0% found this document useful (0 votes)
531 views40 pages

IsiXhosa Paper 3

The document is a guide for Grade 12 language examination preparation in South Africa, created through a partnership between the Department of Basic Education and AVBOB. It provides resources for teachers and learners, including 33 examination preparation guides compliant with the CAPS curriculum, covering various aspects of language assessment. The guides aim to improve learner performance and reduce exam-related anxiety by offering structured support for writing and comprehension tasks.

Uploaded by

lethabomanona1
Copyright
© © All Rights Reserved
We take content rights seriously. If you suspect this is your content, claim it here.
Available Formats
Download as PDF, TXT or read online on Scribd
0% found this document useful (0 votes)
531 views40 pages

IsiXhosa Paper 3

The document is a guide for Grade 12 language examination preparation in South Africa, created through a partnership between the Department of Basic Education and AVBOB. It provides resources for teachers and learners, including 33 examination preparation guides compliant with the CAPS curriculum, covering various aspects of language assessment. The guides aim to improve learner performance and reduce exam-related anxiety by offering structured support for writing and comprehension tasks.

Uploaded by

lethabomanona1
Copyright
© © All Rights Reserved
We take content rights seriously. If you suspect this is your content, claim it here.
Available Formats
Download as PDF, TXT or read online on Scribd
You are on page 1/ 40

Isikhokelo Sakho

Sokulungiselela Uviwo

STEP 12

ISIXHOSA
ULWIMI IBANGA LE-

LWASEKHAYA
NOLWIMI
12
LOKUQALA
OLONGEZELELWEYO
IPHEPHA LESI-3
(UKUBHALA)

Supported by
FOREWORD BY THE HONOURABLE MINISTER OF BASIC EDUCATION

Our shared goal is continually to improve learner performance. This is an effort which is
strengthened through close collaboration between the Basic Education Sector and the South
Africa’s private and public sectors.

It gives me great pleasure to inform you that you have been favoured with the AVBOB STEP
12 Examination Preparation Guides for South Africa’s Grade 12 languages, a product of a
long-standing partnership between the Department of Basic Education and AVBOB.

Through these guides, AVBOB aims to provide language examination support to all Grade
12 teachers and learners. These guides will serve as a valuable self-help resource for
learners.

Through AVBOB STEP 12, AVBOB is making available 33 Examination Preparation


Guides, each meticulously compliant with the Curriculum and Assessment Policy Statement
(CAPS); and written in accordance with the most recent Examination Guidelines for the
twelve South African languages offered in Grade 12. Teachers, learners and interested
parties, may download these guides at no cost from www.avbobstep12.co.za.

The initial set of AVBOB STEP 12 Examination Preparation Guides – in all 11 official South
African languages, comprises one guide for each of the three National Senior Certificate
examination papers, and covers both Home and First Additional Languages:

1. Language in context;
2. Literature; and
3. Creative Writing.

Each guide covers themes as directed in the curriculum and focuses on important areas
covered in the examination papers. By paying attention to time management in the exams,
the AVBOB STEP 12 guides can also assist learners in alleviating anxiety and stress.

As the Department of Basic Education, we encourage Grade 12 language teachers and


other educators of Grade 12 learners to embrace the AVBOB STEP 12 Examination
Preparation Guides, which we have reviewed and supported, as valuable additional
resources within their education toolkits.

On behalf of the Department of Basic Education

Mrs Angie Motshekga, MP


South African Minister of Basic Education
Date: 21 April 2023
Isiqulatho
1 Intshayelelo 01
2 Ubume bephepha lesi-3 02
3 Umxholo: Ndiliphendula njani iphepha lesi-3? 05

3.1 Icandelo A: Isincoko (Ulwimi Lwasekhaya nolwimi Lokuqala Olongezelelweyo) 05


3.1.1 Iindidi zezincoko 06
a) Isincoko esibalisayo 06
b) Isincoko esichazayo 07
c) Isincoko esixoxayo 07
d) Isincoko esivelela amacala okanye esiqiqayo 07
e) Isincoko esicamngcayo 08
3.1.2 Izincoko ezisekwe emifanekisweni 08
3.1.3 Indlela amanqaku abiwa ngayo nendlela yokusebenzisa ulwimi ngokufanelekileyo 09

3.2 Icandelo B: Iitekisi ezinde (Ulwimi Lwasekhaya nolwimi Lokuqala Olongezelelweyo) 10


3.2.1 Udidi A 10
a) Ileta engekho sesikweni 10
b) Ileta esesikweni 12
c) Ileta eya kumhleli 13
d) Isivi neleta ekhaphayo 15
e) I-imeyile 16
3.2.2 Udidi B 18
a) Ingxelo engekho sesikweni 18
b) Ingxelo esesikweni 19
c) Inqaku lemagazini 19
d) Inqaku lephephandaba 19
e) Irivyu 20
f) I-ajenda nemizuzu yentlanganiso 20
3.2.3 Udidi C 23
a) Intetho engekho sesikweni 23
b) Intetho esesikweni 23
c) I-obitshuwari 24
d) Ingxoxo yababini 24
e) Udliwano-ndlebe 24

3.3 Icandelo C (Ulwimi Lokuqala Olongezelelweyo kuphela) 25


3.3.1 Udidi A 25
a) Isibhengezo-ntengiso 25
b) Isimemo 26
c) Iphamflethi 28
d) Iflaya 29
3.3.2 Udidi B 29
a) Ungeniso kwidayari 29
b) Umyalezo omfutshane 29
3.3.3 Udidi C 30
a) Imiyalelo 30
b) Izalathisi 31
1. Intshayelelo
Esi sikhokelo senzelwe ukuncedisa wena ekuphuculeni amanqaku onokuwafumana kwiphepha lesithathu, elijonge
isakhono sokubhala (Iphepha lesi-3). Esi sikhokelo sohlulwe kabini: Ubume bephepha lesithathu nenkcazelo gabalala
ngomongo namabakala okubhala iitekisi. Ulwazi lwale miba mibini lubaluleke kakhulu ekuphumeleleni kweli phepha
lesakhono sokubhala.
Ubume nomxholo wephepha lesithathu usekwe kwiNkcazelo yePolisi yeSizwe yeKharityhulam nokuHlola (CAPS)
egunyaziswe liSebe leMfundo esisiseko (Department of Basic Education) njengesikhokelo esisemthethweni sokufundisa
nokuhlola. Ungamcela utitshala wakho akubonise umqulu weNkcazelo yePolisi yeSizwe yeKharityhulam nokuHlola
uzo kukwazi ukubona okugunyaziselwe iphepha lesithathu.

Esi sikhokelo
asinanjongo yokukuthwalisa
ulwazi olungaphaya, koko
senzelwe ukukuKHOKELELA
kwimpumelelo. Kusalindeleke
ukuba wenze umsebenzi
notitshala wakho uzo-
kuphuhla kangangoko
unako.

UFANELE WAZI UKUBA UCAPS UTHINI

Apho Ulwimi Lwasekhaya Lohlukayo Kulwimi Lokuqala Olongezelelweyo, Ulwazi Ngolwimi


Lokuqala Olongezelelweyo Luya Kuboniswa Ngombala Ozuba.

ikhasi 01
2. Ubume Bephepha lesi-3
Funda ezi nkcukacha zilandelayo ngobunono kuba ziya kukunceda ekuphenduleni eli phepha ngokuchanekileyo.

ULWIMI LWASEKHAYA
ƒ Uneeyure ezintathu (180 imizuzu) ukuphendula iphepha lesi-3. Amanqaku eli phepha ewonke ali-100.
ƒ Eli phepha linamacandelo amabini: Icandelo A necandelo B.
ƒ Amanqaku ecandelo A angama-50. Kweli candelo ulindeleke ukuba ukhethe isihloko sibe sinye kwizihloko ozinikiweyo,
uze ubhale isincoko esibude buphakathi kwamagama angama-340 ukuya kuma-390. Unikwa izihloko ezintlanu (1.1-1.5).
Kwezi zihloko ukhetha sibe sinye, OKANYE ukhethe umfanekiso ubemnye koyinikiweyo, uze ubhale isincoko ngawo (1.6-
1.8). Umfanekiso usebenza njengesiseko sesincoko sakho.
ƒ Icandelo B linemibuzo emithandathu (2.1-2.6) enamanqaku engama-25 umbuzo ngamnye. Ulindeleke ukuba uphendule
imibuzo emibini kweli candelo, (25x2=50) amanqaku. Umhlathi ngamnye kulindeleke ukuba ube namagama aphakathi
kwe-100 ne-120. Icandelo B likunika uludwe lwemibuzo yeentlobo zeetekisi onokukhetha kuyo. Ezi tekisi ziquka ezi
zilandelayo - zohlulwe ngokwezi ndidi zintathu zilandelayo (u-A, B okanye u-C):

Udidi A Udidi B Udidi C


Ileta engekho sesikweni/yobuhlobo Ingxelo engekho sesikweni Intetho engekho sesikweni
Ileta esesikweni Ingxelo esesikweni Intetho esesikweni
(izicelo, izikhalazo, umbulelo, uvelwano,
Inqaku lemagazini I-obhitshuwari
ezoshishino, ukuvuyisana njl-njl.)
Inqaku lephephandaba Ingxoxo
Ileta eya kumhleli
(esesikweni nengekho sesikweni) Irivyu Udliwanondlebe
Isivi neleta ekhaphayo I-ajenda nemizuzu yentlanganiso
(zidityanisiwe) (zidityanisiwe)
I-imeyile

ƒ Imibuzo yeCANDELO B iya kuthathwa kuzo zontathu ezi ndidi.


ƒ Bhala inombolo nohlobo lwetekisi oza kuyiphendula emantla, umz: 2.1. Ileta yobuhlobo, 2.6. Ingxoxo, njl.njl.
Kwicandelo A Kwicandelo B Iyonke
40 imizuzu kumbuzo omnye imizuzu eli-180
Imizuzu eli-100
40 imizuzu kumbuzo omnye (3 iiyure)

IPHEPHA LESI-3: 3 IIYURE, 100 AMANQAKU, AMACANDELO AMA-2

Icandelo A: 50 amanqaku Icandelo B: 50 (25 x 2) amanqaku


Khetha isihloko sibe SINYE kwizihloko ezihlanu okanye Khetha izihloko ezibini kwizihloko ezi-6 ubhale ngazo iindidi
kwimifanekiso esisiseko sokubhala isincoko sibe sinye. zeetekisi.
Chitha kangangemizuzu eli-100 kwicandelo A (kuquka Chitha kangangemizuzu engama-80 kwicandelo B
ucwangciso – ngakumbi ngocwangciso olukwiphepha 4-5). (kangangemizuzu engama-40 kumhlathi ngamnye kule
mihlathi mibini).
Ubude: 340-390 amagama. Ubude: 100-120 amagama kumhlathi ngamnye.

ƒ Bala inani lamakhasi ephepha lakho lemibuzo uqiniseke ukuba liphelele.


ƒ Sebenzisa usiba lokubhala oluLUHLAZA okanye oluMNYAMA.

ULWIMI LWASEKHAYA
Kwiphepha lesi-3 ngenisa iitekisi eziNTATHU zokubhala xa ugqibile. Isincoko esinye kwicandelo A neetekisi eziMBINI kwicandelo B.

ikhasi 02
ULWIMI LOKUQALA OLONGEZELELWEYO
ƒ Uneeyure ezi-2½ (150 imizuzu) ukuphendula eli phepha lesi-3. Amanqaku ewonke eli phepha ali-100.
ƒ Eli phepha linamacandelo amathathu: Icandelo A, icandelo B necandelo C.
ƒ Icandelo A linamanqaku angama-50. Eli candelo linezihloko, ukhetha kuzo sibe sinye ubhale isincoko esinamagama
aphakathi kwe-190 ukuya kuma-240. Unikwa izihloko ezintlanu (1.1-1.5). Kuzo ukhetha isihloko sibe sinye OKANYE
ukhethe sibe sinye kwezintathu ozinikiweyo ezinemifanekiso (1.6-1.8). Usebenzisa imifanekiso njengesiseko somongo
wesincoko sakho.
ƒ Icandelo B linemibuzo emine (2.1-2.4). Umbuzo ngamnye unamanqaku engama-30. Ulindeleke ukuba uphendule umbuzo
ubemnye kwicandelo B, amanqaku angama-30. Ubude bempendulo yakho mabubengamagama aphakathi kwama-80
ukuya kwi-100.
ƒ Icandelo C linemibuzo emithathu (3.1-3.3) enamanqaku angama-20 umbuzo ngamnye. Phendula umbuzo ube mnye.
Ubude bempendulo yakho mabube ngamagama aphakathi kwama-60 ukuya kuma-80.
ƒ Icandelo A linoluhlu lwezihloko nemifanekiso oza kukhetha kuzo ukubhala isincoko, icandelo B linezihloko zemihlathi
emide lize icandelo C libe nezihloko zemihlathi emifutshane.
ƒ Iitekisi zecandelo B no C ziquka ezi zilandelayo, nezithi zohlulwe ngokweendidi ezintathu (A, B no C).

