Chapter I
- 1. Lecture #1: Kasaysayan - pangkalahatang impormasyon tungkol sa nakaraan KASAYSAYAN - pag-aaral at pagpapaliwanag ng mga nakatalang pangyayari - agham na nakatuon sa paglalarawan ng mga makabuluhang pangyayari - nangyari sa buhay ng tao, bansa at daigdig sa nakalipas na panahon • Nagtuturo ito ng karagdagang kaalaman. KAHALAGAHAN NG KASAYSAYAN • Nagsisilbi itong daan ng pagkakaisa at pagtutulungan ng mga mamamayan • Lumilinang ito ng iba't ibang kasanayan. • Naipapahayag nito ang maaring mangyari sa hinaharap o darating na panahon. • Matutunan ang mga pinagmulan ng bagay-bagay. • Matutunan ang aral ng nakaraan. • Nakatutulong upang maunawaan ang kasalukuyan at paghahanda sa hinaharap. • Nakatutulong upang malinang ating kasanayan at kaasalan. • Nakatutulong upang malutas o lutasin ang kasalukuyang suliranin. • Nalilinang ang pakikipagkapwa. - dahilan at ugnayan ng mga tao/ institusyon KAUGNAYAN SA IBANG SANGAY NG AGHAM - sinaunang tao batay sa labi Sosyolohiya - kultura ng tao batay sa tuwirang obserbasyon Arkeolohiya - paggamit ng tao ng kayamanan o kailangan para mamuhay Antropolohiya - pisikal na katangian ng ibabaw ng mundo Ekonomiks - kilos/gawi ng tao at posibleng dahilan nito Heograpiya - pagbabago at pag-unlad ng wika Sikolohiya Lingguwistika A. Pre-Historiko - di-tala/ di-nakasulat Historiko – tala / nakasulat KAHATIAN NG KASAYSAYAN B. a. Paleolitiko - Pagbagsak ng Roman Empire 1. Panahon ng Bato 1. Ancient b. Mesolitiko c. Neolitiko - Nakilala ang simbahan 2. Medieval - Panahon ng paggalugad o pagtuk 3. Modern a. Tanso 2. Panahon ng Metal b. Bronse
- 2. Quiz #1: Kasaysayan Panuto: Isulat ang titik ng tamang sagot. I. Multiple Choice ________________ 1. Pangkalahatang impormasyon tungkol sa nakaraan a. Kasaysayan c. Historiko b. Heograpiya ________________ 2. Di-nakatala o Di nakasulat a. Pre-Historiko c. Pre-Kasaysayan b. Pre-Historical Institute ________________ 3. Ang Historiko ay nakahati sa tatlo: ____________, Medieval at Modern a. Moderno c. Ancient b. Kontemporaryo ________________ 4. Sinaunang tao batay sa labi a. Archeology c. Anthropology b. Heograpiya ________________ 5. Kilos/gawi ng tao at posibleng dahilan nito a. Sosyolohiya c. Sikolohiya b. Linggwistika Panuto: Isulat ang TAMA O MALI II. True or False ________________ 1. Nagsisilbi itong daan ng pagkakaisa at pagtutulungan ng mga mamamayan ________________ 2. Naipapahayag nito ang maaring mangyari sa hinaharap o darating na panahon. ________________ 3. Nakatutulong upang maunawaan ang kasalukuyan at paghahanda sa hinaharap. ________________ 4. Nakatutulong upang malutas o lutasin ang kasalukuyang suliranin. ________________ 5. Nakatutulong upang malinang ating kasanayan at kaasalan.
- 3. Lecture #2: Pinagmulan ng Daigdig A. Teorya ng Bibliya – Gen. 1:1-26 2 KLASE NG TEORYA a. Aklat ng Genisis – dito nakasaad ang Teorya ng Espesyal na Paglalang Paglalang 1. Liwanag – paghihiwalay ng liwanag at kadiliman 2. Lupa at dagar 3. Buhay (isda,halaman,ibon) 4. Araw, Buwan at Bituin 5. Land Animals 6. Tao – Adan(Alabok) at Eba(Tadyang ni Adan) Creationism- sistema ng paniniwala na ang lahat ng mga bagay at materyal sa kalawakan ay nilikha ng diyos. a. Teoryang Nebular (Emmanuel Kant – German philosopher, 1775) B. Teorya ng Agham Nagmula sa mga namumuong gas at alikabok ang nebula na nakikita sa kalangitan sa pamamagitan ng mga radasyon na ultra violet na nagmula sa isang mainit na bituin. Nagkaroon ng interaksyon ang mga ion sa mga malayang electron sa ulap at naging dahilan ng pagsabog nito ng liwanag sa lahat ng direksyon. Mabilis na nagpaikut-ikot sa sansinukob ang nebula sa loob ng ilang milyong taon. Pagdaan ng panahon, unti-unti itong bumagal sa pag-ikot. Naging dahilan ito ng paglamig at pagtigas ng nasabing masa hanggang sa unti- unting natuklap ang mga ibabaw nito. Subalit nagpatuloy pa rin ito sa pag-ikot dahil sa lakas ng puwersang centrifugal. b. Teoryang Dust Cloud (Carl F. Von Dust Cloud Weizsaccer, German Astronomer; Gerald P. Kuiper, Dutch –American Astronomer; Harold C. Urey, U.S Chemist) Nagmula sa alikabok ng mga meteorite. Lumamig at tumigas ang masa ng matuklap ang mga balat ng nabuong alikabok sa pamamagitan ng kondesasyon. Nagkaroon ng malakas na hangin at ulan sa kalawakan na nagdulot na nagdulot ng pagkapuno ng malaking bahagi ng mga tubig na tinawag na dahat at ilog. Dahil sa matagal na pagkakababad ng ibabaw sa tubig, lumambot ito at naging lupa nagkaroon ng mataas na tumpok at malalim na hukay.
- 4. c. Teoryang Dynamic Encounter (Georges Buffon – French Cosmologist) Nagmula ang sistemang solar sa banggaan ng isang malaking kometa at araw. Nabuo ang mga sangkap na nawala sa araw at naging planeta. (Thomas Chamberlain & Forest Moulton –English Scientist) d. Teoryang Planetissimal Sistemang solar ay mula sa isang malaking bituin na sumabog mula sa isang malaking bituin na sumabog nang mapalapit ito sa isa pang bituin. Ang isang kimpal ng sumabog na bituin. Ang naging araw, samantalang ang ibang kimpal ay naging mga planeta. (Pirre Marquis de Laplace –French Scientist, 1776) Nagsama-sama ang mga kumpul-kumpol na planetoids at nagging planeta. Dahil sa mabilis na paggalaw ng mga ito, natuklap ang ibabaw na bahagi ng mga ito at nagpaikot- ikot. Dahil sa puwersang centrifugal at dumaan sa prosesong pinagdaanan ng mga planeta na ayon sa ibang teorya. e. Teoryang Kolisyon (Georges Buffon – French Cosmologist) Pagbabanggaan ng dalawang malaking bituin. Nagtalsikan ang mga tipak nito at nagging planeta matapos ang ilang taong pagikot-ikot nito sa sansibukob. Teoryang Bigbang (Georges Lemaitre – German Priest and Astronomer) Binubuo ng ulap ng alikabok at gas, nakalutang f. dahil sa gravity at naging bituin, sumabog dahil sa init, kumalat. Nabuo ang mga tipak tipak nito sa pamamagitan ng Hydrogen na kailangan sa pagaayos ng sirang bagay. Walang katapusan pagbuo ito hanggang sa nabuo ang planeta. Nagsimula ito ng bumangga ang malaking bituin g. Teoryang Disrupsyong Solar sa araw, nagtalsikan ang tipak na nagmula sa bangganan ng dalawang bituin. Dahil sa pag-ikot sa araw sa pamamagitan ng pwersang centrifugal. Dahil sa mabilis na pag-ikot nito sa araw, naging dahilan ito ng pag-init ng mga tipak, dumaan ito sa prosesong kondensasyon at solar disruption. Teorya – isang kaisipan o pag-aaral na maaring paniwalaan subalit hindi pa Solar Disruption napapatunayan. Nebula – namumuong gas at alikabok na nakikita sa kalawakan Kometa – isang maliit na bagay na nagliliyab at may buntot na umiikot sa araw. Solar System – binubuo ng mundo at mga planetang umiikot sa araw. Sandaigdigan / Sansinukob - kabuuan ng lahat ng bagay na nabubuhay
- 5. Quiz #2: Pinagmulan ng Daigdig Panuto: Isulat ang titik ng tamang sagot. I. Multiple Choice ________________ 1. Dito nakasaad ang Teorya ng Espesyal na Paglalang a. Teorya ng Agham c. Aklat ng Genesis b. Alamat ________________ 2. Isang kaisipan o pag-aaral na maaring paniwalaan subalit hindi pa napapatunayan. a. Teorya c. Conclusion b. Haypotesis ________________ 3. Sistema ng paniniwala na ang lahat ng mga bagay at materyal sa kalawakan ay nilikha ng diyos. a. Creationism c. Hypothesis b. Destruction ________________ 4. Ipinanukala ni Emmanuel Kant ang Teoryang _______________________ a. Bigbang c. Solar Disruption b. Nebular ________________ 5. Pagbabanggaan ng dalawang malaking bituin. Nagtalsikan ang mga tipak nito at nagging planeta matapos ang ilang taong pagikot-ikot nito sa sansibukob. a. Bigbang c. Kolisyon b. Dynamic Encounter Panuto: Isulat ang TAMA O MALI II. True or False ________________ 1. Liwanag – paghihiwalay ng buwan at araw ________________ 2. Lupa, Hangin at Tubig ________________ 3. Land Human ________________ 4. Buhay (Tubig, Araw, Bato) ________________ 5. Tao – Adan(Tadyang ni Eba) at Eba(Alabok ni Adan)
