ZAI HRUAI & KHUANG VUAK DÂN

* Mipui Inkhâwm leh Zai Hruai

* Solfa Thlûk Khuang Vuak Dân
* Lêngkhawm Thlûk Khuang Vuak Dân

Thangnunzauva/ Zaute Km
 Zai Hruai leh Khuang Vuak Dân tih hi Synod Music De-
partment First Edition 2015-a mi lâkchhâwn hmanga ziah a ni
a, pawimawh ka tihte lachhuakin leh siamrem ngai a awm chuan
siamrem pah zeuh zeuha ziah chhâwn leh a ni e. Tihsual palh
erawh ka neih chuan in mi ngaihdamna leh hriatthiamna ka rawn
ngên tak meuh meuh a ni e.

In Rawngbâwlpui
(Zaute Km@27/july/2024)
 ZAI HRUAI & KHUANG VUAK DÂN 1
- Zaute Km

BUNG 1 - NA
MIPUI INKHÂWM LEH ZAI HRUAI

I. ZAI HRUAI AWMZIA

Mipui zaihruai (leading congregational singing) chu Pathian

fak tûra lo kal khâwm mipuiten a thlûk (melody) dik tak, a lâk hun
(timing) dik tak, awmze neia hmêla lanchhuahtîr dân (expression)
dik tak, thlarau leh thinlung leh tih tak zeta hla an sak theihna tûra
vai (solfa vai) emaw aw (vocal) hmanga zai hruai tihna a ni.

II. ZAI HRUAITU HRIAT NGEI NGEI TUR

1). Hlasak ran zâwng (tempo/speed) dik taka ken kawh: Hla
thu (lyrics) leh a hla phuahtu rilru leh hla in a kawh tum ngaihtuah
chungin hla chu eng ang mood a sak chi nge tih leh eng anga rang/
muanga sak tûr nge tih hriat tum tur a ni a. A hla vuak (vuak 2, 3, 4, 6,
9, 12) style a\angte, hla thu kalhmang a\ang tein a sak ran dân tûr
tawk a awm ve zêl a ni. Pathian chawimawina lam leh lawmthu sawina
lam hla te hi a tlangpuiin tho deuh leh rang lam deuha sak an ni thin.

2). Chetzia leh hmêl (expression) hmanga a hlathu hrilhfiah

thiam: A hla thuchah (message) a zira uar hun leh dim hun hriat te,
urhsun tak leh zangkhai taka sak hun hriatte, hlim sarh leh lungngaih
hmel deuha sak hun te hriat hran a tha hle.

3). Sak dan tur style thlan thiam: Hla pakhat pawh hi sak dan
(style) chi hnih emaw a aia tam pawhin a sak theih a, sak dan tur
style thlan thiam a pawimawh.

4). Solfa dik taka beat kalphung (rhythm) leh hla thlûk (melody/
tune) tih dik.
2 ZAI HRUAI & KHUANG VUAK DÂN

III. MIPUI INKHÂWM HRIAT CHIAN

Zaihruaitu kan ni emaw inkhâwm kaihruaitu kan nih pawhin

mipui inkhâwm tura lo kalte (congregation) hi kan hriat chian hmasak
a pawimawh.

(a) Mipui (congregation) chu zaipâwl an ni lova, zaipâwl anga

kaihhruai leh thunun tum chi an nilo.
(b) Mipui chu inkhâwm chhîm tûra lo kal khâwmte mai an ni a, mahni
hnuai zâwka thawk anga thuhnuaia dah a, control tum chi an nilo.
(c) Mipui chu thlankhâwm nilo, thliar hran leh thlitfîm nilo, pawl
anga discipline hnuaia inenkawlna mumal nei lêmlo an ni a. An zîngah
chuan a \hen zai nuamti tak, a \hen nuamti lemlo, a \hen phei chu zai
lam ti milo leh zai ngaina lem lote an awm nawk ang.

Mipuite hi hetiang nuaih hi an nih avângin an lakah beisei

kan ti sâng vak thei lovang. Hla thlan chungchangah pawh a nâwlpuiin
an thiam a, an zawm ve nghal mai theih tur hla sak awlsam thlan
thiam pawh a pawimawh. Hla thlûk harsa leh kikawi nasa deuh ai
chuan thlûk mawl (simple) te te thlan thiam a \ha zâwk fo ang.

IV. QUALIFICATIONS PAWIMAWH ZUALTE

(a) Musician \ha an nihna aiin piangthar ringtu \ha nihna
dah pawimawh: Musician \ha tak – zaithiam, keyboard, guitar,
drums, adt tum thiam tak mahse an nungchang leh mizia Krista
chanchin\ha nêna inmawi silo ai chuan thiam ve tho, piangthar \ha
leh nungchang mawi thlan hmasak zâwk fo tur a ni.
(2) Music thiltumte hriat chian fo tur a ni: Rawngbawlna
atana music thiltumte chu – (i) Pathian ropuina puanchhuah,
(ii) Ringtute nun siam\hat leh tih chak, (iii) Ringlomite zînga
Chanchin\ha puandarh nân te an ni.
(3) Beng chak \ha leh fing: Zaihruaitu chu khuangpu an ni emaw
mike atanga hruaitu an nih pawhin beng fing tak neih a ngai a.
 ZAI HRUAI & KHUANG VUAK DÂN 3

Keyboard chord mîla hla lâk thiam loh tlat te a awm thei. Duh aiin
hla lâkna key a sâng emaw a hniam emaw, Hla dang sak/dawt leha a
key thlak a \ul anih pawhin buai miah lo a sak mîl nghal thlap thei nih
a ngai.

(4) A rualpâwl tâwka aw \ha neih: Zaihruaitu tân chuan aw

nghet \ha neih hi a pawimawh khawp mai. Aw nghet lo, khur lek lek,
aw lai (flat) deuh chi, aw kir ang chi te, tham deuh chi te kan nei a ni
thei. Hêng hi regular taka aw sawi zawi (voice exercise) hmanga
siam\hat theih vek a ni.

(5) Music theory - Tonic Solfa emaw Staff Notation emaw

chhiar thiam: Keini ah chuan tonic solfa chhiar thiam a tâwk viau.
Solfa sak mai bâkah a chhinchhiahna pawimawh hrang hrang te pawh
hriatthiam tel vek a \ha. Hla phuahtu leh a thlûk siamtu ten sak tîr
duh dan min nei thei a. Chûng atân chuan chhinchhiahna hrang hrang
an dah \hin a ni. Heng hi hrethiam tûra kan inzir/chhiar zau ve peih a
ngai.

(6) Hriatrengna (memory) \ha: – Hla sak tlânglâwn (common)

te hi chu a ziak enlo pawha sa thei tûra vawnbel (memorize) a \ha.

(7) Vuak hrang hranga solfa vai dân phung pangngai bel taka thiam.

(8) Mipuite’n phur tak leh tui taka an zai theihna tura ti/fuih
phur thiam.