ICANDELO B

Udidi A Udidi B Udidi C


Ileta engekho sesikweni / Ingxelo engekho sesikweni Ingxoxo
yobuhlobo Ingxelo esesikweni Udliwanondlebe
Ileta esesikweni Inqaku lemagazini Intetho engekho sesikweni
(izicelo, izikhalazo, umbulelo,
Inqaku lephephandaba Intetho esesikweni
uvelwano, ileta zoshishino,
ukuvuyisana njl-njl.) Irivyu
Ileta eya kumhleli I-ajenda nemizuzu yentlanganiso
(esesikweni okanye engekho sesikweni) (zidityanisiwe)
I-obhitshuwari
Isivi neleta ekhaphayo
(zidityanisiwe)
I-imeyile

ICANDELO C

Udidi A Udidi B Udidi C


Isibhengezo-ntengiso Ungeniso kwidayari Imiyalelo
Isimemo Imiyalezo emifutshane (SMS, Izalathisi
Iphamflethi WhatsApp, Facebook, Messenger,
njl-njl.)
Iflaya

ƒ Kwicandelo B no C kuya kubakho umbuzo kudidi ngalunye.


ƒ Inani lombuzo nohlobo lwetekisi olukhethileyo maluvele kuqala entla kwempendulo yakho, umz: 2.1. Ileta yobuhlobo, 3.2
Ukubhala kwidayari njl-njl.

kwicandelo A kwicandelo B kwicandelo C Iyonke


Imizuzu imizuzu eli-150
Imizuzu-40 Imizuzu-30
engama-80 (2.5 iiyure)

ikhasi 03
IPHEPHA LESI-3: IIYURE EZI-2½, AMANQAKU ali-100, AMACANDELO AMA-3

Icandelo A: 50 amanqaku Icandelo B: 30 amanqaku Icandelo C: 20 amanqaku


Khetha isihloko sibe siNYE kwizihloko Khetha isihloko sibe siNYE kwezine Khetha isihloko sibe siNYE
okanye kwimifanekiso uze ubhale ozinikiweyo uze ubhale umhlathi kwezintathu ubhale umhlathi
isincoko. omde. omfutshane.
Chitha kangangemizuzu engama-80
Chitha kangangemizuzu engama-40 Chitha kangangemizuzu engama-30
kwicandelo A (kuquka ucwangciso
kwicandelo B. kwicandelo C.
olukwiphepha lesi-5 ukuya kwele-6).
Ubude: 190-240 amagama Ubude: 80-100 amagama Ubude: 60-80 amagama

ƒ Bala inani lamakhasi ephepha lemibuzo ukuqinisekisa ukuba iphepha lakho lemibuzo liphelele.
ƒ Phendula imibuzo ngosiba oluLUHLAZA okanye oluMNYAMA

ULWIMI LOKUQALA OLONGEZELELWEYO


Kweli phepha lesi-3 uya kungenisa iitekisi eziNTATHU xa ugqibile ukubhala. (Isincoko esiNYE kwicandelo A, umhlathi omde
ubemNYE kwicandelo B kunye nomhlathi omfutshane omNYE kwicandelo C.)

Iitekisi nemibuzo ekwesi sikhokelo yiMIZEKELO nje yoko


kunokulindeleka kuviwo.

ikhasi 04
3. Umxholo: Ndiliphendula njani iphepha lesi-3?
Khumbula: Iphepha lesiTHATHU liphepha elingesakhono sokubhala, kungoko kufuneka ubonise ubuchule bokubhala.
Kufuneka usazi isakhiwo/ifomathi yetekisi nganye uze ubhale ngokulandela loo fomathi. Siza kujonga icandelo A,
icandelo B (necandelo C) ngokwahlukeneyo apha ngezantsi.

3.1 Icandelo A: Izincoko (Ulwimi Lwasekhaya noLwimi Lokuqala


Olongezelelweyo)
KwiCandelo A kugxilwe kwizincoko. Kufuneka ubhale isincoko esisesakho osiyile ngokwakho. Esi Sikhokelo Sokulungiselela
Iimviwo asikuniki zimpendulo namizekelo yezincoko kuba kufuneka ukhule kwisakhono sokuzibhalela. Musa ukufunda isincoko
esithile phambi kokubhala uze usinyanzele kwisihloko osinikiweyo nokuba asithethi ngesihloko eso sinikiweyo. Zama oku
kulandelayo:
ƒ Funda ngenyameko zonke izihloko ozinikiweyo kuquka nemifanekiso oyinikiweyo, uze ugqibe ukuba sesiphi okanye
ngowuphi umfanekiso oziva unako ukubhala ngaso/ngawo. Esi usikhethayo kufuneka ube nolwazi okanye amava
awaneleyo ngaso.
ƒ Gqiba ngodidi lwesincoko oza kusibhala: esibalisayo, esichazayo, esicamngcayo okanye/esiqiqayo. Udidi ngalunye
lwesincoko luneemfuno nemigaqo yaso, kuza kuthethwa ngazo apha ngezantsi
ƒ Qaphela: Ucwangciso/uyilo. Cwangcisa isincoko sakho PHAMBI kokuba usibhale.

UKUCWANGCISA
NTONI NJANI
- Amagama angundoqo / - Qala/gqiba
iingcamango - Ulwimi/irejista
- Ulwazi kwintshayelelo, - Iimpawu zobuciko
imihlathi yomxholo,
isiphelo - Isimbo
- Ukuyondelelana: yonke
into icwangciswe
ngokwengqiqo,
iqhagamshelwe, kwaye
ifanelekile kwisihloko
- Uthungelwano: amagama
adibanisayo

ƒ Ndicwangcisa NJANI? Ayikho indlela emiselweyo yokucwangcisa. Umntu ngamnye ucwangcisa ngendlela yakhe.
Ungasebenzisa amagama angundoqo, imephu yengqondo, imifanekiso, nayiphi na indlela ezakucwangcisa iingcinga
zakho ukuze isincoko sakho sakheke ngendlela eyiyo. Nokuba usebenzise eyiphi indlela ukucwangcisa, qiniseka ukuba
iyakuncedisa ukufumana eyona nto ufuna ukubhala ngayo kwisincoko sakho nendlela oza kuyibhala ngayo (umxholo,
isakhiwo nendlela esikhangeleka ngayo ngokubanzi).
ƒ Ndicwangcisa NTONI? Gqiba kuqala ukuba ufuna ukuthetha ngantoni kumhlathi wentshayelelo, kwimihlathi yesiqu
nakumhlathi wokushwankathela. Bhala amagama angundoqo/iingcinga; qwalasela uthungelwano nokunxibelelana
kwemihlathi. Gqiba ngeNDLELA oza kubhala ngayo isincoko sakho: ulwimi oza kulusebenzisa, isimbo, imibuzo buciko, uza
kuqala njani, uza kushwankathela njani?.

ikhasi 05
Hlala ukhumbula isihloko sakho, ungaphumi kuso
ubhale izinto ezingangeniyo kuso. Konke obhala
ngako makuhambelane, kuthungelane kanye
okwendlu yesigcawu.

ƒ Khumbula: Ubume besakhiwo mabuyondelelane de uyokufika kumhlathi wokugqibela oshwankathelayo.


ƒ Thulula iingcinga zakho zizihambele ngokukhululekileyo. Ilizwi lakho ligqame.
ƒ Gcina umyinge wobude obekiweyo. Ukuba isincoko sakho sifutshane, uya kulahlekelwa ngamanqaku kuba umongo awusayi
kuba nentswane. Ukuba ubhala isincoko eside kunoko kulindelekileyo, uya kulahlekelwa lixesha olidinga ukuphendula
icandelo B (no C).
ƒ Ungalibali ukukrwela umgca kumsebenzi owuyilileyo, utitshala oza kukorekisha akwazi ukwahlula phakathi komsebenzi
wamanqaku nalowo ubuyila isakhiwo sesincoko.
Gcina umyinge omiselweyo, ungaphumi emxholweni wesihloko, ugxile kwimbono neengcinga zakho!

Ngoku sebenzisa isicwangciso sakho ubhale isincoko sakho!


Libala konke okukungqongileyo – bhala, bhala, bhala,
kangangoko unako, utsho ngodlwabevu lwesihloko sakho.

Kufuneka ndigcine ntoni engqondweni malunga neendidi zezincoko?


3.1.1 Iindidi zezincoko
Khumbula ukuba isincoko ngasinye sahlukile kwezinye. Sinemigaqo yendlela esibhalwa ngaso. Nalu uludwe oluza kunika ufifi
ngodidi ngalunye.

a) Isincoko esibalisayo
Ulwimi Lwasekhaya Ulwimi Lokuqala Olongezelelweyo
Amagama angama-340-390 Amagama ali-190-240

Isincoko esibalisayo sithetha ngomntu okanye abantu nokuba kwenzeke ntoni kulo mntu okanye kwaba bantu okanye
isiganeko. Naku okubalulekileyo okufuneka ukukhumbule:
ƒ Isincoko esibalisayo sibhalwa kwixesha eladlulayo.
ƒ Umdla wesincoko uyakhula xa usebenzisa amagama akha imifanekiso-ngqondweni nesiphelo esingalindelekanga.
ƒ Uburharha benza umdla kulowo ufunda isincoko sakho.
ƒ Ukuba ibali linomdla (nolwimi olusetyenzisiweyo lufanelekile), umgangatho wesincoko uya kuba phezulu.
ƒ Ingaba ndingawasebenzisa amagama achazayo kwisincoko esibalisayo? Unako! Okubalulekileyo kukuba ibali lakho likholeleke.
Funda ngolwimi olufanelekileyo kwiphepha 8-9.

ikhasi 06
b) Isincoko esichazayo
Ulwimi Lwasekhaya Ulwimi Lokuqala Olongezelelweyo
Amagama angama-340-390 Amagama ali-190-240

Kwisincoko esichazayo kufuneka uyichaze into ngokupheleleyo, umzekelo: umntu, indawo, imeko, amava, imvakalelo okanye
into. Nazi izinto ekufuna uzinike ingqwalasela:
ƒ Ukufunda imeko kubalulekile-ungabe uchaza imvakalelo, indalo, umntu/abantu okanye nokuba yintoni-indlela ochonga
ngayo amagama okuyichaza ibalulekile.
ƒ Ukwakha ifuthe lokuza kwenzeka kunyusa umgangatho wesincoko. Zama ukusebenzisa imvakalelo kangangoko unako
xa uchaza izinto.
ƒ Musa ukuquza usebenzise amagama amakhulu, sebenzisa ulwimi oluqhelekileyo nolukholelekayo. Lona luza kunika
inkcazelo ecace gca.
ƒ Ukunyaniseka kongeza ulutho kwisincoko sakho esichazayo.
ƒ Imeko efundwayo echanekileyo neluqilima inyusa umgangatho wesincoko. Senze isincoko sidlwengule umxhelo, sinike umdla.
Funda ngolwimi olufanelekileyo kwiphepha 8-9.

c) Isincoko esixoxayo
Ulwimi Lwasekhaya Ulwimi Lokuqala Olongezelelweyo
Amagama angama-340-390 Amagama ali-190-240

Isincoko esixoxayo sithatha icala. Singathatha icala sixhasa okanye sichasa uluvo oluthile. Sima ngeli cala sikholelwa kulo
ukuqala kumhlathi wokuqala ukuya ekugqibeleni. Nazi izinto ekufuneka uziqwalasele:
ƒ Umahluko phakathi kwesincoko esixoxayo nesivelela amacala amabini okanye esiqiqayo zizinto ezimbini ezahlukeneyo.
ƒ Injongo kukwenza umfundi ahambisane nembono noluvo lwakho.
ƒ Kwesi sincoko, umntu uthetha ngoluvo asele enalo. Asebenzele ukuxhasa ezo mbono.
ƒ Sibhalwa ngexesha langoku.
ƒ Ulwimi olusetyenziswayo lubasesikweni nangona oko ingengomqathango – kuxhomekeka ukuba ingxoxo ingantoni na.
ƒ Amanqaku ekuxoxwa phezu kwawo ayinyani abalulekile kolu hlobo lwesincoko kunakwisincoko esibalisayo.
ƒ Musa ukudelela, bonisa intlonipho yelinye icala ungasebenzisi ulwimi olwanyelisayo.
ƒ Ukomelela kwengxoxo yakho nokuyixhasa ngokucacileyo (ungabaxanga) kuko okuya kunika umdla kulowo ufunda isincoko sakho.