- 6. Lecture #3: Ang Mundo Bilang tirahan ng tao, ang pisikal na katangian ng daigdig o heograpiya ay binibigyang-diin sa pag-aaral ng kasaysayan. Ang galaw at pag-inog ng daigdig ang nagbigay-daan sa pagtatakda ng oras, araw, buwan, at mga taon. Ang tanging planeta na may buhay at tahanan ng tao. Kamukha ng 1 asul na holen na may umiikot na putting ulap, nakalutang sa asul na dagat. 93 milyong milya/ 150 milyong km. mula sa araw. a. Litospera – lupa at bato (lupa: 30%) b. Hyrdosphere – tubig (tubig 70%) c. Atmospera – hangin (oxygen: 20%) Teoryang Continental Drift (Alfred Wegner, French Geophysicist) Ang sunod-sunod na pagsabog ng bulkan at paglindol ang dahilan ng pagkabiyak ng malalaking masa ng lupa na nabuong maliit na lupalop, at inanod ng dagat hanggang sa marating ang kasalukuyang kalagayan. - tawag sa super continent - tawag sa tubig na nakapalibot sa Pangea Pangea - hilaga Panthalassa Gondwanaland - timog Laurasia tulad ng Bulkang Makiling na a. Lupa matatagpuan sa lalawigan ng Laguna; at Mga Pisikal na Katangian • Kapatagan — isang lugar kung saan ang ikalawang uri naman ay aktibo na walang pagtaas o pagbaba ng lupa, patag kung saan maaari itong sumabog at pantay ang lupa rito. Maaaring itong anumang oras. Mapanganib ang ganitong taniman ng mga palay,mais,at gulay. bulkan. Maaari itong sumabog at • Bundok — isang pagtaas ng lupa magbuga ng kumukulong putik at abo. sa daigdig, may matatarik na bahagi at Halimbawa nito ay ang Bulkang Pinatubo. hamak na mas mataas kaysa sa burol. Burol — higit na mas mababa ito kaysa sa hal.Bundok Banahaw, Bundok Apo. bundok at ang halimbawa nito ay ang • • Bulkan — isang uri ng bundok sa daigdig tanyag na Chocolate na kung saan ang tunaw na bato ay Hills ng Bohol sa Pilipinas. Pabilog ang maaaring lumabas dito mula sa kailaliman hugis nito at tinutubuan ng mga luntiang ng daigdig. May dalawang uri ng bulkan, damo sa panahon ng tag-ulan at kung tag- una ang tinatawag na tahimik na kung araw ay nagiging kulay tsokolate. saan matagal na hindi ito sumasabog,
- 7. Lambak — isang kapatagan ngunit Dagat - Ang dagat ay malawak na anyong- napaliligiran ng mga bundok. Marami ring tubig na mas maliit lamang ang sukat sa • • mga produkto tulad ng gulay, tabako, karagatan. Maalat ang tubig ng dagat mani, mais, at palay ang maaaring itanim sapangkat nakadugtong ito sa karagatan. dito. (Nabibilang sa mga dagat sa Pilipinas ang • Talampas — patag na anyong lupa sa Dagat Timog Tsina, Dagat Pilipinas, Dagat mataas na lugar. Maganda ring taniman Sulu, Dagat Celebes at Dagat Mindanao.) dahil mataba ang lupa rito. Malamig at Ilog - isang mahaba at makipot na anyong mahangin sa lugar na ito. tubig na umaagos patungong dagat. • • Baybayin — bahagi ng lupa na malapit sa Nagmula ito sa maliit na sapa o itaas ng tabing dagat bundok o burol. • Bulubundukin — matataas at matatarik Look - Ang look ay anyong-tubig na na bundok na magkakadikit at sunud- nagsisilbing daungan ng mga barko at iba • sunod. pang sasakyang-pandagat. Maalat din ang • Pulo — mga lupain na napalilibutan ng tubig nito sapangkat nakadugtong ito sa tubig. dagat o sa karagatan. (Ang Look ng • Yungib — mga likas na butas na may Maynila, Look ng Subic, Look ng Ormoc, sapat na laki at lawak na maaaring Look ng Batangas, at Look ng Iligan ay pasukin ng tao at hayop. halimbawa ng mga look sa Pilipinas.) • Tangway — pahaba at nakausling anyong Golpo - bahagi ito ng dagat. lupa na naliligiran ng tubig. Lawa - isang anyong tubig na naliligiran • • Disyerto — mainit na anyong lupa ng lupa. • b. Tubig Bukal - tubig na nagmula sa ilalim ng • Karagatan -Ang karagatan ay ang lupa. • pinakamalawak at pinakamalalim na Kipot- makitid na daang-tubig na nag- anyong-tubig. Maalat ang tubig nito. uugnay sa dalawang malaking anyong • (Kabilang sa mga kilalang karagatan ay tubig tulad ng dagat o karagatan. ang Karagatang Pasipiko, Karagatang Talon - matarik na pagbaba ng tubig sa Atlantiko, Karagatang Indian, Karagatang isang sapa • Artiko, at ang Karagatang Southern.) Ang kontinente ay ang pinakamalaking uri ng anyong lupa. Sa daigdig, ang mga ito ay binubuo ng magkakaratig na bansa na kadalasan ay nasusukat at naitatangi dahil sa kanilang kultura, tradisyon, at teritoryo. Mayroong 7 kontinente sa daigdig: e. Timog Amerika b. Europe a. Asya c. Aprika g. Australia f. Antartika d. Hilagang Amerika Mapa – patag na representasyon ng mundo; buo o bahagi - 1st na mapa, 2300 B.C.E. gawa sa luwad; mga Griyego Globo – bilog, nakahilis, naiikot, makulay - 1st na globo, Griyego; Kartograpiyo – tawag sa gumagawa
- 8. - Giordano Bruno at Galileo Galilei binatay dahil sa paniniwalang bilog ang mundo 1. Ekwador – naghahati sa mundo, hilaga at timog, 0ᵒ latitude - silangan at kanluran, Meridian – tanghali 2. Prime Meridian/ Greenwich Meridian Latitud – guhit- parallel, distansya sa hilaga o timog ng ekwador Longhitud – guhit-meridian o “orasan” (ang lugar na nasa isang meridian ay parehas ng 3. oras); distansya silangan/kanluran 4. 5. International Date Line – dito nagsisimula ang bawat araw - 180ᵒ sa Karagatang Pasipiko; Kanluran = paatras ang oras; Silangan= paabante - A.M. – ante meridian; P.M. – post meridian 6. Grid – pinagtatagpuan/pinagsasalubungan ng latitude at longhitud a. Absolute – latitude at longhitud Paraan ng Pagkuha ng Lokasyon Mga Espesyal Na Guhit Latitud b. Bisinal – karatig-bansa a. Bilog ng Artiko c. Insular – Maritima/bahagi ng tubig b. Tropiko ng Cancer c. Ekwador d. Tropiko ng Kaprikorno e. Bilog ng Antartiko Quiz #3: Ang Mundo Panuto: Isulat ang TAMA O MALI. Isulat bago mag-number. I. True or False 1. Kapatagan ay isang pagtaas ng lupa sa daigdig, may matatarik na bahagi at hamak na mas mataas kaysa sa burol. hal.Bundok Banahaw, Bundok Apo. 2. Mapa ay patag na representasyon ng mundo; buo o bahagi 3. Ekwador ay naghahati sa mundo, hilaga at timog, 0ᵒ latitude 4. Ang kontinente ay ang pinakamalaking uri ng anyong lupa. 5. Ilog ay isang anyong tubig na naliligiran ng lupa. II. Matching Type A B 1. Pulo a. Napapalibutan ng Tubig 2. Lupa b. Napapalibutan ng lupa 3. Equator c. Asya 4. Lawa d. O 5. Pinakamalaking Kontinente e. Lithosphere
- 9. Lecture #4: Pinagmulan ng Tao Ang mga antropologo at mga heologo ang nakaalam sa edad ng mga bagay-bagay na nahukay sa lupa. Nalalaman din nila ang paraan ng pamumuhay ng mga taong ito. May apat na pinagbabatayan sa pinagmulan ng tao: Ayon sa Relihiyon, Kwentong Bayan, Teorya at Ebolusyon. Kristyano – Aklat ng Genisis, dito nakasaad ang Teorya ng Espesyal na Paglalang Ayon sa Relihiyon Paglalang a. 1. Liwanag – paghihiwalay ng liwanag at kadiliman 2. Lupa at dagar 3. Buhay (isda,halaman,ibon) 4. Araw, Buwan at Bituin 5. Land Animals 6. Tao – Adan(Alabok) at Eba(Tadyang ni Adan) Kwentong Bayan Ang mga Pilipino ay sari-sari ang mga mitolohiya, pabula, epiko, kwentong bayan at iba pa. a. Pilipinas Kwentong Bayan - ay mga salaysay hinggil sa mga likhang-isip na mga tauhan na kumakatawan sa mga uri ng mamamayan, katulad ng matandang hari, isang marunong na lalaki, o kaya sa isang hangal na babae. Karaniwang kaugnay ang kwentong-bayan ng isang tiyak na pook o rehiyon ng isang bansa o lupain. Madalas itong hindi naisusulat dahil sa pasalin-salin lang ito sa pamamagitan ng pagkwento. “Noon, napag-isipan ng Diyos na dapat may mangalaga sa Mundo. Kaya't gumawa siya ng tao. Naghulma muna Siya ng luad at inilagay ito sa hulmahan. Dahil wala pa Siyang gingawa ay natulog muna siya. Nang magising Siya ay may nakamoy Siya ng parang nasusunog at nang buksan Niya ang hulmahan ay napaubo Siya dahil sa sobrang dami at kapal ng usok. At ang luad ay naging itim at sila ang mga Negrito. Iba ang gusto Niya kung kaya't gumawa Siya ng bago. Naghulma Siyang muli ng luad at upang hindi Siya mahuli ay pinatay kaagad Niya ang hulmahan. At ang luad ay maputi. (Ito ang mga Amerikano, Intsik, atbp.) "Hindi ito ang binabalak kong gawin" Gumawa Siya ng bago at binantayan Niya ito'ng mabuti. "Panahon na" Pinatay Niya ang hulmahan at natuwa Siya sa Kanyang nakita "Ito ang gusto ko! Hindi ito gaanong maputi at kaitim." Teorya a. Teoryang Atheistic Materialism Nagsimula kay Carolus Linnaeus ang atheistic materialism o teoryang atheistic ang 1. Carolus Linnaeus isang teorya ng pinagmulan ng tao na kung saan sinasabi niya noong 1760 na maaring may
