novel, especially a makamaka pomwe akuyankhulana
conversation between two characters, or a m’nkhani zamchezo ndi zolemba
literary work that takes the form of such a
discussion
118
English Definition Tanthauzo Chichewa
34 Diction The choice of a particular word as opposed Kutenga ndi kugwiritsa ntchito mawu Kasankhidwe ka
to others ogwirizana ndi malingaliro ako mawu
35 Dilemma a problem offering at least two possibilities, Kukhala ndi vuto loti usankhe chinthu Njakata
neither of which is practically acceptable chimodzi mwa ziwiri ngakhale kuti
zonsezo n’zosavomerezeka kwathunthu
36 Drammatic The act of performing drama Kuchita chisudzo Chisudzo
Performance
37 Elements of These are building blocks of a performance Zinthu zimene zimayenera kupezeka Magawo a
drammatic and include: focus, tension, mood, roles, pochita chisudzo chisudzo
performance symbols and contrast
38 Dramatic verse A literary work, other than a poem, Kankhani kopekedwa ngati ndakatulo Mlazandakatulo
composed in a poetic form
39 Dramatis A list of the complete cast, i.e., the various Mndandanda wa ampangankhani omwe Ochita chisudzo
personae characters that will appear in the play. This apezeke m’sewero. Mndandanda
list usually appears before the text of the umenewu kawirikawiri umapezeka
main play begins in printed copies of the koyambirira kwa sewero lolembedwa
text
40 Echo A verbal reverberation. It is the repetition of Kubwerezedwa kwa mawu kapena Kayowozi
words or phrases in a poem or prose to akapandamneni mu ndakatulo kapena
create a poetic effect. nkhani n’cholinga choti izimveka
mwandakatulo
41 End-stopped a line ending in a full pause, often indicated Mzere umene umatsirizira ndi malo Mpumulo
by appropriate punctuation such as a period opumira omwe kawirikawiri amakhala
119
English Definition Tanthauzo Chichewa
42 Enjambment A line having no pause or end punctuation Mawu oyalidwa bwino mopanda Mbweza
but having uninterrupted grammatical zizindikiro zopumira kuchoka mzere
meaning continuing into the next line umodzi kunka ku unzake koma wokhala
ndi tanthauzo lomveka bwino
43 Epilogue A conclusion added to a literary work such Mawu otsiriza omwe amapezeka Mkwanguliro
as a novel, play, or long poem. It is the kumathero kwa nkhani zamchezo ndi
opposite of a prologue. Often, the epilogue zolemba monga nthano yayitali, sewero,
refers to the moral of a fable. Sometimes, it kapena ndakatulo yayitali. Nthawi
is a speech made by one of the actors at the zambiri mkwanguliro umakamba za
end of a play asking for the indulgence of phunziro la m’nthano. Nthawi zina
the critics and the audience m’modzi mwa ochita sewero
amayankhula pakutha pa sewerolo pofuna
kuti anthu ena komanso owonera anene
maganizo awo
44 Epiphora Repetition of the ends of two or more Kubwereza mathero a mizere iwiri kapena Chibwereza
successive sentences, verses, etc yochulukirapo yoyandikana
45 Epiplexis a rhetorical device in which the speaker Njira yoyankhulira pomwe woyankhula Mtafu
reproaches the audience in order to incite or amadzudzula omvera pofuna
convince them kuwanyandula kapena kuwazindikiritsa
46 Epithet A short, poetic nickname--often in the form Dzina lodzipatsa kapena lopatsidwa Dzina la khalidwe
of an adjective or adjectival phrase--attached kuwonjezera pa lomwe umadziwika nalo
kale. Nthawi zambiri limakhala ngati
120
English Definition Tanthauzo Chichewa
50 Exposition The part of the story, usually near the Gawo la nkhani makamaka koyambirira Chiyambi
(beginning) beginning, in which the characters are komwe amafotokozako za
121
English Definition Tanthauzo Chichewa
122
English Definition Tanthauzo Chichewa
57 Foil A character that serves by contrast to Mpangankhani yemwe ntchito yake Mpanduki
highlight or emphasize opposing traits in n’kusonyeza kapena kutsindika
another character kakhalidwe kake kotsutsana ndi ka
mpangankhani wina
58 Folktale Stories passed along from one generation to Nkhani zamchezo zimene anthu a m’bado Nthano zamakolo
the next by word-of-mouth rather than by a umodzi amakambira ndi kusiyira a
written text m’bado wotsatira mosachita kulemba
59 Foreshadow Important hints that an author drops to Mfundo zofunikira zomwe mlembi Kalosera
prepare the reader for what is to come, and amapereka pofuna kuti owerenga
help the reader anticipate the outcome akonzekere zomwe zikudza ndi
kuwathandizanso owerengawo kuti
akhale ndi chithunzithunzi cha zotsatira
60 Geasa/geisa/geis A magical taboo or restriction placed on a Chiletso chomwe mpangankhani Chizimba
hero wamkulu amapatsidwa kuti azitsatira kuti
zinthu zipitirire kumuyendera bwino
61 Glossary of A list of terms used in the field of literature Mndandanda wa mawu wozukutira Nkhokwe ya mawu
literary terms nkhani zamchezo ndi zolembedwa ozukutuira nkhani
za mchezo ndi
zolembedwa
62 Hamartia A term from Greek tragedy that literally Mawu omwe amagwiritsidwa ntchito Tchimo
means "missing the mark." Originally pofuna kunena za kulakwika makamaka
applied to an archer who misses the target, a kukhala ndi maganizo olakwika kapena
hamartia came to signify a tragic flaw, kusadziwa zakutsogolo, kusazindikira ndi
especially a misperception, a lack of some kusowa masomphenya, zomwe
123
English Definition Tanthauzo Chichewa
124
English Definition Tanthauzo Chichewa
125
English Definition Tanthauzo Chichewa
126
English Definition Tanthauzo Chichewa
ampangankhani
78 Narrator The person or character who actually tells Munthu kapena mpangankhani yemwe Mfotokozankhani
the story, filling in the background akukamba nkhaniyo ndi kufotokoza za
information and bridging the gaps between gwero la zochitika kapena kuyankhula pa
dialogue nthawi yoti oyankhulana ayamba apumira
kaye.