Isincoko esixoxayo sigxila kwiimbono zakho, sibonisa icala elinye


lengxoxo.

d) Isincoko esivelela amacala omabini


Ulwimi Lwasekhaya Ulwimi Lokuqala Olongezelelweyo
Amagama angama-340-390 Amagama ali-190-240

Isincoko esiqiqayo sithelekisa iingxoxo ezahlukeneyo ngomba othile. Qaphela:


ƒ Kubalulekile ukwahlula phakathi kwesincoko esixoxayo neso siqiqayo kuba azifani ezi zincoko.

ikhasi 07
ƒ Kuvelelwa kuxoxwe ngamacala amabini (okanye amathathu) athelekiswe kuvelelwe iinkalo zonke ngokulinganayo.
ƒ Ulwimi olusetyenziswayo lusesikweni xa kuthelekiswa nesincoko esibalisayo neso sichazayo.
ƒ Emva kokuxoxa uvelela zonke iinkalo, ungathatha esakho isigqibo kodwa unike izizathu ezenza ukuba ufikelele kweso sigqibo.
Funda ngokusetyenziswa kolwimi kwiphepha 8-9.

Isincoko esiqiqayo siqwalasela iinkalo ezahlukeneyo.

e) Isincoko esicamngcayo
Ulwimi Lwasekhaya Ulwimi Lokuqala Olongezelelweyo
Amagama angama-340-390 Amagama ali-190-240

Isincoko esicamngcayo simalunga nezimvo, iimbono neemvakalelo zakho, ucinge ngezisombululo ezinokuthathwa. Sityhila
iingcinga zakho ngemiba ethile, umz: “Ingaba bukhona ubomi ngaphandle kwasemhlabeni, kwezinye iiplanethi?” “Bekuza
kwenzeka ntoni ukuba bezingekho iinkwenkwezi?” “Kutheni abantu bebulalana kangaka?” “Bendiza kuphila njani ukuba
bendingenalo usapho?”
Qaphela oku kulandelayo:
ƒ Kujongwa indlela umntu aziva ngayo nendlela azijonga ngayo izinto ebomini. Kujongwe nendlela izinto ezinokwenziwa,
neendlela iingxaki ezingathi zisonjululwe ngazo.
ƒ Isincoko esicamngcayo sisoloko sinokuthandabuza, sisebenza ngamaphupha nezinto ezinokwenzeka.
ƒ Amabinzana u-“mhlawumbi” okanye “ukuba kunga…” asetyenziswa kakhulu kwesi sincoko.
ƒ Inkcazelo enxulumene nokuvelelwa kwezimvo inganikwa.
Funda ngolwimi olufanelekileyo kwiphepha 8-9.

Ndiyitolika njani imifanekiso?

3.1.2 Izincoko ezisekwe emifanekisweni


Qiniseka ngoku kulandelayo xa ukhethe umfanekiso kwiCandelo A:
ƒ Qiniseka ngokunika isincoko isihloko esisesakho. Qiniseka ukuba isihloko siyahambelana nomfanekiso.
ƒ Sebenzisa umfanekiso njengesihluphezi ukubhala isincoko esisesakho - musa ukuzama ukunyanzelisa isincoko
obusilungisile ngaphambi kwexesha kumfanekiso owunikiweyo (kanti nakwesiphi isihloko).
ƒ Wuqwalasele ngokupheleleyo umfanekiso uze ubhale isincoko ngako konke okwenzeka emfanekisweni kuya kukunceda
ekubhaleni isincoko esivakalayo nesinolwazi olwaneleyo. Ukuba ubhala ngendawana encinci apha emfanekisweni, akusayi
kufumana amanqaku abhadlileyo. Lo mfanekiso ungezantsi uyibonisa kakuhle le nto sikulumkisa kuyo.

ikhasi 08
Awuwusebenzisanga ngokwaneleyo njengesihluphezi lo
mfanekiso ukuba ubhale ngolwimi lwenja, kuba ulwimi lwenja
ayiyonto ibalulekileyo kulo mfanekiso. Qwalasela amazinyo,
ukuvula kwayo umlomo okubonisa ukukhonkotha, amehlo
ayo abonisa umsindo, ikhonkco ebotshwe ngalo, njalo
njalo: oku kuza kuhlokoza okuthile kuwe ukwazi ukubhala
isincoko ngomfanekiso wonke (ubalise/uchaze/uqiqe/uxoxe/
ucamngce, njalo-njalo). Isincoko sakho ke xa kunjalo siya
kukunika amanqaku afanelekileyo. Gxila kweyona nto
ibalulekileyo emfanekisweni okanye udibanise iindawo
ezahlukeneyo zomfanekiso, uzenze imbumba enentswane
uyisebenzise ekubhaleni udlwabevu lwesincoko (emva
kokucwangcisa kakuhle iimbono zakho). Sebenzisa ubuchule bokubhala unxulumanisa ukubhala nomxholo womfanekiso
– ungaphambuki endleleni okanye uya kulahlekelwa ngamanqaku.
3.1.3 Amanqaku nendlela yokusebenzisa ulwimi ngendlela efanelekileyo

Khumbula ngawo onke amaxesha!

Uya kufumana amanqaku aphezulu ukuba:


ƒ Isincoko sakho sisemxholweni, senza umdla kwaye ubuchule bakho bokubhala bungaphezu kwento ibilindelwe.
ƒ Izimvo zakho ziqiqisiwe, zivuthiwe kwaye zenza lowo ufunda isincoko sakho abe nomdla acinge.
ƒ Isincoko sakho sakhiwe ngokukuko kwaye siyathungelana.
ƒ Kukho ubungqina bokuba ufundile walungisa neziphene phambi kokuba ungenise umsebenzi wakho.

Ungafumana amanqaku aphezulu ukuba:


ƒ Iimbono zakho zinomdla kwaye zisemxholweni.
ƒ Usiphathe ngobunono nangobuchule isihloko.
ƒ Iimbono zakho aziyongxubevange, zicwangciswe ngokulandelelana kwazo.
ƒ Awubhampuli uhlala emxholweni.

Ukuze ukwazi ukuphumelela kufuneka ucwangcise ngononophelo!

Xa uhlaziya, uphonononga umsebenzi wakho hlala uzibuza le mibuzo:


ƒ Ndisemxholweni?
ƒ Izimvo zam ziyathungelana / ziyanxibelelana?
ƒ Izimvo zam ziyaxhasana?
ƒ Umxholo wam uyilwe ndim, unika umdla?
ƒ Izimvo zam ziyakhula ukususela kumhlathi wokuqala ukuya kowokugqibela?
ƒ Ndisiqukumbele kakuhle isincoko sam kumhlathi wokugqibela ngendlela enentsingiselo?

Ulwimi olunentswane:
ƒ Uya kufumana amanqaku athe vetshe ukuba ukhethe amagama, ithoni nendlela yokubhala engqinelana nomongo wesincoko.
ƒ Musa ukufakela amafrili angangeni ndawo, sebenzisa ulwimi olufihlakeleyo nolunika umdla.
ƒ Sebenzisa izivakalisi ezide nezifutshane, usebenzisa iziphumlisi ngendlela efanelekileyo.
ƒ Ukucaphula namagama angengawo esiXhosa angenza isincoko sakho sinike umdla, kodwa konke oku kufuneka kusetyenziswe
ngobuchule kuhambe nomxholo.

ikhasi 09
ƒ Ungaze usebenzise ulwimi olukrwada okanye uthuke.
ƒ Cela utitshala anibonise irubhriki aza kunika ngayo amanqaku, ngakumbi ulwimi, indlela yokubhala nokuhlela isincoko.
ƒ Yeka iingcinga nemibono yakho izihambele ithathe indawo yazo.

Ukuze uphumelele kwicandelo A, kufuneka uzilolonge ngokuthi


apha phakathi enyakeni ubhale ubuncinane izincoko ezintathu
eziziindidi ezahlukeneyo kwezi zintlanu ulindeleke ukuba uzazi.
Sonke sifuna amanqaku aphezulu, akunjalo?

3.2 Icandelo B: Iitekisi ezinde (Ulwimi Lwasekhaya Nolwimi Lokuqala


Olongezelelweyo)
Kwicandelo B kwiphepha lesithathu, kugxilwe kubhalo lweetekisi ezizintlobo ezithile zonxibelelwano. Iindidi esithethela
phezu kwazo zintathu. Udidi olunye kwicandelo ngalinye luyafumaneka kwiphepha loviwo. Masijonge ukuba udidi ngalunye
lusiphathele ntoni na.

3.2.1 Udidi A
Ileta engekho sesikweni, ileta esesikweni (izicelo, izikhalazo, uvelwano, umbulelo, ezoshishino, ezokuvuyisana njl-njl.) ileta eya
kumhleli (esesikweni nengekho sesikweni), isivi neleta ekhaphayo (zidityanisiwe), i-imeyile.

a) Ileta engekho sesikweni


Ulwimi Lwasekhaya Ulwimi Lokuqala Olongezelelweyo
Amagama ali-100-120 Amagama angama-80-100

Ubhala ileta engekho sesikweni (ekwaziwa njengeleta yobuhlobo) ubhalela umntu omaziyo onobuhlobo obungekho sesikweni
naye – ilungu losapho abahlobo nezalamane - ubhala ngezinto eziqondene nani. Qaphela oku kulandelayo:
ƒ Ulwimi alukho sesikweni kwaye ithoni ikhululekile ibonisa uthando. Lumkela ukusebenzisa ulwimi oluzakwenyelisa
iinkcubeko ezahlukeneyo.
ƒ Isibuliso sesobuhlobo, umz,
Mhlobo wam endimthandayo Sipho endimthandayo

ƒ Intshayelelo: Musa ukuthi, “Ndiphilile, unjani wena?” Intshayelelo etsala umdla nedlwengula umxhelo iyakukunceda.
Yazisa oko uza kuthetha ngako/ unobangela wokuba ubhale ileta kumhlathi wentshayelelo. Ubuchule bokubhala buya
kukunika amanqaku amahle.
ƒ Isiqu: kwisiqu gxila kwisihloko/ unobangela wokubhala, ukuphuma emxholweni kuyakunyibela amanqaku.
ƒ Isishwankathelo: kumhlathi wokushwankathela, shwankathela oko ubuthetha ngako. Awuzi nanto intsha koko bethelela/
uxhase oko ubuthetha ngako. Izivakalisi ezifana no: “Ndiyaphela apho” azamkelekanga.
ƒ Inani lamagama alindelekileyo aphakathi kwama-80 ukuya kwi-100. Umxholo (kuquka intshayelelo nesishwankathelo)
KUPHELA. Akubalwanga idilesi, isibuliso ekuqaleni nasekupheleni kweleta.
ƒ Ziqhelanise nesakhiwo/ifomathi echanekileyo. Qala ileta yakho ngokubhala idilesi yakho kwikona engasentla ekunene
kwiphepha lakho- inombolo negama lesitalato, ukuba uza kubhala ibhokisi yeposi; “P.O. Box” ilandelwe yinombolo. Kumgca
olandelayo, bhala igama ledolophu okanye ilokishi, ukuba uza kuchaza isixeko, bhala igama laso kumqolo ongezantsi
kwedolophu okanye ilokishi ilandelwa kumqolo olandelayo yinombolo eyikhowudi yeposi. Gqibezela idilesi ngokubhala
umhla (NGOKUPHELELEYO) kumgca olandelayo. Iimpawu zobhalo azisetyenziswa.

ikhasi 10
215 Church Street 3 Sunset Avenue P.O. Box 3 P.O. Box 3
Western Bay Green Hills Blue Fountains Green Hills
4321 Johannesburg 4321 Johannesburg
5 July 2021 4321 5 Julayi 2021 4321
5 Julayi 2021 5 Julayi 2021

5 Sunset Avenue Bhala inombolo yesitrato kuqala


Green Hills Igama ledolophu/ ihlomela ledolophu
Johannesburg Igama lesixeko (ukhetho)
4321 Ikhowudi yePosi
5 July 2021 Bhala umhla ngokupheleleyo

ƒ Shiya umgca phakathi kwedilesi nesibuliso (esingekho sesikweni).