- 10. isang pinagmulan ang mga buhay na organismo. Naisip niya ito habang pinagpapangkat niya ang mga organismo. 2. George Buffon Sinusugan ito at ipinanukala niya na ang pagkakaiba-iba ng mga organismo sa kanilang kapaligiran na kanilang pinanahan 3. Jean Baptiste Lammarck Ang unang teorya ng ebolusyon ay inilimbag niya. Subalit hindi sapat ang ibinigay nitong impormasyon. 4. Charles Darwin a. Natural Selection or Selection of the Fittest Ayon kay Darwin, ang pagsisikap na mabuhay ang paliwanag sa ebolusyon. Sa bawat uri, naniniwala siya na may mga tao na ipinanganak na naiiba sa karamihan. Ang mga taong may mabuting paggamit sa kapaligiran ay nabubuhay at nakapagpaparami ng mga supling na katulad nila. Ayon sa kanya "Nagmula ang tao sa hindi gaanong mataas na organisadong anyo, at ang lahat ng mataas na anyo ng buhay ay nanggaling sa maliit na 'isdang' kapareho ng mga hayop." b. Teoryang Theistic Nakabatay ito sa teoryang ipinanukala ni Darwin at iba pang kasama. Naniniwala ang mga nagpanukala nito na nagmula rin ang tao sa iisang selula na sa pagdaan ng panahon, nagiging kumplikadong organismo dahil sa paraang MUTATION. Ipinanukala ng mga naniniwala rito na nilalang ng Diyos ang unang selula sa daigdig at mula sa proseso ng ebolusyon, sumulpot ang unang tao. Ayon sa mga scientist, unang anyo ng buhay ay mga organismong binubuo ng iisang selyula, Ebolusyon naging kompleks na halamang-tubig, at hayop-dagat. Teorya ng Ebolusyon a. Theory of Use and Disuse 1. Origin of Species b. Natural Selection c. Adaptation – magkakaugnay sa isang kadena ng ebolusyon ang lahat ng nabubuhay na organismo. Mga Labing Natukalasan na Antas ng Tao Mga Katangian nagsilbing katibayan Nabuhay noon 14,000,000- Batang Taung – unang labíng Homonid 13,000,000 BC Australopithecus Aprikanus na • • natuklasan. Natagpuan ni
- 11. Naglalakad nang tuwid Raymond A. Dart sa Taung, Mas maliit ang utak kaysa Timog Aprika noong 1974 • modernong tao • Kromdraai (dating Parathropus Malaki ang pagkakahawig robustus) – unang a. robustus • sa katangiang pisikal ng na natuklasan. Natagpuan sa • modernong tao May taas na Kromdraai,Timog Aprika ni apat na talampakan Robert Broom noong 1938 Ang sukat ng utak ay OH 5 o Zinj- unang kalahati ng utak ng Australopithecus na natagpuan • • modernong tao sa Silangang Aprika. Natuklasan ni Mary O. Leaky sa May limang uri batay sa Olduvai Gorge, Tanzania noong laki ng panga, bagang at 1959. • utak: Lucy-pinakakumpletong Anamensis - nabuhay sa kalansay ng Australopithecus • Aprika may apat na na natuklasan. Natagpuan ni milyong taon na ang Donald Johanson sa Hadar, o nakararaan Ethiopia noong 1974. Afarensis - nabuhay Bakas ng paa sa Laetoli- may 3.7 milyong taon na natagpuan sa Laetoli, Tanzania • ang nakararaan; noong 1978 malapit sa lawa ng o kasinlaki ng utak ng Eyasi. Pinatunayan ng mga chimpanzee ang utak bakas na ito na nakatatayo nito nang tuwid ang mga Australopithecus. Aprikanus - mas malaki ang bungo, higit na Anamensi-pinakamatandang malaki ang utak kaysa labí ng Australopithecus na o • Afarensis nabuhay. Natuklasan ito sa Kanapoi, Kenya ni Peter Nzube Mutiwa noong 1994. mas malaki ang bagang Boisei at Robustus- at panga; kasinliit ng o Aprikanus ang utak; nawala sa pagitan ng 1.5- isang milyong taon na ang nakararaan. Itinuturing ng mga Taong Olduvai - unang nahukay antropologo na na labí ng Homo habilis. • • pinakamatandang uri ng Natagpuan ang bungo sa tao Olduvai Gorge, Tanganyika nina Jonathon Leaky at asawa Homo Habilis Nabuhay sa Aprika may 2 nito noong 1960. Nagpatunay milyong taon na ang ito na nabuhay ang sinaunang •
- 12. nakararaan tao mahigit tatlong milyong taon na ang nakararaan Hango sa salitang Latin na homo na ER-1470 - pinakamatandang • nangangahulugang tao at bungo ng Homo habilis na • habilis na ang ibig sabihin nahukay noong 1972. ay sanay o bihasa. natuklasan ito sa Lawa ng Turkana ni Richard F. Leaky. Mas malaki ang utak at mas maliit ang bagang kaysa • Australopithecus Sukat ng utak-kalahati ng utak ng modernong tao. • Pinaniniwalaang gumawa ng unang kagamitan na • gawa sa bato bilang panghiwa, pangkayod at pantadtad. Pinaniniwalaang kumain ng karne, prutas, insekto at • mga halaman Nakalalakad nang tuwid Taong nakatatayo nang • tuwid Taong Java (dating • Pithecathropus Erectus) - • Tinatayang may taas na kaunaunahang labí ng Homo limang talampakan, Erectus na natuklasan. • makapal ang bungo, maliit Natuklasan ni Eugene Dubois, ang ulo at malaki ang panga isang Olandes, sa buhanginan sa gitnang Java, Indonesia Mas maliit ang bagang at noong 1891. maliit ang mga mukha at hindi gaanong taong ito ngunit nakatatayo at • nakausli ang mukha tulad nakalalakad ng tuwid.gumamit ng Homo habilis ng mga tinapyas na bato bilang sandata at kagamitan. Homo Erectus Sukat ng utak-halos kasinlaki ng sa modernong Taong Tabon - natagpuan sa • tao mga yungib sa Tabon, Quezon • sa Palawan ni Robert Fox Unang natotong gumamit noong 1962. Sinasabing kauna- ng apoy at damit mula sa unahang tao sa Pilipinas. • balat ng hayop. Taong Peking - Pinakamalaking Nakagawa ng palakol mula kalansay ng Homo Erectus na • sa bato. natuklasan. Natagpuan ni •
- 13. Davidson Black ang mga buto sa isang kweba sa Choukoutien noong 1919-1937 sa Peking, China. Ayon sa pagsusuri, natutong gumawa ng apoy ang taong ito minsang tumama ang kidlat sa isang puno. East Turkana Homo Erectus - labí ng Homo erna tinatayang • nabuhay sa Aprika mga 1 800 000 taon na ang nakalilipas. Natuklasan ni Richard F. Leaky sa Lawa ng Turkana noong 1975. Batang Nariokotome - labí ng isang batang lalaki. Ito ang • pangunahing nahukay na kalansay ng Homo Erectus. Natuklasan ni Kamoya Kimeo sa lawa ng Turkana, Kenya noong 1984. Labí ng Kabwe (dating Taong Rhodesian) - natagpuan sa • Kabwe, Zambia ni Arthur S. Woodward noong 1921. Taong nakapag-iisip at Bungo ng Dali - natagpuan sa nakapangangatwiran lalawigan ng Shanxi sa China ni • • Wu Xinzhi noong 1978. Higit na malaki ang utak Taong Neanderthal - unang salahat ng unang tao at nahukay na labí ng kinikilalang • • hindi nalalayo sa laki ng prehistorikong tao. Natagpuan utak ng modernong tao ito ni Johann Fuhlrott sa isang kweba ng Neander, Germany noong 11856. mababa at Homo Sapiens Nabuhay may 300 000-400 matipono, pahilig ang noo nito 000 taon na ang at usli ang panga, malaki ang • nakararaan ilongat walang baba. Mabangis ang anyo nito ngunit matalino. Unang prehistorikong tao Nakatira sa mga kweba at na nanirahan sa Europe nagsusuot ng balat ng hayop. • Kaiba sa mga sinaunang tao. Inililibing nila ang kanilang mga patay. Ipinalalagay na naglaho dahil sa matinding lamig noong Panahon ng
- 14. Pagyeyelo. Noong 1908, natuklasan nina Ameedi at Jean Bouysonnie ang pinakakumpletong kalansay ng Taong Neanderthal sa La- Chapelleaux-Saints sa France. Kalansay ng Skhul - labí ng unang modernong tao na • tinatayang nabuhay mga 100,000 taon na ang nakaraan. Natuklasan nina Theodore McCown at Hallam L. Movius sa Mt. Carmel, Israel noong 1931- 1932. Kalansay ng Qafzeh – labí ng unang Homo sapiens na • tinatayang nabuhay 100 000 taon na ang nakalilipas. Nahukay nina Rene Neuville at Bernard Vandermeersch sa kweba ngQafzeh malapit sa Dagat ng Galilee sa Israel mula 1933-1935. Taong Cro-Magnon - tinatayang nabuhay noong 40 000 BC • Nakita ang labí nito sa isang kweba sa France ni Louis Lartet noong 1868. Tinatayang nagmula sa Asya o Aprika ang Taong Cro-Magnon. Ipinapalagay na higit na may kakayahang mabuhay dahil higit itong matalino at nakagagawa ng maayos na armas. Nag-iwan ang mga ito ng maraming guhit sa mga yungib. Mga Lahi ng Tao Lahi ng Tao Mga Katangian at Saan Makikita - Matatangkad Caucasian - Pahaba ang hugis ng kanilang ulo - Maputi o blonde ang buhok - Bughaw o berde ang kulay ng mata
- 15. 1. Nordic • Nakatira sa Scandinavia, Ingglatera at Alemanya 2. Silangang Baltic • Sa silangang Europa • Tulad ng mga Alpine na kinabibilangang ng mga slav 3. Alpine • Pandak ang Alpine • Malalaki ang katawan at malalapad ang ulo 4. Mediterranean • Hindi gaanong mapuputi • May kaitiman ang kulay ng balat at mata • Maitim din at mahabang kulot ang kanilang buhok • Mga Arabo at sa Ibang hilaga at gitanang bahagi ng India 5. Iba pang Caucasoid • Polynesian - islang Pasipiko • New Zealand • Ainu ng Japan • Veddah ng Timog India Tatlong Uri ng Caucasian Batay sa Wika: - Naninirahan sa buong Hilagang baybaying Africa a. Hamitic - Unang nanirahan sa Arabia b. Semitic - Dito nagmula ang mga tao noong unang panahon Phonecian Babylonian Assyrian Hebrew Phoenician - Nanggaling sa Gitnang Asia, sa Timog Russia at sa may Double c. Aryan o Indo-European Valley - Kumalat noong 3,000 B.C.E. - At nagkaroon ng ugnayan ang malaking bahagi ng Europe, Asia Minor Persia hanggang sa Hilagang India - Hugis almond o singkit ang mga talukap ng mga mata Mongoloid - Halos bilog ang hugis ng kanilang ulo - Maitim at tuwid ang kanilang buhok
