Fervenzas 14

Revista Galega de
TRABALLO SOCIAL

fervenzas —14—
fervenzas —14—

Revista Galega de TRABALLO SOCIAL

Subvencionada por:

Revista Galega de
TRABALLO SOCIAL
fervenzas —14—

Xunta de Goberno Juana Mª Tubío Ordóñez, Presidenta
Diana Parada Alvedro, Vicepresidenta
Mª Elena Antelo García, Secretaria
Mª José Redondas Vallejo, Tesoureira
Carmen Pereiras Pérez, Vogal
Mª Teresa Díaz Docampo, Vogal
Angeles Rodiño Medrano, Vogal
Alba Rial Moure, Vogal
Pastora Veres Rosende, Vogal
Isabel Redondo Zambrano, Vogal

Responsable da edición Diana Parada Alvedro

Mesa de redacción Mª Elena Puñal Romarís, Mª Xosé Vázquez Vázquez, Sabela Fernández Lema,
Sonia Pérez Iglesias, Pepa Vázquez Martínez, Francisco Xabier Aguiar Fernández

Edita Colexio Oficial de Traballo Social de Galicia
Rúa Dublín, 6, baixo, porta 3
15707 Santiago de Compostela
Teléfono: 981 56 81 00 | Fax: 981 94 18 98
E-mail: fervenzas@traballosocial.org

Data da Publicación: Marzo 2012

Imprime Grafinova, S.A.

ISSN 1698-5087

Dep. Legal C-1.884/97

Fervenzas non se responsabiliza das opinións expresadas polos/as autores/as,
nin se identifica necesariamente cos contidos dos textos publicados

S
LIMIAR Páx. 5

1.- Os servizos sociais en Galicia. Reflexións

U
dalgunhas protagonistas.
Begoña Sánchez Roura, Elena Muguerza
Martínez, Belén Gómez Álvarez, Eva Moldes
Casal e Eva López Soto. Coordinación: Gustavo
García Herrero. Apoio técnico: Pepa Vázquez Páx. 7

M
2.- Redes sociais profesionais.
Asier Epelde Piñeiro e David Saavedra Pino Páx. 29

3.- A Comisión Técnica Interinstitucional sobre o
Menor. Un proxecto de transversalidade
administrativa.

A
Andrés Martín Jiménez, Elena Rivas Vieites Páx. 47

4.- Perfil dos pacientes: diferenzas de xénero.
Patricia González Filgueiras Páx. 61

5.- Anacos de vida nun sanatorio. Os primeiros

R
doentes do psiquiátrico Cabaleiro Goás.
Luís Rodríguez Carmona Páx. 79

6.- A prevención das lesións e da violencia desde
unha perspectiva multidisciplinar.

I
Susana Rodríguez Da Silva, Begoña Pico
Villares, Eva Varela Leiras, Sonia Pico Villares,
Pepi Gómez Romero, M.ª Manuela Zas Castro Páx. 103

7.- ¿Por qué é importante adherirnos a un estilo
bibliográfico?: O Manual da APA.

O
Francisco Xabier Aguiar Fernández Páx. 123

EN REDE
COGAMI Páx. 131

ENTREVISTA
Entrevista a Juani Tubío Ordóñez.
Presidenta do Colexio Oficial de Traballo Social.
M.ª Xosé Vázquez Vázquez Páx. 135

COMENTARIO DE PUBLICACIÓNS
Recensión do libro: Manual orientativo de
prevención y actuación ante agresiones a
trabajadores sociales.
Edith Pita Hermida Páx. 141

RECENSIÓNS DE INVESTIGACIÓN SOCIAL
Transformación nas esferas da vida das
coidadoras e coidadores familiares ou da súa
contorna de persoas en situación de
dependencia con grao II e III en Galicia.
M.ª Purificación García Álvarez Páx. 143

S
Ansiedade, depresión e obsesión ante a
morte en estudantes universitarios.
Francisco Xabier Aguiar Fernández Páx. 145

U
ESPAZO ABERTO

Mediación e traballo social.
Ana Martín Muñoz Páx. 149

M
NORMAS DE PUBLICACIÓN DA REVISTA GALEGA DE
TRABALLO SOCIAL FERVENZAS Páx. 153

A
R
I
O

Limiar
Estimados/as compañeiros/as,

A continuación, presentámosvos un novo número da revista Fervenzas
cunha ampla variedade de temáticas relacionadas coa nosa disciplina.

No artigo “Os servizos sociais en Galicia. Reflexións dalgunhas prota-
gonistas”, Gustavo García, tras a mirada de catro traballadoras sociais e
dúas educadoras sociais, achéganos á praxe profesional no sector dos servi-
zos sociais na nosa comunidade autónoma, a través dunha entrevista colec-
tiva.

Asier Epelde achéganos ao mundo virtual co seu artigo “Redes sociais
profesionais”.

Andrés Martín e Elena Rivas, no artigo “A Comisión Técnica
Interinstitucional sobre o Menor. Un proxecto de transversalidade adminis-
trativa”, inciden na necesidade de traballar coordinadamente nun ámbito
tan complexo como é a atención ao menor.

Patricia González, baixo o título “Perfil dos pacientes: diferenzas de
xénero”, preséntanos un estudo realizado no Complexo Hospitalario
Universitario da Coruña sobre o perfil sociodemográfico dos pacientes ingre-
sados e diagnosticados de accidente cerebrovascular usuarios do Servizo de
Traballo Social.

Luís Rodríguez, a través dunha ollada retrospectiva, presenta, no seu
artigo, a vida dos mil primeiros doentes ingresados no Sanatorio Cabaleiro
Goás e o labor desempeñado polas primeiras asistentes sociais dentro da
institución.

María Manuela Zás e compañeiras, no seu artigo “A prevención das
lesións e da violencia desde unha perspectiva multidisciplinar”, fai fincapé
na necesidade de incluír a figura do/a traballador/a social nos equipos de
prevención de lesións, coa finalidade de minimizar os factores de risco.

Francisco Xabier Aguiar preséntanos un artigo sobre a importancia de
acollernos a un estilo de citacións e construcións de referencias bibliográfi-
cas científicamente recoñecido na produción de artigos e traballos científi-
cos. Destaca o interese das ciencias sociais polo coñecemento e aplicación
do manual de estilo APA.

5 f e r v e n z a s

Na sección “En rede”, coñeceremos o labor desenvolvido pola
Confederación Galega de Persoas con Discapacidade (COGAMI), entidade
sen ánimo de lucro cuxa misión é conseguir a plena inclusión das persoas
con discapacidade en todos os ámbitos da sociedade a través da defensa e
da promoción dos seus dereitos, da reivindicación do cambio social, da
potenciación do asociacionismo e da prestación de servizos que satisfagan
as súas necesidades e expectativas.

Neste número, entrevistaremos a Juana María Tubío, presidenta do
Colexio Oficial de Traballo Social de Galicia.

Na sección “Comentario de publicacións”, Edith Pita preséntanos
unha recensión sobre o libro Manual orientativo de prevención e actuación
ante agresións a traballadores/as sociais, editado polo Colexio Oficial de
Traballadores Sociais de Madrid, no ano 2010.

Na sección “Recensión de Investigación Social” contamos coas fichas
sobre os traballos desenvolvidos un por Mª Purificación García,
“Transformacións nas esferas da vida das coidadoras e coidadores familia-
res ou da súa contorna de persoas en situación de dependencia con grao II
e III en Galicia”, e outro por Francisco Xabier Aguiar, “Ansiedade, depresión
e obsesión ante a morte en estudantes universitarios”.

Na sección “Espazo Aberto”, Ana Martín achéganos á mediación como
método alternativo de resolución de conflitos.

Por último, destacar que a partir da publicación deste número a mesa
de redacción asume como normas de publicación as do manual de estilo APA

Agradecemos a colaboración de todas aquelas persoas que participa-
ron na elaboración deste número.

6

OS SERVIZOS SOCIAIS EN GALICIA.
Reflexións dalgunhas protagonistas

Begoña Sánchez Roura (B.S.R.)
Traballadora Social. Concello do medio rural. Lugo (1.600 habitantes)
Elena Muguerza Martínez (E.M.M.)
Traballadora Social. Unidade de Tramitación RISGA. Ourense.
Belén Gómez Álvarez (B.G.A.)
Traballadora Social. UTS. Vigo.
Eva Moldes Casal e Eva López Soto (E.M.C./E.V.L.)
Educadoras sociais. Servizos sociais comunitarios,
no medio rural núcleos de 10.000 habitantes.
Coordinado por:
Gustavo García Herrero (G.G.).
Xefe de Unidade de Aloxamentos Alternativos no Concello de Zaragoza.
Dirixe o Albergue Municipal de Transeúntes e a Residencia Municipal Casa Amparo,
de persoas maiores: aitavo.gg@gmail.com
Co apoio de Pepa Vázquez (P.V.). Traballadora social do Equipo Municipal
de Inclusión Social do Concello de Pontevedra: supervisionsocial@gmail.com

RESUMO
Neste artigo preséntanse as reflexións colectivas, de 5 profesionais con
experiencia no sector dos servizos sociais. Cunha estrutura de preguntas, vanse
traballando cuestións clave, sobre os servizos sociais actuais en Galicia.

Recollemos inquedanzas e achegas que van dende os logros, ata os
retos de futuro, pasando pola incidencia sobre as persoas atendidas, a lei
de dependencia ou o terceiro sector.

PALABRAS CLAVE
Servizos sociais, dependencia, políticas locais, compromiso, traballo
social grupal, comunitarios

SOCIAL SERVICES IN GALICIA
ABSTRACT
This article presents the collective reflections of 5 experienced pro-
fessionals in the area of social services. With a question-based structure, it
deals with essential issues concerning social services in present-day Galicia.

7 f e r v e n z a s

It comprises concerns and findings ranging from the accomplishments
and the challenges of the future to the effects upon the persons serviced
and the Dependency Act or the third sector.

KEY WORDS
Social services, dependency, local policies, commitment, social work
with groups, community

Hai 30 anos comezaron a se pór en marcha nalgúns municipios e comar-
cas de Galicia os primeiros servizos sociais de carácter básico ou comunitario.
Con iso inaugurábase unha nova etapa chea de indefinicións e incertezas, pero
tamén cargada de iniciativas, de imaxinación e, sobre todo, de ilusións.

Que quedou de todo iso 30 anos despois? A realidade dos anos 80 do
pasado século, xa non é a actual, pasada a primeira década do século XXI.
Sucederon moitas cousas nestes anos; a sociedade cambiou radicalmente,
e tamén as institucións, as normas, as formas de facer, os propios servizos
sociais. 30 anos é tempo suficiente para reflexionar sobre os servizos
sociais, a súa traxectoria, a súa situación actual e o seu futuro.

Para iso reunimos nun foro virtual a 5 traballadoras sociais “de pri-
meira liña” en diversos escenarios, urbanos e rurais, coas súas reflexións
elaboramos o presente artigo.

(G.G.P.V.) Cales credes que son os principais logros conseguidos
polos servizos sociais nestes anos? Que lle achegaron á sociedade gale-
ga, en xeral, ou á do voso contorno, en particular?

(B.S.R.) Partindo da miña propia experiencia desde os servizos sociais
comunitarios dun concello rural, destacaría o aumento progresivo, aínda
que insuficiente, de profesionais nos servizos sociais comunitarios, xa que
hai algúns anos moitos concellos rurais compartían traballador/a social e
actualmente xa quedan moi poucos que o sigan facendo. Nos concellos
grandes tamén se foron reforzando. Tamén se apoiou a aparición doutros
perfís profesionais coa idea de crear equipos multidisciplinares.

Ao mesmo tempo, considero un logro que se vaia desmitificando aos poucos
a idea de que os servizos sociais están dirixidos unicamente aos colectivos con nece-
sidades económicas; e cada vez, aínda que
lentamente, se vai estendendo a idea en Considero un logro que se
diversos ámbitos da sociedade de que os ser- vaia desmitificando pouco a
vizos sociais son universais e, polo tanto, pouco a idea de que os servi-
están dirixidos a toda a poboación: todos e zos sociais están dirixidos uni-
cada un dos cidadáns poden/podemos ser camente aos colectivos con
susceptibles de axuda en moi diferentes necesidades económicas.
aspectos no ámbito persoal, familiar, social...

8

(E.M.M.) Penso que os logros conseguidos nos últimos anos polos ser-
vizos sociais, tanto no ámbito nacional como en Galicia, é que desde a súa
configuración á actualidade foron avanzando e consolidándose ata conver-
terse nun dos alicerces básicos do Estado de Benestar.

Esa consolidación dos servizos
sociais como un sistema público de pro- Quizais o máis importante
tección social supuxo o desenvolvemen- dentro deste proceso sexa o
to dun marco normativo, con estrutura, avance que a política social
planificación e financiamento propio vai experimentado no recoñe-
dirixido a lles dar resposta ás necesida- cemento de dereitos de cida-
des dos individuos, grupos e comunida- danía e o acceso universal aos
des que lles permita vivir con maior cali- servizos sociais.
dade de vida, con máis autonomía e
maior adaptación ao contorno social. Quizais o máis importante dentro
deste proceso sexa o avance que a política social vai experimentado no
recoñecemento de dereitos de cidadanía e o acceso universal aos servizos
sociais, que permitirá nun futuro pasar ao exercicio dunha acción social
fundamentada en dereitos subxectivos aos que a Administración a través
das súas políticas sociais deberá ir respondendo.

(B.G.A.) Coincido en sinalar como logros na implantación dos servizos
sociais en Galicia, en liñas xerais, a elaboración de marcos lexislativos defi-
nidos, programas básicos de actuación e estruturas organizativas con persoal
profesional e financiamento propios.
A relocalización de zonas para
No meu contorno máis próximo,
diminuír a ratio de habitantes
destacaría a reorganización de zonas
por profesional pode ter un
para diminuír a ratio de habitantes por
impacto na mellora da calida-
profesional, o que pode ter un impacto
de do servizo.
na mellora da calidade do servizo.

Así mesmo, é significativo que no barrio no que traballo, Teis, existe
o único plan comunitario neste momento na cidade. A miña compañeira e
eu participamos de forma habitual neste plan, a través do seu Comité
Técnico, co recoñecemento por parte do Departamento de Benestar Social.

(E.M.C./E.V.L.) Nós sinalariamos en primeiro lugar, a introdución de
novos perfís profesionais, xestión e distribución dos espazos profesio-
nais. Nos últimos anos Galicia experimentou un cambio na percepción e
configuración dos seus servizos sociais que afectou máis e é máis patente
nos servizos sociais comunitarios, ou é, polo menos, máis visible neles.
Pasamos de ter uns servizos sociais representados e desenvolvidos por unha
persoa e cun único perfil profesional, a que estean conformados por varias
persoas con distintos perfís profesionais. Esta diversidade é, ao noso enten-
der, unha oportunidade para a formación de equipos multidisciplinares
onde se poida xerar un espazo laboral enriquecedor e de aprendizaxe con-
tinua, de apoio mutuo e de recoñecemento, de sonoridade e de comple-

9 f e r v e n z a s

mentariedade. Facíase necesaria a introdución doutros perfís profesionais
para lles dar resposta ao volume e á diversidade de realidades sociais,
tamén para acompañar e traballar con colectivos específicos, ou problemá-
ticas/situacións específicas (unidades de prevención de drogadiccións, cen-
tros de información ás mulleres, servizos orientados ao traballo con fami-
lias, animación sociocultural, orientación laboral, etc.). Estes servizos
renovados achegáronlle á sociedade respostas ás súas demandas sociais e
facilitaron un acompañamento social de maior calidade en moitas situa-
cións e problemáticas concretas. Tamén foi un importante xerador de
emprego, ofreceu alternativas laborais a titulacións e especializacións ofi-
ciais que se desenvolven na nosa comunidade autónoma. Aínda que tamén
é certo que se integraron e desenvolveron de forma dispar en función das
vontades locais e políticas, e cunha marcada desigualdade entre os munici-
pios urbanos e os rurais.

En segundo lugar destacamos o maior investimento en prestacións,
servizos, recursos materiais e formativos. Incrementouse a dotación de
recursos e programas de proximidade como centros de día, escolas infan-
tís, servizos como “xantar na casa”, que tratan de pór en valor os recursos
locais. Ponse de manifesto, por unha banda, a súa universalización, o cal
quere dicir que chegan a un maior número de persoas e independentemen-
te da súa situación económica (xa que son servizos de copago), e doutra
banda, a resposta a necesidades persoais en consonancia coa evolución
social da cidadanía, en aspectos como a
incorporación da muller ao traballo, o O traballo máis próximo e nos
incremento da inmigración, a diversida- contextos onde as persoas
de familiar etc. A incorporación de novas desenvolven o seu día a día
figuras profesionais como as e os educa- fomentou unha visión dos ser-
dores sociais tamén supuxo un conside- vizos sociais máis eficaz e
rable avance nas metodoloxías da inter- próxima ás súas necesidades e
vención socioeducativa e na aposta polos as súas dificultades.
dereitos e comprensión das necesidades
das persoas. O traballo máis próximo e nos contextos onde as persoas des-
envolven o seu día a día fomentou unha visión dos servizos sociais máis efi-
caz e próxima ás súas necesidades e ás súas dificultades. Con todo, existen
grandes retos neste ámbito, o de primar que a educación e o desenvolve-
mento da persoa se sitúe por encima da axuda económica e asistencial.

Por outra banda investiuse na mellora das instalacións dos servizos
sociais e unha dotación máis funcional de recursos materiais.

A oferta formativa aumentouse, diversificouse e potenciouse a for-
mación en liña, como fórmula para garantir o acceso a ela, sobre todo para
aqueles servizos do rural (por exemplo, a formación conveniada co
Ministerio de Sanidade e Política Social e Igualdade), ou a creación de redes
de traballo como o programa Tecendo Redes, que propiciou o encontro e a
investigación colaborativa aplicada á mellora dos programas de interven-
ción familiar en toda Galicia.

10

Por último, consideramos un importante logro a integración destes
servizos na comunidade, a súa universalización e descentralización. Vaise
avanzando lentamente nunha concepción máis comunitaria dos servizos
sociais, considerándoos como un recurso máis para a comunidade e des-
montando os estereotipos que os vinculaban a sectores ou a grupos concre-
tos da poboación (modelo de intervención comunitaria versus modelo asis-
tencialista). Intervindo desde, para e coa comunidade, polo que se pon en
valor o carácter preventivo. Reivindicando o seu carácter universalizador,
para toda a poboación e poñendo énfase na introdución de servizos dirixi-
dos a ámbitos como a terceira idade, a infancia, as mulleres e outros colec-
tivos vulnerables. E, finalmente, tratando de distribuír os recursos por todo
o territorio para facilitar servizos de proximidade.

(G.G. P.V.) Chama a atención que ao preguntar polos logros dos
servizos sociais, na maior parte das respostas facedes referencia ás súas
propias estruturas, como avances en materia normativa, o incremento e
diversificación dos seus profesionais, as prestacións, a forma como se
organizan ou como se perciben... Con todo, hai poucas referencias, e
case de pasada, aos beneficios que a existencia dos servizos sociais dan
á cidadanía galega. Pero iso é o realmente importante...

(E.M.M.) Con respecto á cidadanía galega, esta evolución dos servi-
zos sociais supón unha serie de melloras entre as que se poden citar:

1. A toma de conciencia, aínda que en ocasións sexa de forma inco-
rrecta, de que o noso Estado de Benestar lles garante unha serie de derei-
tos e protección social. Isto faise notorio no exercicio do noso traballo
cando escoitamos frases do tipo “eu non teño a culpa de non ter un traba-
llo, de non ter diñeiro para pagar o piso
ou os libros do colexio dos nenos, o A descentralización e a proxi-
Estado ou a Xunta teñen que axudarme midade dos servizos sociais á
ou darme unha paga para vivir” para que cidadanía que facilita o seu
están os servizos sociais? como preten- acceso a estes contribúe a
den que vivamos? superar a posible vergoña de
certos cidadáns e cidadás en
Penso que a sociedade galega,
acudir a eles ante a crenza de
cada vez máis, demanda e esixe o cum-
que só se dirixen a persoas
primento dos dereitos constitucional-
pobres ou marxinadas.
mente recoñecidos, aínda que tamén é
curioso comprobar como ante a situación
de crise económica e co aumento da inmigración, a poboación autóctona
desenvolve certas actitudes xenófobas cara aos estranxeiros e manifesta o
seu temor a que os beneficios do Estado de Benestar se dirixan a eles en
detrimento dos seus propios.

2. A descentralización e a proximidade dos servizos sociais á cidada-
nía que facilita o seu acceso a estes. Isto facilita o incremento da informa-
ción sobre a existencia, competencias e universalidade do noso sistema

11 f e r v e n z a s

público e, mesmo, contribúe a superar a posible vergoña de certos cidadáns
e cidadás en acudir a eles ante a crenza de que só se dirixen a persoas
pobres ou marxinadas.

3. O incremento de servizos, programas e prestacións (centros de
día, de educación infantil, residencias, programas de atención ás persoas
maiores, á infancia, inmigrantes, aos sen teito, de inserción laboral, forma-
ción, lecer e tempo libre) que contribúen a mellorar a calidade de vida da
poboación galega. Aínda que, neste punto, aínda os servizos sociais teñen
moito que avanzar, xa que as diferenzas orzamentarias do Plan concertado
entre as zonas urbanas e rurais son significativas, feito que se ve agravado
pola dispersión xeográfica galega que limita o acceso aos recursos sociais
así como ao emprego das persoas que viven en zonas rurais.

4. A elaboración de leis en materia social que regulan os dereitos e
deberes dos cidadáns, como son a Lei de servizos sociais, a Lei de protec-
ción á familia, a da dependencia, a renda de integración social de Galicia,
Lei de protección ás mulleres vítimas de violencia etc.

5. No campo da pobreza e exclusión social no que traballo, a evolu-
ción dos servizos sociais vén estando marcada, entre outras cousas, polo
desenvolvemento dos plans nacionais e autonómicos de benestar social
entre os que cabe citar o Plan de loita contra a pobreza. En 1991 a nosa
Administración autonómica, co fin de abordar a pobreza e exclusión social
puxo en marcha a Lei de rendas mínimas galega (Risga) que posteriormen-
te se complementaría cos plans de inclusión social e que se caracteriza por
combinar unha prestación económica cun proxecto de inserción social.

(G.G. P.V.) Pero cres que estas iniciativas supuxeron algunha
mellora real na vida das persoas ás que van dirixidas?

(E.M.M.) A pesar da declaración de boas intencións que recolle a lei
e que se presenta como un logro dos servizos sociais para a cidadanía gale-
ga beneficiaria, penso que non cumpre a finalidade para a que se creou xa
que se reduce practicamente a dar unha prestación económica insuficiente
que segue mantendo as persoas en situación de pobreza extrema e indirec-
tamente potencia o emprego mergullado. Os límites económicos para poder
acceder á prestación son tan baixos, que impiden que poidan beneficiarse
persoas que aínda que teñan ingresos que se corresponden cos de pobreza
relativa son superiores aos establecidos pola lei. Limita o período de inte-
gración social a catro anos. A lei leva implícito o desenvolvemento dun pro-
xecto de inserción que escasamente contribúe á integración laboral das
persoas beneficiarias pois faltan programas específicos de emprego así
como equipos multidisciplinares que traballen, acompañen e deseñen itine-
rarios laborais eficaces. En canto ao emprego, as persoas beneficiarias
deben inscribirse no Servizo Galego Público de Emprego, onde compiten co
resto da poboación, feito que resulta un tanto irónico se temos en conta
que carecen de formación, habilidades sociais, cualificación profesional

12

etc. A dispersión xeográfica, a falta de transporte, de recursos, de progra-
mas de inserción laboral son obstáculos que dificultan a dispoñibilidade das
persoas beneficiarias que viven en zona rural, que se ven especialmente
desfavorecidas con respecto ás que viven nas zonas urbanas.

(G.G. P.V.) Volvendo aos logros dos servizos sociais en Galicia nes-
tes 30 anos, sinalariades algunha cuestión que os poidan pór en perigo
actualmente?
A lei de dependencia, que
(B.S.R.) Unha das cuestións que pode ter efectos contradito-
hai que ter en conta é a implantación da rios sobre os servizos sociais,
lei de dependencia, que pode ter efec- xa que por unha banda reco-
tos contraditorios sobre os servizos ñece dereitos pero, por
sociais, xa que, por unha banda, recoñe- outro, require cuantiosos
ce dereitos pero, por outra, require recursos que se poden detraer
cuantiosos recursos que se poden doutras necesidades dos ser-
detraer doutras necesidades dos servizos vizos sociais.
sociais.

Igualmente, a incorporación de novos perfís profesionais nos equipos de
servizos sociais é, ao mesmo tempo un logro e unha necesidade, posto que os tra-
balladores sociais nin podemos nin debemos abarcalo todo, pero tamén un “peri-
go” se non se coordina, definen funcións e se unen esforzos adecuadamente.

(E.M.M.) Entre as circunstancias que poden pór actualmente en risco
os logros dos servizos sociais en Galicia, sinalaría, en primeiro lugar, a
imposibilidade de lles dar resposta ás novas necesidades sociais que xor-
den como resultado dos cambios de carácter demográfico, social, familiar,
económico relacionados co envellece-
mento da poboación, a estrutura fami- Deixar de lado “a parálise
liar, a crise económica, o desemprego, a pola análise” e planificar os
inmigración etc. que avanzan dunha servizos sociais atendendo
forma moi rápida e aos que se non lles aos cambios de carácter
damos unha resposta facilitarán a per- demográfico, social, familiar
manencia da pobreza e a exclusión e económico relacionados co
social. Por iso é polo que será cometido envellecemento da poboa-
dos nosos políticos e da Administración ción, a estrutura familiar, a
ter presente o alto nivel de pobreza en crise económica, o desempre-
Galicia especialmente acentuado pola go, a inmigración etc. que
crise económica, deixar de lado “a pará- avanzan dunha forma moi
lise pola análise” e planificar os servizos rápida e aos que se non
sociais atendendo a estes feitos. O damos unha resposta facilita-
emprego é fundamental nos procesos de rán a permanencia da pobre-
inclusión social, polo que se implantarán za e a exclusión social.
medidas e recursos eficaces que o pro-
movan como son os programas de inserción laboral específicos, empresas
de inserción, convenios coas empresas etc., contando co acompañamento
de profesionais que fagan da inclusión social unha realidade e que se rele-


gue a un segundo termo o intento de disfrazar a incompetencia do sistema
de benestar social con axudas económicas de carácter residual.

O segundo risco vén derivado do aumento da desigualdade social no
ámbito do territorio. É dicir, que a pesar de que os servizos sociais están
descentralizados e son competencia exclusiva das comunidades autónomas,
o feito de que estas non dispoñan de recursos e financiamento adecuado
pode xerar desigualdade da cidadanía ao acceso e gozo dos servizos sociais
segundo o territorio (rural ou urbano) ou comunidade autónoma na que
residan. Situación que en Galicia pode verse agravada pola dispersión xeo-
gráfica. Por tanto, faise necesario un financiamento adecuado conforme ás
necesidades de cada territorio.

En terceiro lugar, o desenvolvemento de políticas sociais de corte
meramente escaparatistas, moi ben descritas en calquera ideario ou
mesmo normativa xurídica, pero que logo non deixan de ser unha mera uto-
pía, porque o noso modelo de Estado de Benestar non facilita os medios
para facelas realidade, polo que o noso sistema público de servizos sociais
non pode ofrecer recursos eficaces para abordar as necesidades.