ƒ Shiya umgca phakathi kwesibuliso nomhlathi wentshayelelo.
ƒ Shiya umgca phakathi kwemihlathi.
ƒ Shiya umgca phakathi komhlathi oshwankathelayo nesiphelo.
ƒ Isiphelo, ekhohlo, asikho sikweni, umz: (asinazimpawu zobhalo):

Intombi yakho Ndiyabulisa Uthando oluninzi


Mary Daniel Jean

ƒ Le leta ingekho sesikweni ikhangeleka ngolu hlobo:

Idilesi yakho
(Ayinazimpawu zobhalo)

Isibuliso (asikho sesikweni)

Umhlathi otshayelelayo

Isiqu; umhlathi 1

Isiqu; umhlathi 2

Umhlathi oshwankathelayo

Isiphelo
(Asinazimpawu zobhalo)

ikhasi 11
b) Ileta esesikweni
Ulwimi Lwasekhaya Ulwimi Lokuqala Olongezelelweyo
Amagama ali-100-120 Amagama angama-80-100

Ileta esesikweni igxila kwimicimbi esesikweni. Qaphela la manqaku abalulekileyo:

ƒ Ubhala ngolwimi olusesikweni ubonisa intlonipho.


ƒ Amaxesha amaninzi ileta esesikweni uyibhalela umntu ongamaziyo, (ngamanye amaxesha ingangumntu omaziyo), kodwa
onesikhundla esiphezulu kwinkampani, isebe laseburhulumenteni, umasipala njl-njl, neyinguye ekufuneka unxulumene
naye ngomba othile osesikweni.
ƒ Indlela yokubulisa esesikweni mayisetyenziswe ukuqala ileta yakho, umz,

Mhlekazi obekekileyo Nkosazana/Nkosikazi obekekileyo Njingalwazi obekekileyo


Gqira obekekileyo Njingalwazi Ntoni obekekileyo Munumzana Siko obekekileyo
Mnu Gqiba obekekileyo Nkoszn Vani obekekileyo Nkskz Bala obekekileyo
Gqirha Lwazi obekekileyo Molo Njengele obekekileyo

ƒ Bhala isihloko seleta ngoonobumba abakhulu okanye abancinci uze ukrwele umgca xa ubhale ngabancinci - xa
uyichwetheza ileta yakho ungasigqamisa isihloko. Isihloko singaloo nto ileta izakuyiqulatha, sifutshane kwaye singqalile.
ƒ Kwintshayelelo awubuzi mpilo, koko ungqala kwisizathu sokubhala le leta.
ƒ Isiqu siba nemihlathi enaba ngomba lo kubhalwa ngawo, kuxhaswa ngokukuko okanye unika inkcazelo efanelekileyo,
kuxhomekeke koko kubhalwa ngako.
ƒ Umhlathi wokushwankathela ushwankathela konke ebekuthethwa kwisiqu ngendlela efanelekileyo, utyhila ithemba lokuba
oko ubukuveza kwileta kuya kufumana ingqwalasela.
ƒ Isiphelo sisesikweni - lo ngumzekelo onokusetyenziswa:

Owenu othembekileyo Owakho ngokuthembeka Imibuliso Ozithobileyo


(utyikityo gama) (utyikityo gama) (utyikityo gama) (utyikityo gama)
S.J. Laity (Mr.) A. Naba (Nkskz) B.A.W. Fordyce (Miss.) K. Brown (Ms.)

ƒ Zama ukuba uziqhelanise nefomathi/isakhiwo esichanekileyo. Qala ngokubhala idilesi yakho kwikona engasentla
ekunene kwiphepha lakho- inombolo yendlu negama lesitalato; okanye inombolo yebhokisi yeposi; P.O.BOX 23. Kumgca
olandelayo, bhala igama lelokishi okanye ledolophu; ungalibhala igama lesixeko xa ufuna kumgca ongezantsi kwelokishi.
Bhala ikhowudi yeposi kumgca olandelayo uze ubhale UMHLA ngokupheleleyo kumgca olandelayo. Azisetyenziswa
iimpawu zobhalo,

215 Church Street 3 Sunset Avenue P.O. Box 3 P.O. Box 3


Western Bay Green Hills Blue Fountains Green Hills
4321 Johannesburg 4321 Johannesburg
5 Julayi 2021 4321 5 Julayi 2021 4321
5 Julayi 2021 5 Julayi 2021

5 Sunset Avenue Bhala inombolo yesitrato kuqala


Green Hills Igama ledolophu/ ihlomela ledolophu
Johannesburg Igama lesixeko (ukhetho)
4321 Ikhowudi yePosi
5 July 2021 Bhala umhla ngokupheleleyo

ikhasi 12
ƒ Shiya umgca uze ubhale idilesi yale ndawo ubhalela kuyo kwicala lasekhohlo kwiphepha lakho. Ukuba uyayazi itayitile,
izimeli magama nefani yalowo umbhalelayo, qala ngazo, uze ulandelise ngesikhundla sakhe. Ukuba awulazi igama lomntu,
bhala isikhundla sakhe uze ulandelise ngedilesi.
ƒ Shiya umgca uze ubhale isibuliso esisesikweni.
ƒ Shiya umgca uze ubhale isihloko sale leta.
ƒ Shiya umgca uze ubhale intshayelelo.
ƒ Shiya umgca phakathi kwemihlathi yesiqu kuquka nomhlathi wokushwankathela
ƒ Shiya umgca uze ubhale isiphelo.
ƒ Fakela utyikityo ngasentla kwegama nefani yakho.
ƒ Le leta ikhangeleka ngolu hlobo:

Idilesi yakho
(Ayinazimpawu zobhalo)

Idilesi yalapho ubhalela khona


(akukho zimpawu zobhalo)

Mnumzana obekekileyo (sisesikweni)

Isihloko (singoonobumba abakhulu xa bebancinci sikrwelelwe)

Umhlathi otshayelelayo

Isiqu: umhlathi 1

Isiqu: umhlathi 2

Umhlathi oshwankathelayo

Isiphelo notyikityo
(Iziphumlisi azisetyenziswa)

c) Ileta eya kumhleli


Ulwimi Lwasekhaya Ulwimi Lokuqala Olongezelelweyo
Amagama ali-100-120 Amagama angama-80-100

Iileta eziya kumhleli zibhalelwa ukupapashwa, amaxesha amaninzi zisesikweni. Qaphela oku kulandelayo:
ƒ Iileta eziya kumhleli zibhalwa kanye oku kweleta esesikweni, kodwa zona zinezi mpawu ezintathu ezahlukileyo:
– Ileta eya kumhleli isoloko ibhalelwa uMhleli, kusetyenziswa idilesi yomzi wopapasho lowo iza kupapashwa kuwo
(ibhalwa kwicala lasekhohlo emva kokubhala eyakho idilesi), ngalo lonke ixesha qala ngo-“Mhleli” .

ikhasi 13
– Umahluko wesibini kukuba ileta eya kuMhleli igxila kumba uluntu elinomdla kuwo, ikwaveza izimvo zakho ngalo mba.
– Ngokungafaniyo neleta esesikweni ungasebenzisa elinye igama elingelilo elakho ngqo ukuba uyafuna.
ƒ Isiphelo seleta eya kuMhleli sifana nqwa neseleta esesikweni. Ukuba ufuna ukulifihla igama lakho usebenzise elinye, qala
ngokutyikitya, uze ubhale kumqolo olandelayo elo gama uza kulisebenzisa kwizibiyeli, ubhale igama/ izimeli magama
nefani kumgca olandelayo:

Ozithobileyo
(Utyikityo)
(igama olisebenzisa endaweni yelakho-alinyanzelekanga)
Nkskz/NKszn/Mnu Nobhula

ƒ Ileta yakho mayibe mfutshane, ibesemxholweni. Ingxoxo yakho mayingabinde, ibe lapha naphaya. Sebenzisa ulwimi
olungqalileyo nolucacileyo kodwa lubonise intlonipho.
ƒ Ifanele ukubonakala ngolu hlobo ileta yakho:

Idilesi yakho
(akukho zimpawu
zobhalo)

Idilesi yalapho
ubhalela khona
(akukho zimpawu
zobhalo)

Isibuliso (Sisesikweni)

Isihloko (Ngoonobumba abakhulu/ okanye ukrwele umgca xa ubhale ngoonobumba abancinci)

Umhlathi wentshayelelo

Umhlathi wesiqu 1

Umhlathi wesiqu 2

Umhlathi oshwankathelayo

Isiphelo
Ozithobileyo
(Utyikityo)
(Igama elingelolakho- ukuba uyalifuna)
Itayitile, izimeli magama nefani
(akukho zimpawu
zobhalo)

ikhasi 14
d) Isivi neleta ekhaphayo
Ulwimi Lwasekhaya Ulwimi Lokuqala Olongezelelweyo
Amagama ali-100-120 Amagama angama-80-100

Isivi yincwadana ethwele iinkcukacha zomntu ngokubhekiselele kwimfundo, amawonga awafumeneyo, amava kunye nembali
yakhe ngokwasemsebenzini:
ƒ Xa usenza isicelo somsebenzi, ubhala ileta uze uyihambise nesivi yakho.
ƒ Ileta ekhaphayo yileta yesicelo somsebenzi, ichaza isithuba eso somsebenzi usicelayo. Ikwanika ulwazi gabalala nolwazi
olungaveliyo kwisivi yakho.
ƒ Ifomathi/isakhiwo seleta ekhaphayo sifana nqwa neseleta esesikweni.
ƒ Ulwimi olusebenzisayo malube lolusesikweni, olufanelekileyo noluchanekileyo, ithoni ibeyechubekileyo. Ungangasifumani
isithuba kuba usebenzise ulwimi olungafanelekanga okanye kukho iimpazamo zopelo ezibangelwa kukungakhathali.
ƒ Isivi kufuneka ibonakale ngolu hlobo:

Isivi ka (igama nefani)

Ifani:
(ifani yakho)
Amagama:
(amagama akho)
Inombolo yesazisi:
(inombolo yakho yesazisi)
Umhla wokuzalwa:
(ubhalwe ngokupheleleyo)
Idilesi apho uhlala khona:
(ngolwa hlobo uyibhala ngayo eleteni)
Idilesi apho kuposelwa khona iileta zakho:
(ngolwa hlobo uyibhala ngayo eleteni)
Ungummi weliphi ilizwe:
waseMzantsi Afrika (umzekelo)
Isikolo ofunda kuso ngoku:
(isikolo ofunda kuso ngoku)
(izifundo ozenzayo esikolweni– uzibhale zibe noonobumba abakhulu)
Izifundo ozenzayo:
Izinto ezenziwa emva kwemini yesikolo:
(ezemidlalo/amaqumrhu/nezinye izinto ezenziwa xa siphumile isikolo)
Iilwimi:
(iilwimi okwazi ukuzithetha)
Iindlela zokunxibelelana:
Unomyayi: (Faka inombolo yakho yomnxeba apha)
I-imeyile: (Bhala idilesi yakho apha)
(Itayitile, izimeli magama nefani yalo mntu uza kunika ubungqina ngawe)
Amangqina endlela oziphatha ngayo:
(Yintoni ubudlelwane phakathi kwakho nalo mntu? Yinqununu/
ngutitshala wakho)
Umnxeba: (inombolo yakhe yomnxeba)
I-imeyile: (idilesi yakhe)

Iitekisi nemibuzo ekwesi sikhokelo yiMIZEKELO nje yoko


kunokulindeleka kuviwo.

ikhasi 15
ƒ Le leta ikumila kunje:

Idilesi yakho
(Akukho zimpawu
zobhalo)

Idilesi yalapho ubhalela khona


(akukho zimpawu
zobhalo)

Isibuliso (Sisesikweni)

Isihloko (Ngoonobumba abakhulu/ okanye ukrwele umgca xa ubhale ngoonobumba abancinci)

Umhlathi wentshayelelo

Umhlathi wesiqu 1

Umhlathi wesiqu 2

Umhlathi oshwankathelayo

Isiphelo
(akukho zimpawu
zobhalo)

e) I-imeyile
Ulwimi Lwasekhaya Ulwimi Lokuqala Olongezelelweyo
Amagama ali-100-120 Amagama angama-80-100

Endaweni yokubhala ileta, nokuba yesesikweni okanye eyobuhlobo kwiphepha uyithumele ngeposi, unako ukusebenzisa
isibonelelo sekhompyutha esibizwa ngokuba yi-imeyile (esisishunqulelo sika electronic mail). Qaphela oku kulandelayo:
ƒ Ikhompyutha/unomyayi zinesibonelelo apho sinako ukubhala umyalezo siwuthumele komnye umntu/abantu uyo kufika
ngemizuzwana nje engephi kulowo/ kwabo babhalelwayo.
ƒ Othumela umyalezo nalowo uthunyelelwa umyalezo kufuneka benedilesi ye-imeyile ukuze akwazi ukunxibelelana nabanye
nge-imeyile.
ƒ Ezi dilesi ze-imeyile ziyavela kumyalezo lowo we-imeyile ubhalwayo ukuze ikhompyutha yazi ukuba iwuthumele kubani
umyalezo.
ƒ Singawuthumela umyalezo omnye sixokomezele nabanye abantu ngaxesha-nye (CC – Carbon Copy). Bonke abo bantu
baza kufumana lo myalezo mnye ngexesha elinye.
ƒ Ubume be-imeyile buyohluka ngokwenkqubo leyo yekhompyutha. UYahoo, iG-mail nezinye izibonelelo zekhompyutha
azinabume bufanayo be-imeyile kodwa azohlukanga kakhulu; jonga apha ngezantsi:

ikhasi 16
Umyalezo omtsha

Iya (bhala idilesi ye-imeyile yalowo/yabo babhalelwayo.)