- 16. - Hindi gaanong mabalahibo ang kanilang balat - Manipis ang mga labi - Hindi matatangos ang ilong • Philippines Laganap ang lahing Mongoloid sa mga bansang babangitin: • China • Japan • Korean • Vietnam • Thailand • Tibet • Myanmar • Mongol • Malaysia • Indonesia • Singapore • Hong-Kong United States of America Mga Amerikanong Indian na nabibilang sa Mongloid Alaska • Gitna at Timog Amerika • • - Maiitim ang kulay ng blat - Kulut-kulot ang kanilang buhok Negroid - Matataas at malalaki ang kanilang pangangatawan 1. West Sudan at Guinea • Purong Negroid • Pahaba ang hugis ng kanilang ulo • Malalapad ang kanilang ilont • Makakapal ang labi • Maitim hanggang matingkad na kulay kape ang balat 2. Silangang sudan b. Mga Bantu (Masai, Kikuyu, Zulu, Swahili at Swazi) a. Nilote • Hindi gaanong maitim ang balat 3. Iba pang Negroid • Papua New Guinea • Ilang pulo ng Indonesia at Melanesia sa mga pulo ng Pacific • Africa • Australia - Walang ano mang nagawa sa paghubog ng unang sibilisasyon sa daigdig
- 17. Quiz #4: Pinagmulan ng Tao III. Lagyang ng litrato na halimbawa. Gamtin ang mga diskripsyon sa baba. - Matatangkad - Pahaba ang hugis ng kanilang ulo Caucasian - Maputi o blonde ang buhok - Bughaw o berde ang kulay ng mata - Hugis almond o singkit ang mga talukap ng mga mata - Halos bilog ang hugis ng kanilang ulo Mongoloid - Maitim at tuwid ang kanilang buhok - Hindi gaanong mabalahibo ang kanilang balat - Manipis ang mga labi - Hindi matatangos ang ilong - Maiitim ang kulay ng blat - Kulut-kulot ang kanilang buhok Negroid - Matataas at malalaki ang kanilang pangangatawan
- 18. Lecture #5: Pagsisimula ng Pagsulat at Kabihasnan 1. Lumang Bato o Paleolitiko (500,000 – 10,500 BCE) A. Panahon ng Bato - Kasangkapang bato, butong matutulis, sibat na gawa sa kahoy - Palakol, pana, pait, sibat; pangangaso at pangangalap ng pagkain - Natuklasan ang paggamit ng apoy, di-tiyak kung may kasuotan - Nabuhay ang Taong Neanderthal - Lagalag ang mga tao at walang permanenteng tirahan - Pansamantalang tirahan ang mga kweba toldang yari sa sanga at balat ng hayop - Natutuong mangisda at mangaso - Nangunguha ang mga tao ng mga prutas mula sa gubat - Natuklasan ang mga gamit ng apoy bilang panluto ng pagkain, ilaw sa gabi, panakot o pananggalang sa mga mababangis na hayop ay pampainit sa katawan sa panahon ng tag-lamig - Natutong gumuhit at magpinta - Nagsimula ng magsalita at gumamit ng wika 2. Gitnang Bato o Mesolitiko (10,500 – 8,500 B.C.E.) - Paglitaw ng kagubatan sa mga steppe at tundra. Nakakaranas ang Africa ng tag- tuyot. - Nagsimulang mag-alaga ng hayop tulad ng aso - Natutong gumawa at gumamit ng mga kasangkapang kahoy tulad ng palakol - Nalinang ang pagkakarpintero ng tao at pag-iimbento ng mga bagay na gawa sa kahoy tulad ng paraqos (sleigh), ang kauna-unahang sasakyang naimbento. - Nalinang sa Spain, Africa at Asia ang tradisyong microlithic o paggawa ng mga sandata tulad ng busog mula sa maliliit na bato. - Nagsimulang manirahan ang tao sa maliit na pangkat ayon sa paniniwalang ugnayan sa dugo. Nagdaraos ng mga ritwal bago maging kasapi ng isang angkan - Nagsimulang magkaroon ng alitan o digmaan sa kapwa tao tungkol sa teritoryo o karapatan sa paggamit ng mga ilog, dagat at mga damuhan para sa hayop. - Klima sa mundo ay unti-unting lumalamig na 3. Bagong Bato o Neolitiko (8,000 – 4,000 B.C.E.) - Nabuhay ang Cro-Magnon at umunlad ang sining - Naging laganap ang interaksyong sosyal - Nabuo ang mga pamayanan, umunlad ang agrikultura - Maraming mga hayop ang napaamo - Kuminis ang mga kagamitang bato - Naging mahalagang gamit ang palayok - Umusbong sa Ilog-Lambak sa Mesopotamia, India Tsina, at Nile - Pag-aalaga ng hayop upang pagkunan ng karne, gatas, balat at balahibo - Paghahabi B. Panahon ng Metal (Asia; 4000 BCE, Europe; 2000 BCE, Egypt; 1500 BCE) a. Naging mabilis ang pag-unlad ng tao dahil sa tanso 1. Panahon ng Tanso
- 19. b. Patuloy pa rin ang paggamit ng kagamitang yari sa bato. c. Nalinang ang pagpapanday na yari sa tanso 2. Panahon ng Bronse a. Naging malawakan na noon ang paggamit ng bronse nang matuklasan ang panibagong paraan ng pagpapatigas dito. b. Natutuhan ng tao na paghaluin ang tanso at lata (tin) upang nakagawa ng higit na matigasa na bagay. c. Tinawag itong bronse o pulang tanso. d. Lumaganap ang paggamit ng brose noong 2000 B.C.E. e. Marunong makipagkalakalan ang mga tao f. Pagunlad ng palengke at kalakalan ang nagbigay daan sa pag-usbong ng mga bayan at lungsod. g. Nagkaroon din ng mga ekspertong artisano na may kani-kanilang kaalaman h. gumagawa na ng iba't ibang produkto i. mga tagasuri sa kalidad ng mga produktong nililikha ng bawat kasapi 3. Panahon ng Bakal a. Nakatuklas ang Hittites b. Iisang pangkat ng Indo-Europeo na nakatira sa Gitnang SIlangan noong 1500 B.C.E. c. Natutuhan nilang magtunaw at magpanday ng bakal d. Marunong magmina ng bakal, lubhang mahalaga para sa kanila ito ng limang beses kaysa sa ginto at walong ulit kaysa sa bilak e. Umunlad ang kabihasnanng mga Hittite at madalas silang manalo sa mga digmaan f. Katagalan din ay natuklasan din ang kanilang lihim at lumaganap na at ginamit na ang bakla sa iba pang kaharian. g. Ito ay marahil ang dahilan ng pagbagsak ng Hittite Quiz #5: Pinagmulan ng Tao Sabihin kung tama o mali ang mga deskripsyon ukol sa Paleolitiko I. True or False _____________ 1. Palakol, pana, pait, sibat; pangangaso at pangangalap ng pagkain _____________ 2. Lagalag ang mga tao at walang permanenteng tirahan _____________ 3. Natuklasan ang mga gamit ng apoy bilang panluto ng pagkain, ilaw sa gabi, panakot o pananggalang sa mga mababangis na hayop ay pampainit sa katawan sa panahon ng tag-lamig _____________ 4. Kasangkapang bato, butong matutulis, sibat na gawa sa kahoy _____________ 5. Nagsimula ng magsalita at gumamit ng wika _____________ 6. Natutuong mangisda at mangaso _____________ 7. Nagsimulang mag-alaga ng hayop tulad ng aso _____________ 8. Nabuhay ang Taong Neanderthal _____________ 9. Natuklasan ang paggamit ng apoy, di-tiyak kung may kasuotan _____________ 10. Natutong gumuhit at magpinta
- 20. Lecture #6: Mga Yugto sa Pag-unlad - Ang tao ay walang kagamitan upang magbungkal ng lupa, kaya siya ay direktang Pangangaso at Pangingisda kumukuha ng pagkain sa kalikasan - Nangunguha siya ng pagkaing-ugat sa pamamagitan ng paghuhukay, pamimitas ng mga ligaw na bunga at pangingisda sa mga tubigan sa tulong ng salapang. - Nangangaso sa pamamagitan ng sibat o patibong, gumamit ng banig mula sa mga dahon at mga damo at gumagawa ng damit mula sa balat ng mailap na hayop - Sila ay tumitira sa kuweba - Ang mga taong ito ay natutong mag-alaga ng hayop (aso, kambing, baka, tupa at kabayo). Pagpapastol - Natuto silang magpastol na siyang pinagkukunan ng karne at gatas - Sila ay nanatiling lagalag sapagkat kinakain ng kanilang alagang hayop ang mga damo sa lugar na kanilang tinitirhan - Naging magsasaka ang mga tao Pagsasaka - Unang halamang itinanim nila ay mga butil tulad ng trigo, barley, mais at palay - Kailangang hintayin ang mga pananim na tumubo at mamunga kaya ang mga tao ay kinakailangang mamalagi sa isang lugar - Malaki ang nagawa nito sa pamumuhay sa isang lugar - Nakapagdulot ng mga pagbabago sa kultura ng tao - Nagsumulang mamuhay sa mga pagkaing halaman, maghabing damit mula sa hibla ng mga halaman at mamalagi sa isang lugar - Ito ang naging daan upang maitatag ang buhay pamayanan at di-naglaon ang mga bayan at lungsod - Ang mag tao ay natutuong umasa sa isa’t isa Paggawa at Pangangalakal - Ipinagpalit ng tao ang anis a iabng kalakal - Tinawag itong barter - Sa pagkatuklas ng metal ay nabuo ang salaping metal - Sa tulong ng salapi, napadali ang komesyo at sumibol ang isang uri ng pangangalakal Quiz #6: Mga Yugto sa Pag-unlad Gumawa ng 2-3 na pangungusap tungkol sa Mga Yugto sa Pga-unlad Noon sa Ngayon at I. Essay pagkumaparahin ito. _________________________________________________________________________________________________________ __________________________________________________________________________________________________________________ __________________________________________________________________________________________________________________ __________________________________________________________________________________________________________________ _________________________________________________________________________________________________________________.