(9) Hla thlan thiam: Hla sak dân tur thlan thiam hi a pawimawh
hle. Thusawi/thupui nêna inhmeh turte, a indawt dân tur rem thiam
te pawh a pawimawh khawp mai.
4 ZAI HRUAI & KHUANG VUAK DÂN

V. WORSHIP/SONG LEADER MAWHPHURHNATE

(1) Inkhâwm boruak/zai boruak hi thunun (control) tum loh tur a

ni a. Thlarau Thianghlim zalên taka a chêt theihna tura hmun ken
thiam zâwk tur. ‘Lalpa Thlarau awmna apiangah chuan zalenna
a awm \hîn’ (II Kor. 3:17) tih a nih kha. Zai boruak siam tum deuha
mihring \hahnemngaihna a nawr vak te hi a awl duh khawp mai. Mahse
midangte zalenna kan up bo sak daih thei a ni. Pathian chibai bûkna
thil (worship elements) rêng rêng chu mimal duhthlanna (choice/
decision) a\anga chhuak vek a ni tur a ni, intihluihna a tih chi a nilo.
(2) Inkhâwm hruaitu emaw zaihruaitu emaw kan ni satliah mai
lova. Pathian chibai bûktu leh midangte Pathian chibai bûk ve tura
kaihruaitu kan ni tih hriat a pawimawh hle. Zai hruai lam a ni emaw
inkhâwm kaihhruai lam pawh ni se talent \ha tak nei tân chuan mawi
tak leh \ha takin a va tih mai theih a. Mahse Pathian chibai bûkna
boruak \ha tak siam tur chuan thlarau thianghlim in a buatsaih nih a
ngai. Pathian chibai bûk tura lo kal khâwm mipuite mahni vei zâwng
lo fah chiam ringawt te, zirlai naupang ang maia zilhna leh fuihna
thu lo fah chiam te hian \hatna aiin \hatlohna a nei tam zâwk ang.
Pathian chibai bûk tura phûr taka lo kal khâwm mipuite rilru a ti
hnual vek thei. Hlim taka inkhâwm tura Biakina lo kal kha thinrim
leh vui hmêl puin an haw leh thei. Chuvangin inkhâwm kaihruaitu
hian kan mawhphurhna dik tak leh a pawimawh zâwk hi kan hriat
hmasak a pawimawh hle.
(3) Worship leader (inkhâwm hruaitu/zaihruaitu) chuan mipui
te chungah innawrluihna emaw inturluihnna ang chi hrim hrim a
hmang tur a ni lova, amah chuan mipui te tân entawn tur \ha tak siam
sakin hma a hruai mai tur a ni. Mipuite hian tih tak zet a Pathian
chibai bûktu chu an hai lova, chawp leh chilhin a hnung an zui mai
dâwn a ni. An zui theilo a nih chuan a mawhphurhna a ni tawh lova,
Pathian kutah a awm tawh zâwk a ni. Zaihruaitu ni satliah mai lovin
mipui hruaitu, mipuiin an zui theih tur a nih a ngai a ni.
******
 ZAI HRUAI & KHUANG VUAK DÂN 5

BUNG 2 - NA
SOL-FA THLÛK KHUANG VUAK DÂN
- Zaute Km

I. SAWI HAWNNA

Kohhran inkhâwma mipui kan zai hian eng nge a tum ber?
Khuangputen khawiah nge hruai thlen kan tum ang? tiin inzâwt ta
ila, chhânna chi tam tak a awm thei ang. A khai khâwmna pui ber
atân chuan - Thinlung leh tihtakzeta fak hla hmanga kohhranho
leh Pathian inpâwlna emaw, Thlarau leh tihtakzeta Pathian leh
kohhranho fak hla hmanga inpâwlna ti emawin kan sawi thei
âwm e. Chuti a nih chuan kohhran mipui Pathian pâwl tûra
inkhâwmte chu thinlung leh tihtakzeta Pathian pâwlna sawng thei
tûra zai hruai chu khuangpuin a tum ber tûr chu a ni ang.

Hla hmanga thlarau leh tihtakzeta Pathian pâwl thei tûr chuan
neitu taka zai te, lungawi taka zai te, hlauhthâwnna tel hauh lova zai
te a \ûl \hîn. Lungawi lo chunnga zai te, hlauhthâwn nei reng chunga
zai te, tui lo leh mikhual rilru pu chunga zai chuan Pathian pâwlna
tak thlen a harsa êm êm a ni.

II. KOHHRAN CHHÛNGA MUSIC |HAN DÂN

Thuthlung hlui hun lai Juda sakhua a\ang tawh khân music hi
Pathian biak nân an hmang tawh a, chutih lai chuan music chu
vântlâng chana ni meuh lo va, puithiamho chan a ni deuh ber. Zai leh
hmanrua (instrument) chu hrang hrang - tawtawrâwt, dârbenthek,
khuang, phênglâwng, \ing\ang leh a dangte hman tawh a ni. Zaipâwl
chi hrangte chu hlâwm hrang \heuhva inremin, semi circle-un an
inrem kual a; chu chu Antifonal an ti. Hêng music pâwl hrangte
hian a ruala ti lovin, a pâwl pâwlin, an inchhâwka tih a ni ber.

Thutlung thar kohhran lo ding chho pawhin music chu Pathian

6 ZAI HRUAI & KHUANG VUAK DÂN

biak nân an hmang nghâl mai a; mahse, mi malin an thinlunga thu

awm an phuahte erawh chu an hmang mai lo niin a lang. Bible thu
remchâng lai vântlâng sak theih tûrin an phuah rem a, chûng chu an
hmang ber. Sam bu hi an hmang lâr ber a, Thuthlung thar lama mi
Mari fakna hla (Macnificat) te, Sumeona fakna hla (Nunc Dimitis)
te an hmang bawk A thlûk pawh tûnlaia kan hla thlûk (Melody) ang
hi a ni lo va, chham titih, sa titiha sak (chanting) a ni.

Siam \hatna (Reformation) hnu lamah ringtuten an thinlunga

thu awmte phuah chhuakin, a thlûk pawh vântlâng nuam tih zâwnga
siam chhuakin, tûnlaia kan hla thlûk (Melody) hi a lo indin chhuak
ta a. Siam \hatna hmahruaitu Martin Luther-a chu a siam chhuaktu
hmasa a nih avângin |hangthar fakna hla pa (Father of the mod-
ern church music)-ah an ngai nghet hle.

Kohhranho hla sak chhan ber chu thuchah hi a ni a. A thuchah

kengtu ber chu musical instrument zînga a hlun ber mihring aw (vo-
cal) hi kohhranah chuan an dah pawimawh ber a. Instrument dang
zawng chu mihring aw \anpuitu leh chawih mawitu (accompani-
ment)-ah an ngai nghet hle.