79 Nemesis a rival or opponent who cannot be Wopikisana kapena wotsutsana naye Puludzu
overcome. It also means any situation or yemwe sagonja. Nthawi zina puludzu
condition that one cannot change or amakhala nyengo kapena zochitika
triumph over and an agent or act of zomwe munthu sangathe kuzisintha
punishment kapena kuzigonjetsa. Mwinanso
In Shakespeare’s Macbeth, Macduff is the chimangokhala ngati chipsinjo kapena
nemesis of Macbeth and Lady Macbeth chilango.
80 Novel A book-length, fictional prose story. Because Nkhani yopeka yaitali yolembedwa ngati Nthano yaitali
of its length, a novel’s characters and plot chimangirizo. Kaamba ka utali wake,
are usually more developed than those of a ampangankhani komanso tsatanetsatane
short story wa nkhani zimatambasulidwa kwambiri
kuposa momwe zimakhalira mu nthano
yaifupi.
81 Oral questions Questions administered by word of the Mafunso amene amafunsidwa poyankhula Mafunso
mouth. mawu a pakamwa apakamwa
82 Parable A parable is a very short narrative about Kankhani kakafupi kokamba za anthu Fanizo
human beings presented so as to stress the pofuna kutsindika kufanana kwake kwa
127
English Definition Tanthauzo Chichewa
tacit analogy, or parallel, with a general mchibisira ndi ganizo kapena phunziro
thesis or lesson that the narrator is trying to lomwe wofotokoza nkhaniyo akufuna kuti
bring home to his audience omvera amvetse
83 Paradox A paradox is a statement which seems on its Chiganizo chomwe pongochiona Chiganizo cha
face to be logically contradictory or absurd, chimakhala ngati chikunena zinthu kadzitsutse
yet turns out to be interpretable in a way zotsutsana kapena zopanda pake koma
that makes good sense ukachizukuta mozama chimakhala kuti
chikukamba zanzeru.
84 Parenthetical It is a group of words, isolated by a comma, Gulu la mawu ongoonjezera lomwe Kapandamneni
phrase which interrupts a natural flow of a limadula chiganizo koma silisokoneza wamtengero
sentence. it is additional information that tanthauzo la chiganizocho.
may be left out without affecting the basic
sentence meaning.
85 Persona The person created by the author to tell a Munthu yemwe mlembi wamupanga kuti Woyankhula
story; speaker. Whether the story is told by aziyankhula mu nkhani. Kaya nkhaniyo
an omniscient narrator or by a character in ikukambidwa ndi woyankhula wodziwa
it, the actual author of the work often zonse kapena mpangankhani,
distances himself from what is said or told kawirikawiri mlembi amadzipatula ku
by adopting a persona--a personality zomwe zikukambidwazo pobweretsa
different from his real one munthu wina kuti aziyankhula.
86 Personality A unique set of characteristics and qualities Maonekedwe ndi machitidwe a zinthu Khalidwe
traits/ that a character possesses amene munthu amakhala nawo.
128
English Definition Tanthauzo Chichewa
behaviour
87 Personification giving human qualities to animals or objects Kupereka makhalidwe ndi machitidwe a Umunthu
(non-humans) umunthu kwa mpangankhani amene si wampangankhani
munthu monga nyama ndi zinthu zina.