- 21. Lecture #7: Kabihasnang Mesopotamia Isang matabang lupain na hugis-arko na nagsisimula sa Isthmus ng Suez na nagpapatuloy Fetile crescent pahilaga at bumabaybay sa dulong silangan ng Mediterranean patungo sa mataas na bahagi ng Asia Minor at Armenia - unti-unti itong kumukurba patimog- silangan habang bumabagtas sa mga Ilog Tigris at Euphrates hangga ng Golpo ng Persia. -pinagyaman at nilinang ang lupain ng Fertile Crescent ng ilang malalaking ilog kasama na rito ang Tigris at Euphtrates na binansagang Kambal- ilog. - nagmula sa Griyego na ang ibig sabihin ay lupain sa pagitan ng dalawang ilog -kilala ngayon Mesopotamia: Lupain sa Pagitan ng Dalawang Iog bilang Iraq na naging tahanan ng iba’t ibang sibilisasyon ng tao - “Meso” =Gitna/Pagitan; “Potamus” =Ilog - Sa rehiyon ng Fertile Cresent dahil sa hugis buwan - Pinakamatang kabihasnan - disenyong pang- Kabihasnang Sumeria (5000-4000 C.E.) - Sumer(bandang timog) lugar o lungsod arkitektura at pang- inhinyera na • Ziggurat sa Mesopotamia ginamit s templo at palasyo ng Sumer - templong ginawa upang maging tahanan ng diyos • Cuniform - unang nabuong sistema - binubuo ng maraming patung- Ambag ng Kabihasnan ng pagsulat patong na luwad - isang pinatuis na Luwad -ginamit sa paggawa ng laryo kahoy(stylus) ginagamiit na na nagsilbing talaan ng mga Sumerian • panulat sa malambot na lusad saka pinaiinit pagbilang ng • Prinsipyo ng calculator - unang nabasa ni Henry animnapu; 60 minutes • Sexagesimal – Rawlinson noong 1846 dahil Polytheist – maraming diyos sa Behistun Rock Teokrasya - uri ng pamahalaan na • • Gulong - sa pagkatuklas nito, nagawa nakabatay sa relihiyon ng bawat tao • nila ng unang karwahe Patesi- tawag sa namumuno sa haring • Cacao - ginagamit bilang pamalit sa –pari na namumuno sa isang lungsod- • kalakal estado • Algebra - ginagamit ang sistema ng pagbilang na nakabatay sa 60,paghahati o fraction, gayundin ang • Malaki ang naitulong ng maraming Pag-unlad square root imbensyon sa pagtatag at pagunlad ng • Kalendaryong lunar na may 12 kabihasnang Sumer. Ang mga buwan imbensyong ito ay nagpaunlad sa • Dome, vault, rampa pagsasaka, kalakalan at iba pang mga
- 22. industriya na nagpaunlad din sa malayang-tao lipunang Sumerian sa pangkalahatan. alipin Naitatag ang mga lungsod-estado na karapatan ng mga kababaihan; lubos na nakatulong sa pagtatag ng maging pari, magnegosyo, • pamahalaan at pagpapalakas sa mga magkaroon ng dote at suporta Sumerian bilang isang pangkat mula sa mga mapapangasawa, Nakatulong nang malaki ang ari-arian mula sa namatay na edukasyon sa pagiging bihasa ng mga asawa • mamayan sa halos lahat ng aspeto ng mahigpit na pinaparusahan ang pamumuhay, mula kalakalan pangangalunya at pakiki-apid hanggang astrolohiya • Epic of Creation – paglikha ni Marduk Panitikan • Pangunahing dahilan ng paghina ng sa sangsinukob Pagbagsak mga Sumerian ay ang madalas na • Epic of Gilgamesh – paglalakbay ni labanan at kawalan ng pagkakaisa ng Erech mga lungsod-estado nito. Madalas na pinagtatalunan ang patubig at hangganan ng mga lupain • Maayos na pagpapalakad ng Pag-unlad pamahalaan, lalo a sa panahon ni Hammurabi. Paglusob ng ga Kassite isang tribong Indo-Europeo. Kabihasnang Babylonian(1800 C.E.) Hammurabi- isang semitikong lider - • Nagdulot ng katiwasayan sa lipunan sumakop sa buong Mesopotamia at nagtatag ang pakikipagtulungan ng mga ng isang malaking imperyo -kilala sa Kodigo mabababang opisyal, sundalo, at ni Hammurabi huwes sa hari. Sinundan ng mga Hittite na may higit na maayos na armas na gawa sa bakal. • binubuo ng 282 batas na nagsisilbing • Nagpatatg sa lipunan at pamahalaan Kodigo ni Hammurabi pamantayan ng kabihasnang ang Kodigo ni Hammurabi. Babylonian. • nakaukit sa itim na batong mahigit sa dalawang metro ang taas na binubuo • Paglusob ng mga Kassite, isang Pagbagsak ng prinsipyong “mata sa mata, ngipin tribong Indo-Europeo Sinundan ito ng sa ngipin” mga Hittite na may higit na mahusay na armas na gawa sa bakal. • “Palaganapin ang Katarungan, Lipulin Lipunan ang Masama upang Hindi Akitin ng - Pinaka-unang aklatan sa mundo Kabihasnang Assyrian Malakas ang Mahina” – layunin ng - Marahas na mga mandirigma kodigo ni Hammurabi • kalagayang panlipunan kahalagahan ng mga maginoo Pagsikat ng Assyria
- 23. sumaalamin ito sa karangyaan, • mayroong organisadong sandatahan kayamanan at kapangyarihan ng imperyo 1. Ashurbanipal II (hukbong lakad, hukbong sumasalamin din ito sa kapalaluan at nakakarwahe, hukbong nakakabayo kalupitan ng Assyria kaya tinawag itong at hukbong inhinyero) at mahusay na armamento pinakamatatag at pinakamatibay na Scourge of Nineveh • tinularan ng mga sumunod na pinuno lungsod sa buong mundo ang mga ginawa ni Ashurbanipal - 15.24 metro, kapal ng pader - 30.48 metro, ang taas - 11 kilometro, haba ng pader • kinamkam niya ang mga trono mula - 15 tarangkahan 2. Tiglath-Pileser III sa Assur 162 BC, nagkaisa ang Chaldea, Medis at • nagpalawak ng kaharian hanggang sa mga Persiano upang pabagsakin ang Damascus Assyria at napagtagumpayan nga nila ito napatunayan ang pagbagsak ng Assyria, • kinamkam ang trono mula sa 300 taon ang makalipas ng lusubin ito ng 3. Sargon II tagapagmana ni Tiglath-Pileser grupo ng Alexander the Great, walang natirang bakas • nahulog sa kanyang kamay ang 4. Shalmaneser V kaharian ng Israel • ipinatapon niya sa hilaga ang - mga pastol sa malapit sa Black Sea at Dagat Kabihasnang Hittite sampung tribo ng mga Israelita Caspian • sa kanyang pamumuno, nabura sa - Ilog Halys (pangunahing lungsod ng mga kasaysayan ang pinakahuling bakas Hittite), na kilala rin bilang “Lupain ng mga ng mga Hittite Hatti” – “Mga Tao nga Hatti” ang tawag sa • Dur Sharrukim - kapitolyo ng kanyang mga tao ng Hatti kaharian - matatag ang kaharian ng mga Hittite - gumagamit sila ng siyam na wika • namuno noong 705-681 BC 5. Senacherib • pinakapopular sa lahat ng hari ng - mahilig sa pakikidigma hanggang sa Assyria Pagtukalas ng Bakal matuklasan ang paggamit ng bakal para sa • Niniveh – kapitolyo ng kanyang digmaan kaharian - higit na matibay kaysa sa tanso at bronse • saapilitang pinabayad ng buwis ang - ‘nung unang bahagi ng tuklas sa bakal, kaharian ng Sidon at Tyre limang ulit na mas mahalaga kaysa sa ginto • pinaalis niya sa Assyria ang puwersa at walong ulit na mahalaga kaysa pilak ng Ehipto na ipinadala ng hari ng - inilihim nila ang ang pagmimina, Ethiopia upang tulungan si Hezekiah, pagpapanday at paggamit ng bakal ang propeta ng mga Hebreo - Nineveh Paglaganap ng Imperyo Pagbagsak ng Assyria
- 24. - ‘nung unang bahagi ng Imperyo ng Hittite, - nag-aalaga ng mga hayop para sa mahina at walang sapat na kapangyarihan ikabubuhay at transportasyon ang mga hari nito - nagtapos sa panahon ng mahihinang • Telipinus Pagbagsak pinuno - ang sinundan ni Haring Tudhaliyas IV Haring Hattusilis - kinamkam niya ang kapangyarihan mula sa mga hari - mas pinagtuunan niya ng pansin ang mga Haring Tudhaliyas IV - nakapagtatag ng mgahusay na gawaing panrelihiyon kaysa sa pamamahala pamunuan at maayos na sistema ng - nagpagawa ng mga galeriya sa Yazilikaya batas, na nadaragdagan sa bawat - dahilan ng pagbagsak panahon ng mga sumunod na hari 1200 BC, nilusob ng mga Hattusas, mula - nakabuo ng isang mahusay at matatag sa Dinastiyang Mitas ng Phrygia na militar Pandarayuhan ng mga Dorian sa Gresya - nagtangka at sinimulang sakupin ang at Aegean Babylonia, subalit dahil sa malayo ito sa kanilang lupain, mas minabuti niya itong bitiwan at sakupin na lang ang Kabihasnang Chaldean: Ikalawang ibang lupain sa Fertile Crescent - inapo ng mga Babylonia Babylonia - sinakop ang Syria, na pinagusbungan - mayroong 24 km ang kapal ng pader ng Syro-Hittite na kabihasnan - sa labas ng pader ay mayroong malalim na - sinubukang sakupin ang Ehipto, kanal na puno ng tubig subalit sila ay nabigo, sapagkat - mataas ang antas ng pamumuhay pinamumunuan ito ng napakalakas na paraon maganda ang bahay at palasyo pinakamaganda ang palasyo ni - nabawi ang Mitani sa Ehipto at Nebuchadnezzar II • Suppiluliumas (1375 BC) lubusang nakontrol ang sentral at nakilala ang Hanging Garden hilagang Syria - nagkaroon ng tratado sa dalawang kaharian, subalit winakasan ito nang - hango sa mga Babylonian na hango naman Arkitektura si Rameses II na ang naging paraon sa mga Summerian (1290 BC) - sa kanyang panahon, natalo ng mga - astronomitya at astrolohiya • Hattusilis III Sining Hittite ang Ehipto sa Kadesh, at - sa kanila nagsimula ang Zodiac Sign nagkaroon ng kasunduang pangkapayapaan (1272 BC) sa pagitan nila ni Rameses - wala nang sumunod na kasing husay ni Pagbagsak ng Chaldea Nebuchadnezzar - nilusob at ginapi ng mga Persiano. - agrikultura ang pangunahing ikinabubuhay Ekonomiya
- 25. “beth” ikalawang letra ng alpabeto - dulong kanluran ng fertile crescent Kabihasnang Phonecia - matatagpuan sa kasalukuyang Lebanon - tinaguriang “misyunero ng sibilisasyon” - galing sa lahi ng mga Indo-European Kabihasnang Persia - nandayuhan ang mga Medes sa talampas ng Iran - bunubuo ng lungsod-estado na Kabihasnan at Lipunan pinamumunuan ng mga hari - lungsod ng Tyre at Sidon, ang pinaka Mga Namuno malaking daungan - namuno at pinabagsak ang Medes Cyrus - hindi mga mandirigma kaya madaling - naging hari ng 2 tribo masakop - hinangad na maging pinakamahusay sa - pinakamagaling na mangngalakal pakikidigma - pinakamahusay sa paggawa ng mga - pinabagsak at sinakop ang Chaldea at Persia malalaking sasakyang pandagat - sunud-sunod ang pagsakop hanggang sa - tigaruian ding “traders of antiquity” napasakamay niya ang halos buong Fertile Cresent - sinakop ni Campyses, anak ni Cyrus ang - mahusay mangopya ng ibang pangkat ng Ehipto Kultura tao (gaya ng mga Ehipsyano at Babylonian) - itinaguyod ang prinsipyo ng pagkapantay- - nakaimpluwesya ang kanilang mga pantay produkto sa ibang kultura - nakagawa sila ng mga magagandang produkto gaya ng; - lalong pinalawak ang teritoryo Darius the great produktong bronse - sinakop ang; armas Timog at Silangang Iran pandigmang bronse India ginto at pilak na sisidlan Timog-silangang Europa makukulay na palayok - napabantog sa purple dye o muradong tina mula sa isdang murex Pamahalaan - may kalayaan sa relihiyon - absolute monarchy - ipinapatupad ang sariling batas - hinati ang imperyo sa mga probinsya na - tinaguriang “misyunero ng sibilisasyon” tinwag na satrapies Alpabeto - laging dala ang kabihasnan saan mang magtungo - alpabetong Phonecia > nilinang ng mga Griyego > Etruscan > Romano = - sinundang ng mga mahihinang pinuno Pagbagsak ng Persia kasalukuyang alpabeto - nagkaroon ng mga digmaang sibil - “alpahabet” = wikang Phonecia - nasakop ni Alexander the Great “aleph” unang letra ng alpabeto
- 26. Quiz #7: Kabihasnang Mesopotamia A B IV. Matching Type 6. Mesopotamia f. Cuneiform 7. Sumerian g. Tigris at Euphrates 8. Chaldean h. Cedar 9. Babylonian i. Kodigo ni Hammurabi 10. Hittite j. Hanging Garden of Babylon 11. Assyrian k. Zoroastinismo 12. Phoenician l. Aklatan 13. Persia m. Bakal V. Fill in the Blank 1. Mahalaga ito sa buhay ng sinaunang 5. Ang nagtataglay ng 232 batas at tao: parusa sa mga lumalabag: A. ilog A. Kodigo ni Kalantiaw B. damit B. Kodigo ni Hammurabi C. bag C. Kasunduan sa Paris D. sapatos D. Kasunduan sa Malolos 2. Ang lunday ng sibilisasyon na hugis 6. Ang pinakamahalagang ambag ng mga arko o kalahating buwan: Assyrian sa kabihasnan ng daigdig: A. Tsina A. Aklatan B. Fertile Crescent B. Pomalan C. Ilog Nile C. Pamahalaan D. India D. Tao 3. Ang dala ng baha na nagsisilbing 7. Ang pagpapangkat-pangkat ng tao sa pataba sa mga tanim: lipunang Asya: A. dumi ng hayop A. Caste B. lupa B. Barter C. banlik C. Veda D. puno D. Luwad 4. Ang sistema ng panulat ng mga Sumerian: A. Hammurabi B. Calligraphy C. Minos D. Cuneiform
- 27. Lecture #8: Kabihasnang Indus India: Tahanan ng Sibilisasyong Hindu Ang unang kabihasnan ay matatagpuan sa lungsod ng Mohenjo-Daro at Harappa na nasa limbak-ilog ng Indus. Ang kaalaman tungkol sa pamayanan ay binatayb sa mga nahukay na mga unang bahay at pamumuhay sa lungsod ng Monhejo-Daro.Ngunit ang ipinagtataka ng mga arkeologo ang biglaang pagkawala ng kabihasnan sa Harappa at Mohenjo-Daro. Kabihasnang Mohenjo-Daro at Harappa Kabihasnang Aryan - Malalaking kalsada, alkantarilya, at Ang mga Aryan ay lagalag na Lipunan at Kultura sistema ng patubig na tumutustos sa Caucasian. Sila’y magsasaka at nag-aalaga ng pangangailangan ng mga tahanan mga hayopp. Nilusob nila ang Mohenjo-Daro maging noong unang panahon. sa Punjab at winasak ang naiiwang bakas ng - Paggamit ng mga tao ng mga laryong kabihasnan ng mga Indus. putik na pinatutuyo sa pugon sa paggawa ng bahay. - Naniniwala at sumasamba sa mga - Nahahati sa mga pamayanan na may Pamahalaan kaluluwa na naninirahan kalikasan at kanya- kanyuang pamahalaan. maging sa tao. Pinamumunuan ito ng rajh na nagmamana ng kalungkutan at may katulong na lupon ng tagapayo na - Pagsasaka ang ikinabubuhay ng mga binubuo ng mga pinuno ng tahanan. Ekonomiya tao dahil sa matabang lupa na dulot na malimit ng pag-apaw ng mga ilog. - Parisukat na seal carving na yari sa Ambag Soapstone, isang uri ng pulbos na - Tinawag na Panahong Vedic dahil dito Lipunan at Kultura pinatigas at kadalasang ginagawang isinulat ang Veda o ang apat na aklat dekorasyon at selyo. ng katarungan.ito ay kalipunan ng - Mga piguring bronse at teracotta ng mga himnong pandigmaan, mga mga bagay at diyos na sinasamba ng ritwal na panrelihiyon, at mga mga tao. kwento. - Mga alahas na yari sa ginto, metal at iba pang mamahaling ginto tulad ng jade at lapis lazuli. - Rig Veda- pinakamatanda sa apat - Uri ng Veda tungkol sa kalikasan - Sama Veda- tungkol sa ritwal - Pagdating ng mga mananakop na - Athava Veda- tungkol sa kultura at Sanhi ng Pagbagsak Aryan mula sa Gitnang Asya noong mga tradisyon ng mga Aryan 1500 C.E.