III. A RIN ZÂWNG (VOLUME)

Kan sawi tawh angin kohhranah chuan mihring aw hi a bulpui

ber a ni a, hmanraw dang chu a chawih mawitu a nih avângin mihring
aw aia ring emaw, a mawina hliah khawpa ringin emaw tum tûr a ni
lo. Inkhâwm mipui tam zâwng te, kan zai rin zâwng te ngaihtuahin,
chumi chawih tâwka ringin khuang vuak tûr a ni. Inkhâwmho kan
hlim dân leh kan phûr dân ngaihtuah tel a \ûl bawk \hîn. Mahnia
vuak dân chi khat vei ve tawp mai, zai rin zâwng pawh ngaihtuah lova
eng lai pawha vaw ring ringawt mai emaw, eng lai pawha vaw zawi
ringawt mai emaw nih loh tûr a ni. Zai rin zâwng ngun taka ngaihthlaa,
a chawih tâwk zêla vuak thiam tum tûr a ni.
 ZAI HRUAI & KHUANG VUAK DÂN 7

IV. A RAN ZÂWNG (TEMPO/SPEED)

Zai ran zâwng hi fîr tak te, fet tak tea bi tuk a harsat chin a
awm. Hla thuhmun reng pawh kan sak duh dân a inang lo nuaih thei.
Tin, zai ran zâwngah hian mihring changkânnain thu a nei thui hle.
Mâwl lai chuan mi an che muang a, an kal muang a, an \awng muang
a, an zai muang tlângpui bawk. An lo fingin an lo changkâng tial tial
a, an che rangin an kal chak a, an \awng rangin an zai rang tial tial
bawk. Vântlâng hna thawk kawng kal pângngai hi zai ran zâwng tehna
pui berah an hmang a, Chumi rem tâwka ranga zai chu zai dân
vântlâng, rang lo, muang bawk lo, a laihâwl vêla ngaiin Mederato
tiin a vuah.

Hla sak ran zâwng tehna hmanrua a awm a, chu chu Metro-
nome {Metronom (Ger), Metronomo (It)} an ti a, Heta number
inziak hi minute khat chhûnga a vuak zât zêl a ni. Hmânlai chuan mi
an kal muan avângin minute khat chhûngin vawi 66 a\anga vawi 77
vêl an pên \hînah ngaiin chu chu Mederato an ti a. Mi an lo fing a, an
changkâng a, an kal chak tâk avângin tûnlai chuan 108-120 hi
Moderato an ti a. Mizote hi chu kan la kal chak vak loh avângin 85-
100 vêl hi kan tân Moderato- a ngaih tûr a ni vêl ang.

Hla ran zâwng hi a thuchah hawi zawng a\angin hlâwm

lian pui pui pathumah a \hen theih a:

a). A laihâwl (Moderato) : Pathian hmangaihna, tlanna,

chhandamna, khawngaihna, Thlarau Thianghlim leh a dangte.

b). A muang : Thil duhawm lo, thihna, tuarna, lungngaihna,

thupha chawina, inserhna, urhsûn, khûn leh a dangte.

c). A rang : Lâwmna, thawhlehna, rawngbâwlna, sipai hla,

hlimawm, thil duhawm leh a dangte.
8 ZAI HRUAI & KHUANG VUAK DÂN

Vuak chhûng thu lam (syllable) tam hlei hian khuang vuak
ran zâwngah kawngro a sut chin a nei bawk. Vuak khat chhûnga thu
lam pakhat lek lek a awm chuan khuang vuak ran deuh pawhin hla a
rang lutuk har viau a, vuak khat chhûnga thu lam pahnih pathum a
awm chuan hla a rang lutuk hma viau. Vuak khat chhûnga thu lam a
tlêm chuan a vaw rang \hîn a, thu lam a tam chuan an vaw muang
tlângpui \hîn.

V. HUNBI VAWN (TIMING)

Hemi chungchânga sawi kan tum ber chu - zai leh khuang
vuak hunbi inrem dân hi a ni. Zai aia hma lam hreta vua (advance),
min tlânsan, hun ûma, a rema han zai luih hrâm pawha min
tlânsan leh zêl, ûm phâk hleih theih loh an awm a, a hahthlâk.
Heti ang hi khuang hnihah phei chuan thawhpui an harsa,
keyboardist tân pawh a buaithlâk. Zai hnung lama vua, min uai bet
tlat mai, vaw ban tlat an awm bawk. Zai a muang tial tial \hîn.
Hla sak thu lam rîk rual chiaha khuang vuak lo ri ve hi hun bi dik
chu a ni mai a. Khuangpu chuan a hla thu sak rîk rual chiahin khuang
vuak mai tûr a ni.

Tin, khuang vuak ran zâwng bi pawh inang tlânga (regular)

vuak tûr a ni. Thlûk laiah te, a thunawn lâk dâwnah te, a châng thar
kâi dâwnah te vuak ran bîk emaw, vuak khâk bîk emaw a awl hle.
Inkhât hleih bîk awm lovin, inrual tlâng taka vuak tûr a ni.
Tin, a rin zâwngah pawh inang tlâng, nalh leh zahawm taka vuak a
\ha. Mi thenkhat, a châng tâwp leh thunawn tâwpahte vaw zawi
ruai ruaia, a dawta kai dâwna warning pea vuak rin thut chîng an awm
\hîn. Hei hian a dawt kai a tibuai duh a, a mawi lovin a zahawm lo va,
biak inah chuan tih loh a \ha.
 ZAI HRUAI & KHUANG VUAK DÂN 9

VI. VUAKFUNG VAWN DÂN

Khuang vuakfungin khuang hmai a zuk kik chu rang taka perh
lêtsanin, khuang hmai savun chu zalên takin a nghawr (vibrate) thei
tur a ni. Khuang hmaia vuakfung a zuk beh rei hlek chuan a ri a tithi
a, a nung thei \hîn lo. Vuakfungin khuang hmai a zuk kik veleh rang
taka perh lêtsan theih nân khuang vuakfung chu zung\ang kima dawm
lovin, zung\ang pahnih emaw, pathum emaw chauhva dawm tûr a ni.

Khuang vuakfung chu vawn nuam tak, kuta vawnna lam tihlena,
a hmâwr bâwk lama zuiha siam tûr a ni. Vâwng lai bîk emaw,
zuih lai bîk emaw a awm chuang lova sazu mei anga zuih rual a nih
chuan kut a tawlh duh deuh va, kut a la nâl phei chuan thlauh palh a
hlauhawm avângin zung\anga bah tânna tûr vuakfungah chuan hrui
an vuah tel \hîn.

Vuakfung len zâwngah te, a sei zâwngah leh a rih zâwngah te

khuang nêna intum tâwk a awm. A intum tâwk lova vuak chuan a ri a
vung \ha lo va, a hahthlâk bawk. A ri vung \ha thei ang bera vuak rîk
theihna tûr tâwka vuakfung chu siam tûr a ni.

Khuangpu chuan khuang vuak nân kutbâwr hi hman ber tûr a

ni. Bân thêna khuang vuak hi a muang duhin a dul duh a, khuang hmai
a zuk vuakna lai a insawn fo avângin a ri a rual lo duh bawk. Bân thên
lo thei ang berin, kutbâwr hmanga khuang vuak \hin tûr a ni.