Exemplos diso pode ser a Lei de renda de integración social de Galicia
de 1991 que ás razóns anteriormente expostas poderiamos engadir o feito de
que entre os seus programas figura un que se denomina “desenvolvemento
comunitario” que nunca se puxo en marcha. Algo similar ocorre coa Lei da
dependencia, infestada de boas intencións pero que, na práctica, non respon-
deu a elas como se esperaba, e iso pode crear moita frustración.

Por último, paréceme unha ameaza no ámbito internacional, a globa-
lización e o sistema neoliberal no que nos desenvolvemos, que provoca a
desigualdade económico-social e impulsa que o sistema financeiro se impo-
ña ao social, o que ten as súas consecuencias directas sobre a explotación
de man de obra e o emprego. Mentres os ricos cada vez son máis ricos, os
pobres cada vez son máis pobres.
Preocúpanos a infravaloración
(B.G.A.) Eu creo que un perigo
das políticas sociais de calida-
poden ser as propias estruturas organiza-
de implícita nos recortes en
tivas e como afectan o traballo das téc-
recursos humanos e as dota-
nicas e técnicos na intervención diaria
cións orzamentarias.
con persoas e grupos.

A vulnerabilidade e a rixidez do sistema actual en crise, a dinámica
de transformación dos problemas sociais, poden implicar unha actualiza-
ción e redeseño estratéxico das políticas públicas de benestar social.

Outro perigo, como indicamos no diagnóstico comunitario elaborado
desde o Plan comunitario de Teis, pode ser o tratamento estatístico que
outorga indicadores que serven como instrumentos de medida pero que
ofrecen en si mesmos poucos criterios de valoración á hora de marcar pau-
tas de acción ou establecer priorización de problemas.

14

(E.M.C./E.V.L.) A nós preocúpanos a infravaloración das políticas
sociais de calidade implícita nos recortes en recursos humanos e as dota-
cións orzamentarias, xa que mingua os esforzos para a xestión de calidade
e o desenvolvemento destes servizos. A situación de crise acentuou esta
involución. Aínda que hai uns dereitos recoñecidos lexislativamente e inte-
riorizados socialmente, a realidade do día a día, no desenvolvemento do
labor profesional e no contacto directo coas persoas imponse unha percep-
ción crecente de receso nas prestacións sociais e nos recursos necesarios
para concretalas. En Galicia, cun goberno de ideoloxía neoliberal e antiso-
cial, recortáronse multitude de avances conseguidos en materia social e
apoiados na cuarta Lei de servizos sociais durante a lexislatura do biparti-
to. Podemos pór como exemplos, os recortes nas axudas e as prestacións
económicas dirixidas á infancia, ás situacións de emerxencia social, nas
prestacións do sistema de dependencia, a redución significativa do número
de orientadores laborais, a eliminación directa das prestacións ao colecti-
vo de inmigrantes, a falta de financiamento para os equipos de inclusión
das cidades, o máis que probable recorte nos centros de información á
muller, a promulgación dunha lei de familia que recorta gravemente os
dereitos das mulleres etc. En todo este proceso de desmonte subxace unha
concepción perigosa: a que valora os servizos sociais como os xestores
daquilo que non queren ou non poden facer outros servizos, a desvaloriza-
ción social “do público”. Por último, tamén cabe mencionar a excesiva
burocratización que forma parte do servizo administrativo e que impide
destinar tempo a procesos básicos na xestión dos servizos á comunidade.

(G.G.-P.V.) Referístesvos á Lei da dependencia na súa dobre pers-
pectiva en canto aos seus efectos sobre o Sistema de Servizos Sociais:
por unha banda, como oportunidade para a súa consolidación, pero dou-
tra banda, como ameaza. Gustaríame que analicemos con maior detalle
esta cuestión.

(B.S.R.) Como xa dixen, ao meu
parecer a implantación da Lei de depen- O enorme esforzo que está a
dencia é unha arma de dobre fío: por unha supor a implantación da Lei
banda recoñécense a través dela dereitos de dependencia, pode restar-
fundamentais no ámbito dos servizos sociais lle forzas, recursos e dedica-
pero, ao mesmo tempo, estes dereitos non ción a todo aquilo que tamén
se recoñeceron, de momento, de maneira é primordial no noso quefacer
universal, en todos aqueles ámbitos, que profesional.
fóra da dependencia, seguen sendo obxec-
to de atención pola nosa banda.

Ao mesmo tempo, o enorme esforzo que está a supor a implantación
da Lei de dependencia, pode restar forzas, recursos e dedicación a todo
aquilo que tamén é primordial no noso quefacer profesional.

(E.M.M.) A intencionalidade da Lei da Dependencia, coa considera-
ción dos dereitos subxectivos que ampara e a súa contribución ao fomento


do emprego, etc., poderían facilitar un
cambio importante na cobertura social A lei de dependencia quedou
para as persoas dependentes e as súas curta en orzamentos, a
familias e un avance na consolidación demanda desbordou as previ-
dos servizos sociais. No entanto, unha sións e quedou reducida a
vez máis quedou curta en orzamentos, a unha mera declaración de
demanda desbordou as previsións dos intencións recollidas nunha
políticos e quedou reducida a unha mera lei que xera moitas expectati-
declaración de intencións recollidas vas á cidadanía galega, pero
nunha lei que xera moitas expectativas que chegado o momento da
na cidadanía galega, pero que chegado o verdade ten que enfrontarse
momento da verdade ten que enfrontar- a unha importante lista de
se a unha importante lista de espera espera para poder gozar dos
para poder gozar dos seus beneficios, seus beneficios.
concretamente, entre un e dous anos
para a libranza económica; menos mal que para o acceso a outros servizos
e centros a demora é menor.

Continuamente se escoitan voces de que o gasto desta prestación é
cuantioso e que derrubará o noso sistema de servizos sociais. Persoalmente,
non estou moi de acordo, porque considero que se a Administración a pon
en marcha é porque previamente fixo un estudo sobre o investimento e
gasto que supón a súa xestión e resúltalle máis rendible que se o tivese que
asumir de forma totalmente pública.

(E.M.C./E.V.L.) A Lei da depen-
dencia supón, por unha banda, unha A Lei de dependencia supón,
sobrecarga importante e, polo tanto, por unha banda, unha sobre-
limitacións para desenvolver outro tipo carga importante e, polo
de actuacións máis comunitarias, máxi- tanto, limitacións para desen-
me se pensamos que nos servizos comu- volver outro tipo de actua-
nitarios non supuxo un incremento de cións máis comunitarias,
profesionais. Doutra banda, na maioría máxime se pensamos que nos
dos servizos dirixidos á terceira idade ou servizos comunitarios non
persoas con diversidade funcional, o fac- supuxo un incremento de pro-
tor recoñecemento da dependencia fesionais.
prima sobre outros que poden ser valora-
dos como máis importantes. É dicir, á hora de baremar o acceso a determi-
nados servizos, se unha persoa non consta como dependente xa se limita o
seu acceso ao sistema.

(G.G.-P.V.) Resulta fácil sinalar as administracións como responsables
das limitacións que afectan os servizos sociais (falta de recursos, dificulta-
des organizativas, de coordinación...). Pero tamén é conveniente realizar
un exercicio de autocrítica e por iso pregúntovos que parte de responsabi-
lidade credes que podemos ter os/as profesionais nas dificultades de desen-
volvemento dos servizos sociais ou, se o preferides, que poderiamos ou
deberiamos facer os profesionais para mellorar os servizos sociais.

16

(B.S.R.) O máis importante que podemos facer é afondar na esencia
do que é a nosa profesión e non apartar-
nos daquilo que nos define como traba- Non temer ao diálogo con
lladores sociais; desprendernos de todo outros perfís profesionais.
aquilo que non sexa realmente o noso
quefacer profesional e non temer o dialogo e encontro con outros perfís
profesionais.

Seguir poñendo en valor o noso papel na sociedade, apoiados polo
noso traballo serio e constante, así como a investigación e o estudo ao
redor das cuestións sociais primordiais.

(E.M.M.) Para a mellora dos servizos sociais, os profesionais deberia-
mos, en primeiro lugar, traballar con rigor e sobre todo con calidade.

É moi importante que os profesio-
Prestar atención e respecto á
nais dos servizos sociais prestemos aten-
cidadanía, dedicar o noso
ción e respecto á cidadanía, que dedi-
tempo á escoita activa, non
quemos o noso tempo á escoita activa,
etiquetar as persoas, actuar
que non etiquetemos as persoas, que
de forma transparente infor-
actuemos de forma transparente infor-
mándolles sobre os seus
mándoos sobre os seus dereitos e obriga-
dereitos e obrigacións e as
cións e as actuacións que hai que seguir.
actuacións que hai que seguir.
Non debemos esquecer que o individuo é
o suxeito do seu propio cambio e precisa
información para poder decidir.
Ser áxiles na nosa xestión e non
En segundo lugar, ser áxiles na permitir que a burocracia nos
nosa xestión e non permitir que a buro- domine (...) os profesionais dos
cracia nos domine, diso dependerá o servizos sociais habemos de ser
benestar de moitas persoas. Ante a conscientes de que a demora
excesiva burocratización do sistema na xestión e nas intervencións
inherente á propia Administración, os prexudica as persoas coas que
profesionais dos servizos sociais habe- traballamos.
mos de ser conscientes de que a demora
na xestión e nas intervencións prexudica as persoas coas que traballamos.

Na xestión de prestacións econó-
micas como a Risga ou as Axudas de Aínda se exerce moito control
Emerxencia Social ocorre que pola carga burocrático sobre os cidadáns
de burocrática que teñen tardan en que han presentar excesiva
resolverse unha media de tres meses; é documentación para o acceso
moito tempo se temos en conta que as ás prestacións do sistema.
persoas que a solicitan están en situa-
ción de extrema pobreza, nin que dicir ten que ese tempo se incrementa
se os profesionais nos demoramos na realización do noso traballo.

En terceiro lugar, deberiamos loitar a través das estruturas pertinen-
tes por colocar o sistema de servizos sociais no mesmo rango que os demais


sistemas de benestar. Os principios de universalidade e equidade non se
cumpren na mesma medida que noutros sistemas de protección. Aínda se
exerce moito control burocrático sobre os cidadáns que deben presentar
excesiva documentación para o acceso ás prestacións do sistema. E, en con-
traposición a isto, seguimos sendo esa especie de caixón de xastre ao que
as persoas acoden cando os outros sistemas de protección (emprego, viven-
da, educación etc.) non son capaces de lles dar resposta ás necesidades
sociais que son da súa competencia.

Engadir que se lles esixe o mesmo ás persoas en situación de extre-
ma necesidade que ás que a súa situación está normalizada, polo que creo
que habería que dar maior flexibilidade
de actuación nas normativas para aten- Seguimos sendo esa especie
der situacións de carácter urxente. de caixón de xastre ao que as
Mesmo podería ser interesante pensar na persoas acoden cando os
posibilidade dun servizo de “urxencias” outros sistemas de protección
con dotación de recursos específicos non son capaces de dar res-
para a atención inmediata ás persoas posta.
que o precisen.

En cuarto lugar, deberiamos saír
da nosa pasividade profesional e confor- Deberiamos abrirnos máis á
mismo co que o sistema nos proporciona realidade social, non centran-
e reivindicar maior dotación de medios e do as nosas actuacións soa-
de equipos multiprofesionais que permi- mente no labor de despacho e
tan prestar unha atención integral á ter maior disposición para o
cidadanía. Para iso, a Administración traballo comunitario.
debería canalizar a coordinación entre
os distintos sistemas de benestar social que facilitase o desenvolvemento
de actuacións transversais que optimicen a utilización de recursos e eviten
custos innecesarios.

En quinto lugar, deberiamos abrirnos máis á realidade social e non cen-
trar as nosas actuacións soamente no labor de despacho e ter maior disposición
para o traballo comunitario. A Administración pola súa banda, debería crear
estruturas de traballo que permitan impulsalo a través de programas de
emprego que partan dos recursos endóxenos do territorio así como da educa-
ción, de lecer e tempo libre etc. dirixidos a buscar o benestar social das per-
soas que nel habitan motivándoas e promovendo a súa participación.

Por último, os profesionais debemos investigar, publicar e divulgar
as nosas experiencias e intervencións. Iso contribuirá ao desenvolvemen-
to científico da profesión e ao coñecemento do noso traballo.

(B.G.A.) Penso que una das posibles claves está na concienciación, é
dicir, a miúdo a función do traballador ou traballadora social foi simplifica-
da, reduciuse o rol profesional ao mínimo e exerceron como coordinadores
e tramitadores de paquetes asistenciais de axuda para persoas interesadas.

18

En relación co que poderiamos mellorar en servizos sociais sería
necesario identificar previamente esta redución do rol profesional, identi-
ficar a realidade sobre a que imos e queremos traballar, xa que é clave para
saber cara a onde queremos ir na práctica cotiá profesional, para poder así
buscar as fórmulas e contaxiar os mecanismos que favorezan os cambios.

(E.M.C./E.V.L.) Os servizos sociais traballan con e para as persoas e
fórmano persoas. Con todos os cambios políticos, de concepción e xestión
dos servizos sociais por parte dos distintos gobernos, a elaboración de novas
leis e a aplicación destas, a configuración das propias administracións, a
súa inercia e burocratización, a actual situación de crise de valores e do
mercado laboral... en definitiva a complexidade do armazón social e polí-
tico en que se sitúan os servizos sociais e os seus profesionais, cremos que
é o noso deber realizar unha autocrítica continua. E cremos que a facemos,
porque tratamos de suplir co noso labor profesional carencias sociais e das
distintas administracións. Cremos, sen evitar a necesidade de autocrítica e
supervisión, na potencialidade dos e as profesionais dos servizos sociais do
público en Galicia.

No labor de mellora dos servizos, gran parte da nosa responsabilida-
de radica en potenciar a nosa capacidade de escoita activa, de permeabi-
lidade e sensibilidade aos cambios sociais, a capacidade de promover a resi-
liencia, o traballo en rede, o recoñecemento aos equipos
multidisciplinares, o empoderamento de todos os perfís profesionais que
forman parte dos equipos, a colaboración e o recoñecemento entre admi-
nistracións (servizos comunitarios, específicos e especializados), entidades
e colexios profesionais. Tamén a necesidade de formarnos permanentemen-
te, de homoxeneizar criterios de intervención e de aplicación de técnicas,
de procesos e protocolos, de potenciar os grupos profesionais de discusión
e investigación, de crear e potenciar os servizos de supervisión social e pro-
fesional, de recoñecer outras realidades, de dar cabida (xerar emprego)
nos servizos sociais (públicos e privados) ás persoas que se titulan nas nosas
universidades e centros de formación, e de estreitar o vínculo entre os
espazos formativos e os profesionais.

(G.G. P.V.) Que se debería facer para mellorar os servizos sociais?

(B.S.R.) En relación cos servizos sociais comunitarios, que é o que máis
coñezo, o máis necesario é dar estabilidade orzamentaria, para que non
teñamos que estar supeditados todos os
anos a solicitar unha subvención (plan A incerteza económica que
concertado) e para outras moitas que van vivimos cada ano dificulta
xurdindo ao longo do ano. A incerteza enormemente a capacidade
económica que vivimos cada ano dificulta de acción e resta moitas
enormemente a capacidade de acción e horas de traballo moi valiosas
resta moitas horas de traballo moi valio- para dedicar directamente
sas para lles dedicar directamente aos aos nosos usuarios.
nosos usuarios. Non me imaxino que todos


os anos, os médicos dun centro de saúde tivesen que perder un mes do seu
traballo para garantir o seu salario e o dos seus compañeiros.

Ademais considero necesario que exista unha verdadeira, fluída e
auténtica coordinación entre a Administración local e a autonómica, e
non unha submisión como a que existe actualmente.

Por último, que empece a existir e a desenvolverse o ámbito da coor-
dinación sociosanitaria.

(E.M.M.) Eu creo que é necesario en primeiro lugar o desenvolvemen-
to dunha política social que se sosteña nos dereitos humanos e sociais,
que estea dirixida á consolidación de dereitos universais, que busque a
autonomía das persoas e o cambio social, que actúe sobre as causas que
xeran os problemas sociais, que conte coa participación cidadá e, sobre
todo, que se sustente no coñecemento da realidade social, das novas nece-
sidades sociais e do novo perfil de usuarios e que sexa capaz de xerar medi-
das eficaces para darlles resposta.

Tamén sería importante que o noso sistema de servizos sociais conte
cunha planificación propia, cunha xestión flexible, unha normativa que
poida adaptarse ás situacións mais urxentes, un financiamento propio e
que permita desenvolver un traballo de calidade que fuxa da burocratiza-
ción e estea centrado no desenvolvemento integral das persoas dende a
tolerancia e o respecto, que permita traballar de forma transversal cos
outros sistemas de benestar social e que se promova mecanismos para a
supervisión social do sistema e dos profesionais.

Por último, sinalaría como algo fundamental, promover a información
sobre a función e competencias dos servizos sociais. Facer extensibles as
súas prestacións, programas e equipamentos a toda a poboación, aos axen-
tes sociais e aos profesionais doutros sistemas de benestar para que os
coñezan e deriven ás persoas que o necesiten.

(B.G.A.) Coincido en sinalar como necesario un aumento do financia-
mento dos servizos sociais. Neste sentido, sinalar que ademais da necesida-
de de contar con maiores partidas orza-
mentarias, é importante unha mellor É moi interesante a figura de
distribución dos recursos existentes. Por auxiliares e administrativos/as
exemplo, é moi interesante a figura de con formación específica en ser-
auxiliares e administrativos/as con for- vizos sociais, que poidan contri-
mación específica en servizos sociais, buír a minimizar todo o dinosau-
que poidan contribuír a minimizar todo o ro informático co que nos temos
dinosauro informático co que nos temos que enfrontar as traballadoras e
que enfrontar as traballadoras e traba- traballadores sociais no día a día
lladores sociais no día a día e que tanto e que tanto tempo lle resta a
tempo lle resta a outro tipo de interven- outro tipo de intervención e
ción e prácticas comunitarias. prácticas comunitarias.

20

Relacionado con este aspecto, un segundo elemento pode consistir
en salientar modelos que promovan non só a capacitación individual se non
tamén a comprensión e análise das orixes estruturais dos problemas.

(E.M.C./E.V.L.) Nós cremos que o que máis falta fai é, en primeiro
lugar, vontade política, que é fundamental para mellorar os recursos lexis-
lativos e ampliar os recursos económicos e sociais, para equipararnos con
outros servizos públicos mellor valorados política e socialmente, aumentan-
do os recursos humanos profesionais nos servizos sociais comunitarios, orga-
nización e dotación de espazos propios, materiais, orzamentos etc.

É necesario, ademais, capacidade de innovación, compromiso e
responsabilidade ética por parte das e dos profesionais coa súa práctica
profesional e cos dereitos da cidadanía, que debe ir acompañado tamén
dun maior recoñecemento social e a equiparación salarial con profesionais
dos sistemas de sanidade e educación. Isto levaría unha maior e mellor
valoración inter profesional, laboral e social, máis empoderamento, e ofre-
cería maiores garantías sobre a competencia dos profesionais que configu-
ran os servizos sociais e da súa identidade, non contemplados como perso-
al subsidiario doutros servizos públicos, con esa idea típica de
considerarnos “caixón de xastre”.

(G.G. P.V.) Aínda que todos/as estamos de acordo na necesidade
de levar a cabo intervencións de carácter comunitario e traballo con
grupos, sabemos que non sempre é factible nos servizos sociais por que
credes que ocorre isto? Que habería que facer para que os servizos
sociais leven a cabo de maneira efectiva intervencións de grupo e comu-
nitarias?

(B.S.R.) Desde a carreira sempre me preguntei se os traballadores
sociais somos “espertadores da sociedade” ou “maquilladores do sistema”;
nesa disxuntiva nos movemos. En moitas ocasións o noso papel non é máis
que o de conter a presión social para que en momentos difíciles de crises,
inxustizas estruturais... non se desestabilice o sistema. Para iso as interven-
cións individuais, como moito familiares, son as que teñen prioridade, e
case sen darnos conta entregámonos a
elas porque é a demanda inmediata que Quizá o primeiro que habería
recibimos constantemente e a que “inte- que facer sería pararnos a
resa” resolver ata certo punto. pensar, talvez, mesmo, deixar
de facer algunhas cousas das
A intervención de grupo e comunita- que facemos, porque moitas
ria esíxenos entrar noutra tesitura, de estu- veces asumimos demasiado
do global de necesidades, sistematización traballo puramente adminis-
de toda a información que recibimos cons- trativo. Tamén dialogar coas
tantemente e que sería moi rica se dela persoas para descubrir cales
fósemos capaces de ir sacando conclusións, son as súas principais fontes
así como deseñar intervencións que vaian de interese.
máis aló da atención directa inmediata.


Entre xestión de recursos e prestacións, solicitude de subvencións e
coordinación do SAF (Servizo de Axuda a Domicilio) escápansenos as horas
de traballo case sen darnos conta e convertémonos en meras oficinas
“expendedoras” de prestacións.

Sen deixar de acompañar os procesos persoais e familiares que fagan
que as persoas sexan protagonistas da súa propia vida, para ir “máis aló”,
quizá o primeiro que habería que facer sería pararnos a pensar, talvez,
mesmo, deixar de facer algunhas cousas das que facemos, porque moitas
veces asumimos demasiado traballo puramente administrativo que, cunha
boa auxiliar ao noso lado, non teriamos por que realizar. Tamén dialogar
coas persoas para descubrir cales son as súas principais fontes de interese,
analizar a sociedade que nos rodea xunto con outros e expor alternativas
menos individualistas.

(E.M.M.) O desenvolvemento comunitario aínda é a materia penden-
te dos servizos sociais que hai que potenciar, porque sería o auténtico
motor para o logro do desenvolvemento social e o aumento da calidade de
vida. Os servizos sociais non dispoñen de recursos humanos, materiais nin
técnicos suficientes para pór en marcha proxectos desta envergadura. Para
iso as administracións terían que ser conscientes da súa importancia, coor-
dinarse para traballar de forma transversal e promover a dotación de recur-
sos para o desenvolvemento destes programas. Mentres non se dea este
impulso, o ínfimo número de profesionais que traballan neste sistema públi-
co, só poderán dedicarse á intervención con individuos e familias.

Todo proxecto de desenvolvemento comunitario precisa estar incluído
dentro dun programa máis amplo (europeo, estatal, autonómico ou local) e
do apoio económico e técnico que teña en conta os recursos endóxenos e as
condicións estruturais, sociais, institucionais, culturais etc. do territorio.
Neste sentido, a Administración debería organizar e planificar o noso sistema
público con programas dirixidos ao desenvolvemento comunitario e dotar de
recursos materiais e humanos que poidan dinamizar o proceso.

Por ser a exclusión social un proceso asociado a problemas económi-
cos, políticos e sociais da sociedade actual, que a converte nun problema
estrutural das sociedades avanzadas, faise necesaria unha intervención
social desde os servizos sociais máis complexa que, baixo o meu punto de
vista, debería iniciarse e ser abordada a través de programas de desenvol-
vemento local que establezan medidas dirixidas tanto ao aspecto económi-
co como ao social e cultural. No económico promove a coordinación de ele-
mentos como o mercado, a formación, as empresas de economía social, as
empresas de inserción, persoas emprendedoras, o autoemprego, financia-
mento, o tecido social etc. No ámbito social abarca de forma integral os
ámbitos de saúde, traballo, vivenda, educación, formación, relacións
sociais, que afectan as condicións de vida dos individuos. No cultural, aten-
dendo ás características e actitudes da poboación.

22

A intervención comunitaria será levada a cabo por equipos multipro-
fesionais que traballen de forma interdisciplinar e coordinada con outros
axentes sociais e coa poboación en xeral.

(B.G.A) A razón pode estar relacionada coa falta de hábito e tamén
de tempo e présas para cuestionar procesos e prácticas cotiás. A palabra
comunitario empeza a parecer un termo propio de charlas ou foros, alleo á
vida cotiá profesional, onde nos invaden no momento actual os procede-
mentos informático-cuantitativos, os sistemas tradicionais de tramitacións,
a falta de flexibilidade etc.

A intervención social comunitaria establécese como acción perma-
nente de tipo preventivo e adopta como estratexia de cambio a capacita-
ción das persoas e a comunidade. É dicir, que elixindo este modelo de inter-
vención asúmese que existen ritmos diferentes das persoas, indícase a
importancia do deseño de itinerarios de inserción, do deseño e a planifica-
ción da coordinación e de formas de intervención na práctica cotiá ás veces
non lóxicas e emocionais do coñecemento.

Tamén pode ocorrer, relacionado coas dificultades na intervención
comunitaria, que poidan influír aspectos como o compromiso limitado por
parte do traballador ou traballadora social ao proceso de cambio, a función
de control social dos traballadores e traballadoras sociais ou as limitadas
capacidades de cambio tamén dos propios usuarios e usuarias dos servizos
sociais como dicía, K.Healy no seu momento.

(E.M.C./E.V.L.) É difícil cambiar
dinámicas e rutinas instaladas en modelos É difícil cambiar dinámicas e
paternalistas, burocráticos e ríxidos de rutinas instaladas en modelos
intervención social, e moi fácil adaptarse á paternalistas, burocráticos e
comodidade que supoñen ao persoal. O tra- ríxidos de intervención social,
ballo con grupos supón máis compromiso, e moi fácil adaptarse á comodi-
formación, horarios diferentes aos estable- dade que supoñen ao persoal.
cidos, traballo en rede. Para avanzar nesta O traballo con grupos supón
dirección é necesario pór á fronte das orga- máis compromiso, formación,
nizacións de servizos sociais a persoas com- horarios diferentes aos estable-
prometidas coa necesidade deste modelo, cidos, traballo en rede.
que implica darlle máis tempo e espazo ao
traballo comunitario e de grupo que ao traballo individual, coa convicción de que
o traballo comunitario é o que vai propiciar e impulsar a acción social e educa-
tiva necesaria para o cambio e a participación social das persoas e do seu con-
torno. Neste sentido, han de ser os propios axentes comunitarios os que actúen
como factores de protección e prevención das situacións de dificultade social.

(G.G. P.V.) As organizacións sociais sen ánimo de lucro sempre
tiveron un importante papel nos servizos sociais, credes que na actuali-
dade seguen sendo necesarias? Considerades que debe reformularse o
seu papel neste sector? En que sentido?


(B.S.R.) As organizacións sociais nunca deixaron de ser necesarias,
teñen un papel moi importante como canalizadoras da participación cida-
dá. É iluso pensar que o Estado, a través dos servizos públicos, pode che-
gar a responder absolutamente a todas as necesidades sociais. As organiza-
cións sociais cumpren un papel moi importante porque xeralmente son as
que teñen iniciativas e accións en todos aqueles ámbitos nos que o Estado
aínda non chegou ou naqueles nos que non lle é posible chegar.

Delegar absolutamente todo no “papá-estado” sería un “suicidio
colectivo” e renegar da nosa responsabilidade como cidadáns/ás.

É necesario, por unha banda, recoñecer con máis forza a súa enorme
contribución e non velos unicamente como “receptores de subvencións”.
Débese manter un contacto continuado e coordinación con elas cunha
escoita atenta de todo o que poden achegar e de feito están a achegar. E
débese respectar ao máximo a súa independencia e capacidade de autoxes-
tión.