88 Plot Is the structure of a story or the sequence in Kayalidwe ka nkhani kapena kapakizidwe Tsatanetsatane wa
which the author arranges events in a story ka zochitika m’nkhani. nkhani
129
English Definition Tanthauzo Chichewa
94 Protagonist The hero or central character of a literary Munthu kapena chinthu chomwe chaposa Mpangankhani
work. In accomplishing his or her objective, zina kapena mpangankhani yemwe ali pa wamkulu
130
English Definition Tanthauzo Chichewa
131
English Definition Tanthauzo Chichewa
132
English Definition Tanthauzo Chichewa
political, and perhaps even spiritual ngakhalenso za uzimu. Malo ndi nthawi
realities. The setting is usually established zimadziwika kudzera mu kufotokozera
primarily through description, though kapena kuuzidwa ndi woyankhula.
narration is also used.
106 Short story A brief prose tale which may contain Kankhani kakafupi kamene katha kukhala Nkhani yaifupi
description, dialogue and commentary, but kongofotokozera, koyankhulana
usually plot functions as the engine driving kapenanso kongochita ndemanga ndipo
the art. The best short stories seek to achieve nthawi zambiri tsatanetsatane wa nkhani
a single, major, unified impact. ndi amene amaonetsa luso.
107 Sign language A language that uses a system of manual, Njira imene imagwiritsa ntchito nkhope, Chiyankhulo cha
facial, and other body movements as the kugwedeza thupi mosiyanasiyana anthu ambuwu
means of communication, especially among popereka uthenga kapena kuyankhulana
deaf people ndi anthu ambuwu
108 Sign language A person who has been trained to use a Munthu amene ali ndi luso lomasulira Womasulira
interpreter system of conventional symbols or gestures kapena kugwiritsa ntchito zizindikiro za chiyankhulo cha
made with the hands and body to help manja ndi magawo ena a thupi pothandiza anthu ambuwu
people who are deaf, are hard-of-hearing, or anthu ambuwu kumvana ndi anthu amene
have speech impairments communicate. amayankhula ndi pakamwa.
109 Slang Informal diction or the use of vocabulary Kusankha kapena kugwiritsa ntchito Manenedwe a
considered inconsistent with the preferred mawu mosalingana ndi momwe chinyamata
133
English Definition Tanthauzo Chichewa
134
English Definition Tanthauzo Chichewa
114 Elements of These are devices used by an author such as Zokometsera zimene mlembi amagwiritsa Magawo a nsetso
style word choice, ntchito polemba nkhani monga,
sentence length, arrangement, and kasankhidwe ka amawu, utali wa
complexity, chiganizo, nsinjiro za chinenero ndi zina
and the use of figurative language and
imagery
115 Subject The predominant theme or topic, as of a Mutu waukulu umene uli munkhani Chokamba
book, discussion, etc monga mu buku kapena pa zokambirana.
116 Suspense A feeling of excitement, curiosity, or Kukhala ndi chiyembekezo, chidwi M'malere
expectation about what will happen. kapena mtima wofuna kudziwa chomwe
chichitike mu nkhani
117 Symbol A person, an act, or a thing that has both Munthu, chochitika kapena chinthu Chizindikiritso
literal significance and additional abstract chomwe chili ndi tanthauzo lodziwikiratu
meanings. Unlike an allegory, where such komanso lina lobisika. Kusiyana kwake
things are equated with one or two abstract ndi mwambi ndi kwakuti mwambi
ideas, a symbol usually refers to several umalunjika ku ganizo limodzi kapena
complex ideas that may radiate maganizo awiri pamene chizindikiritso
contradictory or ambiguous meanings nthawi zambiri chimaimira maganizo
ozama angapo omwe atha kupereka
matanthauzo otsutsana kapena ochuluka
118 Symbolism The use of an object or action that means Kagwiritsidwe ntchito ka chinthu kapena Faniziro
something more than its literal meaning chochita chomwe tanthauzo lake ndi
135
English Definition Tanthauzo Chichewa
124 Verse line Any division or grouping of words in a Gulu la mawu a mu ndakatulo Mzere wa
poetic composition ndakatulo
136
English Definition Tanthauzo Chichewa
127 Lyric poem A poem used to express feelings, has a Ndakatulo yofotokoza za momwe munthu Ndakatulo
specific rhyming scheme and is often, but akumvera kapena kuwonera zinthu ndipo yoyimbidwa
not always, set to music or a beat. nthawi zambiri imakhala ndi kapadera
komveka ngati nyimbo kasanjidwe
128 Narrative poem A form of poetry which tells a story, often Mtundu wa ndakatulo omwe umagwiritsa Ndakatulo
making use of the voices of a narrator and ntchito amfotokozankhani komanso yampululira
characters as well. It follows a similar ampangankhani monga zimakhalira
structure as a short story or novel m’nkhani yaifupi kapena yayitali
129 Miming Acting using gestures and facial expressions Kuchita chisudzo mwachinunu pogwiritsa Kuchita chisudzo
only ntchito manja ndi kusinthasintha mwachinunu
maonekedwe a nkhope
137