VII. HLA SÂN ZÂWNG (A KEY)

Hla chi hrang hrang naupang hla, vântlâng hla (Hymm) leh
zaipâwl (Selected few) sak chi a awm a. A satu azir hian ram zau
zâwng an nei hrang ve thlaih bawk. A ram zau zâwng kan tih chu a
note (Solfa) hniam ber (A bass-ah a awm \hîn) leh a note sâng ber
(Soprano-ah emaw, tenor-ah emaw a awm \hîn) inkâr zau zâwng hi a ni.
10 ZAI HRUAI & KHUANG VUAK DÂN

Zaipâwl sak chi (choir piece) chu octave thuma zauva harmonise
phal a nih laiin vântlâng (hymm) erawh chu octave hnih aia zauva
harmonise phal a ni lo. Vantlâng hlaah chuan octave hnih hi a thleng
ngei tûr tihna ni lovin, a zau berah actave hnih chin hi phal tâwk a ni
tihna a ni. An phal tâwk chu heti ang hi a ni :

C Key-ah 5/4 - S
D Key-ah 4/3 - F
E Key-ah 3/2 - M
F Key-ah 2/1 - R
G Key-ah 1/x - D
A Key-ah x/z - t
B Key-ah z/k - l

Key tina note kan târlan hmasa lam hi a hniam lam a ni a, a

hnuhnung lam hi a sâng lam a ni. C Key-ah hian 5 hi a hniam lamah
tlin tâwk pângngai, 4 hi la tihrîk ve theih loh, hniam lam deuh a ni.
A dang pawh chuti zêlin. Flat ( b ) key hi chu a key pângngai anga
ngaih mai tûr a ni.

Hnam changkâng (advance) zâwkten anmahni mîla an siam

hi kan hmang ve zêl a. Keini la hnufual deuhho hi chuan an key tâwk
tih hi a sâng lamah kan phâk lo lam deuh va; a sâng lamah a
vâwrtâwp a thlen chuan a key hniam hret a \ûl \hîn. A key kan
tihhniam dâwn pawhin table-a kan târlan hi hre reng ila. Hla zawng
zawng tihhniam a \ûl lo va, tihsân hreta \ha zâwk a awm nuak tih
pawh hriat tel tûr a ni.

VIII. CHÂNG TÂWP A|ANGA CHÂNG THAR KAI

Mizote hi kan Pathian biak inkhâwmah chuan a theih chin

chin rual taka tih ho duh mi kan ni. Kan fak hla sakah pawh châng
tâwp a\anga châng thar kaiah te, châng tâwp a\anga thunawn kaiah
te, thunawn a\anga châng thar kaiah te hlauthâwng hauh lova, neitu
 ZAI HRUAI & KHUANG VUAK DÂN 11

tak leh rual tlâng taka kai ho kan duh. Kan kai rual theih loh chuan
tuina te, phûrna te, nuam tihna te nasa takin kan hloh \hen \hîn. Mizote
hian kan lêngkhawm zaiah hian hun bi fal tak neiin, hlauthâwng hauh
lovin, rual tlâng takin châng thar te, a thunawn te kan kai \hîn a, heti
ang hi solfa hlaah pawh kan rilruin a beisei tlat a ni. Châng tâwp
a\anga châng thar kai dâwn hian vântlângin hlauthâwng hauh
lova kan kai tual theih hun a awm a, chu laiah chuan kaipui tur
a ni. Hei hi khuangpuin hriat tûr a ni a, he lai hunah hian kan kaipui
loh chuan a hlutna nasa takin a bo \hen \hîn

Hla tam zâwk chu châng tâwp a\anga a thunawn kai dâwnah
hian vuak a inziak sa anga kaipui mai a remchângin a nuam a, heti
ang hi chu thlûk belh lova kai mai hi a phûrawmin musician tân a
awlsam a, thlûk belh lova a thunawn kai mai hi a \ha zâwkin a nuam
zâwkin a lang. Thlûk belh lova a thunawn kai remchâng lote erawh
chu a nuam tâwk thlûk belh ngei chi a ni. A thunawn tâwp a\anga
châng thar kaiah hi chuan thlûk belh mai tûr a ni. Châng tâwp a\anga
a thunawn kaiah te, a thuawn tâwp a\anga châng thar kaiah te hla
\henkhat chu thui tak thlûk belh ngai a awm bawk a. Heti angah hian
khuangpu chuan a dawt leh kai nuam tâwk thlengin, taima taka a
thlûk tlang a ngai \hîn.

IX. AW PÊK DÂN

Khuangpu aw pêk dân azirin zai a nuamin a nuam lo thei hle.

Khuangpuin aw a pêk thiam loh phei chuan a zai a sakin a hrehawm
hle thei a, a châng phei chuan a fîpin a fîp tlat a, zai ngaihna a vâng
hial thei \hîn. Khuangpu chuan a aw chhuak pângngai, tluang tak,
a \awng rîk dân pângngai tihbo loh tûr a ni. Kan aw chhuak chu
intiat vek lo mah se, kan neih ang ang chu tluang leh mawi,
zawm châkawm taka hla lâk a \ha. Hruaitu aw ni âwm tak,
neitu tak, hnûm \ha taka chhuah tûr a ni; mikhual aw anga dawih deia
hla lâk tûr a ni lo.
12 ZAI HRUAI & KHUANG VUAK DÂN

Hla thu lam rîk dân hian mipui zai leh aw pêk dânah thu a nei
thui hle. Lam pial lutuk te, lam fiah loh lutuk te, lam nat (accent)
lutuk te, lam chan lutuk te, lam fân lutuk te a awm. Vowel leh
consonant lam dân te sawi vek hman lo mah ila hla hruaitu khuangpu
chuan fiah mawi tâwka lam rîk tûr a ni. A tlângpuiin thu kan chhiara
kan lam rîk dân tlângpui hian kan zai pawhin a thu lam tûr a ni. A
thu lam fân a \ha lo ang bawkin a chhumbung lutuk pawh a \ha
chuang lo. Fiah leh mawi tâwk, ngaihnobei tâwka lam tûr a ni.
Khuangpu tih dân ang deuh tak, a aia chhe hret hi mipuiin an rawn
zawm dân a ni deuh ber.

X. HRIAT |UL |HENKHATTE

1. Hla chham mi (chanting) - Khawvêla mite zawng zawng Pa

(KHB No. 550), Engkim ti thei Pa Pathian (KHB No. 551) tih ang
chi hi solfa hawrawp hraw lai hi chham tûr a ni a; chham laiah chuan
eng instrument mah an tiri ngai lo. Chuvângin, khuang pawh vuak
loh tûr a ni. Zai rual theih nân a thu chham \annaa vuak te, thlûk
tâwpa vuak te hi chu a \ha viau.

2. Hla ran zâwng (Tempo) thlâk \ûl a lo awmin, a hmaah thlûkna

emaw, chawlhna emaw a awm chuan, chu thlûkna laiah chuan a
speed thar tûr vântlângin an hriat theih nân speed thar tûr anga
khuang lo vuak lâwk tûr a ni.

3. Khuang vuak rin zâwng te, ran zâwng te, a hun bi te regular
taka tih tûr a ni, tih te kan sawi tawh a; mahse, zai boruak mîl zêlin,
kan hlima, kan tuia, a lo ran chuan chumi chawih tûr leh boruak
phur chhuak tûra vuak hi hêng hian a dâl lo tih hriat ni se.