(E.M.M.) Aínda que os servizos sociais deberían ser de carácter públi-
co, a realidade de modelo económico actual non o permite. A
Administración atópase ante unha estrutura do sistema de benestar social
que non é capaz de xestionar na súa totalidade, polo que delega unha parte
da xestión de servizos e subvenciona as entidades privadas, polo que as aso-
ciacións sen ánimo de lucro se converten nun recurso importante para a
xestión de servizos sociais.

As entidades sen ánimo de lucro foron impulsadas pola propia
Administración para lle dar resposta a todo aquilo que esta última dicía que
non podía financiar. Foron e son un recurso importante e necesario xa que o
sistema público fraquea sobre todo no que
a equipamentos se refire. Tamén son moi As organizacións sociais sen
importantes porque os seus profesionais ánimo de lucro deben ser
realizan, en moitas ocasións, traballo de esencialmente reivindicati-
acompañamento que desde o sistema vas, no sentido de dar a coñe-
público non se ofrece e son máis flexibles cer ideas, intereses, valores
á hora de proporcionar axuda; dalgunha etc., promover cambios ou
forma son o escape do sistema burocrático opoñerse a eles.
tan ríxido da Administración.

(B.G.A.) A promoción e cooperación social é unha das prestacións
básicas de servizos sociais. Para min, as organizacións sociais sen ánimo de
lucro deben ser esencialmente reivindicativas, no sentido de dar a coñecer
ideas, intereses, valores etc. e promover cambios ou opoñerse a eles.

Tamén é fundamental ter en conta que ao referinos ás organizacións
sociais sen ánimo de lucro é un concepto moi amplo, e depende dos mode-
los que adopten, de se existen ou non equipos profesionais e profesionali-
zados, se se salienta ou non a importancia dos recursos, se salienta consi-
derar os problemas como algo propio dos usuarios e usuarias, os ritmos etc.

24

Destacar o papel que estas organizacións poden representar nos pro-
cesos de acompañamento e ritmos das
persoas, que neste momento, desde ser- É destacable a capacidade do
vizos sociais de atención comunitaria, terceiro sector como “detec-
son moi complicados de promover e tor” de novas realidades e
manter, polas dificultades sinaladas canalizador e acompañamen-
anteriormente e tamén desde o aspecto to a outros servizos; son axen-
da participación activa das persoas e tes sociais activos e teñen
grupos para ser protagonistas do seu pro- capacidade de innovación.
pio cambio as organizacións sen ánimo
de lucro poden ser fundamentais.

(E.M.C./E.V.L.) Nós consideramos que as organizacións sen ánimo de
lucro seguen sendo necesarias por varios motivos. En primeiro lugar, por
que pola súa configuración e estrutura son máis próximas á poboación,
coñecen de forma máis próxima a realidade do seu contorno, hai maior
conexión social. Nacen, xeralmente, das demandas propias e reais dun
colectivo concreto, polo que representan a ese colectivo configurado por
persoas que teñen en común unha situación e unha formulación nas súas
demandas sociais; teñen a capacidade para fomentar e promover a partici-
pación no grupo e comunitaria dos seus propios membros, potencian o tra-
ballo de grupo fronte ao individual, son máis dinámicos e permeables á rea-
lidade e aos cambios sociais.

Ademais, o sistema público de servizos sociais non pode, na situación
actual, facerlle fronte ao volume e diversidade de demandas sociais.

É destacable tamén a súa capaci-
dade como “detector” de novas realida- Preocúpanos a proliferación
des e canalizador e acompañamento a de empresas do sector naci-
outros servizos; son axentes sociais acti- das polo auxe dos concertos,
vos e teñen capacidade de innovación. de novas prestacións e sub-
Sen esquecer a súa capacidade como vencións vinculadas ao social,
xeradores de emprego. e que non nazan ou se xestio-
nen con criterios de calidade
En canto ao papel do terceiro sec- senón con fins exclusivamen-
tor como prestador de servizos sociais, te mercantilistas e de vanta-
cremos que as administracións públicas xe económica.
deben establecer criterios de calidade e
supervisión, potenciar a cooperación e o traballo en rede e establecer con-
venios/concertos para promover a calidade.

En xeral consideramos que fan un labor social inxente e complementa-
rio ao público, pero preocúpanos a proliferación de empresas do sector naci-
das polo auxe dos concertos, de novas prestacións e subvencións vinculadas
ao social, e que non nazan ou se xestionen con criterios de calidade senón
con fins exclusivamente mercantilistas e de vantaxe económica. Isto deriva-
ría en precariedade laboral e na precarización da atención ás persoas.


En relación ao auxe de novas organizacións privadas vinculadas á
atención de persoas e ao social, consideramos que as organizacións non
lucrativas que desexen incluírse en entidades prestadoras de servizos
sociais deben velar, primeiro, por realizar contratacións de perfís profesio-
nais adecuados e titulados, con postos de traballo estables e retribuídos
xustamente; segundo, traballar en rede e coordinándose cos servizos
sociais do seu contorno, canalizando adecuadamente, de telo, o servizo de
voluntariado e xestionar adecuadamente os seus recursos.

(G.G-P.V.) Por último, gustaríame que sinaledes calquera outro
aspecto que consideredes oportuno nesta análise da encrucillada na que
se atopan actualmente os servizos sociais en Galicia.

(B.S.R.) Ocórrenseme moitas ideas que me limito a sinalar superfi-
cialmente. En primeiro lugar, a necesidade dun marco legal estable: no
ámbito estatal, unha Lei xeral de servizos sociais que elimine diferenzas e
asente unha base común en todo o terri-
torio nacional que os reforza e afiance. Outra “materia pendente” e
No ámbito, coa aprobación dos decretos moi importante é a abordaxe
que desenvolvan a nova Lei de servizos da “saúde mental” desde
sociais de Galicia, aprobación e publica- unha perspectiva de interven-
ción canto antes da orde que desenvolve ción sociosanitaria con apoio
o decreto de aplicación da Lei de depen- continuado ás familias.
dencia.

Sinalar tamén a importancia de contar cun marco financeiro estable e
que transforme o sistema de subvencións en “acordos marco”, “convenios” que
garantan o financiamento dos programas básicos e que xa están consolidados
sen necesidade de “solicitar subvención” cada ano polos mesmos conceptos,
faise imprescindible 23 anos despois unha revisión do Plan concertado.

Falouse tamén da necesidade de establecer mecanismos de coordi-
nación interadministrativa fluídos, estables e de dobre dirección entre a
Xunta de Galicia e as corporacións locais de maneira que, garantindo a
autonomía competencial de ambos os entes, se poida consolidar a presta-
ción de servizos de maneira eficiente e con calidade cara aos cidadáns.

A creación de órganos de coordinación sociosanitaria que aposte por
unha atención integral dos cidadáns neste ámbito. Á parte das lagoas que
existen neste tema en relación coa dependencia, outra “materia penden-
te” e moi importante é a abordaxe da “saúde mental” desde unha perspec-
tiva de intervención sociosanitaria con apoio continuado ás familias.

Potenciar máis a investigación e o estudo en temas sociais.
Creación de grupos de traballo encargados de fomentar que se sistematice
e analice toda a información que é posible solicitar nos servizos de aten-
ción directa. Por exemplo, creación de grupos de traballo arredor do SIUSS,
para unificar criterios na súa cumprimentación especialmente nos códigos
relacionados coas intervencións, divulgar a necesidade do seu uso entre os

26

profesionais e, mesmo, se é posible, analizar estatisticamente toda a infor-
mación que se verte anualmente, co obxecto de propor liñas de actuación
froito da dita análise.

Dotar a todos os servizos de persoal administrativo con especial
formación en servizos sociais, co fin de desprendernos de múltiples tarefas
que non nos corresponden e que tradicionalmente asumimos, que nos afas-
tan dos obxectivos propios da nosa profesión, con especial referencia ao
nivel preventivo e á intervención de grupo e comunitaria.

Apostar por incorporar plans de calidade e control do sistema, que
sexan operativos e co obxectivo claro de dar un mellor servizo

Por último, unha maior coordinación entre a administración e o
terceiro sector.

(E.M.M.) A crise económica actual, a inmigración, as expectativas que
xeran as leis de carácter social sobre dependencia, rendas mínimas, violencia
de xénero, protección á familia etc., xeran
un incremento da demanda social moi Nestes momentos de crise
importante á que non se lle poderá dar res- económica, a maioría dos
posta se o desemprego, o recorte das pres- esforzos políticos deberán
tacións e programas, de contratación de estar dirixidos a impulsar o
persoal etc. continúan en aumento. emprego, polo que os plans
de inclusión social dirixidos ás
Nestes momentos de crise económi-
persoas en situación de exclu-
ca, a maioría dos esforzos políticos debe-
sión ou vulnerables son funda-
rán estar dirixidos a impulsar o emprego,
mentais.
polo que os plans de inclusión social dirixi-
dos ás persoas en situación de exclusión ou
vulnerables son fundamentais. Pero isto non parece que ocorra así, e estes plans
estáncanse e vense especialmente afectados, precisamente, polo recorte eco-
nómico e de persoal que sofren. Unha vez máis, as persoas desfavorecidas son
as máis prexudicadas, xa que a desigualdade lle afecta en maior grao.

Por outra banda, penso que en Galicia outra dúbida importante que
podemos ter nestes momentos os profesionais dos servizos sociais é saber
cando se vai implantar de forma definitiva a Lei de servizos sociais modifi-
cada no ano 2008. Nela establécense importantes reformas, como a nova
configuración dos servizos sociais, o catálogo de prestacións, a tarxeta
social, o establecemento dun profesional de referencia dentro dos servizos
sociais comunitarios, competencias etc. que aínda non se puxeron en mar-
cha e non parece que haxa moita intención de facelo de momento.

Nesta lei contémplase unha protección especial aos maiores e ás per-
soas en situación de dependencia. Neste sentido, a dúbida que está laten-
te é como a Administración, xa sexa a estatal ou a autonómica, lles van dar
resposta efectiva ás expectativas que a Lei de dependencia xerou e que
desafortunadamente non se cumpren pola falta de asignación de recursos.


Un dos meus temores é que creo que na actual Lei de servizos sociais
subxace certa intencionalidade de impulsar o sector privado na xestión dos
servizos sociais; de feito nela refírese que o noso sistema público pasará a
pertencer a un instituto de servizos sociais cuxa natureza parece ser que
non sería na súa totalidade pública senón compartida por algunha entida-
de, fundación, consorcio etc. de carácter privado.

(E.M.C./E.V.L.) A Lei de servizos sociais de Galicia do ano 2008 e o
borrador de Decreto de servizos sociais comunitarios son unha oportunida-
de de cambio para transformar a realidade dos servizos sociais en Galicia,
que debe garantir o dereito das persoas á educación social e imprimirlles
aos servizos sociais o sentido educativo que precisan, así como a implanta-
ción de medidas de calidade. Con todo, sen a dotación económica precisa
corren o risco de quedar en papel mollado. A dose de voluntariedade que
ata agora caracterizou a moitas e moitos profesionais dos servizos sociais
tamén vai queimando a un colectivo ao que permanentemente se lle esixe
que lles dea respostas a retos sociais de gran envergadura con escasos ou
ningún recurso.

________________________

Estas son as reflexións dun grupo de traballadoras sociais “de primei-
ra liña”, sobre a situación actual dos servizos sociais en Galicia e sobre o
que vaticinan que pode ser o seu futuro. Desde unha atalaia de 30 anos.

Queremos contribuír con elas a que o colectivo profesional dos servi-
zos sociais da nosa comunidade aproveiten este aniversario para realizar e
compartir as súas propias reflexións. A reflexión –individual e colectiva–
sobre nosa propia práctica, é a ferramenta imprescindible que temos como
colectivo para mellorar a nosa intervención e para contribuír, de maneira
crítica e racional, á mellora das políticas sociais.

Mantemos a esperanza en que cando transcorran outros 30 anos, os
profesionais do sector, que nese momento analicen a traxectoria e a situa-
ción dos servizos sociais en Galicia, poidan valorar que os que o fixemos
hoxe, contribuímos coa nosa reflexión e co noso esforzo como colectivo
profesional, ao logro dun sistema público de protección eficaz e compro-
metido coas necesidades dunha sociedade tan complexa e nun momento
tan difícil como o que nos tocou vivir a nos inicios do século XXI.

28

REDES SOCIAIS PROFESIONAIS
Asier Epelde Piñeiro. Consultor informático software libre
David Saavedra Pino. Traballador social

RESUMO
As redes sociais estanse a impor na nosa sociedade, marcada pola
innegable influencia de internet, nun estándar de comunicación para ámbi-
tos persoais pero tamén nos máis atrasados ámbitos profesionais.

O networking supón unha nova experiencia e forma de comunicación
entre persoas que teñen algo que ofrecerse unhas ás outras pero que deciden
coñecerse, con anterioridade á reunión presencial e física, nun mundo virtual.

Para isto existen numerosos portais web que forman verdadeiras
redes sociais de profesionais nos que podemos formar parte activa como
membros da comunidade. Algunha destas redes teñen centos de miles de
persoas usuarias, Xing ou Linkedin, e outras millóns, Facebook, pero cada
unha delas pode ofrecernos algo interesante para todos os que nos intere-
samos por esta nova forma de comunicación.

PALABRAS CLAVE
Rede social, internet, Networking, Xing, Linkedin, Facebook, perfil
profesional.

ABSTRACT
The social networks are been imposed in our society, marked by the
innegable influence of Internet, in a standard of communication for perso-
nal surroundings but also in the most left behind professional fields.

The Networking supposes a new form of communication between peo-
ple that have something that offer ones to the others but that decide to know,
previous to the face-to-face and physical meeting, in a Virtual World.

For this, exist a lot of websites that form true Social Networks of pro-
fessionals, whitch one can form active part like members of the community.
Some of these networks has hundreds thousands of people users, Xing or
Linkedin, and others millions, Facebook, but each one of them can offer us
something interesting for all those that us be interested by this new form
of communication.


KEYWORDS
Social Nertwork, Networking, internet, Xing, Linkedin, Facebook,
personal profile

1. INTRODUCIÓN. REDES SOCIAIS PROFESIONAIS
A proliferación das chamadas redes sociais profesionais foi unha ver-
dadeira revolución no ámbito laboral. Estas redes virtuais demostran cada
día ser unha ferramenta útil para conseguir relacións profesionais, practi-
car o networking, acceder a contactos de calidade así como novas oportu-
nidades laborais. Tamén nos poden axudar a potenciar e/ou reorientar a
nosa carreira profesional, abrir novos ámbitos de negocio e proxectos de
colaboración e consolidar as relacións existentes ou construír outras novas.

O social media converteuse na revelación do século XXI na www. Na
actualidade xa non se conciben as relacións sociais, nin as profesionais, sen
o uso de internet e as novas tecnoloxías.

Actualmente, no ámbito laboral, tan importante é presentar un bo
currículo como ter un perfil definido nas redes sociais no cal expoñamos a
nosa traxectoria profesional, os nosos estudos, colaboracións en proxectos
e unha rede de contactos consolidada.

2. QUE É ISO DO NETWORKING?
Pódese traducir networking por traballo en rede ou xestión da rede
de contactos. Tamén o podemos entender como traballar a nosa rede de
contactos. De todos os xeitos, o networking é unha forma de entender as
nosas relacións sociais e profesionais no día a día.

Para realizar un networking eficaz, aconséllase que sexa proactivo. Isto
significa acudir a eventos (conferencias, cursos, seminarios…) para incremen-
tar a rede de contactos e buscar oportunidades. As redes sociais en liña facili-
tan, en gran medida, establecer contactos de maneira virtual. Por iso, é inte-
resante buscar oportunidades na rede cruzando os datos do noso perfil virtual
e combinar o que ofrezo co que buscan outras persoas ou entidades.

Por ese motivo, é fundamental, ter un perfil completado cos nosos
datos persoais e profesionais nas redes sociais e, así mesmo, usar as pala-
bras claves para que poidan identificar as nosas áreas de interese.

Son tan importantes as relacións que se fan a través das redes sociais en
liña, como aquelas que se fan en persoa asistindo a eventos e reunións, os cha-
mados eventos off-line. O ideal é a combinación das dúas nunha porcentaxe do
50%. Hoxe en día proliferan as reunións específicas onde practicar o networking,
onde se pon en contacto diversos profesionais que buscan intereses comúns.

30

Unha das reunións máis comúns son as speed networking onde cada participan-
te dispón de roldas de 6 minutos para presentarse e expor o seu proxecto.

Tamén, outro formato de networking é o elevator speech (discurso
do ascensor) onde nun minuto unha persoa ten que presentar o seu perfil
profesional ou entidade.

Tamén o networking consiste en construír relacións con persoas que nun
principio non coñecemos persoalmente pero que nun futuro poidan querer facer
negocios ou que nos poidan contactar con outras persoas interesantes para nós.
Segundo a teoría dos 6 graos, todas as persoas do mundo estamos interconecta-
dos cunha separación de como máximo seis graos. Por iso, a vantaxe que ten
establecer relacións de networking é a posibilidade de darte a coñecer a cal-
quera persoa que nos resulte interesante e a posibilidade de adquirir notorieda-
de e prestixio entre os nosos compañeiros. Ser unha referencia nunha determi-
nada área facilita que os teus contactos te recomenden. Polo tanto, conectar
persoas entre si é recomendar contactos profesionais a outros contactos.

Establecer unha rede de contactos permitiranos chegar a persoas
clave de maneira máis rápida e directa, ademais de evitar a porta fría gra-
zas ás recomendacións.

O networking permite darnos a coñecer coa finalidade de establecer posi-
bilidades de negocio ou postularnos como candidatos a unha determinada oferta
laboral. Isto, tal e como comentabamos antes, pasa de adoptar unha posición
pasiva onde esperamos a que nos chamen, a tomar a iniciativa participando nas
redes sociais e dando a coñecer os nosos produtos, servizos, ideas ou empresa.

Outra potencialidade do networking é detectar oportunidades de
negocio e coñecer a potenciais socios, retomar o contacto con antigos com-
pañeiros de profesión. E tamén, compartir intereses e afeccións en común.

3. IDENTIDADE DIXITAL. QUE É? COMO XESTIONALA?
Hoxe en día é habitual estar presente nunha ou varias redes sociais.
Os perfís que xestionamos dentro desas redes é o que poderiamos denomi-
nar identidade dixital. Cada persoa ten a súa e xestionala correctamente é
algo necesario e ao que debemos dedicarlle tempo.

O primeiro ao que debemos dedicarlle tempo é a establecer unha
estratexia persoal e profesional nas redes sociais: cales son os obxectivos
que quero alcanzar e como os vou conseguir. O seguinte é establecer un per-
fil de referencia. O máis aconsellable é utilizar o mesmo para que nos iden-
tifiquen nas diferentes redes sociais. Os nosos son: @saavedrapino en Twitter
e saavedrapino, na maioría das redes sociais e asierep ou asier_epelde nas
diversas redes, tanto xeneralistas como profesionais. Isto é conveniente
para evitar que nos suplanten a identidade ou que outras persoas xeren unha
identidade que poida levar a confusións con outras áreas laborais.


Á configuración deste perfil hai que dedicarlle un tempo co fin de que
todos os datos relevantes (coñecementos, actitudes etc.) estean completos.

Se tes presenza en varias redes sociais, integra o teu perfil coas
demais presenzas en liña para que sexa máis fácil darte a coñecer e que as
outras persoas te atopen. Hoxe en día é posible automatizar esas funcións.
Se tes blog, páxina web, conta de Twitter, Linkedin, Facebook ou Xing sería
conveniente que utilizases un cartón de visita virtual.

Igualmente, se tes traballos relevantes ou aos que lles queiras dar difu-
sión podes utilizar unha conta de Slideshare (http://www.slideshare.net/)
para compartir documentos ou presentacións (powerpoints) e dar a coñecer
os teus traballos e relatorios.

4. TECENDO UNHA REDE DE CONTACTOS
Tecer e establecer unha rede de contactos e coidala hoxe en día é
fundamental. Non só é acumular centos de contactos na miña rede social
favorita, senón manter a comunicación constante con eles. Na web social é
fundamental: escoitar (o que din as outras persoas), actuar (comentar noti-
cias, eventos, participar en foros e grupos de discusión) e medir (o impac-
to e a repercusión que teñen as nosas opinións nos demais e nas redes
sociais). Polo tanto, non é tanto a cantidade senón a calidade destes contac-
tos.

4.1. A IMPORTANCIA DA REDE DE CONTACTOS
Hoxe en día non é tan relevante a cantidade de coñecementos que
posuamos como a posibilidade de coñecer a persoa que teña eses coñece-
mentos e onde se pode acceder a eles.

Así é fundamental coñecer a outros profesionais e compañeiros/as
que nun momento dado nos poidan axudar e aos que lle poidamos consul-
tar dúbidas, así como resolvernos as que eles expoñan. Unha ferramenta
moi útil para isto son os foros e os grupos de expertos.

Ex: o portal http://www.solucionesong.org/ dispón do seu propio
equipo asesor onde consultar e contestar dúbidas que outras ONG e asocia-
cións formulen. Os/as profesionais que queiran pódense dar de alta como
membros do equipo asesor e participar resolvendo consultas.

4.2. CANTIDADE FRONTE A CALIDADE
Ter centos ou miles de contactos nas nosas redes sociais non é sinónimo
de éxito. Aínda que algúns autores comentan que non é necesario discriminar

32

ningunha solicitude por se o día de mañá se pode converter nun potencial cola-
borador, tampouco é necesario encher a bandexa de solicitudes de amizade.

O interesante é que eses contactos que temos nos poidan recomen-
dar ante outras persoas para a realización dun futuro traballo, ben porque
teñen referencias nosas ou porque foron observadoras do noso traballo.

Tamén o tipo de contactos que temos nas redes sociais, así como gru-
pos, páxinas das cales somos fans ou comentarios din moito de nós. Non
está de máis volver repetir que o pensemos dúas veces antes de darnos de
alta dun grupo.

O gran potencial das redes sociais foi e é achegarnos a aquelas per-
soas ou profesionais cos cales teñamos un especial interese en establecer
un contacto ou comunicación. Antes era case imposible pornos en contacto
cun investigador ou unha investigadora que publicou un estudo que atraeu
o noso interese e hoxe en día a través do correo electrónico e das redes
sociais podemos pescudar máis sobre a súa traxectoria profesional, pornos
en contacto e mesmo ofrecernos a colaborar en novos proxectos.

Tamén cada día é máis frecuente (e necesario) que organizacións e
entidades teñan o seu perfil nas redes sociais, co cal o intercambio de
información é inmediato e fluído e poden difundir os seus eventos e proxec-
tos en todo momento.

4.3. DESVIRTUALIZAR OS CONTACTOS. EVENTOS OFF-LINE
Acode a eventos off-line onde desvirtualizar a aquelas persoas coas que
mantiveches un contacto en liña. Nas redes sociais existen moitos eventos que
permiten este tipos de contactos informais, antes ou despois apetecerache
coñecer persoalmente e coas que desexes establecer vínculos laborais que vaian
máis aló dunha mera relación virtual. Pódese propor un primeiro encontro infor-
mal no cal se poderán suxerir múltiples oportunidades de colaboración.

Algún destes eventos están relacionados co sector da sanidade, como
o I Congreso da Blogosfera Sanitaria e que levaba como subtítulo:
Democratizando o debate sanitario, organizado pola Fundación Gaspar
Casal e celebrado en Madrid o 13 de abril de 2010, no cal se debateu sobre
a irrupción das novas tecnoloxías nos temas de saúde, e do cal proximamen-
te se realizará a segunda edición.

Tamén en Santiago, se levou a cabo o 26 de febreiro de 2011 o I Encontro
Anual de Social Media en Galicia, COMPOSTWEETS, con especial mención a Twitter.


REDES SOCIAIS PROFESIONAIS

5.1. QUE SON?
A maioría dos que lean este artigo xa terán o seu perfil nas redes
sociais de uso máis xeneralista: Facebook, Tuenti… isto xerou a idea erró-
nea que as redes sociais son un instrumento de lecer. As redes sociais desde
hai tempo poden usarse para facer networking, fomentar as relacións pro-
fesionais, consolidar as existentes ou construír outras novas.

5.2. CALES SON AS MÁIS REPRESENTATIVAS?
As redes sociais profesionais máis importantes actualmente son:
Linkedin, Xing e Viadeo. Tamén asistimos á proliferación de redes sociais
profesionais temáticas ou verticais como Spanamed, que ofrece informa-
ción sobre sanidade 2.0. ademais de información, experiencias, opinións,
vídeos, noticias, foros, proxectos, formación e innovación en saúde.
Spanamed é unha rede social española e grazas á cal naceu unha iniciativa
moi interesante que é o libro colaborativo Autocoidado da saúde, que está
dispoñible en liña. Outra rede social de ámbito sanitario é Medbook. E
tamén no traballo social, existe Atenea, rede social andaluza sobre temas
de traballo social.

5.3. QUE NOS PODEN ACHEGAR?
Estas ferramentas axudarannos a relacionarnos con colegas, poten-
ciais clientes ou empregadores, establecer alianzas e colaboracións para
traballos ou con persoas con intereses similares aos nosos.

As redes sociais profesionais permítennos ter posicionamento en
Google e outros buscadores, isto quere dicir que calquera que nos busque
polos nosos nomes e apelidos obterá información profesional de nós, con-
tactos profesionais, establecer credibilidade na nosa área profesional base-
ada na experiencia e os nosos coñecementos, participar activamente en
grupos especializados de interese, ser recomendado ante outros profesio-
nais e empresas, facer networking e contactos sociais, publicar e publicitar
as nosas presentacións, vídeos e traballos, acceder a ofertas que non se
publican noutros formatos, buscar e atopar traballo...

5.4. O EXEMPLO DE XING
O nacemento de Xing foi en 2003, e foi confi-
gurada como unha rede de contactos internacionais,
da que formarían parte tanto empresarios, emprega-
dos, traballadores autónomos, alumnos, estudantes e Logo de Xing, rede social de mar-
demandantes de emprego. cado carácter profesional.

34

Xing posúe en España máis de 1.200.000 usuarios, e é a rede máis
relevante do noso país, por encima de Linkedin, que apenas supera a meta-
de desa cifra (Fonte: Socialnets. La insospechada fuerza de unas aplicacio-
nes que están cambiando nuestras vidas y nuestros trabajos).

O crecemento de Xing no noso país veu dado, en parte, por unha polí-
tica de crecemento que incluíu a compra das dúas redes máis importantes
de networking profesional: Neurona e eConozco.

Aínda que actualmente esta expansión se viu truncada ao pechar Xing
as súas oficinas en España (2).

As funcións da rede profesional XING son:

· Xestión do perfil profesional en XING con datos de contacto,
estudos, ocupación actual, busco e ofrezo, intereses, informa-
ción sobre contactos directos, actualización de estado (que
estou a facer neste momento ou información relevante).

· Procura de contactos, grupos de interese, redes profesionais,
ofertas de emprego…

· Mensaxes directas (mensaxes privadas entre contactos), noti-
ficacións de eventos e newsletters de grupos de interese.

· Contactos directos e xestión de solicitudes de contacto envia-
das e recibidas.

· Grupos de traballo e interese aos que pertenzo e grupos dos
que son moderador ou comoderador.

· Eventos que organizo persoalmente ou desde a miña entidade,
así como notificacións de eventos que se van realizar.

· Ofertas de emprego, información sobre empresas e ofertas e
descontos de partnets.