- 28. Upanishad- nagsasaad ng mga kaligayahan at katotohanan. Simula noon, pangunahing paniniwala ng tinawag siyang Buddha na ang ibig sabihin ay - Hinduismo tulad ng reinkarnasyon “ang Naliwanagan” o “The Enlightened One”. - Walang kalayaan ang mga kababaihan Ang sistemang caste ay nalinang kasabay ngunit may karapatang magmay-ari sa pagpasok ng mga Aryan. Ito ay lupon sa ng ari-arian. Sati o suttee- ang lipunan na nabubuklod sa mga alituntunin na babaeng biyuda ay hindi na maaaring siyang nagtatakda sa kanilang pamumuhay makapag-asawa muli ngunit sasama pangkabuhayan at sa pag-aasawa. sa libing ng kanilang asawa Antas ng Caste System Bhrahman- binubuo ng mga pari at - Pagpapastol at pagsasaka ang Ekonomiya iskolar na nagsisilbing guro pangunahing hanapbuhay . Sila ay - mga namumuno, nagtatanim ng barley at trigo . maharlika,at mandirigma - Kshatriya- - binubuo ng mga - Relihiyong Budismo at Hinduismo Ambag karaniwang mamamayan,magsasaka - Sistemang caste - Vaishya at mangangalakal, artisano at - Konseptong reinkarnasyon magpapastol. - Sa panitikan, ang Veda at Upanishad - Sudra- manggagawa at alipin mamamayang Hindi at/o Aryan na - Sinalakay at napailalim s mga - Untouchable, outcast, o pariah-mga Pagbagsak nasa labas ng sistema na naagaw ng Persiano sa ilali ni Cyrus the Great labag sa mahigpit na patakaran ng noong 530 C.E. caste na karaniwng mahihirap at gumagawa ng mababang uri ng trabaho Imperyong Maurya ( 320 -195 C.E.) Imperyo sa Sinaunang India - Chandragupta Maurya ( 324 - 300 Ang relihiyong na C.E.)-nagtatag pangunahing relihiyon sa India at ang Hinduismo pinakamatandang relihiyon sa daigdig kung saan maraming diyos na sinasamba, May maayos na pamahalaan na Pamahalaan - Bhrahma (tagalikha) nakasentro sa hari. Hinati sa distrito na - Shiva (tagawasak) pinamumunuan ng mga kasapi ng pamilya ng - Vishnu (tagabuo) hari. Kautilya-tawag sa tagapayo ng hari Ang iba pang bathala ng Hindu: Agni Asoka- pinakamagaling na pinuno ng (apoy), Indra (bagyo), Gamesha (elepante), imperyo -pinalaganap ang Budismo sa Kashi (kasaysayan) kanyang panunungkulan Rock Edicts-pinagawa ni Asoka na nakaukit Ang Budismo na itinatag ni Sidharta sa bato dingding ng mga kweba, at sa mga Gautama Buddha, na nakatagpo ng tunay na pampublikong lugar -naglalaman ng konsepto
- 29. ng kawalan ng karahasan, paggalang sa lahat Imperyong Gupta (320-500 A.D) ng relihiyon at opinyon, pagsunod sa (320-335 A.D.)- magulang at pagoong makatao nagtatag - Chandragupta - Nahahati sa pitong uri- pilosopo, - Sa ilalim ng pamumuno ni Lipunan at Kultura Pamahalaan magsasaka, kawal, pastol, artisano, Samudragupta (335-375 A.D.), anak ni mahistrado, at konsehal. Chandragupta I, lalong napalawak ang imperyo hanggang Talampas ng Deccan. Dahil dito, nagdala ng yaman - Pagsasaka at pagpapastol ang sa imperyo sa pamamagitan ng buwis Ekonomiya pangunahing hanapbuhay . na sinisingil ng imperyo sa nasakop Nagtatanim ng millet , trigo, at bulak. na lupain. - Nangongolekta ng buwis mula sa mga mangangalakal ng bulak at may –ari ng lupa. - Itnuring na Gintong Panahon ng India. Lipunan at Kultura Sa panahong ito umunlad ang pagkamalikhain ng mga tao at - Encyclopedia sa medisina na isinulat nalinang ang sining at kultura ng Ambag ni Charaka. India. - Aklat sa pulitiko ni Kautilya, ang Arthasastra (The Science of Material Gain) na tungkol sa pagpapalawak at - Pagsasaka ang pangunahing Ekonomiya paggamit ng kapangyarihan hanapbuhay . Nagtatanim sila ng bigas , trigo , at tubo , gayundin ng mga prutas tulad ng mangga , melon , - Maayos na sistema ng pamahalaan at apricot, peach , peras , at iba pa. Pag-unlad buwis ang siyang tumutustos sa - May minahan ng mineral at asin , mga gastusin ng imperyo. pabrika ng sandata , at pagawaan ng ornamentong ginto at pilak. - Umusbong ang nagsasariling estado Pagbagsak sa timog ng kahariang Sunga at - Dinar- gintong barya na inuukitan ng Ambag Kalinga.. tula ay iba pang disenyo - Napabayaan ang hukbong military sa - Sakuntala- dula ni Kalidsa at mga panahon ni Asoka na nakatuon sa pabula na may aral tungkol sa pagpapalaganap ng Budismo.Hindi moralidad at pulitika. nakayanang ipagtanggol ang imperyo - Sa arkitektura, ang Iron Pillar sa Delhi sa mga nag-aalsang Hindu na ayaw sa na nagpapakita ng teknolohiya noong Budismo. panahon na iyon. - Hindi nakaagapay ang pamahalaan sa - Epikong Mahayana at Mahabharata at mga gastusin ng imperyo. ang pagtulong sa kaila sa pagbawi sa trono mula sa kanyang magandang
- 30. asawang sa Sita na kinuha ng isang demonyo mula sa Persia. - Magkahalong tradisyong Hindu at Lipunan at Kultura - Simbolong zero at bilang na 1 kaugaliang Muslim ang ummiral sa hanggang 9 lipunan noong panahon ni Akbar at - Pi na katumbas ng 3.14 at 365.3568 sumunod na namuno. na bilang ng araw sa isang taon - Ipinagbawal ang pang-aalaipin ng - Sistemang decimal mga babae at batang bihag sa - University of Nalanda- unang digmaan. unibersidad sa daigdig na nag-alok ng - Inalis ang suttee o ang pagsunog ng kurso sa relihiyon, pilosopiya , at mga biyuda kasama ang bangkay ng sining kaniang asawa . Bng kaugaliang ito ay nagsimula noong 1 A.D., dala ng mga - Pagsalakay ng mga Hun mula sa Raiputs, mga mandirigmang Kushan Pagbagsak Gitnang Asya noong 415 A.D na naniniwala sa monogamya o pag- aasawa ng isa lamang. Imperyong Mogul (1526-1793 A.D.) - Babur (1526-1530) - Istilong Mogul sa sining at Ambag arkitektura. Ito ay sining ng India na hinaluan ng ipluwensya ng Persia. - Sa ilalim ng pamamahala ni Akabar - Taj Mahal- itinayo s pagitan ng 1620- Pamahalaan the Great(1556-1605 A. D.), apo ni 1648 na tinuturing na Babur nagpatayo ng mga monumento pinakamagandang halimbawa ng Babur, nagpatayo ng mga monumento arkitekturang Indian. Ipinatayo ito ni at palasyo sa India. Shah Jahan para sa paborito niyang - Naabot ng imperyo ang katanyagan sa asawa na si Muntaj Mahal. panahon ng pamamahala nina Akbar Jahangir na namuno noong 1605- - Napabayaan ang pamahalaan sa Pagbagsak 1627 at Shah Jahan noong 1628-1658 panahon ni Aurangzeb(1695-1707), na nagtuon ng pansin sa pakikidigma sa pag-asang masasakop ng imperyo ang buong India..
- 31. Quiz #8: Kabihasnang India I. Fill the Box: Sagutan ang mga hinihinging tanong. Mesopotamia India Pinuno Mga Nagawa Pamahalaan II. Essay: Pag-ibahin ang Mesopotamia at India gamit ang impormasyon na ibinagay mo sa taas.