4. Zai tâwp hun leh inkhâwm \an hun chu inrual tûra siam rem
tûr a ni. Hla tâwpah hun tlêm a la awm si chuan, hla sak lai châng
khat emaw, châng hnih emaw sak nawn leh mai tûr a ni.
******
 ZAI HRUAI & KHUANG VUAK DÂN 13

BUNG 3 - NA
LÊNGKHAWM THLÛK KHUANG VUAK DÂN

I. SAWI HAWNNA

Pathianin Mizo Kristiante tâna zai bîk min pêk

LÊNGKHAWM ZAI hi ngaihnobei, duah leh nêm, duhawm leh
ngaihnawm tak a ni a. Lêngkhawm hlawhtling taka zai tûr chuan
Pathian thlarau \anpuina kan mamawh hle a. Hei hi mihring lam chan
a nih loh avângin a neituin a duh anga min pêk mai tûra dah rih ila, a
malsâwmna dawng tûra dîl erawh kan tihmâkmawh a ni. Lêngkhawm
hlawhtling tak nei tûr chuan khuangpu \ha, hla thiam mi, lêngkhawm
boruak thlîr thiam kan mamawh a. A puitu hla hriltu \ha te, zai mihote
inpêkna te a \ûl hle bawk. Zai hruaitu \hat leh \hat lohvin lêngkhawm
hlawhtlin leh hlawhtlin lovah kawngro a sut thui êm avângin,
inbuatsaiha inzir tih tihmâkmawh a ni.

Lêngkhawm zai hruai nâna kan hmanraw pui ber chu khuang
hi a ni mai a; hei hi eng tik a\angin nge kan hman \an tih sawi a har
tawh âwm e. Kan hnam chanchin kan chhui lêt theih chin chin pawh
han chhui ila, chutah pawh chuan khuang hi a lo tel daih tawh zêl a;
chuvângin, Mizo hnam chanchinah chuan khuang tel loh lai a awm
lo, ti mai ila a dik ber âwm e. A len zâwngah bithliah nei chiah lo
mah ila, khuang hi chi thum - Khuangpui, khuangtê leh khuanglai
kan nei a. Hmânlai chuan khuang hi zai hruai nân a mala hman a ni
ber a. Chutah pawh khuangtê emaw, khuanglai emaw hi an hmang
ber niin a lang. Hlimna hmunah leh khawhar inah mi an tam deuh
laiin khuanglai hi an hmang a, khawhar inlêng zuih lamah mi an lo
tlêmin khuangtê hi an hmang ta \hîn a ni. Khuangpui hi kût niah te,
sapuiin khua a rawn hnaihin dai hêl nân te an hmang ber a; rikrum
thil a thlenin an hmang ber bawk. Tlaikhawhnu deuhvah hlim
lênkhawmah a lo lût ta a ni. Khawchhak lamin hlim lênkhawmah
khuang nufa hi an hmang hmasa niin a lang a, chu chu a darh ta zêl a,
tunah chuan hmun tam takah hlim lênkhawm leh khawhar lênkhawm
14 ZAI HRUAI & KHUANG VUAK DÂN

pawh thliar hrang chuang lovin klhawiah pawh khuang nufa hi kan
hmang ta bawrh bawrh mai niin a lang. Tuichângrâlah te, Chhimthlang
Presbytery-ahte chuang khuang mal leh khuang nufa hmanna hi fel
takin an la \hen hrang hlawm.

Mizote hian missionary-te lo thlen hmain hla tam tak kan

nei tawh a, a thlûk hrang erawh za (100) vêl chauh kan neiin an sawi.
A thlûkte chu inang vek lo mah se inzûl tlâng tak, khamphei, zâwl
leh hahdam tak, luite tui dam ang maia dam tea luang dêl dêl a ni
hlawm a. Missionary-ten Sâp hla thlûk kikiau tak tak leh ram zau
tak tak rawn paw chhuakin, chûng chuan hun eng nge maw chen
Pathian min fak pui a; mahse, hei hian Mizo rilru duhsâm chu a
phuhru lo niin a lang. Harhna leh hlimna a lo thleng zêl a, lunglênna
leh tuina rûnpui sawi fiah mai phâk lohvin a tuam meuh chuan chumi
phuhru tûr chuan Lalpan hla thlûk thar min rawn pe ta a ni. A thlûk
luan dánah Mizo hla hlui zia nên inpâwlna thui tak a nei a, a
ruangâmah Sâp hla ruangâm a zûl thu zâwk. Mizo hla hlui leh Sâp
hla inkârah Mizo zia leh rinna mîk tâwka amah kan fak nân Lalpan
thlûk thar min pêk a ni. Chuvângin, Mizo ringtu tân lêngkhawm hla
thiam loh pawizia leh zahthlâkzia hi chhût tham a ni.

II. KHUANG VUAK CHHAN

Hun hmasa lamah kha chuan Mizoten khuang bâk hi musical
instrument kan nei tlêm hle. Kan neih chhun phênglâwng leh dâr
chi hrang hrang leh a dangte hi zaipui chi leh zai remna tling a ni
meuh lo va, solo-tîr chi leh zai kârlaka bi mumal pawh nei chuang
lova tum ve mai mai chi a ni hlawm. A huho zai rem nân phei chuan
khuang bâk hi kan nei lo tluk a ni. Khuang pângngai a awm loh
pawhin seki khuang emaw, tuiûm khuang emaw tal an hmang \hîn.
Tichuan, kan \an rual theih nân te, tu mah hlauthâwng
lova kan zai ho theih nân te, min tihlima min tiphûr tûr te,
lungngaihna leh lunglênna kan in\awm theih nân te, hlimna
lâwmna kan bun chhuah theih nân te, rual tlâng taka kan zaiho
theih nân te khuang hi vuak \hin a ni.
 ZAI HRUAI & KHUANG VUAK DÂN 15

III. KHUANGPU
Hmânlai chuan khuangputen vuakfung hmang lovin kuta
khuang an ben \hin avângin KHUANG BÊNGTU an ti mai \hîn.
Khuang bêngtu chuan hla sak tûr chu a hril a, a hril zawhah a hril ang
zêl chuan mipuiin an sa \hîn a ni. Hla awm sain a daih loh emaw, an
duhtâwk loh emaw chuan zai pahin a phuah chawp a, a hril chawp zêl
mai \hîn. Phuah chawp a ngaih pawhin khuang bêngtu chu a phuahtu
tûr chu a ni nghâl mai. Hla ziak te a la awm loh avângin an hla sak
tûr zawng zawng chu a hriat vek a ngai a, phuah chawp a ngaih pawhin
a phuah nghâl zêl a ngai bawk. Hemi chhût hian khuang bêngtu mawh
sânzia hi chhût tham a ni.

Kristianna a lo \iak a, hun a kal zêl a, an pung a, harhnate a lo

thlen zêl avângin khuang mal mai duhtâwk lovin KHUANG NUFA
hman a lo ni ta a. A tîr lamah chuan khuangte vawtu chauh hi
KHUANGPU an ti \hîn a, khuangpui vawtu chu a remtu leh lo \anpuitu
narân ang lekah an dah a, khuangte vawtu chu hruaitu berah leh
ngaihchân berah an nei \hîn. He ngaih dân pawh hi a inher rem ve zêl
a, tûnah chuan a pahnih hian thliar hranna awm lovin khuangpuah an
ngai ve ve tawh. Khuangtepu hi hla latu ber a ni a; amaherawhchu,
khuangpuipu chu hla la thiam zâwk a nih chuan a lâk mai chu a \ha.

IV. A RAN ZÂWNG (TEMPO/SPEED)

Solfa hlaah kha chuan a ran zâwng hi a thu hawi zâwng nên an
hmehbel ber tih kan sawi tawh a. Lêngkhawm hlaah hi chuan a thu
hawi zâwngin a ran zâwngah nghawng a nei lêm lo tih theih a ni.
Zaikhâwm boruak leh kan zaikhâwm chhan hian kawngro a su zâwk
mah a. A ran zâwng hawi thlîr dân hrang hrang sawi zawm ila.