5.5. LINKEDIN
Linkedin (http://www.linkedin.com/) é
unha das redes sociais profesionais pioneiras e máis
importante do mundo. Vai moito máis alá dun mero
currículo en liña (tal e como é percibida aínda por
moitos), senón unha ferramenta para conseguir Linkedin, e outra importante rede
social profesional.
reputación e posicionamento profesional.

É lanzada en 2003, e os seus fundadores convidan os seus 350 contactos
máis importantes que tiñan, ao mes xa contaban con 4.500 membros na rede.


Este crecemento chega a hoxe en día co reto de superar os 100 millóns de usua-
rios en todo o mundo, e convertese na grande axenda de contactos do século XXI.

Así podemos definir a Linkedin como a maior rede social de profesio-
nais que conecta a profesionais e empresas e axúdaos a intercambiar coñe-
cementos, ideas e oportunidades.

Algúns dos motivos para estar presente en Linkedin son:

· Expandir a túa rede profesional.

· Mostrar a túa experiencia laboral pero máis importante: os
teus logros e recomendacións de colegas/clientes.

· Deixar que outros te atopen e contacten máis facilmente.

· Reconectarte ou volver contactar con vellos amigos e compa-
ñeiros de universidade.

· Coñecer persoas cos teus mesmos intereses/afeccións a través
dos grupos.

En resumo, Linkedin permite, que te manteñas informado cos teus
contactos e co teu sector profesional (traballo social etc.), atopar as per-
soas e os coñecementos que precisas para conseguir os teus obxectivos e
controlar a túa identidade profesional en liña.

Entre as funcionalidades que ofrece Linkedin están as seguintes:

· Páxina de inicio, onde se mostran as actualizacións do noso
perfil e estado, e información relevante sobre a actividade dos
nosos contactos.

· Perfil (profesional), información de contacto e experiencia
profesional, estudos etc.

· Contactos. Aquelas persoas ou profesionais que están dentro
da nosa rede de contactos. Linkedin é máis selectivo á hora de
incorporar contactos e só permite contactar con aquelas per-
soas ou profesionais que teñamos un contacto directo anterior-
mente. O cal é positivo para manter a calidade da rede. O
rexeitamento de moitas solicitudes de contacto é sancionada.

· Grupos. Categorizados por temas onde se comparten noticias,
debates e intereses comúns) permiten atopar e interactuar con
expertos sobre distintos temas.

Tamén existen ferramentas como as Respostas (preguntas da comunida-
de onde se elixe a mellor resposta dándolle o título de experto ao profesional).

36

· Emprego. Unha das finalidades das redes sociais é a procura de
ofertas de emprego. Actualmente moitas destas ofertas xa só
se publican nas redes sociais e en portais de emprego. Neste
caso permite atopar empregos por palabras craves (traballo
social etc.).

· Caixa de correos. Envío de mensaxes e invitacións aos contactos.

· Empresas. Permite buscar e gardar aquela información sobre
empresas que nos interesan.

Pódese atopar unha guía de uso de Linkedin na seguinte ligazón
http://empezarenlinkedin.com.ar/profesionales_conectados.pdf

6. CREANDO COMUNIDADE. POR QUE É IMPORTANTE PARTICI-
PAR NOS FOROS?
A principal característica da web 2.0. contra a web 1.0. é o intercam-
bio de información entre os usuarios. Co cal prima a interacción entre eles
que se logra a través de diferentes aplicacións da web que facilitan a tare-
fa de comentar noticias e a colaboración en determinadas tarefas.

Unha das ferramentas máis clásicas son os foros onde unha persoa
pode “subir” un tema de interese ou comentario e a través dun “fío” ini-
ciar unha conversación. Actualmente a maioría das redes sociais dispoñen
da ferramenta para compartir e/ou comentar unha noticia ou un texto.

Ser un usuario activo é conveniente xa que a través do comentario de
noticias e información xéranse sinerxías e colaboracións que poden chegar
a ser frutíferas. Así como adóitase dicir que un blog aliméntase dos teus
comentarios, tamén a presenza nas redes sociais require que sexamos
membros activos e non simplemente nos quedemos en meros observadores.

7. UNHA APROXIMACIÓN AO FENÓMENO FACEBOOK
É posible que a mellor definición de Facebook a poidamos atopar sen
saír da web 2.0, exactamente na Wikipedia:

Facebook é un sitio web de redes sociais creado por Mark Zuckerberg
e fundado por Eduardo Saverin, Chris Hughes, Dustin Moskovitz e
Mark Zuckerberg. Orixinalmente era un sitio para estudantes da
Universidade Harvard, pero actualmente
está aberto a calquera persoa que teña
unha conta de correo electrónico. Os usua-
rios poden participar nunha ou máis redes
sociais, en relación coa súa situación acadé- Facebook e a rede social xeralista
máis importante no mundo.


mica, o seu lugar de traballo ou rexión xeográfica.” (http://es.wiki-
pedia.org/wiki/facebook

Polo tanto, podemos dicir que Facebook é un sitio web que permite
a interconexión de numerosas persoas que identificadas a través do seus
perfís, teñen algún tipo de vínculo unhas coas outras.

En definitiva é un lugar no que se pon en práctica aquilo do que fala-
mos cando nos referimos a unha rede social.

7.1. PARA QUEN ESTÁ PENSADO FACEBOOK?
Hai tempo que Facebook deixou de ser un lugar no que atopar com-
pañeiros de clase ou vellos coñecidos do instituto. Creados polas pequenas
empresas, polo xeral máis dinámicas que as grandes corporacións, empeza-
ron a xurdir perfís corporativos, non só empresariais senón tamén de ONG
e outras organizacións, que motivaron a proliferación deste tipo de perfís
que apostaron por unha nova estratexia comunicativa.

Facebook non tivo máis remedio que adaptar a plataforma para aco-
llelos e agora podemos atopar:

1. Perfís persoais: o primeiro que adoitamos facer para darnos de
alta en Facebook e empezar a comprobar as funcionalidades
da plataforma é crear un perfil de usuario/a. Nos perfís per-
soais falamos de AMIGOS (é así como se denominan os membros
da rede propia) e existe certa reciprocidade (dúas persoas non
son amigas se unha non quere...).

2. Páxinas comerciais: tamén chamados en ocasións perfís públi-
cos. Adoitan ser empregados para promover unha marca,
empresa, organización... Nas páxinas comerciais falamos de
seguidores e facerse seguidor dunha páxina non require permi-
so previo (calquera usuario/a se pode facer seguidor dunha
páxina, queira ou non o seu administrador). As páxinas identi-
ficase con facilidade polo botón de “Me Gusta”, no que tere-
mos que facer click se queremos seguir á páxina.

3. Grupos: os grupos son agrupacións informadas de perfís que
teñen algunha afinidade. Nos grupos fálase de UNIRSE AO
GRUPO. Os grupos poden ser abertos ou pechados en función
da privacidade do seu contido. Calquera persoa pode crear un
grupo.

É probable que a persoa lectora deste artigo xa teña un perfil perso-
al en Facebook, igual que o teñen máis de 500 millóns de persoas en todo
o mundo. Moitas destas persoas fan un uso corrente da aplicación: crean o

38

seu perfil, publican no seu muro e nos dos seus “amigos”, únense a grupos
de afinidade etc.

Imos ver agora o que supón Facebook dende o punto de vista das
organizacións –tamén das empresas– e o que pode significar para a difusión
da mensaxe, da publicidade, do servizo e do produto que lle ofrecen á
sociedade.

¨ Facebook ofrece a posibilidade de comunicarnos con outros a
través de numerosas ferramentas e estratexias que iremos
vendo. En realidade, o noso muro de Facebook, xa sexamos un
perfil persoal, grupo ou institución, pode considerarse como
unha nova páxina web, pero na que resulta de vital importan-
cia a relación cos visitantes:

¨ Temos que estar en disposición de buscar as achegas das persoas
usuarias de Internet. O noso maior interese debe estar en satisfa-
cer a necesidade de todo aquel visitante potencial: publicar con-
tido axeitado, gañar a confianza dos internautas... pero sobre
todo favorecer a súa participación.

Neste sentido, podemos considerar que as persoas usuarias serán as que nos
irán marcando a idoneidade dos contidos publicados non noso perfil corporativo.

¨ O perfil corporativo en Facebook pode servirnos, tamén, para ato-
par a bos compañeiros de viaxe. A selección de grupos permite
discriminar determinados perfís como axeitados ou non. Para as
empresas, Facebook xa é un lugar no que poder atopar o mellor
candidato a un novo posto de traballo.

¨ Que están facendo as entidades do noso contorno? Coñecer o
que fan outras entidades do noso sector é unha boa estratexia,
non a única, para estar ao tanto do que sucede ao noso redor.
Por iso, seguir a súa actividade, interactuar e cooperar con
elas pode ser altamente rendible.

7.2. OS GRUPOS
No mundo real un grupo de persoas está formado por xente que se
xunta porque comparte afeccións, intereses... En Facebook podemos dicir
que é o mesmo.

Un grupo é un sitio onde a xente poderá deixar as súas opinións, as
súas ligazóns, comentará o publicado por outros ao redor dun tema común.
Permítenos interactuar con outros membros (que non teñen por que ser
amigos/as persoais) que ten os mesmos intereses.


Calquera persoa con perfil en Facebook pode crear un grupo que pode-
rá ter calquera denominación imaxinada ou por imaxinar. En Facebook pode-
mos atopar milleiros de grupos sumamente interesantes para os nosos obxec-
tivos pero tamén outros milleiros de grupos creados sen moito sentido.

As funcionalidades dos grupos pódense considerar certamente limitadas,
aínda que é probable que sexa suficiente para a función que están cumprindo:

¨ Muro: onde a xente pode interactuar co grupo. Ver o que o
resto escribiu, comentar...

¨ Información:unha pouca información do grupo, para que é,
quen pode entrar.

¨ Foros: un foro demasiado simple.

¨ Fotos: unha zona onde os membros do grupo poden subir as súas
fotos (se así o estableceu o administrador do grupo ao crealo).

¨ Vídeos: unha zona de vídeos na que incluír material multimedia.

QUE É O QUE VEMOS DUN GRUPO E COMO SEGUILO?
Para seguir a actividade dos grupos nos que podemos participar, aos
que nos tivemos que unir previamente:

¨ Imos directamente ao grupo a ver que é o que está a pasar.
Para iso, na páxina inicial seleccionamos grupos, aí vemos os
grupos nos que estamos metidos.

¨ Seguimos a ligazón do que nos interese e xa poderemos estar
ao tanto do que ocorre nos grupos dos que formamos parte e
se o permiten, participar neles.

¨ Se un amigo noso que está metido no grupo, pon algo neste,
entón verémolo na páxina de inicio de Facebook.

¨ Os administradores do grupo envíanlles un correo a todos os
membros do grupo, polo que recibo o dito aviso no meu correo
e vexo que hai movemento. Isto fai que me acorde que existe
o grupo e vou visitalo. Iso si, como o administrador do grupo
me bombardee de correos e non sexan realmente interesantes
para min, dareime de baixa.

O DINAMIZADOR DOS GRUPOS
Do que nos daremos conta co uso do Facebook é que recibiremos invi-
tacións para participar en grupos, unirémonos a eles, e logo non os segui-

40

remos en absoluto, esquecerémonos deles. Un grupo require alguén que o
dinamice por baixo, que mande recordatorios, resumos do que vai pasan-
do... senón o máis probable é que morra.

7.3. PÁXINAS EN FACEBOOK
Tal e como vos dixemos, detrás das páxinas o que atoparemos serán
empresas, marcas, institucións que crean as páxinas para poñerse en contac-
to cos seus seguidores e/ou consumidores presentes e futuros. O obxectivo
das páxinas adoita ser, basicamente, converterse nun canal de comunicación
máis ou menos informal nun contorno no que hai millóns de persoas.

Un detalle que hai que ter moi en conta é que en contra do que suce-
de nos grupos nas páxinas non temos maneira de coñecer a identidade da
persoa que exerce o labor de administración nin da que a creou. Isto débe-
se, entre outras cuestións, a que quen crea unha páxina acepta ser o repre-
sentante desta. Isto implica varias cousas: non é suficiente con ter un per-
fil persoal para crear unha páxina e é necesario que a páxina que imos crear
teña algún tipo de existencia xurídica off-line (non podemos inventar o
nome dunha páxina, por exemplo).

7.4. COMO SEGUIR UNHA PÁXINA?
Do mesmo xeito que dunha persoa nos facemos amigos e a un grupo
nos unimos, en Facebook a nosa relación cunha páxina é unha relación de
seguidor. Aceptamos “Me Gusta” para poder seguir o que se di nela.

Do mesmo xeito que nos facemos membros dun grupo, para facernos
seguidores dunha páxina temos varios motivos:

¨ Porque nos interesa unha temática e facemos unha busca nas
páxinas de Facebook. Similar ao visto en Grupos, pero filtran-
do por páxinas.

¨ Por suxestión: non coñecemos de nada a páxina, pero chéga-
nos un correo dun amigo suxeríndonos que nos fagamos segui-
dor dela. Similar ao correo que nos chegaba para unirnos a un
grupo.

¨ Porque vimos en Facebook que un amigo se fixo seguidor dunha
páxina e tras visitalo parécenos que pode ser interesante.

¨ Porque vimos publicitado na páxina dunha empresa/institución
coa que temos trato. Cada vez é máis habitual nunha web que
nos dean información de onde podemos atopalos nas redes
sociais.


Unha páxina variará moito doutra. Algunhas serán máis bonitas, máis
feas, con máis funcionalidade, menos... dependendo de quen a leve, cal
sexa o seu obxectivo, os seus coñecementos do medio e tamén con base ao
orzamento que poidan ter para investir e traballar na páxina.

Algunhas das acción que podemos facer nas páxinas son:

¨ Facernos seguidores se nos interesa seguir o que se di. A páxi-
na non ten que ver nada connosco, os seus creadores non teñen
por que ser amigos nosos, nin sequera teñen por que ter acce-
so aos nosos datos, fotos, nin nos teñen que dar permiso para
que podamos facernos seguidores... a diferenza dunha cone-
xión de amizade.

¨ Podemos ver as diferentes pestanas que temos na páxina: par-
ticipar no muro (se o creador da páxina nolo permite), subir
fotos (se está permitido)... Haberá máis ou menos pestanas
segundo os creadores da páxina o decidiron.

¨ Filtros:podemos premer en filtros e discriminar se queremos
ver a información publicada no muro polo administrador da
páxina, polos seus membros ou por ambos os dous (isto tamén
depende de como o configurou o creador da páxina).

¨ Suxerirlles esta páxina aos meus amigos. Se creo que a páxina
lle pode interesar a algún amigo meu, selecciono esta opción
e poderei enviarlles aos amigos que elixa un correo suxeríndo-
lles que se fagan seguidores dela.

A diferenza do que sucede cos grupos, as publicacións dunha páxina
vémolas na nosa páxina de inicio.

Así que aquí será onde iremos vendo as novidades da páxina. Iso si,
temos que ter en conta que no noso muro só veremos as publicacións dos admi-
nistradores das páxinas das que somos membros (e non de todos os seguidores,
isto faise para evitar o colapso do noso muro se somos seguidores dalgunha
páxina con milleiros de seguidores que publican algo continuamente).

Podemos directamente dicir que nos gusta comentar ou compartir a
publicación do mesmo xeito que aprendemos á hora de participar. Iso si, a
diferenza cun perfil de usuario (onde ou usuario recibe unha notificación
cando alguén comenta unha publicación súa), cando comentamos algo
publicado por unha páxina, os seus creadores non son notificados por correo
do dito comentario. Así que pode ser que se non fan un seguimento exhaus-
tivo das mensaxes de usuario, este comentario se perda.

PÁXINAS FRONTE A GRUPOS EN FACEBOOK
Imos ver a diferenza que existe entre páxinas e grupos nun cadro
resumo coas características principais duns e doutros:

42

Grupo Páxina
Transmitirlles información
Fomentar a colabora- aos seus fans. Pensadas
ción dos seus membros para empresas, marcas,
Finalidade
ao redor do obxectivo produtos, organizacións,
do grupo. figuras públicas e outras
entidades.
Antes NON se indexaban SI se indexa nos busca-
Visibilidade externa
nos buscadores. Agora SI. dores.
Personalizar URL NON SI
Vemos as mensaxes dei- As mensaxes do muro
xadas por algún amigo escritas polo administra-
Visibilidade interna noso no muro do grupo dor da páxina aparecen
ao que pertencemos na páxina de inicio dos
ambos os dous. seguidores desta.
Usuarios Máximo 5.000 membros Seguidores ilimitados.
SI, pero só un álbum, SI e podemos crear car-
Logo/Fotos
todas xuntas tafoles.
Muro/Wall SI SI
Por actualizacións (simi-
lares aos correos electró-
Por correo electrónico
Mensaxes nicos internos). Hoxe en
interno.
día teñen máis visibilida-
de que antes.
Importar Blog RSS Non SI

Ligazóns/Links SI SI

@ Tags SI SI

Eventos SI SI

Foro SI SI

Vídeo SI SI

Enquisas/Polls Non SI

Engadir aplicacións Non SI

Anuncios/Social Adds SI SI
SI, aínda que non dema-
Estatísticas/ Stats NON
siadas
Moderación Manual Manual


Se pertences a un grupo, na túa páxina de inicio só verás as publica-
cións dos teus amigos no dito grupo, non verás as publicacións de calquera
(aínda que sexa un administrador do grupo).

As páxinas permítenlles aos administradores actualizar ou seu esta-
do, publicar ligazóns, fotos e vídeos no muro, o que se reflicte directamen-
te en que lles proporciona unha maior visibilidade ás publicacións das
empresas e unha maior relevancia ante as persoas usuarias.

As páxinas de Facebook ofrecen unha pequena páxina de estatísticas,
onde poderás ver un pouco de información útil como administrador da páxina:
seguidores, número de baixas, países máis populares, datos demográficos, vis-
tas da páxina, consumo de medios, interaccións, publicacións etc.

Ademais tamén nos permite incrementar as nosas posicións en busca-
dores como Google, e máis se eliximos un bo nome para a nosa páxina.

DESVANTAXES DAS PÁXINAS

· Cando publicamos un evento non podemos mandarlles aos
nosos seguidores un aviso por correo electrónico (nun grupo si
que o podemos facer).

· Desde unha páxina non temos a opción que ten un grupo de
enviarlles unha mensaxe a todos os nosos seguidores, só temos
a opción de enviar unha “actualización”, que non é o mesmo,
e moita xente non le nunca o contido das actualizacións.

· Un grupo non podemos convertelo nunha páxina, así que
mellor pensamos ben antes de crealo.

DESVANTAXES DOUS GRUPOS

· Só son visibles para usuarios de Facebook aínda que hai unha
parte pública que a indexa Google, é pouco o que se ve.

· Non lle podo engadir máis aplicacións ao grupo.

· Os usuarios teñen que ser proactivos, teñen que ir ao grupo e
ver se hai novas discusións, entradas.

44

COMMUNITy MANAGER: UNHA NOVA FIGURA
Co auxe das redes sociais e xa non só mirando a Facebook, sae unha
nova figura nas empresas: o Community Manager.

Unha cousa é crear unha páxina ou un grupo en Facebook, algo realmen-
te sinxelo e intuitivo que apenas suporá ningún esforzo para as lectoras.

Agora vén o traballo de alimentar a páxina ou de dinamizar o grupo. E de
seguir e contestar as suxestións de usuarios, e de ver que fai a nosa competencia etc.

Se pretendemos dinamizar un grupo ou unha páxina dende unha organización
ou entidade pequena, faremos o que poidamos en función dos nosos propios obxec-
tivos (que han de ser realistas) pero se queremos traballar sobre Facebook (aínda que
tamén se aplica a outras redes) podemos contar coa figura do Community manager.

Esta figura será a encargada de dinamizar os perfís, de asistir a xor-
nadas e encontros off-line e, en definitiva, de lle sacar o máximo rende-
mento posible á nosa presenza en internet.

8. BIBLIOGRAFÍA

REFERENCIAS:
8(2) Xing cierra su oficina en España. (en liña)
http://www.expansion.com/2010/12/22/empleo/mercado-labo-
ral/1293014055.html Expansión y empleo. 22.12.2010. Madrid

LECTURAS RECOMENDADAS.
Socialnets. Redondo Martín, José Antonio. Ediciones península, 2010
Net… qué? Networking para todos. Porras, Antoni. Editorial CEF, 2010
Conectados. Christakis, Nicholas A., Fowler, James H., Editorial Taurus, 2010
Faceboom, Faerman Juan, Editorial Alienta, 2009

ARTIGOS DE INTERESE:
· EQUIPOS y TALENTO. (2011) Las mujeres lideran el crecimiento de la red
profesional XING en España. http://www.equiposytalento.com/noti-
cias/2010/11/16/las-mujeres-lideran-el-crecimiento-de-la-red-profe-
sional-xing-en-espana (Consultado el 02.11.2011).
· FÁTIMA MARTÍNEZ LÓPEZ. (2010) La importancia de las tarjetas de visi-
ta. http://fatimamartinezlopez.com/2010/11/18/la-importancia-de-
las-tarjetas-de-visita/ (Consultado el 02.11.2011).


· MIKI. (2010). Entrevista – Redes Sociales Profesionales : Xing, LinkedIn y
Viadeo. http://www.soygik.com/entrevista-redes-sociales-profesiona-
les-xing-linkedin-y-viadeo/ (Consultado el 02.11.2011).
· CommunityManager.eu (2010). Herramientas de monitorización para el
Community Manager. http://www.socialblabla.com/herramientas-de-
monitorizacion-para-el-community-manager.html (Consultado el
02.11.2011).
· BEATRIZ REVILLA. (2011). ¿Quieres organizar la comunicación en tu
organización?. http://www.fundacionluisvives.org/actualidad/noti-
cias/archivo/2011/01/11/_quieres_organizar_la_comunicacion_en_tu_
organizacion_.html (Consultado el 02.11.2011).
· JESÚS SANCHO. (2011). Antoni Porras: “La identidad digital no es sólo
tener un perfil, también hay que cuidar su reputación”.
http://www.lavanguardia.es/internet/20110112/54100500871/antoni-
porras-la-identidad-digital-no-es-solo-tener-un-perfil-tambien-hay-que-
cuidar-su.html (Consultado el 02.11.2011)
· EMILIO MÁRQUEZ. (2010). 7 Consejos para asistir con éxito a una reu-
nión de Networking. http://emiliomarquez.com/2010/04/27/consejos-
reunion-de-networking/ (Consultado el 02.11.2011)
· ÓSCAR DEL SANTO. (2011). LinkedIn: encuentra trabajo y construye tu
‘personal branding’. http://www.oscardelsanto.com/linkedin_encon-
trar_trabajo/ (Consultado el 02.11.2011)
· SOCIAL MEDIA MARKETING. (2010). 7 pasos para tener una presencia exi-
tosa en las redes sociales. http://www.marketingdirecto.com/actuali-
dad/social-media-marketing/7-pasos-para-tener-una-presencia-exitosa-
en-las-redes-sociales/?utm_source=wordtwit&utm_medium=social&utm
_campaign=wordtwit (Consultado el 02.11.2011)
· JJ VELASCO. (2010). Diez herramientas gratuitas para monitorizar lo
que se dice en la red. http://bitelia.com/2010/11/diez-herramientas-
gratuitas-para-monitorizar-lo-que-se-dice-en-la-red (Consultado el
02.11.2011)
· EMILIO MÁRQUEZ. (2010). Consejo de Networker: Conoce a tus contactos y
no “engordes” tu agenda. http://emiliomarquez.com/2010/01/14/conse-
jo-de-networker-conoce-a-tus-contactos-y-no-engordes-tu-agenda/
(Consultado el 02.11.2011)

PÁXINAS DE REFERENCIA:
http://www.fgcasal.org/fgcasal/blogosfera_sanitaria.asp
http://spanamed.ning.com/
http://knol.google.com/k/internet-medical-publishing/libro-colabora-
tivo-autocuidado-de-la/23lvr9hhdbqmt/1?hd=ns#

46

A COMISIÓN TÉCNICA
INTERINSTITUCIONAL SOBRE O
MENOR: UN PROXECTO DE
TRANSVERSALIDADE
ADMINISTRATIVA
Andrés Martín Jiménez. Diplomado en Ciencias da Educación. Educador adscrito ao
Equipo Técnico da Fiscalía e ao Xulgado de Menores da Coruña.
Elena Rivas Vieites. Licenciada en Filosofía e Ciencias da Educación (Pedagoxía: Especialidade en
Intervención Socio-Educativa) pola Universidade de Santiago de Compostela. Pedagoga nos
Equipos Técnicos do Menor da provincia da Coruña

RESUMO
A finais dos anos 80 do pasado século, Galicia foi protagonista dunha
experiencia de colaboración vertical (diferentes niveis de poder territo-
rial), horizontal (diferentes sectores/servizos no mesmo nivel territorial) e
transversal (diferentes sectores nos distintos niveis arredor dun mesmo
eixe: o menor), pioneira no eido do traballo social da nosa contorna. Foi un
exemplo de boa praxe que partiu das inquedanzas e de moitas doses de
voluntarismo dos profesionais e, por outra banda, as autoridades souberon
recoñecer o valor desta ferramenta de traballo que supuña a creación dun
recurso que non era suplementario doutros existentes, senón complemen-
tario, o que incrementaba o potencial de cada un deles a través da coordi-
nación entre todos. Mantívose vixente durante dous decenios con excelen-
tes resultados, foi modelo e referente para outras experiencias, mesmo
para outras comunidades autónomas, que gababan a valentía da súa
implantación. Pero nos últimos tempos comezou a decaer ata a súa desapa-
rición, xusto cando en Europa se avoga por potenciar estes procederes
como fórmula de optimización dos recursos e de xestión eficaz. E isto fai-
nos cuestionar: non sabemos poñer en valor os nosos logros ou méritos?,
teñen que facérnolo ver desde fóra?, ou non temos realmente vocación
europeísta?

RESUMEN
A finales de los años 80 del siglo pasado, Galicia ha sido protagonis-
ta de una experiencia de colaboración vertical (diferentes niveles de poder
territorial), horizontal (diferentes sectores/servicios en el mismo nivel
territorial) y transversal (diferentes sectores en los distintos niveles alrede-


dor de un mismo eje: el menor), pionera en el ámbito de trabajo social de
nuestro entorno. Fue un ejemplo de buena praxis que partió de las inquie-
tudes y de muchas dosis de voluntarismo de los profesionales y, en algún
momento, las autoridades han sabido reconocer el valor de esta herramien-
ta de trabajo con la creación de un recurso que no era suplementario de
otros existentes, sino complementario, que incrementaba el potencial de
cada uno de ellos a través de la coordinación entre todos. Se mantuvo
vigente durante dos decenios en base a los excelentes resultados consegui-
dos, fue modelo y referente para otras experiencias, incluso para otras
comunidades autónomas que alababan la valentía de su implantación. Pero
en los últimos tiempos comenzó a decaer hasta su desaparición justo cuan-
do en Europa se avoga por potenciar estos procederes como fórmula de
optimización de recursos y de gestión eficaz. y esto nos hace cuestionar-
nos: ¿no sabemos poner en valor nuestros logros o méritos?, ¿nos lo tienen
que hacer ver desde el exterior? o ¿no tenemos realmente vocación euro-
peísta?