Cc (Bhala idilesi ye-imeyile yalowo/yabo ufuna bawufumane nabo umyalezo.)
Isihloko (Bhala isihloko somyalezo.)
Akho dilesi yokuhlala okanye yebhokisi
Isibuliso.

Bhala umyalezo apha.

Isiphelo.
(Ungabhala ulwazi ngawe, isikhundla, umqeshi, idilesi, inombolo yomnxeba njl-njl.)

Thumela

ƒ Iya: Idilesi yalowo ubhalelwayo amaxesha amaninzi ingonobumba abancinci), umz: [email protected] ukuba
uyibhala ngokuchanekileyo idilesi ye-imeyile, okanye awusayi kufika umyalezo kulowo uthunyelwa kuye. Ungabhalela
abantu abaninzi ngaxesha-nye, bonke baya kuwufumana lo myalezo. (idilesi ezahlukeneyo zahlulwa ngesemi-kholoni).
ƒ CC: Xa kukho omnye umntu ofuna afumane lo myalezo. Bhala idilesi ye-imeyile yalo mntu, umzekelo: mmzimvubu@gmail.
com; [email protected], njl-njl (iidilesi ezahlukeneyo zahlulwa ngesemi-koloni).
ƒ Isihloko: Bhala isihloko se-imeyile.
ƒ Ubume nesimbo somyalezo we-imeyile buyafana naxa ubhala ileta esesikweni okanye engekho sesikweni ephepheni.
Wahluke ngezi zinto zimbini:
– Kwi-imeyile awuyibhali idilesi yokuhlala okanye inombolo yebhokisi yeposi ekuqaleni komyalezo - umyalezo we-imeyile
uwodwa wanele. (Ungayifakela ekugqibeleni emva kwegama lakho.
– Omnye umahluko: kwi-imeyile nokuba ayikho sesikweni uyasibhala isihloko (kwindawo- ISIHLOKO)- into leyo
engenzekiyo kwileta yobuhlobo.
Nanku umzekelo we-imeyile engekho sesikweni:

Umyalezo omtsha

To [email protected]
Cc
Subject Imali yokukhwela ibhasi

Tata endimthandayo
Imali isebenziseke kakhulu kule nyanga. Umqeshi wam uqalise ukutsala irhafu emvuzweni wam kwaye
ndizibandakanye nenkampani ebonelela ngokubhatala ezempilo koogqirha nasesibhedlele, loo nto ke
ndiqale nokubhatalela le nkonzo. Imali endinayo ngoku yanele ukuba ndibhatale umasipala nerenti.
Andithandi ukuboleka imali kuwe, kodwa andinayo imali yokukhwela imihla ngemihla ukuya emsebenzini.
Ndicela undiboleke amakhulu amathandathu eerandi, oku kokuba ndikwazi ukukhwela. Izinto ziza kuba
ngcono kule nyanga izayo, ndakukwazi ukuyibuyisa imali yakho. Kuya kubakho nebhasela yombulelo
omkhulu ndikwange nokwanga.
Lazola

Thumela

ikhasi 17
Nanku umzekelo we-imeyile esesikweni:

Umyalezo omtsha

To [email protected]
Cc [email protected]
Subject Ityala likagqirha elisemva ngokubhatalwa

Nkskz Busika obekekileyo

Ndivile ukuba nguwe osebenza ngamatyala asemva ngokubhatalwa apho kwaGqirha Nonkwelo. Izolo
umhla we 12 kweyoMqungu ngo2022, ndifumene ileta endikhumbuza ngetyala elingekabhatalwa
kangangeenyanga ezintathu.

Bendihlala phesheya kule minyaka mihlanu idlulileyo, ayikho ke ngoko indlela ebendinokuza ngayo
kuye ugqirha. Andizange futhi ndibe sisigulane sakhe, ndingazange ndibenayo neswekile (ngokweleta
le indichazela ngetyala).

Ndicela niphinde niliqwalasele eli tyala. Le leta ndikubhalela yona ndiza kuyithumela nakugqirha
Nonkwelo ayibone.

Lelethu Siko
Rooibos Tea Agent
Sans Park
New York
Tel. 0080074143

Thumela

3.2.2 Udidi B
Ingxelo engekho sesikweni/ esesikweni, inqaku lemagazini, inqaku lephephandaba, isigxeko-ncomo/ irivyu, i-ajenda nemizuzu
(zidityanisiwe).

a) Ingxelo engekho sesikweni


Ulwimi Lwasekhaya Ulwimi Lokuqala Olongezelelweyo
Amagama ali-100-120 Amagama angama-80-100

Ingxelo engekho sesikweni igxile kubantu noko bakwenzayo, eyona njongo yayo kukugqithisa ulwazi. Qaphela oku kulandelayo:
ƒ Isihloko esifanelekileyo masisetyenziswe, sinike umdla nexabiso kule ngxelo.
ƒ Umhlathi otshayelelayo: Usinika imvelaphi yale ngxelo. Isizathu okanye injongo yengxelo mayicace ithi gca.
ƒ Ulwimi nesimbo esifanelekileyo mazithathele ingqalelo abo ijoliswe kubo ingxelo.
ƒ Ulwimi olusetyenziswayo alukho sesikweni, alurhwexi kananjalo.
ƒ Imihlathi yesiqu ichaza oko kubhalwa ngako.
ƒ Uze umhlathi oshwankathelayo ushwankathele ingxelo kungakhange kuphindaphindwe ulwazi oseluchaziwe.
ƒ Ekugqibeleni, ingxelo mayivelele iinkalo ngokungenamkhethe. Unako ukunika olwakho uluvo apho imfuneko ikhona.

ikhasi 18
b) Ingxelo esesikweni
Ulwimi Lwasekhaya Ulwimi Lokuqala Olongezelelweyo
Amagama ali-100-120 Amagama angama-80-100

Kwingxelo esesikweni unika ulwazi olucwangcisiweyo ngesiganeko/ umsitho osesikweni apho uhambisa umyalezo
ngokusemthethweni. Amaxesha amaninzi ucelwa ngabaphathi ukuba ubhale le ngxelo. Khumbula oku:
ƒ Abo babhalelwa le ngxelo.
ƒ Bhala isihloko esifutshane kodwa esinomtsalane.
ƒ Isimbo nolwimi zisesikweni, umxholo nenjongo zingakhethi icala. Uluvo lwakho (olusekwe kokunyanisekileyo) luyamkeleka
apho kufanelekileyo.
ƒ Intshayelelo mayichaze injongo yengxelo ngokucacileyo.
ƒ Imihlathi yesiqu mayinike iinkcukacha ezichanekileyo, uqiniseka ukuba zilandelelana ngokufanelekileyo.
ƒ Umhlathi oshwankathelayo mawushwankathele ingxelo, ungaphindaphindi ulwazi oselunikiwe.

c) Inqaku lemagazini
Ulwimi Lwasekhaya Ulwimi Lokuqala Olongezelelweyo
Amagama ali-100-120 Amagama angama-80-100

Inqaku lemagazini lineempawu ezifanayo nezengxelo engekho sesikweni, kodwa kukho umahluko omnye omkhulu ngowokuba
inqaku lemagazini ligxile ekudandalaziseni iziganeko ezingqonge abantu. Qaphela:
ƒ Inqaku lemagazini aluniki ulwazi kuphela, luyafundisa kwaye liyayolisa.
ƒ Isihloko esitsala umdla sibalulekile. Linako ukutyhila iimvakalelo zakho (ezimbi okanye ezintle) kunye neembono zakho.
ƒ Abantu ekujoliswe kubo babalulekile. Indlela omawubhale ngayo mayibe yengakhethi icala kwaye ingabisesikweni.
ƒ Umhlathi otshayelelayo unika imbali ngenqaku uxele omakulindelwe ngumfundi.
ƒ Imihlathi yesiqu: Noko ibalisa nje iyacacisa ichaze. Inqaku libalisa ibali ngomntu okanye abantu linxulumanisa iziganeko
nemvakalelo zabantu ngokwenzeka ebalini.
ƒ Amazwi akhethwa ngobunono kwaye ayamhlonipha lowo kuthethwa ngaye. Izinto ezichukumisa umxhelo /ezigwebayo
makuchulwe kunyathelwa xa kuthethwa ngazo.
ƒ Abafundi mabazive befunde isifundo kweli nqaku ngeziganeko/ngomntu okanye abantu.
ƒ Funda iimagazini ezininzi uzo kuva ukuba ithoni injani, kuthiwani ngomntu neziganeko ezenzeka ebomini kwaye zichazwa njani.

d) Inqaku lephephandaba
Ulwimi Lwasekhaya Ulwimi Lokuqala Olongezelelweyo
Amagama ali-100-120 Amagama angama-80-100

Inqaku lephephandaba ligxile kwiziganeko ezenza umdla eluntwini, ngokwahlukileyo kwinqaku lemagazini eligxila kwizinto
ezenza umdla ebantwini. Qaphela:
ƒ Inqaku lijoliswe kwabo banomdla kwezo ziganeko/ndaba.
ƒ Isihloko sibhalwe ngendlela eyenza abafundi balithande inqaku.
ƒ Musa ukuveza izinto ezivusa umnyele.
ƒ Amagama abantu, eendawo neenkcukacha ezichaphazela ibali mazibe yinxalenye yebali.
ƒ Funda amanqaku amaninzi amaphephandaba uzo kufumana amava okubhala amanqaku anika umdla.

ikhasi 19
e) Irivyu
Ulwimi Lwasekhaya Ulwimi Lokuqala Olongezelelweyo
Amagama ali-100-120 Amagama angama-80-100

Irivyu luphononongo oluveza izimvo zakho ngomsebenzi othile (umzekelo) incwadi othe wayifunda, umboniso bhanyabhanya,
umdlalo weqonga okhe wawubukela, uludwe lwezidlo zemizi yokutyela, okanye ikwayala okhe wayiphulaphula njl-njl. Qaphela:
ƒ Uphononongo ludandalazisa indlela oyibona ngayo loo nto wenza uphononongo lwayo. Uthabatha icala elithile. Uyanyaniseka,
ungadleli mntu indlala. Iimbono (ezintle nezimbi) zinikwa ingqwalasela.
ƒ Irivyu ithabatha icala elithile, ayinamigaqo yokuba mayibhalwe njani.
ƒ Nika ezi nkcukacha zilandelayo:
– Uphononongo lwencwadi: Igama lencwadi, umbhali, umshicileli nexabiso abadlali abaphambili, uze uthi gqabagqaba
ngemiba incwadi engayo, ingaba ilungele uluntu lonke na.
– Uphononongo lomboniso bhanya-bhanya: Igama lomboniso bhanya-bhanya, amagama abadlali beqonga abaphambili,
iindawo namaxesha eza kuboniswa ngayo.
– Uphononongo lwendawo zokutyela: Igama lendawo yokutyela, idilesi okanye indawo efumaneka kuyo, amaxesha
okuvula, iindidi zokutya, izinga lenkonzo nokuba uyakwazi na ukuvela uye okanye kufuneka ubaxelele phambi kwexesha
ukuba unenjongo zokuza.
– Uphononongo lomdlalo weqonga: Igama lomdlalo, igama/amagama abalinganiswa abaphambili, indawo namaxesha
edlalwa ngawo, iza kuboniswa ixesha elingakanani (le midlalo idla ngokuphelelwa lixesha).

f) I-ajenda nemizuzu yentlanganiso


Ulwimi Lwasekhaya Ulwimi Lokuqala Olongezelelweyo
Amagama ali-100-120 Amagama angama-80-100

Kungekudala uza kuthatha inxaxheba ekucetyweni kweentlanganiso nalapho kuza kufuneka ubhale i-ajenda uyincamathisele
kwisaziso sentlanganiso okanye ubhale nemizuzu yentlanganiso. Ukuphuhlisa esi sakhono sokubhala i-ajenda nemizuzu
yentlanganiso kwangoku kuya kukunceda nasemsebenzini.
Nantsi imizekelo yokubhalwa kwesaziso sentlanganiso:

Uyamenywa kwintlanganiso yeMasakhane Community Club eza kubanjelwa kwiholo yoluntu iNangoza Jebe ngoLwesithathu,
14 Agasti 2022 ngentsimbi yesithandathu malanga (18:00). I-ajenda yentlanganiso incanyathiselwe kwesi saziso.