A pum pui huapa khai khâwm mai dân awlsam chu - kan hlim
leh kan zai rang a, kan hlim loh leh kan zai muang \hîn tih hi a ni mai
a. Zai rang deuh khua leh zai muang deuh khua kan awm ti te pawhin
a sawi theih bawk.
16 ZAI HRUAI & KHUANG VUAK DÂN

Sawi tawh ang khân, kan zaikhâwm chhan leh zaikhâwm

boruak hian kawngro a su thui hle. Khawhar lunglênna hmunah
lunglêng taka zaikhâwm a nih chuan hmanhmawh hauh lovin an zai
a, khuang pawh an vaw ring lo tlângpui a, a key pawh an tisâng lo
\hîn. An zai thiam viau pawhin an tirang vut ngai lo, lunglêng zai tui
chu nawr ran vut chuan a ho der duh khawp mai. Zaikhâwm chuan
hlim boruak a ken chuan a tlângpuiina keya sân hret a \ha a, khuang
vuak rin hret leh zai ran hret a keng tel a. A boruak sân dân ang zêla
vuak rin leh zai ran hi a keng tel nghâl bawk. Khawhar lênpuinaah
pawh hlimna boruak a awm thei tho. Tûnlai harhna thleng leh camp-
ing zo hlim boruak, phûrna nasa tak keng telah hi chuan zai \an a\angin
rang leh tho, ring leh phûr taka zai \an nghâl mai hi a \ûlin a lang. A
dangte hi chu muang hreta zai bul \ana, a boruak phur chhuak tâwka
ran belh zêl a ni tlângpui \hîn.

Tin, vuak khat chhûnga thu lam (Syllable) inzât lo hian

kawngro a su tel tih hria ila. Vuak khat chhûnga thu lam pakhat chauh
awm, entîr nân - Pathian min hmangaihna a va ropui êm; Thisen hlu,
thisen hlu; Isu, I thu ka ngaihtuahin, tih ang chiho hi chu lâk
\annaa tihmuan deuh chuan a muang fân awl a, rang lam deuhva bul
\an a \ha zâwkin a lang. Vuak khat chhûnga thu lam tamho,
entîr nân - Tûnah a thar hmangaihna êng nuamah; Aw Haleluia! Lalpa,
ropui ber; Dam lai tuipui fâwn piah lamah, tih ang chiho hi a muang
deuhva bul \an a ngai. A rang lutuk awl hle.

V. KHUANGPU |AN DUH DÂN

A chhe lam emaw, a \ha lam emaw, lêngkhâwm thlûk hmanga

zaikhâwm kan nih chuan, khuang nufa hman kan uar tâk êm avâng
hian khuangpute thawh dun dân hi ngaihven zual a \ûl âwm e.
Khuangpu kawpkai \ha kan mamawhna hi a zual tial tial niin a lang.

Khuangputen \an dun kan mamawhna pakhat chu khuangvuak

hunbi vawn (timing)-ah hian a ni. Zai rem nuam taka vuak tûr a nih
 ZAI HRUAI & KHUANG VUAK DÂN 17

kan sawi tawh a. Khuangputen khuang kan vuaka kan kut thlâk chu a
rual chiah a ngai a; a rual loh chuan a ri râng a, a biboh \hîn; hei hian
zai a tinuam lo viau thei a ni.

Tin, a rin zâwngah hian inngaihchân tawn reng a ngai bawk.

Khuangpui leh khuangtê hi a ri sân lam a inang lo va, a ri len zâwng
a inang lo bawk a; chuvângin, a inrin hleih viau loh chuan an ri a
inhliah mai thei lo. Tu zâwkin emaw na taka vuaka, pakhat zâwkina
zâwi tê têa vuak hi a inhmeh lo. Zaikhâwmho zai rin dân ngaithla
chungin, \hiante vuak rin zâwng ngaichâng chungin vuak \hin a \ha.

Zaikhâwm mipui kan hruai tumna pawh a inan a \ûl hle. A

lunglêng zâwngin nge, a hlim zâwngin nge, a phûr zâwngin nge kan
hruai nag tihah hian kan thurual a ngai viau. Pakhatin min
lunglênpui tum ta sê, pakhat zâwkin min hlimpui tum ta sê, a ran
zâwngah te, a rin zâwngah te a inang lo duh êm êm a ni. Hêng kawng
hrang hrangah hian kan inngaihchân reng a \ûl hle.

VI. KHUANG NAWN

‘Khuang awn’ tih leh ‘khuang tlir) tih hi thil hrang daih a ni
tih hriat a \ha ang. Kaihnêm zaiah te, zai hlui chi hrang hrangah te,
rikrûm (emergency) thilah te khuang tlir hi hman \hin a ni a;
lêngkhâwm zaia mi hi chu khuang tlir ni lovin khuang nawn tih
\hin a ni. Khuang mal kan hmang emaw, khuang nufa kan hmang emaw
lêngkhâwm zaiah chuan khuang nawn hi a awm ve ve a. Khuang mala
zai hruai a nih chuan, a vuak (beat) pângngai leh a kâra hup lova
(khap lova), inang veka vuak hi khuang nawn a ni a. Khuang nufa zai
hruai a nih chuan khuangpuipuin a vuak pângngai leh a kâra hup lova
inang veka a vua hi khuang nawn a ni.

Khuang nawn hian a tum ber chu zaiho min tiharh tûr
te, min fuih tho tûr te, min tihlim tûr te, min châwikânga min
tihahdam tûr tein a ni ber a. Khuang nawnna lai tûr pawh hi sawi
18 ZAI HRUAI & KHUANG VUAK DÂN

lâwk sa vek theih a ni lo. A tlângpuiin a thu sak mêk laia nawn
aiin a thlûk laia nawn hi a hahdam zâwk deuhvin a lang a; mahse,
thlûk lai chauhvin nawn tûr a ni a tih theih chuang loh, a thu sak laia
nawn inchawih hun a awm tho mai. Nawnna lai tûr hi sawi sa vek
theih loh mah se, a tlângpuiin hêng - thlûkna laiah te, châng tâwp
leh thunawn tâwpah te, hla a invawrh kân chhoh lai te, zaikhâwm
boruak a invawrh sân lai te hi nawnna remchâng lai a ni a. Thlûkna
awm lova sei deuh sak zawm a nih hian nawnna lai tûr zawn chawp a
ngai fo bawk.

Lêngkhâwm khuang nawn pângngai zât hi number kawp kim

(vawi 2,4,6,8) ni lovin, number kawp kim lo (Vawi 3,5,7,9) a ni a.
Tin, lêngkhâwm hla thlûk sei zâwng hi vuak thum (A thu tâwp ber a
\anga chhiarin) thlûk a ni a, vuak linaah a sawt thu kai leh a ni.
Chutichuan, thlûk \anna a\anga khuang nawna, a dawt thu thar kai leh
thleng chiaha khuang nawn a nih hian vawi sarih khuang chu nawn a
ni. A tawi nerah hei hi tih dân a ni a. Hei aia tawi chu a tawi lutuk a,
lêngkhâwm khuang nawn zia ni lo deuhvin an sawi \hîn. A sei zâwng
tûr erawh chu a bi a thliah theih loh va, zai boruakin a keng deuh ber
a; zai a tui chuan nawn sei a ni châwk \hîn. Tin, hla thlûk awm dânin
kawngro a su thei bawk.