- 32. Lecture #9: Kabihasnang Ehipto Ilog Nile – pinakamahabang ilog sa mundo, nagsisimula sa Lake Victoria Sinaunang Ehipto Egypt= “Gift of Nile”; Nile= “Tears of Egypt” I. Lumang/Matandang Kaharian – 2700-2180 B.C.E. Pharaoh – tawag sa hari (pinuno ng estado, hukbong military at kapangyarihang animo- diyos) o absolutong kapangyarihan - Haring Menes – “Gintong Panahon ng Egypt” sentralisadong pamahalaan, umunlad ang ekonomiya at kultura ng bansa - Phraraoh Khufu o Cheops – paggawa ng piramide para libingan ng mga pharaoh Piramide sa Giza – o “ Piramide ni Khufu” 137 metro at kagilalas-gilalas - Pinagsama nagkorona ng upper at lower Egypt; - Upper= puti; ulo ng buwitre/ Lower= pula; ulo ng kobra - Step Pyramid – 1st piramide ni King Socer Umiral ang kabulukan sa pamahalaan, naubos ang kaban ng bayan - Lumaganap ang kaguluhan at nagpaligsahan ang mga maharlika sa kapangyarihan - “Amenenhet I” - lider mula sa Thebes, nagpatalsik sa huling hari - - II. Gitnang Kaharian – 2040 B.C.E. – 1786 B.C.E. - Amenenhet II – 1st pinuno; nagpadala ng ekspedisyon sa Nubia para mibalik ang ginto na ginastos noong nakaraang panahon - Lumawak ang ugnayang pangkalakalan sa Plaestine,Syria at Crete - Huling bahagi ng 1700 B.C.E. sumalakay ang pangkat ng “Hyksos” mula sa Asia t nagpabagsak sa pharaoh at nagdala ng unang kabayo III. Bagong Kaharian – 1567 B.C.E. - Naitaboy ang mga Hyksos at pinalawak ang teritoryo - Thutmose II – sumakop sa Nubia,Palestine at Syria at maraming asawang babae (concubine o kabit) - Hatshepsut – asawa ng Thutmose II na pumalit sa trono nang siya’y mamatay; 1st babaing pinuno sa Egypt for 20 yrs. “Unang Dakilang Lider na Babae sa Kasaysayan”; pagpapatayo ng templo at pagpapalawak - Thutmose III – anak na pumalit at “Alexander the Great ng Egypt” - Amenhotep IV – binawasan ang kapangyarihan ng pari at pinagbawal ang pagsamba sa maraming diyos - ATON – diyos, pagsamba sa iisang diyos - Akhenaton o Ikhnaton – ginamit niyang pangalan - Tutankhamen – youngest pharaoh; 7 yrs. Old natagpuan ang bangkay - Rameses II = huling dakilang pinuno; lumaban ng 20 taon sa mga Hitite ng Asia Minor bago nakamtan ang kapayapaan; pinakasalan ang isang anak na babae ng hari ng mga Hitite • humina ang kaharian nang magwakas ang kapangyarihan ni Ramses II
- 33. Libyan ay lumusob sa Lambak ng Nile Kushite, Assyrian at Persian – mga lugar/hukbong sumakop sa Egypt • • 1. Maharlika – pharaoh at kaanak, mayayaman, pari Lipunan: Malawak ang lupain at karapatan, di nagbabayad ng buwis 2. Sundalo – nangangalaga sa katahimikan ng bansa, may lupain din - 3. Karaniwang Mamamayan – magsasaka, pastol at manggawa 4. Alipin – di nakababayad ng utang, bihag sa digmaan at salarin Mataas ang pagtingin sa kababaihan sa Egypt – may karapatang mgtaglay ng ari-arian at Ekonomiya maaring mamuno • Pagsasaka – pangunahing Gawain sa Egypt; sobra ay kinakalakal Sila ay mga platero, manggawa ng palayok, manghahabi at karpintero • Nagkaroon ng palitan ng kahoy na cedar mula sa Phoenician at Olive Oil mula sa Crete para • sa flax, papyrus, inasnang isdang alabaster at ginto ng Ehipto. Ang kalakalang ito ay nagdala • ng karangyaan sa mga mangangalakal • Nagkaroon ng bugso ng pagtatayo ng mga kanal at daan - Wastong pagsukat at matematika – pagbilang ng 10 Ambag - Arkitekture at inerhiya – piramide, templo at monument “Great Sphinx” – rebulto ng 1 pharaoh na may katawang leon - Geometry – hangganan ng bukirin, kanal at irigasyon - “Mummufication” – pag-eembalsamo sa bangkay na di naagnas sa mahabang panahon; kemikal buhat sa halaman - Kalendaryo – 12 buwan, 30 araw each + 5 after 12 buwan (365 days) - Sundial at Orasan - Hieroglyphics – o “sacred curvings”; sistema ng pagsulat - “Rosetta Stone” – susi sa pagbasa ng hireoglipiko - Nahukay ni Jean Francois Champollion, iskolar na French Pagaalsa ng mga mamayan laban sa mataas na buwis Pagbagsak Mahina at walang kakayahan sa pamumuno ang mga sumunod na hari - Pag-aalsa ng mga maharlikang galit sa mga pribilehiyo ng mga bagong-yaman na gitnang uri - Pagsasalakay ng mga Hyskos mula sa Arabia at Syria noong 1700 B.C.E. - Pagpapabaya sa Ekonomiya ng Kaharian - Pagsasalakay ng mga Hittite sa mga kolonya ng Ehipto na nagdulot ng pagkawala ng mga - buwis ni kinukolekta mula rito - Pagsakop ng mga Assyrian noong 570 B.C.E., ng mga Persiano noong 525 B.C.E. at ni Alexander the Great ng Macedonia noong 332 B.C.E. -
- 34. Quiz #9: Kabihasnang Ehipto III. Fill the Box Kaharian Pinuno Mga Nagawa Lumang Kaharian Gitnang Kaharian Bagong Kaharian
- 35. Lecture #9: Kabihasnang Tsina Xenophobia – pagkatakot sa mga dayuhan ang mga Tsino kaya ipininid nito ang kanyang mga pintuan sa mga dayuhan - Natutulog na Higante – dahil sa matagal na panahong hindi nito pakikisalamuha sa ibang kultura at ang pagsasara ng lupain nito sa mga dayuhan - Mga Dinastiya Naganap at Ambag Pagbagsak - Pinaniniwalaang si Emperor Yu ang dakilang 2205 – 1500 BCE bayani na nakahanap ng paraan upang 1. Hsia “Alamat ng Dinastiya” makontrol ang pagbaha na dulot ng Ilog Huang- ho a. Kabuhayan - Pinabagsak ng Chou Emperor Yu 1266 - 1123 BCE - Pagtatanim mula sa Wei Bein sa 2. Shang “Panahon ng Bronse” - Pag-aalaga ng hayop pangunguna ni Wu - Pangangalakal Wang na isang - Pag-aartisano warrior king Cheng T’ang - Pag-aalahas - Sericulture b. Relihiyon - Kombinasyon ng animism at pagsamba sa mga ninuno - Pagbasa ng orakulo o oracle bone reading c. Pagsula: Calligraphy (the art of fine writing) d. Libangan: pangangaso; pagmamana; checkers a. Pagtatag ng mga estadong pyudal noong una - Pinabagsak ng 1122 – 256 BCE b. Paglinang ng kultura at teknolohiya: mga Chi’n 3. Chou “Age of Warring” - Paggamit ng bakal “Golden Age of - Paggawa ng mga kanal at irigasyon Chinese Philosophers” - Pagtayo ng mga bayan - Pagkakatuto ng horseback riding - Pagsuot ng “trousers” Wu Wang c. Unti-unting pagsisimula ng sentralisadong gobyerno: - Tax system - Military organization - Pagkakaroon ng mga tagapayong pampulitika - Pasasagawa ng Civil Service Examination - Pag-usbong ng mga pilosopiyang Intsik a. Pinag-isa ang mga estadong pyudal at - Pag-rerebelde ng 256 – 206 BCE nagtatag ng sentralisadong pamahalan tao 4. Chi’n “Panahon ng Pag-iisa b. Paggamit ng pilosopiyang Legalismo sa ng China” pamumuno - Pagpapasunog ng mga aklat ng kasaysayan ni (China’s First Unifier Confucius Shih Huang-Ti of the Chinese People) - Pagpapatunay ng mga kagamitang pandigma - Pagpapahulog ng mgatao sa tangke ng kumukulong langis kapag sumalungat sa
- 36. kanya c. Pagpapatayo ng Dakilang Pader upang hadlangan ang mg mananakop na dayuhan Pinalawak ang mga nasasakupan ng Tsina sa - Pagkakaroon ng 206 BCE- 219 CE labas ng bansa: mga kaguluhan 5. Han “Panahon ng a. South Asia (age of disunity) - Imperyong Tsina” b. Korea dahil sa: c. SEA a. Pag-aalitan ng d. Manchuria mga maka- Kao Tsu Pagkakaroon ng dalawang Han pangyarihang 1. Kanlurang Han pamilya 2. Silangang Han b. Pag-aalsa - Pagkakaroon ng mga Imbensyon c. Pananakop ng a. Papel mga nomads b. Lunar Calendar - c. Seismograph d. Magnetic Compass e. Dictionary – Shou Wen ( Hsu-Shen) Ssuma Chen – Father of Chinese History Pagpapalakas muli ng imperyo Pag-aalsa ng mg 589 – 618 CE Pagbawi muli sa mga lugar na dating dakop atao dahil sa - 6. Sui “Panahon ng Muling Pagpapatulo ng pagpapatayo ng Dakilang sapilitang - - Pagpapalakas ng Pader o Great Wall paggawa - Imperyo” Pagpapatayo ng Grand Canal - Pagpapalawak ng imperyo sa: Pananalakay ng - Yang Chien 619 – 907 CE a. Mongolia mga kaaway 7. Tang “Panahon ng b. Manchuria Pag-aalsa ng mga - - pagpapalawak ng c. Indo-Tsina lider militar Imperyo” d. Central Asia - “Gintong Panahon ng e. Tibet mga Makata f. Korea Pagpapatag ng pamahalaan Paglawak ng kalakalan Tai-Tsung Pagtatag ng mga paaralan at unibersidad - Pamumulaklak ng mga tulang Tsino: - a. Tu-Fu (China’s Great Poet) - b. Li –Yian (China’s Great Poetess) - Mga Imbensyon a. Woodblock Printing b. Diamond Sutra – First Printed book sa - Daigdig - Pangunguna ng Tsina sa kalakalan sa Asya Kawalan ng pag- 960 – 1279 CE - Pagsigla ng edukasyon at sining kakaisa 8. Sung “Gintong Panahon ng - Pagsasa-ayos ng serbisyo sibil (chin-shin) Pananakop ng - Tsina” - Mga Imbensyon: a. Tartar “Panahon ng a. Gunpowder/pulbura b. Kin - Pangunguna ng Tsina b. Wheel Barrow c. Khitar sa Kalakalan sa Asya” d. Mongol
- 37. Gen Cho Pagpapasailalim ng Tsinan a pinakamalaking Mahihinang Kuang Yin (Tao Tsu) 1280 – 1367 CE imperyo sa daigdig pinuno 9. Yuan “Unang Dinastiyang - Pagpapahintulot ng mga Mongol sa nmga Pagkamatay ni - - Dayuhan” dayuhang dumalaw sa Tsina (hal: Marco Kublai Khan Polo) Pag-aalsa ng mga - - Pagtataguyod ng edukasyon at sining ng Intsik Kublai Khan Tsina - - Pagkakaroon ng kalayaan sa pagpili ng Relihiyon - Pagpapalakas ng kalakalan dahil sa Pagsakop ng 1368 – 1643 CE pagbubukas ng mga daungan: Manchu 10. Ming “Reyna ng Karagatang a. Canton - Oryental” b. Macau - Pag-iinsponsor ng mga ekspidesyon - Pagpapalakas ng dating kultura Chi Yuan Chang - Ang mga Manchu ang naiimpluwensiyahan ng Pagdating ng mga 1664 – 1911 CE mga Tsino dahil sa malakas na kulturang kanluranin 11. Ching “Ikalawang Intsik - Dinastiyang Dayuhan” Nurbachu Water Mill Mga Kontribusyon ng Tsina sa Kabihasnan: - Confucian Philosophy Paper Money a. Pilosopiya - Book of military strategies – The art of - War of Hsun-Tzu - Chopsticks b. Mga Ipinakilala sa Daigdig: Tsinelas, payong, saranggola - Pubura Great Wall of China - d. Arkitektura: Calligraphy Pagodas - - Seri-culture - - Porcelain - Lunar Calendar Magnetic compass - e. Imbensyon Magnet Woodblock printing - - Abacus seismograph - - Rocketry sa Pakikidigma - - Civil Service Examination - c. World’s First: - Paper Brush/ink - Dictionary - Printed Book – Diamond Sutra - Newspaper – Peking Gazette - -