ABSTRACT
At the end of the eighties of the newly passed century, Galicia was a
protagonist of a experience of vertical collaboration (different levels of
territorial power), horizontal (different sectors a territorial power identi-
cal) and transversal (different thematicsurroundings from a same axis: the
minor), pioneer in the field of social work of oursurroundings. It was a good
example of praxis that it left from the restlessness and many doses of
voluntarism of the professionals, and that in some instant the authorities
they knew to recognize the value of these toolsof work with the creation of
a resource that was not additional of other existing, but complementary
that it increased thepotential of them to the net one of the coordination
among all. One stayed during two decades in base to the excellent results,
was model and referent for other experiences, even for other CC.AA. that
the praised courage of its implantation. But in the last times began to
decay horn his disappearance, exactly when in Europe it is pleaded to har-
ness these behaviors like formula of optimization of resources and effecti-
vemanagement. And this makes us question to us: do we not know how to
put our achievements or merits in value?, us has it to make see from outsi-
de?, or do we not have really pro-European vocation?

I. CONTEXTUALIZACIÓN
España é un país descentralizado. A necesidade de configurar a
Administración ordinaria (xestións habituais) e única (simplificación da
Administración periférica do Estado) no seu territorio e, atendendo á súa
diversidade, vén do modelo constitucional (art. 103.1 da Constitución) e da
realidade do Estado autonómico. A Administración, na procura dunha xes-
tión áxil e eficaz, debe servir con obxectividade os intereses xerais e actuar
de acordo cunha serie de principios xurídicos que a rexen: eficacia, xerar-

48

quía, desconcentración e coordinación (recollidos en diferentes textos
legais como a Constitución, a Lofaxe e outros, son un referente na expe-
riencia que imos describir). É preciso, polo tanto, acometer procesos de
simplificación administrativa dende unha perspectiva organizativa, elimi-
nar e evitar posibles duplicidades e conseguir “unha mellora na calidade
dos servizos que se lle prestan ao cidadán”. Isto implica un modelo dinámi-
co e evolutivo. Achegar a Administración ao cidadán é un factor de progre-
so e modernidade, e tamén de eficacia e inmediatez.

Ao longo destes últimos anos, en Europa desenvolveuse unha progre-
siva descentralización, o que supuxo delegar máis poderes na sociedade e
pasar do ámbito nacional ao rexional e, á súa vez, ao local. A finalidade
deste proceso é aumentar a participación da comunidade na toma de deci-
sións e, cunha concepción máis sistémica, atinxir unha maior flexibilidade
e un bo servizo á comunidade, co consenso de institucións sociais, empre-
sas e medios de comunicación. En Europa, estase a vivir un período de crise
con cambios que afectan a todas as dimensións da sociedade. Trátase en
realidade dun proceso de transformación profunda. E ante todos estes cam-
bios sociais, económicos, laborais, familiares etc., Europa necesita ideas
novas, novas respostas aos novos e vellos problemas.

Non obstante, a sociedade española, en xeral, e a súa clase e siste-
ma político, en particular, non puideron ou non quixeron definir un sistema
completo e coordinado de competencias e funcións nos distintos niveis
territoriais e institucionais. Polo tanto, todo se fai máis difícil, máis com-
plexo, coa peculiaridade de que habitualmente moitas entidades públicas
intentan facer as mesmas cousas, no mesmo territorio e coa mesma pobo-
ación.

Ante problemáticas que afectan a varios sectores, preséntase o pro-
blema da repartición competencial, elemento de especial importancia, no
que debe harmonizarse a cooperación e a coordinación de todos os niveis
de poder territorial e a coordinación horizontal das diversas políticas que
se proxectan nestes complexos espazos. A colaboración sectorial, por
exemplo, de ámbito intermunicipal e desenvolvida a maior parte das veces
a partir dunha tarefa específica, presenta á súa vez algunhas lagoas, espe-
cialmente a ausencia de visión de conxunto ou de coordinación, a falta de
transparencia, responsabilidades mal definidas, así como pouco control
democrático directo ou posibilidades de participación. Uns órganos de coo-
peración transectorial permiten relativizar parcialmente estas dificultades.

Como fórmula de optimización de recursos e xestión eficaz ante pro-
blemáticas plurisectoriais, destaca a experiencia levada a cabo pola
Confederación Helvética, no ano 2004, para a promoción da colaboración
vertical e horizontal. A devandita experiencia vainos servir de elemento
comparativo coa realidade obxecto do presente estudo.


No informe resultado do traballo do grupo técnico da dita comisión
conclúese:

A. Obxectivos dunha mellor colaboración.

As estruturas de colaboración deberían dirixirse a dous fins prin-
cipais:

a) Garantir unha xestión eficaz nas tarefas, o que implica proce-
dementos simples e rápidos que faciliten a toma de decisións
coordinadas e que teñan forza vinculante para todos os muni-
cipios integrados.

a) Ter en conta as esixencias democráticas.

B. Modelo de estrutura.

Un consello supramunicipal decide sobre todas as cuestións estra-
téxicas intersectoriais:

a) As súas decisións son vinculantes para todos os municipios.

b) Este modelo non implica a creación dun nivel territorial suple-
mentario, pois a execución das tarefas e o financiamento
seguen sendo tarefa do cantón ou do municipio e, polo tanto,
tampouco dispón de autonomía fiscal.

C. Papel do nivel territorial superior.

Cumpre unha función moi importante no proceso de elaboración
de estruturas. Asígnaselle un nivel de arbitraxe política a este
nivel territorial superior, pero sempre dende unha perspectiva de
partenariado (partenaire).

D. A estratexia perseguida para alcanzar os obxectivos comprende
varios eixes de acción e persegue, fundamentalmente, unha
mellor coordinación das políticas sectoriais da confederación
–para o que ten en conta as necesidades particulares e concéde-
lles unha especial atención aos diferentes ámbitos políticos da
organización do seu territorio–, así como desenvolver un traballo
de información, estimular os intercambios de experiencias e sen-
sibilizar a poboación.

E. Entre as medidas propostas, destacan as que favorecen a colabo-
ración vertical (incorporación das cidades e dos municipios á ela-
boración da política federal nos ámbitos importantes para os dife-
rentes territorios) e a colaboración horizontal (garantía dunha
planificación coherente da ordenación territorial, así como garan-
tía dun apoio técnico e financeiro para a aplicación de proxectos
piloto innovadores que teñen por obxecto a cooperación).

50

II. XÉNESE DA COMISIÓN INSTERINSTITUCIONAL SOBRE O
MENOR DA PROVINCIA DA CORUÑA
Dende o ano 1986, na cidade da Coruña víñanse reunindo técnicos de
diferentes administracións que abordaban problemáticas arredor do menor,
e así xa no I Encontro de Coordinación Interinstitucional da Coruña e
Bisbarra celebrado nese ano exponse a necesidade de crear unha estrutu-
ra que coordine as accións das diferentes administracións, pois detectában-
se fallos na resolución de problemáticas complexas, por razóns como: sola-
pamentos de actuacións de diversos servizos, coincidencias de funcións,
inflación dalgunha delas (como diagnósticos), deficiencias ou ausencia dou-
tras (seguimentos, tratamentos), discrepancias de criterios entre servizos,
e tamén o paso de casos duns organismos a outros... No II Encontro cele-
brado en decembro de 1989 no Pazo de Mariñán (ao que asisten 37 profe-
sionais de 17 servizos da Coruña e bisbarra), vólvese poñer de manifesto
esta necesidade imperiosa de coordinación, sen ser escoitada novamente
por parte das autoridades. É entre abril e xuño de 1990, unha vez asenta-
do o novo Goberno da Xunta, cando unha representación dese grupo de téc-
nicos mantén unha charla co novo presidente da Xunta na que lle traslada
estas inquedanzas profesionais, e obtén o eco ansiado. Foi así como, ao
abeiro do Decreto 437/1990, do 6 de setembro, publicado no Diario Oficial
de Galicia, o 21 de setembro de 1990, se creou a Comisión Técnica
Interinstitucional do Menor (CTI), que especifica os seus motivos, adscri-
ción, carácter, funcións, composición e facultades. Deste xeito, esta comi-
sión provincial convértese en motor e modelo para as demais comisións, ao
tempo que é impulsora destes e doutros dispositivos que culminarán na
Comisión Insterinstitucional Galega. Precisamente por iso foi a que presen-
tou maior dinamismo, volume e diversidade de actividades e actuacións
acometidas, motivo polo que ademais será eixe central e referente neste
estudo.

Coexistirían, polo tanto, as comisións provinciais e as comisións
locais (e, a partir do ano 1992, a Comisión Técnica Interinstitucional de
carácter autonómico).

As comisións locais distribuíronse xeograficamente sobre a base da
distribución territorial dos equipos psicopedagóxicos de educación e, por
exemplo, a provincia da Coruña quedou dividida en 8 sectores. Estas comi-
sións locais funcionaron de modo intermitente, salvo a da comarca da
Coruña, que sempre rexistrou un nivel maior de actividade (onde xurdira
como necesidade dos propios técnicos). A Comisión Provincial da Coruña
funcionou de xeito máis continuo, pero foise apagando co paso dos anos. O
seu funcionamento minguante tivo relación directa coa politización do seu
funcionamento e, na medida en que os técnicos perderon a súa voz, deixou
de ter sentido.

As demais comisións provinciais (e locais das respectivas provincias)
non chegaron a callar de igual modo, porque o sentiron como algo impos-


to, e non souberon ver nela, nin os técnicos, nin os responsables dos dife-
rentes departamentos, un mecanismo que ofrecía múltiples posibilidades
para tantos cambios e melloras, xurdidas da realidade cotiá.

Pero na área territorial na que se desenvolveu seguiu tendo a súa
validez e, de feito, sobre todo ao principio, seguiron funcionando subcomi-
sións de traballo especializadas en áreas concretas: saúde mental infantil,
ingreso de menores no Centro Fogar Infantil da Coruña, dependente da
Deputación Provincial, escolarización/fracaso escolar etc. De feito, naquel
momento en que o ensino obrigatorio era ata os 14 anos, e para paliar o
abandono prematuro das aulas aos 12-13 anos, o que levaba os menores á
rúa ata os 16 cando alcanzaban a idade legal para comezar a traballar,
xorde a proposta de crear uns talleres ocupacionais como alternativa para
a poboación desescolarizada entre 13 e 16 anos. Atendéronse, aproximada-
mente, 60 alumnos, pero outro dos atrancos que se atopou foi a dificulta-
de existente para a cuantificación desta poboación, non cadraban os datos
dos censos para lle poder ofertar alternativas fiables á poboación real.

FUNCIONAMENTO DA COMISIÓN:
Tras os perceptivos nomeamentos, o 26 de decembro de 1990 tivo
lugar a primeira reunión constitutiva, que quedou formada polos seguintes
organismos:

Presidente: delegado provincial da Consellería de Presidencia.

Representantes das consellerías provinciais de Educación, Sanidade,
Cultura, Traballo e Servizos Sociais (Protección de Menores), Xulgado de
Menores, Ministerio Fiscal, Insalud, Deputación Provincial e concellos da
Coruña, Ferrol e Santiago. A maioría dos seus compoñentes eran técnicos
que xa participaran nos anteriores encontros de coordinación. Nesta pri-
meira reunión, concretáronse as liñas de actuación nos seguintes puntos:

a) Marcar as pautas de funcionamento das CTI.

b) Creación urxente das CTI locais.

c) Darlle solución á casuística grave pendente.

d) Abordaxe de “grandes temas” considerados así polo seu carácter
colectivo e que preocupan na zona:

1. Atención aos diminuídos físicos gravemente afectados.

2. Atención a nenos/mozos con graves problemas de conduta.

3. Menores nunca escolarizados.

52

4. Poboación maior de 13 anos que non segue ningunha formación
regulada.

e) Favorecer e afondar no coñecemento e na coordinación profesio-
nal.

A. PAUTAS DE FUNCIONAMENTO:
Os membros da CTI provincial que traballaban na zona da Coruña
convertéronse, á súa vez, na CTI Local da Coruña.

Adaptouse o exercicio anual ao curso escolar para sincronizar actua-
cións e a distribución xeográfica das CTI locais ao mapa dos Equipos
Psicopedagóxicos de Apoio (Consellería de Educación), por ser nesta insti-
tución onde, en última instancia, repercutían a maioría dos problemas.

Acordouse actuar con dinámica de comisión permanente (formada
por presidente, secretario e 3 vogais) e comisión plenaria.

Para o debate de casos concretos, citáronse os profesionais directa-
mente implicados nestes e, para a abordaxe de temas relevantes de inte-
rese xeral, nomeáronse comisións previas de estudo ou subcomisións.

As CTI locais terían unha composición profesional en función dos ser-
vizos existentes na zona.

Funcionarían cun presidente e un secretario elixido entre os seus
compoñentes.

Remitiríanlle á CTI provincial unha programación e unha memoria,
coincidindo co inicio e co final do curso escolar.

As problemáticas graves abordaríanse nas CTI locais a instancia de
calquera profesional, centro ou institución, sempre que se esgotasen todos
os medios e recursos á súa disposición nos propios servizos ou sectores. Se
a problemática fose moi complexa e se requirise unha actuación institucio-
nal que excedese os límites e competencias da CTI local, esta remitiríase-
lle á CTI provincial.

B. RESULTADO DAS ACTUACIÓNS:
A memoria do primeiro ano de funcionamento da CTI recolle unha
pequena valoración:

a) Consideraron que as pautas de funcionamento acordado resulta-
ron operativas.


b) Corrixiuse a casuística grave de particulares que se presentou: 6
situacións de problemática complexa que afectaban a, aproxima-
damente, 10 nenos (minusvalías psíquicas e físicas con dificulta-
des de escolarización, síndrome de inmunidade alterada con gra-
ves problemas de normalización na súa vida diaria, problemas
graves de conduta, menores non escolarizados nin integrados
socialmente que viven nunha situación afectivo-familiar patolóxi-
ca e illadas do mundo exterior, repercusións do conflito entre a
Xunta e a Deputación para o internamento de menores tutelados
no Centro Fogar Infantil da cidade da Coruña. Todos eles con gran
repercusión mediática e, por iso, tamén se recoñeceron nos dife-
rentes medios de difusión os logros adquiridos.
c) Tamén se lles prestou especial atención ás problemáticas que
afectaban a colectivos e que tamén, nalgunha medida, se emen-
daran.
As conclusións desa memoria foron presentadas e debatidas nun dos
seminarios do III Encontro. No devandito encontro determínase que a inter-
vención coordinada entre as diferentes administracións e organismos é
imprescindible.
A finais de novembro dese ano, a Comisión Permanente da CTI
Provincial convocou os responsables políticos das diversas institucións
implicadas e estes comprometéronse a estudar o tema para establecer o
nivel de compromiso e participación das institucións representadas. Entre
as propostas efectuadas á Comisión, indican que para o correcto funciona-
mento das CTI é necesaria:
a) A promulgación dunha normativa ou dunha orde que desenvolva o
Decreto 437/1990 e que especifique as pautas de funcionamento
das CTI.
b) Considerábase urxente a posta en marcha das outras CTI provin-
ciais (aínda que estaban previstas na lei, non se formaran, e pre-
cisaban un impulso).
c) Organización de xornadas autonómicas para a optimización dos
recursos públicos.
d) Solicitude ás autoridades administrativas das que dependían os
profesionais que integraban as CTI que lles posibilitasen o tempo
e os medios necesarios que requirisen a súa intervención.
En 1992, créase a Comisión Interinstitucional do Menor.

III. CREACIÓN DAS COMISIÓNS TÉCNICAS
INSTERINSTITUCIONAIS
Observemos un extracto do texto do Decreto 437/1990, do 6 de
setembro, polo que crean as Comisións Técnicas Interinstitucionais sobre o
Menor:

54

“O Estatuto de autonomía para Galicia outórgalle competencias á
comunidade autónoma nas áreas de servizos sociais, educación, xuventude
e sanidade; e en ocasións de modo concorrente con outras administracións
públicas, como son as corporacións locais, as deputacións provinciais e a
Administración central. Por outro lado, dentro da propia Administración
autonómica, son varias as consellerías que teñen atribuído o exercicio das
competencias que inciden sobre o menor con problemas sociais, segundo o
aspecto sectorial de que se trate, sexa educativo, sanitario ou asistencial.
Debido á situación descrita, véñense producindo certas disfuncións ocasio-
nadas pola dispersión competencial, polo que a favor dos principios de
racionalidade, economía e eficacia que debe caracterizar toda actuación
administrativa é necesario coordinar todas as actuacións desta
Administración sobre os menores, creando unha comisión na que estean
representadas as diversas consellerías implicadas, así como as demais
administracións públicas que na actualidade veñen traballando neste
campo. Nesta liña de actuación, convén aproveitar a experiencia de profe-
sionais cun alto índice de cualificación nos mencionados campos e estíma-
se moi positiva a achega de tal colectivo no tratamento conxunto e inte-
gral, de carácter multidisciplinar, dos problemas do menor”.

Pódese apreciar que se recolle explicitamente que, na procura dos
principios de eficacia e racionalización que rexen a Administración pública,
se fai necesaria e conveniente a creación e a consolidación dunha estrutu-
ra de coordinación vertical e horizontal que, de xeito oficioso, xa viña fun-
cionando nun eido local determinado. E para garantir o correcto desenvol-
vemento e o empuxe preciso deste dispositivo, as comisións de carácter
provincial adscribíronse por aquel entón ás respectivas delegacións da
Consellería de Presidencia e Administración Pública, e actuarían como órga-
no asesor e consultivo da Administración da Comunidade Autónoma de
Galicia en materia do menor, na procura de coordinar as actuacións dos
diversos órganos entre si e, na medida do posible, coas de deputacións pro-
vinciais, concellos e outros órganos das administracións públicas.

Correspóndelles, entre outras, as seguintes funcións:

a) Realizar estudos, dende unha perspectiva integral e interdiscipli-
naria, da situación e das necesidades dos diversos servizos rela-
cionados co menor, en especial no campo sanitario, asistencial e
docente.

b) Elevar unha proposta aos órganos competentes das administra-
cións públicas afectadas relativa ás medidas que se van tomar e
sobre os programas de actuación que se consideren máis axeita-
dos ás necesidades.

c) Elaborar informes e ditames por petición dos órganos competen-
tes da Xunta de Galicia.


d) Solicitar das diversas administracións públicas toda a información
e documentación que lles sexa necesaria para desenvolver mellor
as súas funcións, agás as que teñan carácter reservado.

e) Propoñer e executar as pautas de actuación conxunta dos casos
graves, conflitos que, ao non poder ser resoltos polas institucións
e polos medios dos propios servizos sanitarios, asistenciais e
docentes, requiren unha actuación coordinada dos diversos secto-
res implicados para que, se é o caso, sexan levadas a cabo polo
órgano competente.

Seguindo esta traxectoria, e tras a análise dos logros e necesidades
reflectidos na memoria do primeiro ano de exercicio de Comisión
Interinstitucional sobre o Menor da provincia da Coruña, creouse a Comisión
Interinstitucional do Menor co Decreto 120/1992, de ámbito autonómico,
ao tempo que se propiciou o impulso para a creación das demais comisións
provinciais.

IV. ANALOXÍAS E ASINTONÍAS COAS POLÍTICAS EUROPEAS
ACTUAIS.
É oportuno neste punto deternos a observar as similitudes entre esta
experiencia na nosa comunidade autónoma e a referida da Confederación
Helvética que, dende as administracións europeas, propoñen como modelo
para seguir o resto das rexións do espazo europeo. Obsérvese igualmente a
diferenza no tempo. Galicia, ano 1991. Suíza, ano 2004.

Non obstante, en Galicia este modelo de cooperación e coordinación
vertical e horizontal xa non existe: a Comisión Galega Interinstitucional do
Menor e as Comisións Interinstitucionais sobre o Menor (de ámbito provin-
cial e local) foron derrogadas polo Decreto 184/2008, do 24 de xullo, polo
que á súa vez se creou o Observatorio Galego da Infancia. Quedaron derro-
gados concretamente os capítulos VI e VII, artigos 121 a 131, do Decreto
42/2000, do 7 de xaneiro, polo que se refunde a normativa reguladora
vixente en materia de familia, infancia e adolescencia, que regulan as
comisións de ámbito autonómico, provincial e local, e as súas funcións
serán competencia, entre outras, do novo órgano colexiado. Pero tal e
como se recolle no propio decreto, isto non é exactamente así. Exemplo:

a) No punto “Realizar estudos e informes técnicos de diagnose da
situación da infancia”, co cambio pérdese o enfoque de que debe
efectuarse dende unha perspectiva integral e interdisciplinar,
para ampliar o ámbito de actuación en Galicia e no mundo!!!

b) Respecto da actuación coordinada entre os distintos departamen-
tos da Administración, no novo decreto só se fala de “servir de
canle para este tipo de colaboración”, pero limítao á

56

Administración autonómica, co que se perde a coordinación con
outras administracións, procurada e lograda nos últimos 17 anos
e, por suposto, o carácter vinculante das propostas formuladas e
recollidas na Comisión Interinstitucional.

A gran diferenza entre ambas as dúas estruturas é que na CTI os acor-
dos adoptados entre as diferentes administracións (de carácter autonómi-
co, local ou provincial, e fosen do signo político que fosen) eran de obriga-
do cumprimento, e no Observatorio non.

A necesidade dunha estrutura de maior rango que facilite actuacións
conxuntas entre diversos departamentos e/ou administracións pódese apre-
ciar coa posta en funcionamento de mecanismos similares, paralelos e
mesmo superpostos, como o foi o Grupo Técnico Interdepartamental sobre
Menores en Risco, Desamparo e/ou en Conflito Social, creado o 27 de xuño
de 2003 entre as consellerías de Familia, Educación e Sanidade.

Estes procederes o único que deixan de manifesto é a propia desco-
ordinación entre os departamentos e, na busca mesma dunha ferramenta
que facilite a coordinación, incorremos no despropósito da descoordina-
ción.

V. DESENVOLVEMENTO, APOXEO E OCASO.
Houbo un par de elementos que condicionaron o funcionamento das
comisións que as abocaron a unha morte segura e un punto de inflexión que
anunciou o seu declive.

A Comisión Técnica Provincial da Coruña xorde pola inquietude e por
iniciativa dun grupo de profesionais preocupados polo seu quefacer cotián
e tamén pola falta de respostas a problemas que afectan a infancia, que
semellan irresolubles por unha anquilosada burocracia administrativa. Era
preciso dinamizala. O recoñecemento público desta disposición e volunta-
riedade recóllese no propio decreto da súa creación, ao indicar que é con-
veniente aproveitar a experiencia de profesionais cun alto índice de cuali-
ficación e tamén valorar “como moi positiva tal achega”.

As comisións doutras provincias tardaron en poñerse en marcha
(aínda que tiñan o dispositivo, foi preciso o mandato) porque inicialmente
non souberon ver o seu potencial: non partiu das súas necesidades, non
foron consultados, non llelo explicaron e concibírono como algo imposto,
unha estrutura suplementaria que lles faría perder tempo para non chegar
a nada.

O seguimento do seu funcionamento non estaba previsto, pero si se
recollía no decreto a periodicidade prevista das reunións:


a) Comisión galega: con carácter ordinario, 2 veces ao ano, e con
carácter extraordinario, cando se considere oportuno mediante
convocatoria feita polo seu presidente.

b) Comisións provinciais: con carácter ordinario, 3 veces ao ano, e
con carácter extraordinario, cando se considere oportuno median-
te convocatoria feita polo seu presidente.

Pero nada se especificou en canto a contidos, análise, seguimento,
grao de cumprimento... e, polo tanto, non había avaliación.

Existen actas detalladas das reunións celebradas pola Comisión
Provincial da Coruña (o que facilitou que, por proximidade, tivésemos acce-
so a elas e favoreceu a tarefa de investigación), pero descoñecemos se exis-
ten actas das comisións das demais provincias e mesmo da autonómica, co
que datos como a composición da comisión, a frecuencia das reunións, os
temas tratados, as propostas formuladas ou os logros obtidos non poden
terse en conta para unha análise.

E aínda que non poidan ser extrapoladas as conclusións, quizais a
análise que efectuemos da Comisión da Coruña poida ter algunha correla-
ción co acontecido nas demais comisións.

Coa entrada en vigor do Decreto 42/2000, as comisións provinciais
pasan a adscribirse ás respectivas delegacións provinciais da Consellería de
Familia e Promoción do Emprego, Muller e Xuventude. A partir de aí, con-
corren unha serie de feitos que deben ser valorados:

a) As actas reflicten que a comisión se reúne cunha periodicidade
anual.

b) Tamén reflicten as persoas convocadas e os asistentes e detécta-
se un descenso relevante de convocatoria e, xa que logo, de asis-
tencia de técnicos, e o conseguinte incremento de representantes
burocráticos. Mesmo se aprecia certo afastamento do ámbito
local.

c) En xeral, os contidos abordados expóñense non como temas que
se han tratar na busca de solucións, senón que se fai especial fin-
capé en resaltar os recursos e/ou os programas que ten ou pon en
marcha a consellería convocante e, se acaso, en discutir propos-
tas de melloras en pequenos detalles para a súa aplicación.

Isto non quere dicir que non se abordasen temas importantes e utili-
zouse mesmo como mecanismo de busca de solucións en problemáticas de
especial relevancia e incidencia na Consellería de Familia, como o caso de
menores estranxeiros non acompañados (MENAS) e o absentismo escolar.
Mesmo neste caso, convocouse a última reunión da CTI provincial en véspe-
ras da súa derrogación, coa finalidade de asentar unhas modificacións pro-

58

postas ao documento de protocolo de absentismo escolar. O “Protocolo de
actuación para o absentismo escolar na provincia da Coruña” xorde como
documento de traballo da Subcomisión Especializada na Temática de
Escolarización da CTI Provincial, foi implementado en todos os centros edu-
cativos da provincia dende o ano 1999, e segue vixente a día de hoxe.

O abandono da tecnocracia derivou nunha fase de letargo e posterior
decadencia e a Comisión Técnica Interinstitucional do Menor deixou de ser
un dispositivo de promoción do cambio, busca de solucións sobre a base dun
traballo coordinado e consensuado, para converterse nun mecanismo de
publicitación da propia consellería, onde os aspectos formais, pero baleiros
de contidos, cobraban importancia.

E UNHA FRASE PARA A REFLEXIÓN CRÍTICA
Imos contracorrente, ou somos pioneiros e adiantados aos tempos?
Somos visionarios, e as formulacións máis modernas de coordinación verti-
cal e horizontal quedarán obsoletas e faltas de contidos nuns poucos anos?
Se é así, argumentémolo e fagámosllelo chegar aos xestores das políticas
europeas, e así evitaremos condenar ao fracaso os nosos países veciños.
Sexamos solidarios e compartamos o noso coñecemento!

Non é suficiente loitar por uns obxectivos xustos, senón con métodos
correctos. É preciso analizar e criticar, para avanzar, para seguir cara a
adiante, non para ir cara a atrás.

A Coruña, 8 de decembro de 2011

BIBLIOGRAFÍA:
· Constitución española (BOE 311, do 29 de decembro do 1978).
· Lei 6/1997, do 14 abril, de organización e funcionamento da
Administración xeral do Estado (BOE 90, do 15 de abril de 1997).
· Lei 30/1992, do 26 de novembro, de réxime xurídico das administracións
públicas (BOE 285, do 27 de novembro de 1997).
· Lei orgánica 1/1981, do 6 de abril, Estatuto de autonomía de Galicia
(BOE 101, do 28 de abril do 1981).
· Lei 7/1985 reguladora das bases de réxime local (BOE 80, do 3 de abril
de 1985).
· Lei 3/1997 galega da familia, infancia e adolescencia (DOG 118, do 20
de xuño de 1997).
· Decreto 437/1990, do 6 de setembro, polo que se crean as Comisións
Técnicas Interinstitucionais do Menor (DOG 186, do 6 de setembro de
1990).