Zaikhâwm boruakin hlimna te, phûrna te a ken tel chuan

khuang nawn hi a \an tîr lam an tizâwi hret a, tlêmin an tiring hret
hret \hîn bawk. Khawhar lunglêng boruakah erawh chuan heti ang hi
a inchawih lêm lovin a lang.

Hla tâwpnaah hi chuan khuang nawn aiin nawn loh hi a mawi

zâwkin a lang. Tin, khuangpui leh khuangtê chu tâwp rual sela a mawi
bawk. An tâwp rual theih nân khuangpute chuan thlûk chhûngin khuang
an vaw kal zêl ang a, a tâwpna ber tûr hma chiahah khuangtepu chuan
khuang vuak kal lai chu a sal (A vaw lo) ang a, chu chuan a dawt vuak
chu tâwpna tûr a ni tih khuangpuipu a hrilh tihna a ni a, a dawt lehah
chuan an tâwp rual thei dâwn a ni.
 ZAI HRUAI & KHUANG VUAK DÂN 19

VII. ZAI BORUAK REMA VUAK

Kan sawi tawh angin, lênkhâwm chi hrang hrang hian a tum
leh a boruak a inang lo hle; lênkhâwm chi khatah pawh thlarâu tlâk
dâna zirin a boruak a hrang daih thei. Chuvaângin, hêng kan lênkhâwm
chhan leh lêngkhâwm boruak hian kan khuang vuak rîk dân tûr a hril
tlat a ni. Hlimna hmunah cuan hlim taka zai theihna tûrin tlêma kâng
hreta hla lâka, ring leh tho deuhva khuang vuak a ngai a, khawhar
lungênna hmunah erawh chuan awpuia hahdam taka zai theihna tûra
hniam lam deuhva lâka, zâwi leh muang lam deuhva vuak âwm a ni
ang, khawng leh ring taka vuak dum dum chi a ni lo. Biak ina inkhâwm
hi chu a tlângpuiin khawhar in ai chuan kâng hret leh nung hret zâwka
inhruaina âwm a ni ang. Kan hlim viau phei chuan a boruak mîl zêla
vuak tûr a ni. Kan lung a lên miau chuan lunglêng taka zi theihna
tûra vuak dap dap tûr chu a ni tho vang.

Hlimna hmuna hruaitu \ha tak, khawhar lunglênna hmunah

pawh hlimna hmun ang maia tho leh rang vuta hruai chîng, lunglêng
taka mi hruai thiam lo a awm theih a. A lehlam chiah, lunglênna
hmuna hruai thiam tak, hlim viau tawh pawha lunglêng deuhva min
zaipui tum tlat mai, hlimna boruak anga min hruai pha lo a awm
theih bawk a. Eng pawh ni se, khuangpu chu eng boruak pawh thiam
tak leh tlin taka min hruai thei tûrin inbuatsaih tûr a ni.

Zai boruak hian khuang vuak dân tûr a hril tlat avângin
khuangpui khap leh khap loh pawh hi hei hian a hril tûrah ngai ila.
Khuangpu \henkhat khuang hnih hman avânga khuangpui khap
thiang lova ngai tlat pawh a awm theih a, hêng hi chu zai boruak a
zira insiamrem chawp mai chi-ah dah \ha ang. Hmânlai a\angin
khuangpui khap hi kan lo chîn dân ve rêng pakhat chu a ni.
Khuangpui khap a nih chuan a hun biah te, a khap nat zâwngah te
fimkhur a ngai \hîn. A tlângpuiin khawhar lunglêng zai lam hawiah
hian inchawih zual deuhvin a lang a, hlimna lamah chuan a inrem
lo deuh âwm e. Khuangpu dul tak mai hi chu khapin a ri a phîr
avângin khap loh a him ber.
20 ZAI HRUAI & KHUANG VUAK DÂN

VIII. HLA KEY

Sawi dân chi khatah chuan, “Chhuata \huthluang chunga sak

nuam tâwk hi a key tâwk a ni,” an ti a. Tûnlai sawi dânah chuan,
‘Aw sîn (head voice) hman tel ngai lova aw pui (chest voice)-a sak
nuam tâwka sâng hi a tâwk a ni’, tiin kan sawi thei ang. Zai nuam
tâwk pângngaia hla lâk a nih chuan zan khat tlaivâr emaw, ni khat zai
nilênah emaw aw a chhâng mai ngai lo, hrisêl lohna eng emaw kan
nei a nih loh chuan. A lehlam zâwnga sawi chaun, zan khat zai tlaivârah
emaw, nikhat zai nilênah emaw kan aw a chhân chuan khuangpu a
thiam lo tihna a ni.

Khuangpuin hla key tâwk ngaihtuah laiin zaikhâwmho mipui

dinhmun ngaihtuah hmaih miah loh tûr a ni. Nu leh pa, kum upa lam
hlîr an nih chuan hniam hreta hla lâk a ngaih laiin, \halai rual awm
khâwmah chuan tlêma a key sân hret a ngai \hîn. Kan zaikhâwm hun
chhûng rei zâwng tûr pawh ngaihtuah tel a \ûl. Rei tak, nilêng emaw,
zankhua emawa zai tûr kan nih chuan hniam lam deuhva hla lâk a
\hat laiin, hun rei lo zâwk atân chuan kâng hreta zai a pawi lo.

Hla key inzâwn hriat a \ha hle a, hemi vawrh fuh chuan zai a
kalin a nuam duh viau \hîn. Tûnlai hla bu tharah hian heti ang hi rawn
dah khâwm an chîn tâk avângin a hranpaa ngaihtuah pawh a ngai tawh
âwm lo ve. Amahrawhchu, key ngai renga rei tak zai chu a ninawmin
a nguai hun a lo awm \hîn. Chumi hun thlen hmain a key sawna,
chumi mîlpui hla chuan zawm leh zêl a, a nguai hun a thlen dâwnah
sawn leh mai \hin tûr a ni. Hêng hla key inzâwnte hi kan tihfuh chuan
key khat hi dârkâr khat emaw, a aia tâwi hret emaw saka, chutah key
dangah kaia, chumi mîlpui hlain chhunzawma, chuti ang chen vêl
bawk chu sakpui leh zêl mai hi thil chîn chi tak niin a lang.

Khuangpu thiam tân chuan hla key inzâwn ngaihtuah kher lo

hian \ha takin a zaipui theih tho bawk a. Hla key hrang daih pawh
inzâwntîr dân kan zawng dâwn a ni. Hla pakhat sak nuam tâwka kan
 ZAI HRUAI & KHUANG VUAK DÂN 21

lâk tawh chuan key dang daih eng hla pawhin zwm ta ila, kan sak
zawh tâk chiah hniam lai ber leh kan sak leh tûr hniam lai ber
inchenin hla lâk zêl mai hi a dik tlângpui. A sâng lai ber ve ve
tehkhâwnga hmang pawhin a tih theih tho va, a hniam lai tehkhâwnga
hman hi a awlsam zâwk âwm e. Hla thlûk ram zau zâwng (A hniam
lai ber leh a sâng lai ber inkâr) a inchen vek loh avângin hla thlûk
rma zau hleiah chuan vên tel ngai a awm \hîn.