- 38. Quiz #9: Kabihasnang China I. Essay: Sabihin ang inyong opinion sa Confucius Quote. “Huwag mong gawin sa iba ang ayaw mong gawin sa iyo.” _________________________________________________________________________________________________________ __________________________________________________________________________________________________________________ __________________________________________________________________________________________________________________ __________________________________________________________________________________________________________________ __________________________________________________________________________________________________________________ __________________________________________________________________________________________________________________ __________________________________________________________________________________________________________________ __________________________________________________________________________________________________________________ __________________________________________________________________________________________________________________ __________________________________________________________________________________________________________________ __________________________________________________________________________________________________________________ __________________________________________________________________________________________________________________ __________________________________________________________________________________________________________________ __________________________________________________________________________________________________________________ __________________________________________________________________________________________________________________ __________________________________________________________________________________________________________________ __________________________________________________________________________________________________________________ __________________________________________________________________________________________________________________ __________________________________________________________________________________________________________________ __________________________________________________________________________________________________________________ __________________________________________________________________________________________________________________ __________________________________________________________________________________________________________________ __________________________________________________________________________________________________________________ __________________________________________________________________________________________________________________ __________________________________________________________________________________________________________________ __________________________________________________________________________________________________________________ __________________________________________________________________________________________________________________ _______________________________________________________________________________________________
- 39. Lecture #10: Kabihasnang Amerindian 1. Mga Olmec (1200 BCE) Mga nakatira sa baybayin ng Golpo ng Mexico Walang nakakaalam sa pangalan nila - Sila ay tinaguriang “rubber people” – dahil sa pangunguha nila ng dagta galling sa rubber trees - May pagkahawig sa Hieroglyphics ng Egypt ang kanilang pagsulat - Hindi mabasa ng mga arkepelago ang kanilang panulat, karamihan sa kaalaman na naukol sa - kanila ay nagmula sa mga labi ng kanilang sibilisasyon - Ang numero ay batay sa kombinasyon ng tatlong simbolo: Isang tuldok, bar (lima) at zero - Matematikal - Nakabuo sila ng dalawang kalendaryo: pangaraw-araw at para sa pari bolang seremonsyal - Pok-a-tok Mga manlalaro ng siko at balakang upang maiitsa ang bola sa isang ring nakatali patagilid sa pader Nagtayo ng bunton ng lupa kahugis ng Bulkan - Mga pintor at arkitekto Itinayo ang templo sa tuktok ng bunton Lugar ng pagsamaba - Gumuhit sila ng mga ulo sa Volcanic Rock Nakatira sa Eskimo sa Hilagang Asya 2. Mga Eskimo Nababalutan ng yelo buong taon - Hindi sila makapagtanim dahil dito, sila ay naging mahusay na mangingisda at mangangaso - Nanghuhuli sila ng mga balyena, isda at seal - Ang buto at garing ng mga hayop ang ginagawa nilang mga kagamitan tulad ng karayom, - patalim at iba pa - - Ang balat ng hayop ay ginagamit nilang damit - Gumagawa sila ng bahay na gawa sa yelo o tinatawag nilang Igloo Sa timog-kanluran ng United States 3. Mga Pueblo o Anazasi Ang bahay nila ay yari sa Adobe na may ilang palapag - May malayang pamahalaan - May sistema ng irigasyon - Pangunahing pananim ay mais - Nag-iimbak ng pagkain para sa pamilya sa panahong tagtuyot - Ang mga palayok na kanilang ginawa ay may disenyong Geometric, - Naghahabi ng kumot at basket - Kapag napapalaban, nagsasagawa sila ng isang ritwal upang maalis ang masamang karanasan - ng digmaan -
- 40. - “Ang tao ay dapat mabuhay nang naayon sa kanilang kalikasan,” Ayon sa kanilang relihiyon 500 BCE Sibilisasyong Maya - Nahukay sa kagubatan ng Guatemala, Honduras at Katimugang Mexico - May mataas na antas Kultura - Sistema ng pagsulat Ambag - sistema ng numero - kalendaryo - Maraming siyudad para sa kaalaman sa sining, agham at pag-aaral 800 CE - Nilisan ng Mayans ang lugar nila sa hindi malamang dahilan - Ang maaring dahilan ay ang pagdami ng populasyon at kakapusan sa pagkain; may epidemyang kulat at may digamang nakakitil sa maraming buhay nila Hilagang Dulo ng Yucutan - Umusbong ang lungsod-estado - Ang kanilang pamahalaan ay teokrasya - Sa lunsod estado matatagpuan ang mga templong simbahan, malalaking piramide, obserbatoryo at monumento. - Sumasamba ang mga Maya sa araw at marami pa silang kinikilalang diyos. - Kinikilala nila ang pari bilang lider-espiritwal at pinuno ng lunsod. Ang paring pinuno ay nakatira sa lunsod. - Sinakop ng mga mandirigmang Toltec ang mga Maya sa Yucatan noong ika-11siglo A.D. at namalagi sila ng may 200 taon. Sa loob ng panahon ng pamamalagi ng mga Toltec sa lugar na iyon, sinasabing sila ang nagpabagsak sa mga Maya. Kabihasnang Aztec (Ika-13 siglo) - tribong indian na pawang mandirigma sa Sentral Mexico na galing sa hilangang kanluran - Sinakop nila ang toltec at iba pang kalapit tribo - Tinatawag nilang taga-Mexico sila - makikita ang templo at piramide - tabi ng templo ay nakatayo ang malaki at nababakurang palaruan kung saan idinaraos ang larong bola - may pamilihan di kung saan lahat ng tinda ay matatagpuan isa na rito ay ang tela, prutas at iba pang maaring bilhin ng mamamayan - sumasampalataya sa maraming diyos - Pangunahin at pinakamataas na diyos • Huitlopochtli: diyos ng araw at digmaan - Apat na beses nang nilikha at ginunaw ng diyos ang mundo, ayon sa kanilang paniniwala - Itong paniniwalang ito ang nagdala sa kanila ng malas dahil nang dumating ang mananakop na Kastila na si Hernando Cortez noong 1519, inakala ni Montezuma,pinuno ng mga Aztec na ang
- 41. mga ito ay mensahero ng diyos dahil sa naiiba ang mga mukha. Tinanggap nilang maayos ang mga Kastila at niregaluhan pa ng ginto at mga gamit na yari sa mamahaling balahibo ng hayop. Inakala ni Montezuma na nasisiyahan ang mga dayuhan sa regaling ibinigay nila ngunit naging lalong interesado si Cortes na malaman kung saan makikita ang pinanggalingan ng ginto. - Kasabwat ang mga tribong galit kay Montezuma, sinalakay nila ang kuta nito ngunit natalo sila. Sa kung anong dahilan namatay di naglaon si Montezuma at lubusang nasakop ni Cortes noong 1521 ang teritoryo niya. 100 - 400 CE Sibilisasyong Inca - Kabundukan ng Andes - Ibayong rehiyon ng Timog America - Nakalinang sila ng kulturang tinawag na Tiahuanaco - Walang masyadong kaalaman na nakalap tungkol sa kulturang ito maliban sa sila ay mga bihasang manggagawa ng gusali. - 900 CE, naglaho ang Tiahuanaco Ika – 11 siglo - may sumulpot muling grupo na ang tawag sa pinuno nila ay Inca. - Ang tawag na iyon ang siyang ginamit na pangalan mismo ng grupo. - Nanirahan ang Inca sa Lambak ng Andes at di naglaon, nanakop sila ng mga teritoryo. 1500 CE - 1500, ang imperyo ng Inca ay may populasyon na 12 milyon na nagsasalita ng 20 iba’t ibang wika at nahahati sa 100 na iba’t ibang grupong etniko. - Nakatatag ng oeganisadomng sistema ng pamahalaan; sistema ng trasportasyon at komunikasyon. - Nakagawa sila ng daan sa gilid ng mga bundok at mga nakabiting tulay sa ibabaw ng mga bangin at ilog. - Ang pinakamataas na pinuno ng mga Inca ay Emperador na pinaniniwalaang inapo ng diyos na araw at habang nabubuhay, siya ay sinasamba ng mga tao sa imperyo. - Ang kapangyarihan niya ay lubos kaya nang humarap si Pizarro, ang Kastilang “conguestador” kay Emperador Atahualpa sinabi niya sa “congestador” – “Sa aking kaharian walang ibang makakalipad at walang dahong malalaglag kung di ko nanaisin” - Ang lahat ng bagay sa imperyo maging ito ay lupain, produksyon at distribusyon ng kalakal ay kontrolado ng pamahalaan. - May listahan ang pamahalaan ng bilang ng taong nasasakop niya at lahat ng lalaki ay obligadong manilbihan sa sandatahang lakas at mag-ukol ng panahon sa mga gawaing pambayan. - Karamihan sa mga Inca ay magsasaka, nag-aalaga rin sila ng hayop at nangingisda. Ang ilan ay naghahabi. Ang pagsasaka ng Imperyong Inca ay naganap ng dumating ang conquistador. - Mayroon ding iba na mahuhusay na magpapalayok, mga minero ng ginto, pilak at tanso. - Tulad ng mga Inca, ay nag-aalay din ng tao sa mga itinuturing na diyos.. - Nag-away away ang mga Kastila sa partihan ng ginto at maging si Pizarro ay pinatay.
- 42. Quiz #10: Kabihasnang Amerindian I. Fill the Box Kabihasnan Taon Saan Mga Naambag Sinaunang Maya Kabihasnang Aztec Sinaunang Inca Eskimo Pueblo Olmec