OKANYE

Uyamenywa kwintlanganiso yeMasakhane Community Club eza kubanjelwa kwiholo yoluntu iNangoza Jebe ngoLwesithathu,
14 Agasti 2022 ngentsimbi yesithandathu malanga (18:00). I-ajenda yentlanganiso incanyathiselwe kwesi saziso.

Iitekisi nemibuzo ekwesi sikhokelo yiMIZEKELO nje yoko


kunokulindeleka kuviwo.

ikhasi 20
I-AJENDA

1. UVULO NOLWAMKELO
2. ABAKHOYO NEZINGXENGXEZO
3. IMIZUZU YENTLANGANISO EDLULILEYO
4. UKWAMKELWA KWEMIZUZU
5. IMIVUKA
5.1 Iziphumo zemidlalo edlulileyo
5.2 Ukupeyintwa kweholo
5.3 Imali yobulungu
6. IMIBA EMITSHA
6.1 Uphicotho lwezimali
6.2 Ukongezwa kwemidyarho yamahashe
6.3 Amalungu amatsha
6.4 Imigangatho yezempilo yamahashe
7. IMIBA EYONGEZELWEYO
7.1 _________________
7.2 _________________
7.3 _________________
8. INTLANGANISO ELANDELAYO
9. UVALO

Apha ngezantsi ngumzekelo wemizuzu yale-ajenda engasentla:

IMIZUZU YENTLANGANISO YEMASAKHANE COMMUNITY CLUB IBIBANJELWE EHOLWENI INANGOZA


JEBE NGOLWESITHATHU, 14 AGASTI 2022 NGENTSIMBI YESITHANDATHU (18:00)

1. UVULO NOLWAMKELO
Usihlalo uvule intlanganiso ngomthandazo waze wamkela onke amalungu akhoyo. Uvakalise ithemba lokuba onke
amalungu aya kuthabatha inxaxheba kwiingxoxo kwaye izigqibo ekuvunyelwene ngazo ziyakuthathwa kumba
ngamnye.

2. ABAKHOYO NEZINGXENGXEZO
Abakhoyo: Mnu Ntloko (usihlalo), Nksz Zide (isekela likasihlalo), Nksz Buso
(unobhala) Mnu Zingqi (unongxowa), Mnu Kodwa, Nkskz Sibetho, Mnu Zikhali
noMnu Bholo.

3. IMIZUZU YENTLANGANISO YANGOMHLA WAMA- 26 JUNI 2021


Jonga apha ngezantsi.

4. UKWAMKELWA KWEMIZUZU
Imizuzu yentlanganiso yangomhla wama-26 Juni 2021 yamkelwe ngu Mnu Ntloko, exhaswa nguNksz Zide.

ikhasi 21
5. IMIVUKA
5.1 Iziphumo zemidlalo edlulileyo
uNksz Buso uthe iziphumo zonke zigcinwe kumqulu wokugcina iziphumo. Usihlalo umbulele uNksz Buso
ngomsebenzi omhle awenzayo.
5.2 Ukupeyintwa kweholo
UMnu Zingqi uxele ukuba ukupeyintwa kweholo kugqityiwe ngexabiso eliphantsi kunokuba bekulungiselelwe.
Usihlalo umbulele uMnu Zingqi ngale ngxelo.
5.3 Imali yobulungu
Unongxowa uchaze inkxalabo ngamalungu asemva kwimali yobulungu. Intlanganiso igqibe ekubeni amalungu
mawabhatale imali yobulungu phambi kwempelanyanga, okanye buyakucinywa ubulungu babo. Lo mba
uphakanyiswe nguNkskz Sibetho waxhaswa nguMnu Kodwa.

6. IMIBA EMITSHA
6.1 Uphicotho lwezimali
Usihlalo uchaze ukuba abaphicothi zimali baza kufika kwiiveki ezimbini ezizayo.
beze kujonga imiba yemali. Lo mba wamkelwe yintlanganiso.
6.2 Ukongezwa kwemidyarho yamahashe
Amalungu akhalazele ukuba umdyarho wamahashe ngoku ungumsinandozele, Amalungu aphelelwa ngumdla. Emva
kwengxoxo ende, intlanganiso ivumelene ngokuba kujongwe ezinye iindlela zokhuphiswano kubuywe kunikwe ingxelo
kwintlanganiso elandelayo. Iphakanyiswe nguMnu Zingqi yasekelwa nguNkskz Zide.
6.3 Amalungu amatsha
Intlanganiso yamkele amalungu amatsha: uMnu Zitho noNkskz Sithende.
6.4 Impilo yamahashe
UGqrirha uTola uxelele intlanganiso ukuba ngokwasemthethweni, akukho mahashe agulayo aya kuthatha
inxaxheba emidyarhweni. Usihlalo ucele ugqirha abhale imigaqo yezempilo yeli qela. UMnu Bholo uphakamise
ukuba akukho mahashe aza kuthatha inxaxheba ngaphandle kokuba aphile qete! Usekelwe nguMnu Zikhali,
yavalwa intlanganiso ngamxhelo mnye.

7. IMIBA EYONGEZELELWEYO
Ayikho imiba eye yongezwa kwi-ajenda.

8. INTLANGANISO ELANDELAYO
23 Agasti 2023

9. UKUVALA
Akukho miba eyongeziweyo kwi-ajenda eza kuxoxwa, usihlalo ubulele wonke umntu okhoyo, wayivala intlanganiso
ngeye 20:30, ebulela amalungu ngenkxaso yawo.

ƒ QAPHELA: Imizuzu ibhalwa kwixesha elidlulileyo.

I-obhitshuwari iphantsi kodidi C kuLwimi lwaseKhaya kodwa phantsi kodidi B kuLwimi


lokuQala oloNgezelelweyo. Ukuthintela ukuphindaphinda, i-obhitshiwari ixoxwa phantsi
kodidi C.

ikhasi 22
3.2.3 Udidi C
Intetho engekho sesikweni/intetho esesikweni, i-obhitshuwari, ingxoxo yababini, udliwanondlebe.

a) Intetho engekho sesikweni


Ulwimi Lwasekhaya Ulwimi Lokuqala Olongezelelweyo
Amagama ali-100-120 Amagama angama-80-100

Intetho engekho sesikweni yenziwa kumsitho ongekho sikweni - umoya nelizwi likhaphukhaphu. Qaphela:
ƒ Bazi abantu ejoliswe kubo intetho yakho ukuze umxholo wakho uhambelane nabo.
ƒ Gxila kwisihloko.
ƒ Sebenzisa ulwimi olukhululekilyo, malufaneleke lungabikrwada.
ƒ Qala intshayelelo yakho ngokubulisa ngolu hlobo:

Zihlobo Zihlobo endizithandayo


ƒ Sebenzisa uburharha ngendlela efanelekileyo.
ƒ Cwangcisa izimvo zakho ngendlela ezenza zithungelane.
ƒ Shwankathela intetho yakho ngokufanelekileyo.

b) Intetho esesikweni
Ulwimi Lwasekhaya Ulwimi Lokuqala Olongezelelweyo
Amagama ali-100-120 Amagama angama-80-100

Intetho esesikweni yenziwa xa kukho umsitho osesikweni. Qaphela:


ƒ Thetha nabantu ngendlela ehloniphekileyo (“Manene nani manenekazi”). Xa ubhekisa kubantu abathile eqeleni usebenzisa
itayitile nefani, umz,

Mnu Zimba Gqirha Kwakho Njingalwazi Nolo


Nkszn Mila Nkskz Mlambo

ƒ Noko kungavamanga, kukho amaxesha okusebenzisa itayitile negama endaweni yefani, umzekelo,

Mnu Sipho Gqirha Mthunzi Njingalwazi Vuyani


Nkszn Phumza Nkskz Linda

ƒ Nika ingqalelo abo ijoliswe kubo intetho ukuze usebenzise ulwimi nelizwi elichanekileyo, ugcine intetho yakho isemxholweni.
ƒ Sebenzisa ulwimi oselusesikweni nolufanelekileyo.
ƒ Intshayelelo uyiqala ngokubulisa; umz: Zihlobo,

Mnumzana uMsizi obekekileyo Nkosazana Ntshona obekekileyo Manene namanenekazi

ƒ Iingcinga zakho mazithungelane.


ƒ Gxila kwisihloko, ungaphumi emxholweni.
ƒ Isiphelo masiqukumbele intetho ngokushwankathela umxholo.

ikhasi 23
c) I-obhitshuwari
Ulwimi Lwasekhaya Ulwimi Lokuqala Olongezelelweyo
Amagama ali-100-120 Amagama angama-80-100

Injongo ye-obhitshuwari kukukhumbula nokuhlonipha ongasekhoyo. Qaphela:


ƒ Kwiinkcubeko ezahlukeneyo i-obhitshuwari ingasetyenziselwa iinjongo ezahlukeneyo.
ƒ Yinike isihloko esifanelekileyo.
ƒ Ulwimi nesimbo se-obhitshuwari sibonisa intlonipho. Sigxila kumabakala aqaqambileyo obomi balowo usishiyileyo.
ƒ Ulwimi mayibe loluhloniphayo nolundilisekileyo.
ƒ Iinkcukacha ezifanelekileyo mazinikwe: imihla neziganeko ezibalulekileyo kubomi bomfi mazikhankanywe.
ƒ Zibuze le mibuzo: Yeyiphi indlela eyiyo yokwenza izinto? Yintoni iinjongo zam ngale obhitshuwari. Abamameleyo bayayamkela
ukuba inika imbeko, ibonisa nentlonipho. Ukuba uyavuma iyakwamkeleka, umongo womyalezo nolwimi olusebenzisayo
luyakwamkelwa ngabo bayiphulaphuleyo.

d) Ingxoxo yababini
Ulwimi Lwasekhaya Ulwimi Lokuqala Olongezelelweyo
Amagama ali-100-120 Amagama angama-80-100

Kwingxoxo yababini izithethi zinenxaxheba nendima elinganayo kwingxoxo. Khumbula oku xa ubhala ingxoxo yababini:
ƒ Nika izithethi amagama uze ukubonise ngokucacileyo ukuthetha kwazo. Amagama ezithethi mawalandelwe yikholoni,
kuze kulandele amazwi abawathethayo, umz:

Lisa: Usuke wathula kwezi ntsuku, ungathetha nam xa ufuna. Mhlawumbi, sikhathazwa yinto enye.
Namhla: Ndikhathazwa ziimviwo. Ingathi kukho apho ndilahlekene khona nezifundo zam.
Lisa: …
Namhla: …

ƒ Isithethi ngasinye siqala kumqolo omtsha.