IX. AW PÊK DÂN

Khuangpu aw pêk dân azirin zai a nuamin a nuam lo thei hle.

Khuangpuin aw a pêk thiam loh phei chuan zai a sakin a hrehawm
hle thei \hîn; Khuangpu chuan a aw chhuak pângngai, tluang tak, a
\awng rîk dân pângngai, inhawng takin hla lâk mai tûr a ni; a pianpui
aw chhuak pângngai tihbo loh tûr a ni. Kan aw chhuak chu intiat vek
lo mah se, kan neih ang nag chu tlang leh mawi, zawm châkawm taka
hla lâk a \ha. Hruaitu aw ni âwm tak, neitu tak, hnûm \ha taka chhuah
tûr a ni; mikhual aw anga dawih deia hla lâk tur a ni lo.

Aw pui chhuahin hahdam taka zai duai duai tûr a ni. A thu
pawh solfa hla anga fiah leh felfaia lam a \ûl lo deuh. Lam fân deuh
te, tihkuai leh sak kûl deuh a ngai \hîn. Hahdam takin a sûkin a su
dâlh dâlh \hîn. Thu awmze nei lo khawpa lam fân lwh lam pial chu a
\ha lo vang a, \awng pângngai anga fiah leh awmze neihtîr tum vek
erawh chuan a chang lutuk ang a, a ngaihnobeina a bo \hen thei ang.

X. HLA HRIL DÂN

Hla hriltu \haten lêngkhâwm an tihhlawhtlinzia hi sawiin a

siak lo. Hla hril kan tih hi hla châng sawi ti pawh kan awm tho. Hla
hril hi chi hnih: a thu duh leh tui vânga duh lai lai hril leh zaikhâwmho
hriat atâna hril a awm. A hmasa zâwk, a thu duh leh tui vânga duh lai
lai hril hi chu ûm zui a ngai chuang lo vang a. Lengkhâwmho hriat
atâna hril cungchâng hi chhui ila a \ha ang.
22 ZAI HRUAI & KHUANG VUAK DÂN
Duh tâwk tâwka ring emaw, duh tâwk tâwka sângin emaw hla
hril mai a rem lo, key bîk a nei vek a ni. Khuangputen a key dik leh
dik lo hre vek mah ila, mumal taka sawi nân music dâna major chord
hi kan hmang dâwn a ni. Tonic Solfa behchhanin sawi ta ila -
d major chord chu d (Doh), m (Me) leh s (Soh) te hi a ni a. Hemi ri
(key)-a eng pawh hian hla hril ila a inrem vek a ni. Hla hril
chungchângah kan hlate hi hlâwm thumah a \hen theih a:
(1) A key hniamho (d - D emaw, 5 - D) s ri (soh key)-a hril a \ha
tlângpui a. Mike hman chuan m ri (Me key)-a hril pawh a pawi lo.
(2) A key laihâwlho (5 - l) hi m (Me) ria hril a \ha tlângpui a, Doh ria
hril pawh a pawi lo thei bawk.
(3) A key sângho (3 - M) hi Doh key-a hril a \ha tlângpui a, hla kan
sak sân lem loh phei chuan m (Me) key-a hril pawh a pawi lo thei
tho. Hêng kan sawi tâkte hi a hla saka hril chhin ngei ni se a chiang
lehzual âwm e.

Hla hril hian hun bi fak tak a nei a, chu lai taka hril anih
chuan a nuam bîk \hîn. Hril hma lutuk, zaiho aw zuih hmaa hril chuan
hriat a har a, a nuam lo \hîn. Hril har lutuk lahin a dawt thu lâk lehin
a zawm hma lutuk a, kan hriat kim loh bâkah a sawt thu lâk a tibuai
deuh roh \hîn. Chuvângin, hla hi a hun bi dik taka hril a \ûl hle a ni.
Hla hril hi thlûk laia hril a ni ber a, thlûk vuak khatna zawh chiaha
hril hi a hun bi \ha ber a ni a; thlûk khatna chiaha hril ngai a awm
bawk.

Vântlângin kan thiam rual pângngai hi chu a tluana hril vek

kher a \ûl lo. Tlar tâwpa thlûk zêl anih chuan tlar tin hril hril pawh a
pawi lêm lo va, tlar tâwpa thlûk a awm loh phei chuan tlar khatna leh
hnihna hril zawma, tlar thumna leh lina hril zawm a remchâng thei
bawk. A thunawn phei hi chu thiam bel bîk avângin hril loh a pawi lo
fo. Hla hriltu pângngaiin a tluana a hril chuan tui vânga duh lai lai lo
hril be thînte a dâl thei thei tih pawh hre tel ila. Hla tlar sei, a tlar
tluana hril vek rem lem lo te, tlar tâwpna thlûk a awm loh avânga
hrilna hun awm lo te pawh a awm thei a. Hêng hi chu thu awmze nei
chin deuhva bungin, a tluana hril loh mai a \ha.
 ZAI HRUAI & KHUANG VUAK DÂN 23

Hla hril chu chhiar emaw, sawi emaw, puan emaw a ni mai lo va, a
hrila hril tûr a nih avângin nalh taka chham chunga hril tûr a ni.
Mizo \awng hi a thlûk dân a zira awmze hrang nei a nih avângin a thu
lam dân hi uluk a ngai hle. Kan thu lam thlûk dân a dik loh chuan
awmze nei lovin emaw, a tum loh lamah emaw min hruai bo daih
thei tih hria ila. Thu dik taka lam hi a mawiin a zahawm a, mi a chovin
a tiphûr a; dik lo tak maia lam hi a zahawm lovin mi a tihnual rawih
thei.

XI. THLIPNA

Music chu \han tâwp leh vâwrtâwp nei lo, che reng, \hang
reng a nih avângin thil tam takah - ‘Hei chu a dik’, ‘Hei chu a dik lo’
tih ngawt theih loh a awm \hîn. Lêngkhâwm khuang pawh hun hmasa
lamah chuan khuang mal hup hoh, khap lova vuak \hin a ni a.
Kum 1950 vêl a\angin an khap a. A tîrah nuihzat mah se rei lo têah
ram pumin an lo khap ta mai a ni. Thil thar pawh ni se, thil inchawih
a nih chuan rei lo te chhûngin a lo \âi darh mai \hîn. Kan hriat dân
hmasa, kan tih dân hmasa, kan hmuh dân hmasa hian rilru a luah
nghet duh hle. Kan ngainâin lung a tilêng a, a dik bîk riauva pawm a
awl hle. He riltu hi paiha, \an lam âwn lam nei lova, thil inchawih
leh hman tlâk a ni em tih chîk taka ngaihtuah chunga zir zêl hi a
hlâwk ber ang. Kan la tih ngai loh leh hriat ngai loh thil \ha tam tak
a la awm tih hria ila. Heng zawn chhuah zêl hi kan batah ngai \heuh
ila a \ha âwm e.

******

LEHKHABU RÂWN :
Synod Music Department