· Decreto 120/1992, polo que se crea a Comisión Galega Interinstitucional
do Menor (DOG 96, do 21 de maio de 1992).
· Decreto 134/1994, do 13 de maio, polo que se modifican os dous decre-
tos anteriores e a Orde do 19 de marzo de 1996, pola que se establece
a composición da Comisión Galega Interinstitucional do Menor (DOG 99,
do 25 de maio de 1994).
· Decreto 42/2000, do 7 de xaneiro, polo que se refunde a normativa
reguladora vixente en materia de familia, infancia e adolescencia (DOG
76, do 26 de abril de 2000).
· Decreto 184/2008, do 24 de xullo, polo que se crea o Observatorio
Galego da Infancia e derróganse os capítulos VI e VII (artigos 121 a 131)
do Decreto 42/2000 (DOG 169, do 2 de setembro de 2008).

OUTROS DOCUMENTOS:
· Actas da Comisión Interinstitucional sobre o Menor da provincia da
Coruña.
· Informes dos grupos de traballo, estudo e discusión das diferentes sub-
comisións temáticas da Comisión Provincial da Coruña.
· “Recomendacións da Conferencia Tripartita sobre Aglomeracións da
Confederación Suíza”. Estudos e Documentos do Ministerio de
Administracións Públicas. MAD 2007.

60

PERFIL DOS PACIENTES:
DIFERENZAS DE XÉNERO
Patricia González Filgueiras. Diplomada en Traballo Social

RESUMO
Este artigo procede dun estudo elaborado no Complexo Hospitalario
Universitario da Coruña (CHUAC), realizado como alumna do practicum da
EUTS de Santiago. Analizouse o perfil sociodemográfico dos/as pacientes
ingresados diagnosticados de accidente cerebrovascular que foron atendi-
dos polo Servizo de Traballo Social do devandito hospital, durante os anos
2009 e 2010. Esta enfermidade adoita levar asociadas secuelas incapacitan-
tes físicas, cognitivas e de comportamento que impiden o retorno da per-
soa ás actividades que realizaba con anterioridade á enfermidade. Para
levalo a cabo, utilizouse a metodoloxía cuantitativa, mediante a cal se
estudaron as diversas variables que afectan o tratamento social que recibe
o/a paciente e a súa familia.

PALABRAS CLAVE
Pacientes, familia, enfermidade, secuelas incapacitantes, tratamen-
to social.

RESUMEN
El presente artículo procede de un estudio elaborado en el Complejo
Hospitalario Universitario de A Coruña (CHUAC), realizado como alumna del
practicum de la EUTS de Santiago. Se analizó el perfil sociodemográfico de
los/las pacientes ingresados, diagnosticados de accidente cerebrovascular,
que fueron atendidos por el Servicio de Trabajo Social de dicho hospital,
durante los años 2009 y 2010. Esta enfermedad suele llevar asociadas
secuelas incapacitantes físicas, cognitivas y de comportamiento que impi-
den el retorno de la persona a las actividades que realizaba con anteriori-
dad a la enfermedad. Para llevarlo a cabo se utilizó la metodología cuanti-
tativa, mediante la cual se estudiaron las diversas variables que afectan al
tratamiento social que recibe el/la paciente y su familia.

PALABRAS CLAVE
Pacientes, familia, enfermedad, secuelas incapacitantes, tratamien-
to social.


ABSTRACT
The present article proceeds of a study realised in the Complejo
Hospitalario Univesritario de A Coruña (CHUAC), performed as a student of
the EUTS Practicum in Santiago. Was analyzed the sociodemographic profi-
le of admitted patients diagnosed with cerebral accident who were treated
by the social work service of the hospital during the years 2009 and 2010,
since the disease often leads disabling aftermath associated physical, cog-
nitive and behavioral problems that hamper the return of the person to the
activities performed prior to the disease. To carry out quantitative metho-
dology was used, in which we studied the different variable that affect the
social treatment to the patient and his family.

KEYWORDS
Patients, family, desease, disabling aftermath, social treatment.

1. O ACCIDENTE CEREBROVASCULAR: DEFINICIÓN, CAUSAS E
PROGNÓSTICO
O accidente cerebrovascular (ACV) é unha interrupción da subminis-
tración de sangue a calquera parte do cerebro. Un ACV sucede cando o
fluxo sanguíneo a unha parte do cerebro se interrompe debido a que un
vaso sanguíneo no devandito órgano se bloquea ou rompe. Se se detén o
fluxo sanguíneo durante máis duns poucos segundos, o cerebro non pode
recibir sangue e osíxeno. As células cerebrais poden morrer e causar un
dano permanente.

Hai dous tipos principais de accidente cerebrovascular: accidente
cerebrovascular isquémico e accidente cerebrovascular hemorráxico. No
primeiro caso, un vaso sanguíneo que irriga sangue ao cerebro resulta blo-
queado por un coágulo de sangue. Pola súa banda, o accidente cerebrovas-
cular hemorráxico ocorre cando un vaso sanguíneo en parte do cerebro se
debilita e rompe, o que provoca que o sangue escape cara ao cerebro.
Algunhas persoas teñen defectos nos vasos sanguíneos do cerebro que fan
que isto sexa máis probable. O fluxo de sangue despois da ruptura do vaso
sanguíneo cáusalles dano ás células cerebrais.

O prognóstico depende do tipo de accidente cerebrovascular, da can-
tidade de tecido cerebral danado, de que funcións corporais están afecta-
das e da prontitude para recibir o tratamento. A recuperación pode ocorrer
por completo ou pode haber algunha perda permanente da función.

As persoas que teñen un accidente cerebrovascular isquémico teñen
unha mellor probabilidade de sobrevivir ca aqueles que teñen un acciden-
te cerebrovascular hemorráxico1.

62

2. OBXECTIVOS

2.1. OBXECTIVO XERAL
— Coñecer o perfil dos/as pacientes atendidos no Servizo de Traballo
Social diagnosticados de accidente cerebrovascular, durante os
anos 2009 e 2010.

2.2. OBXECTIVOS ESPECÍFICOS
• Describir as características sociodemográficas básicas da poboación
obxecto de estudo: sexo e idade.

• Describir a estrutura familiar básica da poboación obxecto de estu-
do, con especial atención á situación de convivencia preingreso e
postingreso.

• Coñecer a situación económico-laboral.

• Pescudar as situacións de risco que presenta a poboación estudada.

• Coñecer o nivel de dependencia da poboación obxecto de estudo
atendendo á necesidade de axuda para alimentarse e desprazarse.

• Pescudar os recursos sociais que precisan.

• Coñecer a actividade asistencial, intensidade, volume, nivel de
atención social que requiren en relación co número de días de tra-
tamento social, entrevistas e xestións que se realizan.

3. METODOLOXÍA

3.1. POBOACIÓN OBXECTO DE ESTUDO
A totalidade de pacientes estudados ascende a 434 casos (230 mulle-
res e 204 homes).

3.2. TÉCNICA DE RECOLLIDA DE DATOS
A técnica de obtención de datos que se empregou nesta investigación
é a observación ou a análise documental do Protocolo de recollida de datos
do servizo. Neste documento agrúpase a información obtida nas entrevis-
tas. Trátase dun documento estándar no que as variables xa están defini-

1 Enciclopedia médica, MedlinePlus.(2011). Accidente cerebrovascular. Recuperado o 18 de
abril do 2011 de www.nlm.nih.gov


das. A pesar de ter un espazo onde se poden recoller observacións, as varia-
bles presentadas no documento quedan un tanto obsoletas, xa que o docu-
mento desde a súa posta en marcha no ano 1995 non sufriu modificacións.

3.3. VARIABLES EMPREGADAS
• Características sociodemográficas:

— Sexo

— Idade

• Estrutura familiar:

— Situación preingreso

— Situación postingreso

• Características económico-laborais:

— Situación económica e laboral

— Nivel de renda

• Características funcionais:

— Alimentos

— Mobilidade

• Situacións de risco

• Actividade asistencial:

— Derivación

— Días de tratamento socialç

— Recursos

4. ANÁLISE DE RESULTADOS
A continuación, preséntanse os resultados da investigación, come-
zando coas características sociodemográficas das persoas que constitúen a
poboación obxecto de estudo.

4.1. Características sociodemográficas

64

GRÁFICO NÚM. 1: Sexo/Idade

Fonte: Protocolo de recollida de datos do servizo. Elaboración propia. 2011

Nos anos 2009 e 2010, foron tratados no Departamento de Servizo
Social un total de 434 casos diagnosticados con ACV (204 homes e 230
mulleres).

Pódese observar que esta patoloxía non adoita estar presente en ida-
des temperás. O número de casos observados en idades comprendidas entre
18 e 47 anos alcanzou un total de 31 casos (7,1% do total), que lles afectou
principalmente aos homes.

O grupo de idade 76-85 anos é o que presenta un maior número de
casos (166), o que supón o 38,2% do total de casos tratados.

Apréciase que a medida que aumenta a idade dos/as pacientes –en
concreto, a partir dos 75 anos– son as mulleres as que máis sofren esta
enfermidade. Representan o 67,8% do total das mulleres atendidas, men-
tres que os homes supoñen o 40,6%.


4.2. ESTRUTURA FAMILIAR
TÁBOA NÚM. 1: Sexo/Situación preingreso


Con relación á situación de preingreso –é dicir, onde ou con quen viví-
an no momento do ingreso hospitalario– de todos os pacientes atendidos, o
56,2% vivían sós ou co cónxuxe. Isto significa que precisan axuda profesio-
nal, ao tratarse principalmente de pacientes maiores.

Dos/as pacientes que viven sós ou con fillos son, na súa maioría,
mulleres cun 63,7% e un 76,9%, respectivamente.

Pódese observar que os/as pacientes que viven cos seus pais son pre-
dominantemente homes (85,7%).

66

TÁBOA NÚM. 2: Sexo/Situación postingreso


O coidado das persoas que sufriron un ACV unha vez que saen do hos-
pital repártese entre o cónxuxe e os fillos ou ambos, o que supón o 49,3%
do total de casos atendidos.

Cando obteñen a alta hospitalaria, os/as pacientes que se van sós ou
co cónxuxe para a casa redúcese a un 25,5%, a metade con respecto á situa-
ción de preingreso, o que pode estar ocasionado polas secuelas que trae
consigo a dita patoloxía.

Dos/as pacientes que viven co cónxuxe cando saen do hospital, o
72,4% son homes. En cambio, os/as pacientes que ao recibir a alta hospita-
laria viven con fillos a maioría son mulleres (75,7%).

O ingreso en residencia (pública, privada e de iniciativa social) supón
o 12,5% dos casos, e son as mulleres as que rexistran máis ingresos en resi-
dencia con respecto aos homes (na privada o 66,7%, na privada asistida o
68,8% e na asistida pública o 55,6%).


4.3. CARACTERÍSTICAS ECONÓMICO-LABORAIS
TÁBOA NÚM. 3: Sexo/Situación económico laboral

Nota: Resposta múltiple

Tal e como se pode constatar na táboa, case o 50% dos/as pacientes
son pensionistas de xubilación do réxime contributivo.

Os/as pacientes perceptores de pensión de viuvez son maioritaria-
mente mulleres (93,5%).

Cando se observan os/as pacientes que traballan e teñen unha inca-
pacidade temporal, o 71,8% son homes. O mesmo sucede coa incapacidade
permanente que, na súa maioría (o 73,7%), a teñen os homes.

Ningunha muller do total de pacientes se atopa en situación de des-
emprego.

En relación coa prestación de reinserción social (Risga), só se aten-
deron 2 pacientes homes que a percibían.

Pódese observar que dos/as pacientes que din dedicarse aos labores
do fogar (ama de casa na táboa) son na súa totalidade mulleres.

68

GRÁFICO NÚM. 2: Sexo/Ingresos mensuais


Pódese advertir que son maioría os/as pacientes (44,7%) que teñen
uns ingresos inferiores a 600 c.

Desagregando por sexo, no caso dos homes, o nivel de ingresos men-
suais é máis elevado que o das mulleres, posto que os homes representan o
69,5% dos que perciben máis de 600 c.

O nivel de ingresos máis común entre as mulleres atendidas é de 480
a 595 c/mes.

As mulleres sitúanse entre as pacientes que menos ingresos perciben
e, dos pacientes que non teñen ningún ingreso, o 76,5% son mulleres.

4.4. CARACTERÍSTICAS FUNCIONAIS
TÁBOA NÚM. 4: Sexo/Forma de inxestión de alimentos



Como se reflicte na táboa número 4, do total de pacientes atendidos,
o 31,1% necesitan axuda intermitente e o 31,6% axuda total.

O 10,6% dos casos requiren alimentación por sonda e son maioritaria-
mente mulleres as que a necesitan (o 67,4%).

Os/as pacientes que necesitan supervisión intermitente para alimen-
tarse son maioritariamente homes (60,7%).

TÁBOA NÚM. 5: Sexo/Forma de desprazarse

A maior parte dos/as pacientes (84,1%) necesita outra persoa perma-
nentemente para desprazarse, van en cadeira de rodas ou están encama-
dos.

Do total de persoas atendidas con ACV, só o 6,2% non necesita axuda
para desprazarse.

Desagregando por sexo, o 39,1% das mulleres necesitan sempre axuda
ou están encamadas. Observando os homes, o 29,9% atópase nesa mesma
situación.

4.5. SITUACIÓNS DE RISCO
Segundo o protocolo de recollida de datos do servizo, enténdese por
situación de risco a que pode ocasionar a necesidade de tratamento social
hospitalario.

70

TÁBOA NÚM. 6: Sexo/Situacións de risco

Constátase que, entre os/as pacientes atendidos/as e diagnostica-
dos/as de ACV, é a falta de autonomía a que se manifesta con maior fre-
cuencia, concretamente no 21% dos casos.

Pódese apreciar tamén que, do total de casos, os maiores de 75 anos
supoñen o 13,1%, dos cales o 64,9% son mulleres.


Un 10,7% dos/as pacientes con ACV presentan tamén unha enfermi-
dade crónica.

Dos/as pacientes atendidos polo servizo o 10,4% viven sós.

Desagregando por sexo, a situación de risco máis habitual é a falta
de autonomía (o 22,5% dos homes e o 19,9% das mulleres).

Das persoas que viven illadas, pódese observar que afecta maiorita-
riamente os homes (en concreto, o 86,4%).

En canto aos trastornos psíquicos, prodúcense máis nos homes
(76,9%) ca nas mulleres (23,1%).

4.6. ACTIVIDADE ASISTENCIAL
Na táboa número 7, preséntanse as diversas derivacións (a onde vai
o/a paciente, o tratamento que vai recibir etc.) que se atopan no protoco-
lo de recollida de datos do servizo. Hai que facer unha aclaración respecto
da variable “derivación pasiva a servizos sociais comunitarios” e “derivado
a traballador/a social dos servizos sociais comunitarios”, posto que no pri-
meiro caso é o/a paciente ou a familia a que se pon en contacto cos servi-
zos sociais comunitarios e, no segundo caso, é o propio/a traballador/a
social hospitalario/a quen concerta unha cita co/a paciente.

Realízase tamén unha distinción entre os/as pacientes que “non son
derivados” e os “exitus no hospital”, xa que ningunha destas variables fai
referencia a unha derivación específica, poderían agruparse na mesma
categoría de “non derivados”, pero neste caso contabilízanse de forma
diferente.

Nas táboas número 8 e número 9, recóllense as demandas (tanto da
rede de programas e servizos coma da rede de programas e servidos de
soporte) que o/a paciente ou a familia lle fai ao traballador ou traballado-
ra social.

72

TÁBOA NÚM. 7: Sexo/Derivación

Do total de persoas atendidas, no 28,8% dos casos son derivados aos
servizos sociais comunitarios.

O 27% dos/as pacientes non son derivados, xa que as súas familias
asumen toda a atención que necesitan. Pódese observar como o 32,8% dos
homes se atopan nesta situación.

O 13,4% dos casos na alta hospitalaria son derivados a unha residen-
cia.

Se observamos as mulleres, o 29,1% son derivadas aos servizos sociais
comunitarios (con ou sen intervención por parte do traballador social do
hospital).

O 16,1% das mulleres son derivadas a unha residencia (privada, públi-
ca, de relixiosas ou temporal). O 10,4% dos homes presenta esa mesma
derivación.

Das persoas que falecen no hospital, o 59,5% son mulleres.


Gráfico número 3. Días de tratamento social

Nos anos 2009 e 2010, o/a traballador/a social do complexo hospita-
lario empregou un total de 3998 días de tratamento social cos pacientes
(2147 nas mulleres e 1851 nos homes).

74

TÁBOA NÚM. 8: Demanda/rede de programas e servizos

Ao analizar a demanda desagregada por sexos, pódese observar que
nos casos nos que o ACV afecta os homes demándase maioritariamente
rehabilitación (32,3%).

Nos casos nos que o ACV afecta a mulleres, o 24,6% demandan o
ingreso nunha residencia, fronte ao 17,8% dos homes que demandan o seu
ingreso nun centro residencial


TÁBOA NÚM. 9: Demanda/rede de programas e servizos de soporte

Cando se observa a demanda desagregada da rede de programas e
servizos de soporte, pódese constatar como o 25,6% dos homes e o 27,3%
das mulleres demandan orientación sobre recursos xerais.

Pódese advertir na táboa número 9 que o seguimento polos servizos
sociais é máis demandado cando o ACV afecta a unha muller tanto en ser-
vizos sociais comunitarios (59,7%) coma en atención primaria de saúde
(56,3%).

5. CONCLUSIÓNS
Este estudo levouse a cabo co obxectivo de coñecer o perfil dos
pacientes diagnosticados de accidente cardiovascular (ACV) atendidos polo
Servizo de Traballo Social do Complexo Hospitalario Universitario da Coruña
(CHUAC), co propósito de facer o diagnóstico da situación para que sirva de
base para o deseño e o desenvolvemento dun programa específico que se
adapte ás necesidades de tratamento social que requiren os/as pacientes
con esta patoloxía.

Tras a realización da análise dos datos, obsérvase que nos anos estu-
dados se atenderon un total de 434 casos coa devandita patoloxía, dos cales
230 foron mulleres e 204 homes.

Constatouse que a maioría dos casos atendidos (76,4%) tiñan máis de
65 anos e que son maioritariamente as mulleres as que se atopan nesta
franxa de idade. Os/as pacientes menores de 65 anos supuxeron o 23,6% dos

76

casos atendidos, e son os homes os que presentaron un maior número de
intervencións.

A maioría dos/as pacientes vivían sós ou co cónxuxe no momento do
seu ingreso hospitalario (56,2%). Con todo, cando se produce a alta hospi-
talaria, pola situación de dependencia que xera o ACV, o número de pacien-
tes que regresan ás súas casas sós ou co cónxuxe redúcese á metade. A tra-
dición familiar que aínda impera na sociedade, pola cal o coidado dos
enfermos recae nas mulleres, pódese observar nos pacientes que marchan
para a casa co cónxuxe, posto que son maioría os homes (72,4%). En cam-
bio, a situación de convivencia máis común entre as mulleres na alta hos-
pitalaria é cos fillos (23,5%), seguido do ingreso en residencia (18,7%).

Con respecto ao nivel de ingresos, o 44,7% dos/as pacientes teñen
uns ingresos inferiores a 600 €. Constátase que as mulleres teñen uns ingre-
sos mensuais moi inferiores aos homes; de feito, dos pacientes que non per-
ciben ningún ingreso, o 76,5% son mulleres. Uns ingresos mensuais tan bai-
xos supoñen un grande obstáculo á hora de que as familias poidan asumir
os coidados ou o custo dunha residencia privada na alta hospitalaria.

En relación co nivel de dependencia que ocasiona a dita patoloxía,
obsérvase que o 93,8% dos/as pacientes necesita algún tipo de axuda para
desprazarse. En canto á alimentación, tan só o 10,8% dos/as pacientes pode
comer só.

Debido ao impacto que produce esta patoloxía, tanto as familias
como os/as pacientes demandan servizos de soporte e a maioría requiren
orientación sobre recursos xerais.

En relación coa demanda de programas e servizos, a rehabilitación
supuxo o 25,8%, seguida do ingreso nunha residencia (21,3%). Neste último
caso, o recurso é máis demandado cando o paciente é muller (24,6%) que
cando se trata dun home (17,8%).

Unha vez dada a alta hospitalaria, os/as pacientes seguen necesitan-
do tratamento social xa que a derivación máis habitual nos casos de ACV é
aos servizos sociais comunitarios (28,8%).

A intervención do traballador social hospitalario para facilitar orien-
tación e apoio nos casos de ACV requiriu un total de 3998 días de tratamen-
to social en 2009 e 2010, e foi significativamente maior nos casos nos que
o paciente era muller.

6. REFLEXIÓNS
A sociedade avanzou, pero as diferenzas entre mulleres e homes en
relación cos papeis que poden desempeñar seguen existindo. Proba diso é


este estudo, no que se puido comprobar como o tratamento social que o
paciente e a familia necesitan varía segundo o sexo.

Das/os coidadoras/es principais que din coidar sempre, o 85,4% son
mulleres. Estas desempeñan a tarefa do coidado como unha máis das reali-
zadas no fogar, mentres que só nas mesmas circunstancias esta actividade
é desempeñada por homes nun 14,6% (García Álvarez, 2011).

A cultura familiar, entendida como o conxunto de valores, costumes
e crenzas que comparten os membros (Fernández Ortega, 2004), ten rela-
ción neste aspecto. Non se trata de que os homes non posúan habilidades
para o coidado, senón de que a mentalidade dunha gran parte da socieda-
de en relación a isto segue rexéndose por patróns tradicionais. Polo tanto,
o problema está na educación, pero é difícil educar, cando o que se obser-
va ao noso redor (publicidade, series de televisión) é un estereotipo de
home que, en moitas ocasións, é o que realiza as tarefas máis arduas.

Cómpre un cambio de “modas”, arrincar as raíces e plantar semen-
tes novas.

BIBLIOGRAFÍA
· ENCICLOPEDIA MÉDICA MEDINEPLUS (2010). Accidente cerebrovascular.
www.nlm.nih.gov. Recuperado o 18 de abril de 2011.
· FERNÁNDEZ ORTEGA, Miguel Ángel (2004). El impacto de la enfermedad
en la familia. www.facmed.unam.mx. Recuperado o 7 de outubro de
2011.
· GARCÍA ÁLVAREZ, M.ª Purificación (2011). Transformación en las esferas
de la vida de las cuidadoras y cuidadores familiares o de su entorno de
personas en situación de dependencia con grado II y III en Galicia. [CD].
Facultade de Ciencias Políticas e Sociais, Universidade de Santiago de
Compostela.

78

ANACOS DE VIDA NUN SANATORIO:
OS PRIMEIROS DOENTES DO
PSIQUIÁRICO CABALEIRO GOÁS
Luís Rodríguez Carmona. Traballador social. Hospital Psiquiátrico Cabaleiro Goás

RESUMO
Este artigo pretende dar a coñecer os factores sociosanitarios que
influíron e condicionaron a vida dos 1000 primeiros doentes que estiveron
ingresados no Sanatorio Cabaleiro Goás.

É unha ollada retrospectiva que pretende saber e analizar como eran
as vidas dos doentes fóra e dentro da institución.

A información recollida procede das historias clínicas, sociais, cartas
de doentes, familiares, dossieres de prensa, documentos internos do sana-
torio, arquivos da Deputación Provincial de Ourense, así como entrevistas
feitas a profesionais e a doentes.

O artigo tamén pescuda sobre o labor das primeiras asistentes sociais
da nosa comunidade que desenvolveron o seu traballo no sanatorio.

PALABRAS CLAVE:
TOLEMIA-SANATORIO-ASISTENCIA SOCIAL-ESTIGMA.

RESUMEN
Este artículo pretende dar a conocer los factores sociosanitarios que
influyeron y condicionaron la vida de los 1000 primeros pacientes que estu-
vieron ingresados en el Sanatorio Cabaleiro Goás.

Es una mirada retrospectiva que pretende saber y analizar como eran
las vidas de los pacientes fuera y dentro de la institución.

La información recogida procede de las historias clínicas, sociales,
cartas de pacientes, familiares, dossieres de prensa, documentos internos
del sanatorio, archivos de la Diputación Provincial de Ourense, así como dis-
tintas entrevistas hechas a profesionales y pacientes.


El artículo investiga también la labor de las primeras asistentes socia-
les de nuestra comunidad que desarrollaron su labor en el sanatorio.

PALABRAS CLAVE:
Locura-Sanatorio-Asistencia Social-Estigma

LIFE BITES AT A SANATORIUM: THE FIRST PATIENTS OF THE
CABALEIRO GOÁS PSYCHIATRIC HOSPITAL

ABSTRACT
This article is intended to divulge the social and sanitary factors that
influenced and conditioned the lives of the first 1,000 patients housed in
the Cabaleiro Goás Sanatorium.

It is a look back meant to analyse and find out more about the lives
of the patients inside and outside this institution.

The information gathered has been obtained from medical charts,
social workers’ reports, patients’ letters, relatives, press releases, internal
documents of the sanatorium, the archives of the District Council of
Ourense (Diputación Provincial de Ourense), as well as from different inter-
views with professionals and patients.

The article also studies the efforts of the first social workers in our
community, who carried out their activities at the sanatorium.

KEY WORKDS:
Madness-Sanatorium-Social Care -Stigmata

INTRODUCIÓN
Este artigo nace da curiosidade, do querer saber, do contaxio cociña-
do nun pequeno grupo de entusiastas que traballamos no psiquiátrico
Cabaleiro Goás e, en certa maneira, da metamorfose que a un lle produciu
traballar coa tolemia.

A investigación abrangue un período no tempo de 26 anos que come-
za co estudo do primeiro doente ingresado no Sanatorio Cabaleiro Goás
(tamén coñecido por Sanatorio de Toén) aló por agosto de 1959 e remata no
ano 1985.

80

Trátase dunha mirada retrospectiva a través das entrañas do sanato-
rio que permite coñecer e analizar as distintas etapas polas que transitou a
institución. Como se atendía sociosanitariamente o doente psiquiátrico na
provincia de Ourense?, que inconvenientes ou melloras redundaron nas súas
vidas?

A información recollida tamén permite achegarnos ao labor descoñe-
cido das primeiras asistentes sociais de Galicia que traballaron no eido da
saúde mental ourensá e dá a coñecer as dificultades coas que se atopaban
no sanatorio, con que recursos contaban, como era a súa interrelación cos
doentes, profesionais e familias, ou cal era a visión social que se tiña acer-
ca da tolemia.

É unha maneira de recompilar parte da historia da nosa profesión,
unha profesión acostumada a que sexa a palabra e o encontro coa outra
parte a nosa principal ferramenta, esquecendo ás veces que o que aconte-
ce nesas experiencias e non é documentado pasará aos recordos dun mesmo
que o tempo se encargará de oxidar, de deixar vagas lembranzas, impreci-
sións ou de esquecelos definitivamente.

En resumo, os fundamentos do estudo son tres: saber como era a cali-
dade asistencial recibida no psiquiátrico, describir o perfil sociosanitario
dos doentes e o seu rol dentro da sociedade e coñecer o labor das primei-
ras asistentes sociais en Galicia que traballaron no eido da saúde mental.