ƒ Gxila kwisihloko, izimvo mazithungelane, zinxibelelane.
ƒ Cinga ngabo bathatha inxaxheba kwingxoxo.
ƒ Ilizwi nolwimi elisetyenziswa kwingxoxo ephakathi kotitshala nomfundi umzekelo, alinakufana nelo lisetyenziswa
kwingxoxo yabahlobo. Ngoko ke, ulwimi olusebenzisayo maluhambelane nemeko ekuxoxwa kuyo, nalowo kuxoxwa naye.
Landela imigaqo yentloniphano yasekuhlaleni afana nentlonipho phakathi komncinci nomdala, abasebenzi abanamava
nabatsha, abazali nabantwana, njl-njl.
ƒ Ingxoxo mayikholeleke izihambele, oko kuya kuvuza ngamanqaku.
ƒ Mayishwankathelwe ingxoxo ngabo bonke abathathi nxaxheba ngamazwi afanelekileyo.

e) Udliwano-ndlebe
Ulwimi Lwasekhaya Ulwimi Lokuqala Olongezelelweyo
Amagama ali-100-120 Amagama angama-60-100

Udliwano-ndlebe nengxoxo ziyafana ngesakhiwo, kodwa kukho umahluko omnye ophawulekayo: kwingxoxo indima yabathathi-
nxaxheba iyafana kanti kudliwano-ndlebe umthathi-nxaxheba ngamnye unendima yakhe eyahlukileyo kweyomnye- omnye
ubuza imibuzo aze omnye aphendule lo mibuzo. Qaphela:

ikhasi 24
ƒ Umbuzi makakhe imo ekhululekileyo, angabuzi imibuzo emide. Imibuzo emifutshane nengqalileyo yenza lowo ubuzwayo
agxile embuzweni, aphendule ngokupheleleyo.
ƒ Nika amagama izithethi kwicala lasekhohlo ephepheni; ngubani obuzayo ingubani ophendulayo - ungayiphazamisi indima
yomntu ngamnye. Sebenzisa ikoloni emva kwamagama, kuze kulandele amazwi abo, umz,

Umbuzi: Enkosi ngokuthabatha inxaxheba kolu dliwano-ndlebe.


Ngenene abalandeli bakho bayakuyonwabela yonke into oza kuyithetha!
Rose: Akukho nto indonwabisa njengokuxelela abalandeli bam ngam.
Ndingumntu ophila ubomi obulula kwilali zaseMonti!
Umbuzi: …
Rose …

ƒ Ngalo lonke ixesha isithethi ngasinye siqala intetho kumgca omtsha.


ƒ Xa umbuzwa ingumntu omdala okanye okwisikhundla esiphezulu bonisa intlonipho kwindlela othetha ngayo naye, kodwa
ukuba abathathi nxaxheba bakwinqanaba elinye indlela eyamkelekileyo yokuthetha mayisetyenziswe kungasetyenziswanga
ulwimi olundilisekileyo koko kukhululekwe-umxholo nemeko ziyancedisa kulwimi omalusetyenziswe. Ulwimi nomxholo
luyazenzekela ukuba udliwano-ndlebe luhamba kakuhle.
ƒ Shwankathela udliwano-ndlebe ngendlela efanelekileyo-umz:

Umbuzi: Enkosi ngexesha lakho namhlanje …

ƒ Vala ngendlela eyodwa nenika umdla.

3.3 Icandelo C (ULWIMI LOKUQALA OLONGEZELELWEYO kuphela)


3.3.1 Udidi A
Isibhengezo-ntengiso, isimemo, iphamflethi kunye neflaya.

a) Isibhengezo-ntengiso
Ulwimi Lokuqala Olongezelelweyo
Amagama angama-60-80

Kwisibhengezo-ntengiso wazisa imveliso, inkonzo okanye umsitho. Qaphela:


ƒ Gqamisa okuhle ngemveliso, inkonzo okanye umsitho. Injongo kukutsala umdla wabathengi, abasebenzisi beenkonzo
okanye baye kulo msitho bakhuthazwa ukuba baye kuwo.
ƒ Indlela othengisa ngayo yiyo eyakuphuhlisa ubume bentengiso yakho:
– Intengiso ingenziwa okokoko (mihla le, iveki neveki, inyanga nenyanga, njl-njl). Akukho xesha libotshelelwa kwiintengiso
ezifana nezokutya, iimoto, izinto zokuthambisa njl-njl. Abathengi bangaziswa ngezi mveliso ixesha elide.
– Imveliso okanye inkonzo xa intsha okanye inesaphulelo sexeshana, umhla, ixesha neendawo efumaneka kuzo
maziboniswe ngokuchanekileyo. (Olu uhlobo lwesibhengezo-ntengiso luyakwahluka kwisibhengezo-ntengiso
semveliso okanye senkonzo esiqhuba imihla ngemihla.)
– Kuyafana naxa kukho umsitho: ukuba ubhengeza umsitho; umzekelo, ukhuphiswano lwekwayala, umhla, ixesha
nendawo mazicace.
ƒ Qiniseka ukuba uyayiqonda le nto ithengiswayo, ithengiswa phantsi kweziphi iimpembelelo, uzo kukwazi ukwenza intengiso
yakho ihambelane noko kuthengiswayo.
ƒ Qiniseka ukuba ubhengeza okulungileyo ngemveliso, inkonzo okanye umsitho ungakhange uzibaxe ezo mpawu zazo.
Khumbula: Ufuna abantu abafunda esi sibhengezo sakho bayithenge imveliso, bayisebenzise inkonzo okanye baye kumsitho.

ikhasi 25
ƒ Sakhe isibhengezo-ntengiso ngendlela eza kutsala umdla kubantu esijoliswe kubo, uthathela ingqalelo ulwimi nesimbo.
ƒ Intengiso egqale kubathengi abadala abagugileyo, umzekelo, iya kwahluka kuphele kuleyo ijoliswe kulutsha oluphangelayo.

b) Isimemo
Ulwimi Lokuqala Olongezelelweyo
Amagama angama-60-80

Isimemo sibhalelwa ukumema umntu okanye abantu kwisiganeko okanye umsitho. Zininzi iindidi zemisebenzi umntu amenywa
kuzo, umzekelo, ukubhiyozela imini yokuzalwa komntu, amatheko engeji, amatheko okwamkela okanye awokuvalelisa,
awokubeka abantu ngokusesikweni kwizikhundla (oosodolophu, ooceba, njl-njl) ukuvulwa kwezakhiwo, njl-njl. Izimemo
ziyakwazi ukuba sesikweni okanye zingabikho sesikweni.
Xa ubhala isimemo esingekho sesikweni, qaphela oku:
ƒ Isimemo esibhaliweyo esingekho sesikweni singabhalwa nanjani na. Amaxesha amaninzi kusetyenziswa umntu wokuqala
(Mna, ndi-) okanye owesibini (u-). Amagama asetyenziswa ngaphandle kwefani kwizimemo ezingekho sikweni.
ƒ Isingqi sokubhala asikho sesikweni kodwa sibonisa intlonipho.
ƒ Uwazi olufunekayo lolu: ngubani omenywayo, imo yomsitho, umhla, ixesha, indawo nendlela yokunxiba mazichazwe
ngokucacileyo.
ƒ Isimemo singakwimo yomhlathi, okanye ludweliswe olu lwazi; umsitho, umhla, ixesha nendawo kwimigca elandelelanayo.
ƒ Ukuba ngumhlathi, makungabhalwa umlembelele omde!
ƒ Igama nefani yomntu othumela isimemo malivele ngokucacileyo esiphelweni sesimemo, ukwenzela lowo umenywayo azi
ukuba umenywa ngubani.
ƒ Indlela yokunxiba: Chaza ngokucacileyo indlela yokunxiba. (Abantu mabahombe okanye banxibe nje.).
Nanku umzekelo wesimemo:

101 Mapleton Road


Chestertown idilesi yakho
0121
10 Novemba 2022
umenyiweyo ubizwa ngegama lakhe,
Bongiwe endimthandayo nethoni engekho sikweni esebenzisa
igama lakhe lokuqala
Kuluvuyo ukukwazisa ukuba ndiyigqibile imfundo yam enomsila.
apha lonke ulwazi (isiganeko, indawo/
Uyamenywa ke ngoko kwitheko lokuvuyisana nam. Itheko liya kuba
indawo, umhla, ixesha) lukwisiqendu,
sekhaya ngomhla we23 kuDisemba 2022. Siya kuqala ngentsimbi
kodwa lunokuba kuluhlu
yokuqala emva kwemini.

Imibala yokuhombisa lo msitho ngupinki nomnyama. Sakuhomba kodwa bonisa ikhowudi yokunxiba
sibe sikhululekile. Ungeza nabanye abantu abathathu.

Ndicela undazise ukuba uza kukwazi ukuphumelela.

Umhlobo wakho
igama kunye nefani
Dimakatso Gabada
yomthumeli/umamkeli

Xa ubhala isimemo esisesikweni, qaphela oku kulandelayo:


ƒ Isimemo esisesikweni sibhalwa kumntu wesithathu kwaye sibhalwa ngendlela ethile.

ikhasi 26
ƒ Abo bamemayo babhalwa njengomntu wesithathu bebizwa ngeetayitile zabo, izimeli magama okanye amagama elandelwa
zifani zabo.
ƒ Kufuneka kuxelwe ukuba umsebenzi lo uza kubakho ngumsebenzi onjani.
ƒ Izimemo zabantu zingabhalwa eqweqweni lekhadi. Esi sikhokhelo sigxila kwisimemo esilikhadi.
ƒ Ikhadi linendlela elibhalwa ngayo elicacisa phandle ukuba sisimemo esi. Isimbo sokubhala sikhululekile kwaye sinomtsalane.
ƒ Idilesi, ixesha, indawo apho umsitho uza kwenziwa khona kufuneka zidweliswe ngokulandelelana nangona ingesiso
isinyanzelo esi.
ƒ Isimbo sokubhala nolwimi olusetyenziswayo luxhomekeke ukuba umxholo uthini na.
ƒ Owona mbandela ubalulekileyo kufuneka utsale umdla womfundi. Ngubani omenywayo, msitho/msebenzi mni, umhla
(ubhalwe ngokupheleleyo), ixesha, indawo nendlela yokunxiba.
ƒ Amagama abo baza kuba ngosotheko kufuneka abhalwe ngokusesikweni: Itayitile, izimeli magama okanye (igama)
amagama kunye nefani (neefani.)
ƒ Abo bamenywayo mabanikwe umhla ekufuneka bexelile ukuba bayeza na okanye hayi. NgesiFrentshi eli gama limelwe
zizimeli magama uRSVP. Kufuneka kunikwe igama nenombolo yomntu omakafumane le ngxelo.
Nantsi imizekelo emibini yesimemo esisesikweni. Ezakho izimemo azinyanzelekanga ukuba zibe nale milo. Iinkcukacha
kodwa zona kufuneka zibe nje ngokulandelelana kwazo kuxhomekeka kudidi lwesimemo.

UNkszn A. Goodbody uyamenywa kwitheko lokuthi


Inqununu neetitshala zesikolo samabanga aphakamileyo ndlelantle kuNkskz E. Leevey, inqununu yesikolo
iVincent, bayamenywa kumsitho wokuthi ndlela-ntle kuMnu G. samabanga aphantsi iStriling.
Smith oyinqununu yesikolo samabanga aphantsi iStirling.
Uthatha umhlalaphantsi emva kweminyaka engamashumi
Umsitho uya kuba ngoMvulo umhla we15 kuMeyi 2022 amane enkonzo enganechaphaza.
ngentsimbi yesithandathu malanga eholweni lesikolo
samabanga aphantsi iStirling. Iinkcukacha zalo msebenzi:
Umhla: ngoMvulo, 15 Meyi 2022
Kuya kuhonjwa, amadoda anxibe iisuti baze oomama Ixesha: 18:00 entloko
bona banxibe iilokhwe okanye iibhulukhwe ezizisuti Indawo: kwiholo yesikolo samabanga aphantsi
zasebusuku. iStirling
Isinxibo: Asikho sesikweni kodwa ujongeke.
Akukho ntlawulo ibhatalwayo. (Amadoda: Isilamba nebhulukhwe)
(Abafazi: Baphole kodwa bajongeke)
Nceda usixelele phambi koLwesihlanu umhla we28 Imali yokungena: R200 umntu omnye okanye R300
kuMatshi 2022 ukuba uyeza. Tsalela umnxeba uMary abantu ababini
Jones kule nombolo:
0739919676l. RSVP: Phambi koLwesihlanu, 28 March 2022
Tsalela uMary Jones umnxeba kule nombolo: 0739919676.
Usihlalo wekomiti yezinto zasekuhlaleni:
Ann Da Silva Usihlalo wekomiti yezinto zasekuhlaleni
Ann Da Silva

Abafundi mabaqaphele oku


ƒ Siya kubani esi simemo? (Ngubani omenyiweyo?)
ƒ Ngowantoni lo msitho?
ƒ Uya kuba ngowuphi umhla/ngoluphi usuku?
ƒ Uqala ngabani ixesha?
ƒ Uza kubanjelwa phi?
ƒ Kuza kunxitywa njani?
Ezinye iinkcukacha
ƒ Ikhona imali eza kubhatalwa?
ƒ Baxelela bani, njani ukuba bayeza, bexela nini?
ƒ Zithini iinkcukacha zalo mntu kufuneka bemxelele ukuba bayeza?

ikhasi 27
c) Iphamflethi
Ulwimi Lokuqala Olongezelelweyo
Amagama angama-60-80

Enye indlela efikelelekayo ngexabiso yokuhambisa ulwazi kukusebenzisa iphamflethi. Ungayincamathisela iphamflethi kwibhodi
yezaziso, kwifestile zeevenkile, kwibhokisi zeposi, naphantsi kweengcango zee-ofisi, ezifestileni zemoto, njl-njl. Qaphela:
ƒ Ungayibhala kakhulu (ngokungathi yipowusta), ukuze abantu bayibone nokuba bakude, okanye uyibhale kancinci ukuze
ukwazi ukufaka ulwazi oluninzi.
ƒ Injongo yephamflethi kukwazisa ngeemveliso neenkonzo (umz: ivenkile entsha eza kuvulwa) umsitho (umz: ibhazari
yesikolo), ukukhupha izaziso (umz: umasipala wazisa ngonkinkisho lwamanzi okanye iqela lezopolitiko linentlanganiso
kawonke-wonke).
ƒ Ubume nomxholo wephamflethi uxhomekeke kulwazi oluhanjiswayo okanye isaziso eso. Iphamflethi engeemveliso
neenkonzo iya kuthatha ubume besibhengezo-ntengiso kodwa isaziso sikamasipala siya kuba nemithetho kunye
nemimiselo, ngokubhekiselele kwixesha anokusetyenziswa ngalo amanzi.
Umzekelo:

IMPILO. NXIBELELANA NATHI


Umnxeba:
IZIMUNCUMUNCU INDLELA YOKUPHILA. (011) 234 5678

EZISEMPILWENI INDLELA YOKUTYA. I-imeyile:


[email protected]
IZAKHA-MZIMBA. Idilesi:
123 Jack Ave, Pinetown, Arcadia,
AMANDLA. Johannesburg, 1579

IIMBONO ZETHU
Apho amaqela SIXHASENI
Kukukhuthaza abantu
ukuba baphile impilo, abantu adibana Sixhaswa ngeemali
batye imifuno ngaphezu kunye bakhuthazane ngabantu abanesisa.
kwezinye iindidi zokutya. ngokutya imifuno, Ngabo abasinceda sikwazi
benze izigqibo ukuphila impilo engcono.
Siphila kubomi apho
abantu bayithathela ezibonisa uvelwano.
ingqalelo into abayityayo.

ikhasi 28
d) Iflaya
Ulwimi Lokuqala Olongezelelweyo
Amagama angama 60-80

Iflaya iyafana nephamflethi koko yahluke kwindlela ehanjiswa ngayo- ihanjiswa ngesandla, umntu amane enika abantu
abagqithayo okanye ahambe eyinikezela. Qaphela:
ƒ Njengokuba iphamflethi zinokubankulu, zincanyathiselwe nakwiibhodi zezaziso, iflaya ibancinci kwaye inolwazi oluthe
gqaba gqaba.
ƒ Amagama asetyenzisiweyo akakho makhulu njengalawo akwipowusta nephamflethi.
ƒ Njengakwiphamflethi, iflaya eyazisa ngemveliso nenkonzo iyohluka ngokolwazi eluqulathayo kuleyo yeqela lezopolitiko
elifuna ukuvotelwa.

Umzekelo:

IITEKI ZAKHO ZIMDAKA?


Sinako ukukunceda!!!

Yiza neeteki zakho sizo kuzivasisisa.


Ziya kukhangeleka kwaye zinuke ngathi zintsha!

Siyazilanda ukuba uhlala kumgama osingqongileyo ozikhilomitha ezilishumi


Sizibuyise iiteki zakho zicocekile ngaphantsi kweeyure ezingamashumi amabini anesine!

Sukuchitha ixesha – sitsalele umnxeba kule nombolo:


081 234 6743 uzo kuva inkcukacha ngale nkonzo intle kangaka kuDavid Stevenson OKANYE
usibhalele i-imeyile ubuza iinkcukacha okanye senze amalungiselelo okuba kuzo kuthathwa iiteki:[email protected]
Idilesi: 123 Silverwoods Road, Berea Gardens, Johannesburg, 2000

3.3.2 Udidi B
Ungeniso kwidayari, imiyalezo emifutshane.

a) Ungeniso kwidayari
Ulwimi Lokuqala Olongezelelweyo
Amagama angama-60-80

Kwidayari unxibelelana nawe buqu, nokwenzeka ebomini bakho. Ufuna ukubhala oko kwenzekayo rhoqo (maxa wambi mihla
le) ukushwankathela kwincwadi eyodwa (ebizwa ngokuba yidayari). Qaphela:
ƒ Uthetha nesiqu sakho, ungathetha ngezinto ezingqonge wena. Ukusebenzisa umntu wokuqala kuqhelekile,( umz: ndi-, si-).
ƒ Iimvakalelo, iimbono, izimvo namava akho adlala indima enkulu kungeniso lwedayari.
ƒ Sebenzisa izivakalisi ezipheleleyo neengcinga zakho uziphuhlise.
ƒ Thatha ingqalelo lenani lwezinto oza kuzingenisa kwidayari xa ubhala uviwo, khumbula ukubhala umhla kungeniso ngalunye.
ƒ Musa ukusebenzisa iimpawu zobhalo ngokugqithisileyo nangokungeyomfuneko; uphawu lombuzo olunye, uphawu lokhuzo
olunye njl-njl kwisivakalisi lwanele.

b) Imiyalezo emifutshane
Ulwimi Lokuqala Olongezelelweyo
Amagama angama-60-80

Imiyalezo emifutshane yenye indlela yokunxibelelana exhaphakileyo. (SMS, Facebook, WhatsApp, njl-njl) yeyona ndlela
ithandwayo yokunxibelelana kule mihla. Qaphela:

ikhasi 29
ƒ Kuviwo kungalindelwa ukuba ubhale imiyalezo engaphezu kwesinye.
ƒ Sebenzisa izivakalisi ezigcweleyo/ezipheleleyo. Musa ukusebenzisa amagama ashunqulelweyo.
ƒ Umzekelo: Phendula lo myalezo ungezantsi, osandula ukuwufumana kumhlobo wakho.

Sifikile eKapa sihambe kakuhle. Ndiyanikhumbula kakhulu!

Siyavuya nihambe kakuhle! Umama ebenxubile kuba nihambe emva kwexesha kwaye
ukuhamba ezindleleni kunobungozi kwezi ntsuku. Enkosi ngokusixelela, ngoku wonke
umntu uza kutsho akhululeke! Kuthe cwaka ngaphandle kwakho. Bekumnandi ukuba nawe,
iiholide zam ndizonwabele okokuqala emva kweminyaka emininzi. Mna nawe, siyakwazi
ukuzonwabisa. Ingathi ungumntwana walapha ekhaya, bayakuthanda abantu basekhaya.
Siyakukhumbula nathi. Sakuphinda sithethe. Uhlale ukhuselekile!

3.3.3 Udidi C
Imiyalelo nezalathisi.

a) Imiyalelo
Ulwimi Lokuqala Olongezelelweyo
Amagama angama-60-80

Imiyalelo icacisa ngendlela yokusebenzisa isixhobo okanye yokwenza into ethile ngempumelelo, kulandelwa uludwe
lwamanyathelo: umz; ukufakela umabonakude edongeni/ukuthena izityalo/ukuxuba ipeyinti/ukuthunga impahla/ukupheka
intlanzi njl-njl. Qaphela:
ƒ Bhala izivakalisi ezigcweleyo.
ƒ Imiyalelo mayibhalwe kwimo eyalelayo.
ƒ Imiyalelo mayilandelelane. Makungabikho ntloko, qala isivakalisi ngesenzi.
ƒ Imiyalelo yakho mayivakale ilandelelane ngokokwenzeka kwezinto.
ƒ Chaza ngokucacileyo okwenziwayo kwinyathelo ngalinye.
ƒ Qiniseka ukuba ulandela inani lemiyalelo ekuthiwe yibhale kwiphepha lemibuzo.
ƒ Xa inani lemiyalelo elindelekileyo ingachazwanga kwiphepha lemibuzo, landela inani lamagama alindelekileyo kolu hlobo
lwetekisi. Kumsebenzi onje amagama aphakathi kwama-60-80.
ƒ Imiyalelo ingabhalwa ibengamanqaku okanye ibe ngumhlathi.
Umzekelo:

IMIYALELO: Indlela yokupheka uze wenze umvubo


ƒ Galela amanzi embizeni uwabeke emlilweni.
ƒ Walinde abile.
ƒ Asakubila, galela ityuwa, uze ugalele umgubo wombona.
ƒ Vala imbiza, yibilise imizuzwana embalwa.
ƒ Zamisa uze uvale ukuba ufuthe.
ƒ Phinda uzamise ufuthise.
ƒ Galela umphokoqo esityeni esikhulu.
ƒ Pholisa umphokoqo.
ƒ Xuba amasi nobisi.
ƒ Galela amasi emphokoqweni, uzamise

ikhasi 30
b) Izalathisi
Ulwimi Lokuqala Olongezelelweyo
Amagama angama-60-80

Kwizalathisi ucacisela umntu indlela eya kwindawo ethile. Qaphela:


ƒ Bhala izivakalisi ezipheleleyo ukuqinisekisa ukuba imiyalelo icace gca.
ƒ Njengemiyalelo, izalathisi zakho mazithi ngqo kwaye zilandelelane ngendlela echanekileyo.
ƒ Chaza omakwenziwe kwinqanaba ngalinye ukufikelela kwindawo ekuyiwa kuyo.
ƒ Imiyalelo ingabhalwa njengamanqaku okanye imihlathi.
ƒ Sebenzisa izinto ezibonakalayo ukwalathisa; umz, izakhiwo, amagama ezitalato, iinombolo zevenkile okanye izindlu,
emantla, esude, empuma nasentshona, njl-njl.
ƒ Ukuba iphepha lemibuzo likunike imephu, qwalasela izinto onokuzisebenzisa ukwenza izalathisi zakho zicace gca.
ƒ Ungabhala amanqaku okanye imihlathi.
UMZEKELO: Umhlobo wakho ukowenu, ufuna ukuya kudederhu lweevenkile eEast Rand Mall.
Mnike izalathisi zokuya apho.

IZALATHISI EZIYA EZIVENKILENI ERAND MALL UKUSUKA EKHAYA


ƒ Phuma ekhaya, ujike ekhohlo ungene kwisitalato iBeyers.
ƒ Kukho igaraji yakwaEngen ekunene.
ƒ Egaraji, jika ekunene ungene kwisitalato iToyer.
ƒ Esiphambukeni jika ekhohlo ungene kwisitalato iRondebult.
ƒ Hamba ngqo, ugqithe izibane zendlela. Uya kubona uMcDonald’s ekhohlo.
ƒ Jika ekunene kwizibane zendlela ezilandelayo, ungena kwisitalato iRand, ugqithe kwindawo ethengisa iimoto
(ekhohlo).
ƒ Usekwisitalato iRand, hamba ekunene kwindlela oyihambayo ugqitha izibane zendlela.
ƒ Jika ekunene kwizibane zendlela ezilandelayo, udederhu lweevenkile luya kuba sekunene kwakho.

Isishwankathelo
Ukufumana impumelelo encumisayo kwicandelo B (no C), bhala imisebenzi ibe mithathu ubuncinane apha enyakeni ukuphuhlisa
isakhono sakho sokubhala itekisi nganye. Ufuna amanqaku amahle kwiphepha lesithathu, akunjalo!

Qiniseka uyayifunda imiyalelo kumbuzo ngamnye, ugxile kwinto


oyibuziweyo nefunekayo.

Iitekisi nemibuzo ekwesi sikhokelo yiMIZEKELO nje yoko


kunokulindeleka kuviwo.

ikhasi 31
AMANQAKWANA

ikhasi 32
AMANQAKWANA

ikhasi 33
AMANQAKWANA

ikhasi 34
WWW.AVBOBSTEP12.CO.ZA | WWW.AVBOB.CO.ZA

You might also like