ESTUDO CUANTITATIVO E CUALITATIVO DOS DOENTES DE
TOÉN

FONTES DOCUMENTAIS E RECOMPILACION DE DATOS
A información recollida na base de datos que se crea para este estu-
do procede das historias clínicas e sociais do Sanatorio Psiquiátrico
Cabaleiro Goás.

Os datos das historias comezan nos anos do tardo franquismo e rema-
tan nos primeiros tempos da democracia do noso país. É sen dúbida un perí-
odo onde a decadencia da ditadura e o comezo dun certo aperturismo
democrático ten as súas consecuencias tamén no micromundo da tolemia.

O estudo está formado por 1000 anacos de vida que residiron no
Sanatorio de Toén. Considero que é una mostra suficientemente represen-
tativa procedente dun arquivo do sanatorio con máis de 4000 historias.

É preciso indicar que, do total das historias revisadas, 200 correspon-
den a mulleres, as que ingresan por vez primeira no sanatorio nos últimos
anos no que se fai a revisión bibliográfica. Así mesmo, cómpre sinalar que
é sorprendente que as ditas historias carezan apenas de información. A día


de hoxe, sigo sen entender porque os responsables non reflectiron informa-
ción patobibliográfica ningunha destas primeiras mulleres que ingresaron
no sanatorio.

Durante un ano, dediqueime a ler historias clínicas e sociais das cales
fun recollendo diversos datos cuantitativos e cualitativos.

O traballo completouse con entrevistas semiestruturadas e realizadas
a distintos traballadores que estiveron ou seguen a estar no sanatorio.
Engadíuselle ao traballo a información procedente de escritos internos, car-
tas de doentes e das familias, anotacións significativas sobre o doente, o
sanatorio ou a época en cuestión.

Ademais, fixéronselles entrevistas a catro asistentes sociais mulleres
e a un asistente social home, profesionais que estiveron no sanatorio dende
os primeiros anos da nosa actividade asistencial que comezou no ano 1961.
A única ausente nas ditas entrevistas foi a asistente social Sofía Fabeiro,
finada hai poucos anos.

Coa investigación bibliográfica, documental e de campo pretendo
controlar o que Bordieu cualifica como “ilusión de transparencia” ou pro-
ceder á información dun profesional familiarizado co escenario estudado.

É certo que todo se move arredor da subxectividade, polo que será o
propio individuo quen intente, na medida do posible, manterse no limiar do
propio encontro; é inevitable a carga de parcialidade que se poida conden-
sar na información que o lector encontre neste estudo. Tampouco preten-
do ser xuíz de nada, só teño como aval o interese por coñecer coa maior
das exactitudes posibles o que acontecía nas vidas dos doentes dentro e
fóra do sanatorio e a implicación dos meus colegas a través dos anos.

A procedencia da información cuantitativa e cualitativa procede das
seguintes variables escollidas para o estudo e que fan referencia a:

82

RESULTADOS CUANTITATIVOS
A información recollida e presentada a continuación procede das
1000 historias clínicas e sociais revisadas, das cales 800 corresponden a
homes e 200 a mulleres.
Táboa núm. 1. DOENTES CON HISTORIA SOCIAL ABERTA

Fonte. Historias sociais. Elaboración propia

A diferenza de historias sociais abertas entre homes e mulleres obe-
dece a que ata o ano 1983 non ingresan en Toén as primeiras mulleres
enfermas.

Respecto do número total de historias abertas, a suma total é mais
da metade da mostra estudada.

A cifra resultante total non implica que a porcentaxe de atención
social sexa a que se reflicte, xa que non sempre todos os doentes precisan
dunha apertura de historia social para seren atendidos.
Táboa núm. 2. ESTADO CIVIL

Fonte. Historias clínicas e sociais. Elaboración propia

A porcentaxe de persoas solteiras é claramente superior no sexo mas-
culino e non está moi claro por que motivo. Débense ter en conta distintos
factores como a idade no momento da enfermidade, a gravidade da pato-
loxía ou as dificultades para establecer relacións no curso dunha enfermi-
dade.

Danse mais casos de separación nas mulleres ca nos homes. Como
posible factor desta diferenza de datos, pódese sinalar o rol que ten a


muller respecto do home cando un deles enferma. Naqueles tempos, as
mulleres da nosa comunidade tiñan un claro papel secundario na socieda-
de. Limitábanse a coidar dos fillos, a levar a casa, a desenvolver labores
agrícolas ou a coidar do seu marido en caso de enfermidade; obrigas moi
diferentes das que tiñan os homes na sociedade de entón.
Táboa núm. 3. FORMACIÓN ACADÉMICA


Os datos recollidos amosan que o período mínimo formativo na
muller non ten apenas relevancia. A muller, dende moi nova, ten asignado
pola sociedade un papel dedicado ás tarefas domésticas ou do agro.
Respecto dos estudos medios e universitarios, ambos os sexos presentan
datos moi pouco significativos.
Táboa núm. 4. TIPO DE INGRESOS


Fundamentalmente, os ingresos son producidos no sanatorio por indi-
cación médica.

84

Táboa núm. 5. PROCEDENCIA NATURAL DOS DOENTES


Serán os pacientes da provincia de Ourense os que presentan o maior
número de ingresos.
Táboa núm. 6. DIAGNÓSTICOS MÁIS FRECUENTES


Existe unha gran variedade de diagnósticos atopados nas historias clí-
nicas.

Aquí preséntanse os máis relevantes en canto ao número, e é a esqui-
zofrenia paranoide a de maior porcentaxe.
Táboa núm. 7. TRATAMENTOS MÁIS FRECUENTES



Na táboa 7, reflíctense por orde de aparición os tratamentos máis
empregados cos doentes.

Táboa núm. 8.
TRASLADOS INSTITUCIONAIS NO SANATORIO MÁIS FRECUENTES


Serán os pacientes procedentes do sanatorio histórico de Conxo os
que recalarían en maior número en Toén. Deles, unha moi alta porcentaxe
foron homes. Ata o ano 1983, as mulleres enfermas non terían presenza físi-
ca no Sanatorio de Toén.

Táboa núm. 9. PROFESIÓNS HABITUAIS


O traballo de labrego nos homes e o de empregada do fogar nas
mulleres son as profesións que se recollen con maior frecuencia. A poboa-
ción eminentemente procede do rural, polo que a obtención do sustento
económico familiar procederá da produtividade da terra.

86

Recóllense na base de datos ata 150 profesións distintas e diversas,
como a de monicrequeiro, sacerdote, afiador, linotipista, maleteiro, misio-
neiro, zoqueiro, entre outras moitas.

Táboa núm. 10. COLABORACIÓN DAS FAMILIAS NO SANATORIO


Datos moi semellantes na implicación das familias cos doentes, xa
sexan homes ou mulleres.

Táboa núm. 11. CASOS DE ALCOHOLISMO DETECTADO


Os datos reflicten unha porcentaxe moi superior de situación de
abuso alcohólico nos homes respecto das mulleres.

Constátase tamén no estudo que a franxa de idade de maior abuso
alcohólico se sitúa entre os 36 e os 40 anos.

A totalidade das 1000 historias revisadas dinos que hai 239 casos
detectados con episodios de abuso alcohólico, isto supón un 23,9% da mos-
tra estudada.

Aínda que a cifra é significativa, esta podería ser incrementada se a
día de hoxe se aplicasen os parámetros sinalados pola OMS.

Táboa núm. 12. MALOS TRATOS INFRINXIDOS POLOS DOENTES NO SEU
ÁMBITO FAMILIAR



Os datos son semellantes en canto a ambos os sexos, cunha lixeira
proporción a favor do sexo masculino. Existe tamén unha correlación detec-
tada entre violencia e alcohol.

Táboa núm. 13. DOENTES QUE RETORNAN DA EMIGRACIÓN


Serán as mulleres as que en maior número retornen ao noso país.

Táboa núm. 14. PRINCIPAIS PAÍSES ONDE EMIGRAN OS DOENTES


Os países do contorno europeo son os destinos cunha maior porcen-
taxe para homes e mulleres.

Táboa núm. 15. DESTINO OU ALTA


88

Segundo os datos recollidos, máis da metade das altas deriváronse
aos propios domicilios, e son as altas con destino a centros a segunda
opción máis destacable.
Táboa núm. 16. CAUSAS DE EXITUS NO SANATORIO


Hai un total de 81 exitus recollidos, o que supón un 8,20% do total da
mostra estudada. É significativa a cifra de 18 casos que faleceron sen que
se poida indicar a súa causa.

OS INICIOS DO SANATORIO
Na primeira metade do século XX, aparecen en Galicia pequenos
manicomios particulares que converten por entón a nosa comunidade na
primeira de todo o Estado en canto a número de camas psiquiátricas no
ámbito privado. Daquela, Galicia contaba tan só cun establecemento sani-
tario que dispuña de prazas benéficas: era o manicomio de Conxo en
Santiago de Compostela.

O 14 de abril de 1955, as Cortes Españolas crean por lei o Padroado
Nacional de Asistencia Psiquiátrica (PANAP), como organismo estatal depen-
dente do Ministerio da Gobernación.

O PANAP permitiu que en agosto de 1959 empezase a súa singradura
o Sanatorio Cabaleiro Goás situado no concello de Toén, cuxo primeiro
director foi o doutor Cabaleiro (A Coruña, 1919-Ourense, 1977). No ano da
inauguración, o centro contaba na subdirección co doutor Téllez Carrasco e
dous médicos residentes: Leopoldo Vicente e Gómez Reino.

Cando se inaugura o Sanatorio de Toén, exercía o cargo de secreta-
rio xeral do PANAP o señor Turégano e o presidente da Deputación Provincial
de Ourense era o señor Rodríguez de Dios.

A comunidade relixiosa que traballaba nos seus comezos en Toén for-
mábana as Irmás da Orde de María Santísima do Monte. As primeiras fun-
cións asistenciais foron levadas a cabo por cinco relixiosas.


O resto do traballo era desempeñado por 11 empregados, 9 enfermei-
ros e 19 mozas de servizo. O número de prazas habilitadas no sanatorio no
seu comezo era de 160 doentes, e a Deputación da Coruña e de Pontevedra
tiñan reservadas 20 prazas cada unha. Os cuartos do antigo pavillón alber-
garían entre 8 e 9 camas.

Nos días previos á inauguración, o doutor Cabaleiro desprazarase a
Conxo para comprobar se os primeiros 14 doentes que por entón foran deri-
vados a Toén cumprían os criterios para o seu ingreso nun centro inicialmen-
te destinado a doentes recuperables, con idades comprendidas entre os 16
e os 60 anos.

Cómpre indicar que todos os ingresos que se realizaban por entón no
Sanatorio de Toén eran de homes. A pesar de que o sanatorio dispuña dun
pavillón habilitado para mulleres, tardouse case 25 anos para que unha
muller tivese o mesmo dereito ca un home en dispoñer dunha cama psiquiá-
trica na provincia de Ourense. A cuestión tiña un discurso de orde sexista e
patriarcal, xa que determinados psiquiatras e mais o clero opoñíanse a que
os homes e as mulleres cohabitasen xuntos no sanatorio.

As mulleres eran marxinadas e desprazadas a outros sanatorios do
Estado español coma o de Arévalo en Ávila, pertencente á Orde Hospitalaria
do Sagrado Corazón, unha vertente feminina da Orde de San Xoán de Deus.

Era un establecemento psiquiátrico exclusivamente para mulleres,
cunha poboación interna de 400 persoas. Este tipo de situacións provoca-
ban unha ruptura e desarraigamento sociofamiliar que a día de hoxe segue
nalgúns casos no recordo de doentes e familiares.

Os internamentos no Sanatorio Cabaleiro Goás producíanse por crite-
rio médico ou por decisión xudicial e as prazas custeábanse de xeito bené-
fico ou privado.

Unha porcentaxe moi alta das estancias eran custeadas polos fondos
procedentes da beneficencia. O tolo adiñeirado na maioría das ocasións era
ingresado nalgún dos sanatorios privados que abondaban na nosa comunida-
de.

É interesante a comparación dos custos nas estancias no ámbito
público e privado en Ourense no ano 1965; mentres que o custo da estan-
cia en Toén era de 40 pesetas/día, o custo da estancia no Sanatorio
Perpetuo Socorro ascendía a 250 pesetas/día.

As vacantes que, de cando en vez, quedaban no sanatorio cubríanse
en gran medida con reingresos, xa que estes tiñan preferencia sobre os
novos internos.

Moitas familias non podían ingresar de maneira benéfica o seu fami-
liar en Toén e víanse na obriga de facelo nunha praza privada. Cando se lle
acababan os cartos, podían pasar a unha praza da Deputación se precisaban
seguir hospitalizados. Claro que, para ingresar no eido privado, había que

90

dispor dalgún aforro, o cal non era doado por entón. Senón, podíase vender
algunha terra ou facer outro tipo de amaño.

Os que non podían custear unha praza privada ou entrar de maneira
benéfica en Toén eran trasladados a diversos lugares, coma Conxo, San
Baudillo de Llobregat (Barcelona), Conde de Romanones (Alcoete), Instituto
Pedro Mata (Reus), San Luis (Palencia), Arévalo (Ávila), Instituto de
Orientación Pedagóxica Dr. Lartigau (Tarragona), Sanatorio de Guipúscoa,
entre outros.

Para falar dos distintos tratamentos aplicados necesitaríase un punto
máis extenso e facer un percorrido no tempo sobre o que supuxo a introdu-
ción dos primeiros neurolépticos na mellora da calidade de vida dos doen-
tes.

Nos datos recollidos no noso estudo, constatamos que os tratamentos
máis empregados no Sanatorio de Toén foron: os fármacos, a laborterapia,
o electroshock e as celas de castigo.

Tampouco se deben esquecer tratamentos como duchas frías, comas
hiperglicémicos ou inxeccións de trementina, entre outros empregados na
pacificación da tolemia.

Aínda que os primeiros neurolépticos datan de mediados dos anos 50,
seguíanse a empregar técnicas aversivas coma as celas de castigo, moitas
das veces por excesivos períodos de tempo.

Estas celas contaban con escasos medios de seguridade que convida-
ban máis a un fatídico desenlace que a outra cousa. Así é tal como o deixa-
ba reflectido un médico daquela época. No ano 1974, a cronista Maribel
Outeiriño, no xornal La Región, cualificaba as celas como “lugares sinistros
onde os seus equipamentos constaban dunha cama, un urinario, unha xane-
la e unha portentosa porta con asexadoiro”. Estaba claro que determinados
costumes enraizados na rancia psiquiatría lle servían aínda a algún clínico
para impor a súa particular orde.

Entre as distintas actividades de laborterapia que se chegaron a facer
no sanatorio, atopábanse as relacionadas coa horta, cociña, comedor, bar-
bería, imprenta, xardín, limpeza, granxa, despensa, cestería, encaderna-
ción, zapatería, carpintería, olería, cerámica ou emprego na construción de
parte do centro, a través de contratos coas empresas propias construtoras.

AS PRIMEIRAS ASISTENTES SOCIAIS NO SANATORIO

OS COMEZOS DA PROFESIÓN
En 1961, dous anos máis tarde de que abrise as súas portas o
Sanatorio Cabaleiro Goás, chega ao centro a primeira asistente social. O


posto inicialmente asignárase a cargo de Carmen Lafarga, que llo cede a
M.ª Socorro Bueno.

M.ª Socorro pertenceu á primeira promoción de asistentes sociais de
Galicia e realizou en Toén unha interesante tese sobre “os enfermos men-
tais na provincia de Ourense e os problemas que lle presentan á Deputación
Provincial os de Beneficencia”.

Xa daquela o director do centro, doutor Cabaleiro, fixo fincapé na
importancia de que o doente fose tratado tendo en conta a súa esfera social
como algo non complementario, senón dunha importancia relevante. Por
iso, incorporou a figura da asistente social como membro do equipo asisten-
cial, tal e como xa se viña facendo noutros sanatorios estatais, coma o
López Ibor en Madrid.

As distintas asistentes sociais que pasaron polo sanatorio non exerce-
rían longos períodos de tempo o seu labor. Os escasos soldos da
Administración non garantían un sustento económico e motivador suficien-
te.

De feito, aínda a mediados dos anos 70 o soldo sería dunhas 12.500
pesetas mensuais, cando neses anos só o alugamento dunha vivenda rolda-
ba as 6.000 pesetas. Isto orixinou que algúns asistentes sociais marchasen
da Administración ou que ascendesen dentro desta, co obxectivo de acadar
unha mellor calidade de vida.

Nos primeiros anos, intentábase compensar as carencias nos soldos
achegando pagas extraordinarias ou determinados suplementos económicos
que, nalgúns casos, a Administración do centro podía levar a cabo.

Porén, isto non impediría que abandonasen o sanatorio as dúas pri-
meiras asistentes sociais M.ª Socorro e Artemia Diéguez, as cales cambiarí-
an a vida no sanatorio polo Padroado M.ª Soriano localizado na capital
ourensá, onde a diferenza salarial era considerable. Neste padroado, ambas
encargáronse de atender os nenos con discapacidade intelectual que
dependían da propia institución.

M.ª Socorro traballou ata o ano 1966 e foi substituída por Artemia
Diéguez, quen permanece ata 1969. Logo chegaría M.ª Ángeles Bernardo de
Quirós e, posteriormente, Sofía Fabeiro, quen exerceu ata 1975. Neste ano,
o primeiro asistente social home de Galicia, Pepe Velo, incorpórase ao
cadro do sanatorio.

Con posterioridade, incorporase unha segunda asistente social ao
centro, Rita Lois, que estará ata mediados dos anos 80.

As dúas primeiras asistentes sociais, M.ª Socorro e Artemia, traballa-
ban para a Deputación Provincial de Ourense. Porén, os soldos pagáballos a
Caixa de Aforros de Ourense.

92

Subían inicialmente determinados días ao sanatorio unhas cantas
horas para se encargar daqueles doentes cuxa estancia cubría o
Departamento de Beneficencia da Deputación.

O período académico na Escola de Asistentes Sociais de Galicia reali-
zábase en Santiago de Compostela con certas carencias formativas nos seus
inicios, o que provocou que algunha asistente social, coma Artemia
Diéguez, decidise ampliar coñecementos en Francia.

Non sería ata o ano 1978 cando se convoquen un número significati-
vo de prazas de asistentes sociais, en concreto 131 a cargo da Institución
da Sanidade Nacional.

COMETIDOS DAS ASISTENTES SOCIAIS NO SANATORIO
As atribucións profesionais que as distintas asistentes sociais tiveron
no sanatorio viñeron condicionadas polas melloras político-sociais que
aconteceron no país ao longo dos anos e que permitiron unha mellora na
calidade asistencial, ao contar con máis prestacións e recursos.

Nos primeiros anos, no sanatorio as limitacións nas intervencións
sociais foron evidentes. O rol da asistente social máis acentuado era a figu-
ra dunha mediadora sociofamiliar.

Segundo se recolle documentalmente1, nos primeiros anos o labor
primordial e básico das asistentes sociais por entón nas institucións psiquiá-
tricas facían referencia a:

1. Comézase coa presentación oportuna do médico, o que facilitará
que doentes e familiares coñezan e interactúen coa asistente
social como unha parte necesaria no seu tratamento.

2. Recompilar os datos sociofamiliares, e para iso realízase a ficha
social de cada doente. A información recollida nos datos xerais
abranguerá cuestións relativas á filiación, educación, traballo,
relacións sociais, distraccións, situación económica e ambiente
social.

3. A asistente social tratará de gañar a confianza do doente a través
dun trato respectuoso e sinxelo. As entrevistas cos membros da
familia proporcionaranlle aquela información necesaria que o
doente non poida detallar.

4. Establecer lazos de unión entre o enfermo e súa familia será un
cometido de máxima importancia.

1 Transcríbense literalmente as funcións tal e como se recollen no documento (completar
Luís)…


5. Realizar visitas domiciliarias, se fose preciso, ou utilizar a corres-
pondencia como medio de enlace co exterior.

6. Preparar a familia para a alta do doente, proporcionándolle aque-
la información necesaria que facilite unha mellor adaptación no
contorno. Os permisos curtos servirán para valorar a adaptación e
a integración e con iso fixar unha posible data de alta.

7. Aseguraranse de que os doentes tomen o tratamento prescrito, así
como xestionalos cando sexa preciso a través de institucións
benéficas e caritativas.

Ademais, facíanse outro tipo de xestións e cometidos:

— Realización da historia familiar, así como a súa composición.

— Localización de familiares. Reinserción familiar.

— Antecedentes dos pacientes noutras institucións.

— Información de permisos temporais e seguimento das altas clíni-
cas.

— Preparación da festa do doente.

— Petición de roupa.

— Petición de cartos para a compra de tabaco e refrescos para os
pacientes.

— Investigacións sobre o patrimonio do doente para poder levar a
cabo a súa externalizacion.

— Envío de cuestionarios nos casos nos que as familias non se des-
prazasen para poder completar o estudo do interno.

— Contacto habitual co párroco do municipio que facilita en moi-
tos casos o enlace entre o sanatorio e a rede familiar.

— Envío e lectura de correspondencia ao existir unha porcentaxe
de analfabetismo entre os doentes.

— Comunicación e xestións con asistentes sociais que traballan en
empresas privadas coma Barreras, Factorías Vulcano, Renault ou
a Sección Feminina do Movemento, entre outras, para amañar
pagamentos de estancias hospitalarias ou xestionar posibles dis-
capacidades.

— Inclusión dos doentes nos padróns benéficos municipais naque-
les casos nos que non se poida custear o tratamento, para evi-
tar posibles recaídas.

94

Ao comezo dos anos 70, coa denominada psiquiatría do sector, as fun-
cións da asistente social cobran maior relevancia se cabe. Aumentan os des-
prazamentos domiciliarios onde fomentar e desenvolver melloras nas rela-
cións humanas entre pacientes, familias, equipo asistencial e a sociedade
en xeral, con intervencións sociais no eido individual e grupal.

Incrementarase tamén a xestión das solicitudes de pensións proce-
dentes do seguro obrigatorio de vellez e invalidez (SOVI) ou do Fondo
Nacional de Asistencia Social (FNAS), acudindo ao Goberno Civil ou ao
Instituto Nacional de Previsión nos casos en que proceda.

Neste sentido, é preciso apuntar o número significativo de casos de
retorno da emigración por mor da gravidade dos cadros clínicos, xestionan-
do as pensións ou as invalideces oportunas, co inconveniente ás veces de
ter que comunicarse con distintas administracións de países diferentes.

Ademais, cómpre sinalar que posibilitar o traslado do doente estabi-
lizado aos escasísimos recursos residenciais que existían requiría da asisten-
te social grande habilidade e perseveranza. O estigma de calado profundo
que impregnaba a sociedade respecto da tolemia era abonda para non ter
en conta aspectos como a estabilización ou a boa resposta social como
argumentos de peso para a externalización dos doentes.

A DIFICULTADE DE ENTRAR E DE FUXIR DOS MUROS
O número de doentes na lista de espera para poder ingresar en Toén
era interminable. Deste xeito, moitos dos homes e mulleres afectadas por
unha patoloxía psíquica tiñan que seren trasladados fóra da provincia, xa
fose a Conxo ou a calquera outra parte do territorio nacional. Será por
entón a Deputación de Ourense, a través do seu Departamento de
Beneficencia, a encargada de custear as estancias e os tratamentos preci-
sos daquelas persoas con carencias de recursos.

Sabíase que as listaxes eran manipuladas de xeito discrecional para
que certos doentes tivesen preferencia para ocupar unha praza benéfica.

A documentación obrigatoria para o ingreso no sanatorio constaba
de:

1. Solicitude dirixida ao Ilmo. Sr. Presidente da Deputación Provincial
de Ourense.

2. Informe favorable da Sección de Árbitros da Deputación Provincial
con recensión na carencia de recursos.

3. Certificado de nacemento.

4. Informe do alcalde do concello de referencia.


5. Certificado médico do concello de referencia.

6. Informe favorable do doutor Cabaleiro Goás.

O impedimento de ingresar por carencia de recursos nun establece-
mento psiquiátrico orixinou moitas das veces desenlaces tráxicos.

Conseguir un internamento dun doente de maneira benéfica en Toén
tiña altas doses de desesperanza. A miúdo, a familia atopábase en situa-
cións dramáticas se non dispuña de caudal económico para sufragar unha
praza privada. A isto engadíanse descoñecementos sobre a enfermidade ou
o feito de non dispor de apoios abondos na rede sociofamiliar.

As historias sociais e clínicas recollen situacións dramáticas e non
illadas no rural galego. Algún enfermo vivía atado cunha cadea na gorxa e
pechado nunha habitación ou cova, feitos máis preto do Medievo ca da
metade do século XX.

Tampouco é infrecuente que por entón os veciños se xuntasen para
reducir o tolo, para o que realizaban quendas de garda co obxectivo de
cazar e capturar o alienado.

Se entrañaba dificultade entrar no sanatorio, a saída convertíase
nunha odisea para algúns e nunha alucinación permanente para outros. As
razóns de non poder volver ao seu lugar residía na maioría dos casos na
negativa das familias a vilos buscar. Noutros casos, carecían de apoio exter-
no ou este non era o axeitado e, en menor medida, as situacións xurídico-
legais de dubidosa execución.

O “tolo pechado e o problema solucionado” converteríase ás veces
na mellor solución para familias, veciños e autoridades diversas.

Cando un doente dispuña de aforros, xa fosen procedentes da súa
pensión ou doutra fonte de ingresos, empregábanse como un estímulo para
que as familias tivesen unha predisposición de recoller o familiar que, dou-
tro xeito, non sería posible acadar.

A cronificación institucional por estes motivos repercutiría en que
outros doentes non puidesen ingresar e fosen derivados a Conxo ou a outra
parte do territorio nacional, aínda que isto nunca superaría a situación que
viviron as mulleres con patoloxía mental na nosa provincia.

As familias non ían nalgúns casos ao sanatorio ver os doentes. Tiñan
medo de se atopar cunha alta. Deste xeito, a ruptura e curtocircuíto co
exterior incrementábase, en maior medida, para os doentes.

É habitual atopar nas correspondencias coas familias a negativa de
vir ao sanatorio, para o que se escusaban nas tarefas do agro ou na dificul-
tade para se trasladar por existir mala comunicación ou carencia de trans-
porte. É constatable que, en non poucos casos, non aparecerán polo sana-

96

torio en meses e mesmo en anos. Intentábase convencer as familias para
que levasen os doentes nas épocas de forte traballo no agro e con iso posi-
bilitábaselles unha axuda extra e permitíaselles aos pacientes escapar un
tempo da institución.

A festa do doente era un evento que se celebraba todos os anos
dende comezos de 1960. Convidábanse as familias a comer e a pasar un día
de festa cos parentes. Deste xeito, coñecíase algún familiar e falábase do
estado do doente e da súa posible alta sanitaria.

Existen cartas enviadas onde se ameaza literalmente a familia coa
denuncia se non acoden a buscar o seu familiar, que é de obrigatorio cum-
primento de acordo co artigo 33 da lexislación psiquiátrica da época.

Este artigo procedía do Decreto do 3 de xullo do ano 1931, no que se
ditan as regras relativas á asistencia a enfermos psíquicos, que estaría
vixente ata o ano 1985.

O sanatorio, deste xeito, vai cumprindo cada vez máis a función de
depósito de persoas nocivas e molestas para a sociedade. A estancia no
sanatorio converterase para algúns nun peche interminable.

Nas historias sociais do ano 1972, recóllense datos onde se insiste en
que, xa sexa por razóns económicas, sociais, laborais, familiares ou xurídi-
co-legais, un 32% dos pacientes non poden ser dados de alta no sector resi-
dencial. A estes engádeselles os que permanecen de maneira asilar, como
oligofrenias, senilidade e cronicidade.

Tamén existe algún caso diagnosticado no seu día de imbecilidade.
Anos mais tarde, valórase que o que ten o paciente non é mais ca unha
pobreza cultural significativa. Algunha persoa pasará máis de 20 anos hos-
pitalizada sen síntomas psicopatolóxicos e reside no sanatorio sen medica-
ción ningunha por non ter a onde ir.

Uns dos maiores problemas cos que se atopan as asistentes sociais
para facilitar a alta naqueles casos sen apoio familiar é no relativo á busca
de emprego. Non existe por entón no Estado unha lexislación que protexa
o doente, como si sucedía en cambio noutros países de Europa.

O tolo tiña serias dificultades para acadar un emprego na comunida-
de por mor do estigma que impregnaba a sociedade. Non se lle daban posi-
bilidades laborais que axudasen a cubrir as súas necesidades e a sustentar-
se nun lugar normalizado.

Sinala M.ª Socorro na tese anteriormente mencionada a importancia
de que a sociedade se esforce pra mellorar a situación dos enfermos e fai
referencia á psiquiatría social. Esta é concibida como a necesidade de crear
un conxunto de medidas preventivas e curativas que teñan por obxecto a
adaptación do individuo nunha vida satisfactoria e útil no seu medio social.


Xa nos primeiros anos da década dos 60, os médicos do sanatorio
Vicente Alonso e Téllez Carrasco apuntaban nun documento organizativo
interno, entre outras cuestións, que “a asistencia psiquiátrica non é mais
ca unha etapa no tratamento e que moitas das veces non era a máis impor-
tante, sendo a brevidade no ingreso o máis recomendable”.

Expuñan tamén a necesidade de que a asistencia recaese nun equipo
psiquiátrico-social que actuase nos antigos dispensarios ou nos hospitais
psiquiátricos, se os houbese. Advertían estes profesionais que a asistencia
extrahospitalaria sería menos gravosa que a hospitalaria de antano e a
dotación de suficiente persoal remunerado sería o más aconsellable.
Ademais, engadían que a existencia dun orzamento para fármacos repercu-
tiría notablemente no sustento do doente no seu ámbito sociofamiliar.

Todas elas son reflexións feitas ao abeiro do que acontecía no sana-
torio, que non era outra cousa que o aumento paulatino de persoas obriga-
das a se cronificar ou asilar.

O TOLO E A SÚA RELACIÓN COA XUSTIZA
Non se poderá, en moitos dos casos, atopar unha colaboración axei-
tada e xusta coa administración da xustiza. Determinados internamentos
por autos xudiciais non podían ser dados de alta nin desfrutar sequera dun
permiso por non existir argumentos clínicos de peso para determinados xuí-
ces, xa que segundo precisan son denegados ao “non existir a curación do
doente”.

Tratábase, sen dúbida, de que determinadas autoridades xudiciais
interpretaban que algún doente podería dar problemas e que a mellor solu-
ción era que quedase custodiado sen ter en conta o criterio clínico.
Evitábanse así conflitos co ámbito veciñal ou familiar.

Noutros casos, o procedemento de determinados ingresos xudiciais
non estaba moi claro e requiríase máis información ao respecto. Con fre-
cuencia, resultaba que o expediente desaparecese ou se extraviase.

A todo isto engadiríaselle o dilatadísimo tempo que transcorría para
contestar as solicitudes que, dende o sanatorio, se lles facía chegar. Deste
xeito, o enfermo que ingresaba por auto xudicial en non poucas ocasións
quedaba condenado de por vida.

Repasando os autos xudiciais, neste traballo puiden atopar como
delitos máis comúns dos tolos os relativos á alteración da orde pública, dun
modo especial en momentos de celebración de actos litúrxicos. Tamén se
recollen delitos de agresión contra a moral, ameazas contra bens, entre
outros.

98

Xa se dicía por entón que “do cárcere sáese, do manicomio non é tan
doado”.

CONCLUSIÓNS
O ano 1959 é unha data relevante no eido da psiquiatría galega. A
apertura do Sanatorio Cabaleiro Goás supuxo a dotación dunha segunda ins-
titución na nosa comunidade, o que posibilitou o tratamento de moitos
doentes en lista de espera e o achegamento de pacientes afastados da súa
terra que ficaban noutros hospitais psiquiátricos. O sanatorio foi unha ins-
titución progresista en certa maneira. Nel os muros físicos non terían cabi-
da coma na maioría dos sanatorios estatais. En Toén, a barreira social viría
conformada de facto polo afastamento xeográfico dos núcleos urbanos máis
próximos.

Ese certo aperturismo no tratamento da tolemia seguía a carecer de
tendencias normalizadoras. O illamento dos doentes dos núcleos importan-
tes da poboación seguía a garantir a tranquilidade da sociedade. Coma nou-
tros tempos, acóchanse os leprosos, os tuberculosos e os tolos, sen que con-
taminen, molesten, perturben conciencias ou poñan en perigo as vidas dos
cheos de razón.

Certo é que o PANAP escollera outra maneira máis axeitada e novido-
sa para a época, xa que por entón a psiquiatría tiña como obxectivo afas-
tar os doentes dos confíns manicomiais.

A isto engádeselle a importante presenza das primeiras asistentes
sociais no sanatorio, as cales queren afastarse do contexto benéfico asis-
tencial das súas orixes e intervir posibilitando un rol integrador dos doen-
tes na comunidade.

Ata primeiros dos anos 60, os campos clásicos da nosa profesión fica-
ban na industria e na atención aos colectivos marxinados. A mediados dos
anos 50, empeza o noso labor no eido da psiquiatría, no Cabaleiro Goás,
onde as primeiras asistentas sociais desempeñarían un labor de suma
importancia para dignificar a vida daqueles doentes mirados de esguello
pola sociedade.

É de inesgotable xustiza lembrar a débeda humana e social que se
segue a ter historicamente co tolo, un cidadán de última clase en impor-
tancia, ao que lle hai que engadir o seu sufrimento e que sexan outros os
que decidan por el.

Os comezos do sanatorio supuxeron, por un lado, que aqueles “privi-
lexiados” que puidesen ingresar en Toén tivesen un lugar onde pacificar as
súas almas, pero para conseguir isto tamén terán que pagar un prezo: ser
excluídos da sociedade. Deste xeito, a súa tranquilidade finará na cronici-


dade e no abandono dos seus dereitos. A algúns doentes custoulles tempo
acostumarse ás normas ríxidas da institución psiquiátrica.

Durante anos, o sanatorio non contou con psiquiatra de presenza físi-
ca diaria, polo que a organización deste correrá a cargo maiormente das
monxas e dos coidadores non cualificados desa época.

Os pacientes procedían de fogares humildes e as súas profesións
–labregos, peóns, artesáns…–, de escasa formación académica e ingresos de
carácter benéfico, obrigaban os doentes e as familias a unha continua
débeda social ou, o que é o mesmo, quedaban a mercé da institución.

Domesticar e custodiar non é algo que soe moi afastado no tempo dos
manicomios, para gran parte da sociedade era o que se debía facer. O tolo
era sinónimo de perigo, de non poder decidir, de pechalo ou afastalo para
sempre, de mangonealo ou de facelo de menos ao antollo dun.

A presenza das asistentas sociais contribuíu a que se valorasen nos
doentes o desarraigamento, a marxinalidade, a dignidade ou o restablece-
mento de lazos sociofamiliares.

Nos primeiros anos, realizaron un labor decisivo dentro e fóra do
sanatorio e achegaron unha visión máis humana no trato ao doente, cun rol
informativo e educativo para as familias. Ocupáronse de que o illamento,
non só xeográfico, senón social, diminuíse froito das continuas pontes
sociais que elas habilitan. Deste xeito, pretendeuse que a reintegración do
doente na comunidade fose factible, redobrando esforzos cos poucos recur-
sos dispoñibles en canto a servizos e prestacións.

Foi un labor puramente comunitario, onde prevaleceron os dereitos
e a dignidade do doente e no que se lle prestou atención á persoa. Foi con-
tinua a información e o apoio nas redes comunitarias, o que posibilitou un
achegamento humano entre tolos e supostos cordos.

Na década dos 70, coa psiquiatría do sector e a formación de equi-
pos interdisciplinares, o doente tivo máis facilidades para ser reintegrado
na comunidade. Os tratamentos e as prestacións económicas a cargo das
distintas pensións que sufragaba o Estado orixinou un aumento considera-
ble de traballo para as asistentes sociais, o que lle sumou á súa faceta
comunitaria unha importante xestión administrativa a prol de mellorar e
dignificar un pouco máis a vida do tolo.

En definitiva, un longo percorrido nun eido marxinado, esquecido,
infravalorado e estigmatizado, onde as melloras sociais no doente psíquico
sempre foron escasas e carenciais.

Un percorrido por un traballo demasiado árido e pouco recoñecido
destas mulleres, primeiras asistentes sociais do sanatorio que coincidiron

100

co doente nesas datas e que foron das primeiras persoas en reivindicar o
dereito dos doentes á súa palabra.

A eles e a elas dedícolles este artigo como homenaxe.

luis.rodriguez.carmona@sergas.es

BIBLIOGRAFÍA
· ACERO SÁEZ Cándida (1988). “La investigación en trabajo social”.
Revista de la escuela de Trabajo Social, núm. 1, 35-46. Universidade
Complutense de Madrid, Madrid.
· ACERO SÁEZ Cándida (1997). Estudio de las variables que influyen en
el diagnóstico de las enfermedades mentales a través de las historias
clínicas de un hospital psiquiátrico. Tese de doutoramento (2004).
Departamento de Psicoloxía Social. Universidade Complutense de
Madrid. Madrid.
· AMEZCUA Manuel, GÁLVEZ TORO Alberto (2002). “Modos de análisis en
investigación cualitativa en salud”. Revista Española de Salud Pública,
v. 76, núm. 5. Madrid.
· CONSEGLIERI Ana, VILLASANTE Olga (2007): “Una aproximación a la
población manicomial de Leganés”. Neuropsiquiatría de posguerra.
Revista Asociación Neuropsiquiatría, vol. XXVII núm. 99, 119-141.
· GARCÍA ALVAREZ María Jesús (2006). “Apuntes sobre el funcionamien-
to del Hospital Psiquiátrico del Rebullón”. Frenia, vol. 6, fascículo 1,
179-206.
· GÓNZALEZ DURO Enrique (1992) 2.ª edición. Memoria de un manico-
mio. Ediciones Libertarias-Prodhufi, SA.
· HUERTAS GARCÍA - ALEJO Rafael (2001). “Las historias clínicas como
fuente para la historia de la psiquiatría: posibles acercamientos meto-
dológicos”. Frenia, vol. 1, fascículo 2, 7-33.
· HUERTAS GARCÍA - ALEJO Rafael (2001). “Historia de la psiquiatría,
¿Por qué?, ¿Para qué? Tradiciones historiográficas y nuevas tendencias”.
Frenia vol. I -1, 9-36. Departamento da Historia da Ciencia. Instituto de
Historia. CSIC.
· HUERTAS GARCÍA - ALEJO Rafael (1999). “Salud mental y cultura”.
Revista de la Asociacion Española de Neuropsiquiatría. Vol. XIX, núm.
72, outubro/decembro.
· LOZANO MANEIRO Blanca (2003). “En el aniversario de Erving
Goffman”. Reis: Revista Española de Investigaciones Sociológicas, 102,
47-61.
· PLUMED Javier, REY Antonio ( 2004). “Las historias clínicas del
Manicomio Nueva Belén”. Frenia, vol. IV-1.


· VILLASANTE Olga (2007). “Dossier: el manicomio nacional de Leganés:
una aproximación histórica a partir de su archivo clínico”. Frenia, vol.
VIII-2008, 33-68.
· T. ANGOSTO SAURA, A. RODRIGUEZ LÓPEZ, D. SIMON LORDA (2001).
“Setenta y cinco años de historia de la psiquiatría (1924-1999)”.
Deposito legal OU-41/2001

102

A PREVENCIÓN DAS LESIÓNS E DA
VIOLENCIA DENDE UNHA
PERSPECTIVA MULTIDISCIPLINAR
Susana Rodríguez Da Silva, Begoña Pico Villares, Eva Varela Leiras, Sonia Pico Villares,
Pepi Gómez Romero, M.ª Manuela Zas Castro
Grupo de Traballo sobre Prevención de Lesións
Colexio Oficial de Diplomados en Traballo Social de Galicia

RESUMO
A prevención das lesións derivadas da violencia, dos accidentes de
tráfico, da actividade laboral ou doutras múltiples causas como as debidas
á práctica de actividades deportivas ou as autoinflixidas, debe abordarse,
segundo recomenda a Organización Mundial da Saúde, incidindo sobre os
factores de risco. Estes factores son, en gran medida, de natureza social
como a conflitividade interpersoal, familiar e comunitaria ou a cultura do
risco que xera condutas temerarias.

A proxección dos profesionais do traballo social nesta importante
área preventiva das lesións, pódese desenvolver ben dende a propia diná-
mica laboral ou mediante a participación en equipos multidisciplinares
xunto a outros profesionais (médicos, enfermeiros, educadores sociais, psi-
cólogos etc).

Os traballadores sociais poden achegar a súa capacidade competen-
cial nas intervencións sobre os factores de risco de índole social e contri-
búen, de xeito determinante, a frear e reducir un problema de enorme
magnitude que é responsable de elevadas taxas de mortalidade e morbili-
dade entre a poboación, sufrimento persoal e familiar, e de grandes custos
económicos. Tamén son clave na organización e xestión de servizos de aten-
ción aos afectados así como, de outros recursos específicos de apoio.

O presente artigo, logo de expoñer no punto introdutorio o concepto
de lesión e a súa relevancia epidemiolóxica, aborda de forma sinxela o
ámbito persoal, sociofamiliar, educativo, sanitario e económico e trata de
acadar unha finalidade divulgativa mais que formativa, a cal se debe abor-
dar mediante a profundación sistemática nas distintas áreas especializadas:
autolesións, lesións por maltrato ou violencia en menores, mulleres ou
maiores, por accidentes, entre outras.


PALABRAS CLAVE
Lesións, violencia, prevención, promoción, educación, equipo multi-
disciplinar.

ABSTRACT
The prevention of the lesions caused by violence, car crashes, work-
related activities or by other different reasons – namely, sport activities or
self-inflicted lesions – must be undertaken according to the recommenda-
tions of the World Health Organisation, paying special attention to risk fac-
tors. These factors are, to a great extent, of a social nature, as is attested
for interpersonal, family and community conflicts, and also for the culture
of risk, that gives way to temerarious behaviours.

The projection of social workers in such an important area as lesion
prevention is seen at the level of work dynamics or in their participation in
multidisciplinary groups, together with other professionals (doctors, nur-
sing staff, social educators, psychologists, etc.).

Social workers provide their competence in interventions concerning
social-based risk factors and they contribute decisively to reduce and bring
to an end a great problem that provokes high mortality and morbidity rates,
causes individuals and families to suffer and brings about high costs. They
are also essential in the organisation and management of attention services
for the affected persons and of other specific support resources.

Thus, in its introduction, this article defines the concept of lesion
and its epidemiologic relevance. Then, it goes through the personal, social,
family, educational, sanitary and economic dimensions, in a simple way –
its purpose being to inform rather than to train – and focusing systemati-
cally on the different specific areas: self-inflicted lesions, lesions caused by
abuse and violence against children, women and elderly persons, or lesions
caused by accidents, among others.

KEY WORDS
Lesions, violence, prevention, promotion, education, multidiscipli-
nary team.

INTRODUCIÓN
Dende un punto de vista técnico as lesións defínense como o menos-
cabo orgánico que resulta da exposición dun corpo a unha enerxía mecáni-
ca, térmica, eléctrica, química ou radiante que interactúa co organismo en
cantidade ou cun índice que excede o límite da tolerancia fisiolóxica, así

104

mesmo poden deberse á falta dun ou máis elementos vitais como afoga-
mento por falta de aire, estrangulación, conxelación etc1.

As lesións poden clasificarse segundo diversos criterios como a súa
gravidade, tendo en conta o contorno no que se producen ou a actividade
que se desenvolve no momento en que suceden ou ben o mecanismo de pro-
dución e tamén pola intención.

De acordo con este último criterio fálase de lesións non intencionais
e intencionais.

As primeiras son aquelas debidas, sobre todo, aos traumatismos cau-
sados polo tránsito, envelenamentos, afogamentos, caídas e queimaduras;
este tipo representan un 68% do total das lesións e obedecen a un conxun-
to de circunstancias e factores sociais, educativos, ambientais, económi-
cos, culturais, políticos, xurídicos e urbanísticos.

Xunto a elas, as lesións intencionais ou causadas pola violencia,
entendidas como a ameaza intencional ou o uso da forza física contra un
mesmo, outra persoa, un grupo ou da comunidade, que representan o 32%
restante e poden subdividirse en violencia autoinflixida, aquela que unha
persoa se ocasiona así mesma como o suicidio ou a autolesión; a violencia
interpersoal, imposta por un individuo ou un grupo pequeno de individuos
como a violencia familiar, a de xénero e a violencia comunitaria e a violen-
cia colectiva, provocada por grupos máis grandes, como os continxentes
políticos organizados, tropas irregulares e organizacións terroristas e que se
subdivide en violencia social, política e económica2. Aínda que as lesións e
a violencia son a causa dun 32% máis de mortes que as causadas polo VIH-
sida, o paludismo e a tuberculose xuntos3, o orzamento destinado a com-
batelas é escasamente unha décima parte das sumas asignadas a loita con-
tra estas tres enfermidades4.

As lesións e a violencia son a causa duns 5,8 cinco millóns de mortes
cada ano, representan o 10% da mortalidade rexistrada no mundo, a cuar-
ta parte destas mortes débense a suicidios e homicidios e as causadas polo

1 BAKER, SP (1992) et al. The injury fact book. Second Edition. New york, Oxford University
Press.
2 ORGANIZACIÓN PANAMERICANA DA SAÚDE (2003) Informe mundial sobre la violencia y la
salud. Washington, D.C.,Oficina Regional para las Américas de la Organización Mundial de la
Salud.
3 ORGANIZACIÓN MUNDIAL DA SAÚDE. (2010) Traumatismo y violencia. Datos del departamen-
to de prevención de la violencia y los traumatismos y discapacidad
http://www.who.int/features/factfiles/injuries/es/index.html#. Data de acceso: agosto de
2011.
4 ORGANIZACIÓN PANAMERICANA DA SAÚDE. BOLETÍN (2008) Llaman a la acción sobre vio-
lencia y lesiones. http://www.paho.org/Spanish/DD/PIN/ahora16_jul08.htm. Data de acce-
so: agosto de 2011.


tráfico representan outra cuarta parte (gráfico n.º 1). Na categoría
“outros” inclúense as asfixias, os atragoamentos, as mordeduras de animais
velenosos ou non, a hipotermia e a hipertermia, así como as mortes a con-
secuencia de desastres.
Gráfico nº 1. CAUSAS DAS DEFUNCIONS POR LESIÓNS E VIOLENCIA
O ut ro s
22%

T ra um a t is m os
Int o xic a c ió ns c a us a do s
5% po lo t rá ns it o
24%

C a í da s
10 %
G ue rra s
Inc e ndio s 4%
4%

A f o ga m e nt o s H o m ic idio s
6% 10 %
S uic idio s
15 %
Fte.: Causas de morte 2008. Táboas resumo da OMS 2011. Elaboración propia

Nos últimos anos obsérvase un aumento relativo da mortalidade a
causa das lesións e a violencia, especialmente as relacionadas co tránsito e
os homicidios (cadro n.º 1) o que se traduce nunha alteración da orde das
causas principais de morte no ámbito mundial que se explica por diversos
motivos como poden ser os avances científicos, a maior hixiene e benestar,
entre outros, que fan posible unha mellor calidade de vida e da atención
sanitaria; pero tamén a causas directamente relacionadas coas lesións e a
violencia como o feito de que o aumento do número de vehículos como con-
secuencia do desenvolvemento económico non sempre vai acompañado de
estratexias de seguridade viaria, polo que se refire ás lesión relacionadas
co tránsito. Do mesmo xeito, o aumento de homicidios e suicidios explíca-
se principalmente polo aumento das diferenzas sociais e económicas con-
secuencia dun rápido desenvolvemento económico.

106

Cadro n.º 1: causas principais de defunción nos anos 2004 e 2008 e a súa
previsión para o ano 2030

Fonte: Táboas resumo das causas de morte da OMS. Elaboración propia


Así mesmo, cos datos obtidos no ano 2004 prevese que as tres causas
principais de defunción a consecuencia das lesións e a violencia no mundo,
accidentes de circulación, homicidio e suicidio, seguirán incrementándose,
converténdose no 2030 na quinta, duodécima e décimo sexta causa de
morte respectivamente.
Non obstante, os datos recollidos en 2008 e, recentemente publica-
dos, evidencian que estas previsións non se están a cumprir, xa que a inci-
dencia destas causas de morte diminuíu, e na actualidade é a causa déci-
ma, décimo sétima e vixésimo terceira respectivamente, entre as principais
causas de morte no mundo.
Tal diminución, e a falta de novos estudos que afonden na súa expli-
cación, débese moi probablemente ás medidas de prevención que se foron
poñendo en práctica e que, de seguir nesta liña, revelaríanse como adecua-
das para conseguir a diminución non só do número de mortes senón tamén,
das demais secuelas derivadas das lesións e da violencia, xa que pese á súa
relevancia, as vítimas mortais só representan unha pequena parte dos miles
de millóns de persoas que se ven afectadas polas lesións ou a violencia, as
vítimas que han de ser ingresadas en servizos de urxencia, hospitalizadas,
tratadas por xeneralistas ou coidadas á marxe da atención institucionaliza-
da.
Esta realidade acostuma a ilustrarse graficamente a través dunha
pirámide cuxa forma varía duns países a outros por diversos motivos como
a gravidade das lesións, a accesibilidade aos servizos de atención sanitaria,
razóns culturais, o nivel socioeconómico ou a dispoñibilidade de datos, pero
que en xeral, responde a un esquema na que a cúspide da pirámide repre-
senta o número de persoas mortas a consecuencia das lesións ou da violen-
cia e a base aquelas que non reciben atención sanitaria.

Traumatismos mortais
Traumatismos que requiren hospitalización
Traumatismos que requiren tratamento de urxencia
Traumatismos tratados no ámbito da atención primaria
Traumatismos non atendidos nunha institución de saúde
Fonte: Guyer B. and Gallagher S. An Approach to the Epidemiology of Childhood Injuries.
Ped. Clin. 1985

108

De igual xeito que as vítimas mortais ou con consecuencias para a
saúde varían duns países a outros, dentro de cada país algunhas persoas son
máis vulnerables que outras, algunhas variables como a idade o sexo, a
rexión ou os ingresos son determinantes na magnitude do problema.

Ademais de procurar a adaptación das persoas ao medio co fin de evi-
tar e corrixir as disfuncións sociais, o traballo social debe, na actualidade,
propoñerse cooperar na organización dos grupos humanos para transformar
situacións problemáticas e mellorar a calidade de vida das persoas e debe
facilitar o desenvolvemento das capacidades dos individuos para afrontar as
dificultades, e articular os actores cos sistemas que facilitan o acceso a
recursos e servizos5.

Se se ten en conta que as lesións e a violencia son un grave proble-
ma sociosanitario que hoxe en día, a diferenza da consideración tradicional
como feitos aleatorios e inevitables, se consideran en boa parte previsibles,
o papel dos traballadores sociais na planificación e desenvolvemento de
medidas eficaces para previlas é innegable, aínda que este é un tema com-
plexo que interesa a diversas disciplinas e que debe ser abordado dende un
enfoque multidisciplinar e integrador que faga posible unha aproximación
rigorosa que permita compartir os coñecementos propios das diversas dis-
ciplinas e as experiencias dos seus profesionais, cunha vision máis integra-
dora, útil, realista e práctica que garanta unha mellor calidade na propos-
ta de medidas preventivas e de control das lesións.

ÁMBITO PERSOAL
Este ámbito fai referencia ao propio individuo quen en moitas oca-
sións é o responsable directo do acto preventivo da lesión ou accidente.
Nunha situación de risco, unha persoa se non toma as medidas adecuadas
pode acabar padecendo unha lesión ou sufrindo accidente e, como conse-
cuencia, terá que afrontar a recuperación e superar as secuelas físicas e
psicolóxicas.

A recuperación física vai en correlación coa gravidade da lesión e da
capacidade de recuperación do suxeito, xa que, debido á diversidade das
lesións e das persoas, non todos os procesos adoitan ser iguais. Por outro
lado, no ámbito psicolóxico a recuperación depende tamén da propia per-
soa e do enfrontamento ante a nova situación que lle tocar vivir. A autoes-
tima e o estado de ánimo van estar en mans de diversos factores como
poden ser o contorno social e familiar, a capacidade persoal de superación
vital e os motivos e causas que provocan a lesión.

Certas medidas poden previr as lesións e a violencia, como, por
exemplo, a utilización de cintos de seguridade, cascos e límites obrigato-

5 KISNERMAN. N. (2005) Pensar el Trabajo Social. Ed: Lumen Books.


rios de alcoholemia para previr lesións no tránsito ou a modificación dos
elementos perigosos no fogar para previr caídas das persoas maiores6. A
aplicación das ditas medidas de seguridade debe ser realizada finalmente
polo individuo para evitar de maneira anticipada a posibilidade de sufrir
unha lesión ou accidente.

A consecuencia dun traumatismo ou accidente o individuo pode pasar
a unha situación de dependencia7. En moitas ocasións, esta situación com-
porta a necesidade de axuda de terceira persoa ou axuda técnica para o
desempeño das actividades básicas da vida diaria. Dependendo da gravida-
de da lesión e do tempo de recuperación desta pode provocar cambios na
vida cotiá da persoa que a padece así como das persoas que conviven con
ela.

As estratexias de prevención deben promover a educación e capaci-
tación individual para aumentar a concienciación8. É necesario mentalizar
a persoa dos beneficios que lle reporta previr unha lesión ou accidente, é
fundamental para lograr unha diminución destas. A motivación cara ao
cambio dos hábitos prexudiciais facilita que un se faga responsable e se
implique conscientemente na súa propia prevención.

ÁMBITO FAMILIAR E SOCIAL
A familia é a estrutura social básica que se configura polo interxogo
de roles diferenciados. É o modelo natural da situación de integración gru-
pal e constitúe así o núcleo básico no que crece e se desenvolve o indivi-
duo. Na nosa cultura segue xogando un papel de grande importancia ao
longo de toda a súa vida.

O papel da familia é determinante no desenvolvemento e crecemen-
to dos individuos como seres autónomos e responsables, é nela onde adqui-
rimos xa dende pequenos elementos de “protección e prevención”, que nos
fan menos vulnerables ás presións externas e aos factores de risco9.

Na prevención no ámbito familiar podemos distinguir dous modelos
diferenciados que comezan xa dende que nacemos.

6 ORGANIZACIÓN PANAMERICANA DA SAÚDE (2007) Prevención de lesiones y violencia.
http://whqlibdoc.who.int/publications/2007/9789275328644_spa.pdf. Data de acceso:
setembro de 2011.
7 ORGANIZACIÓN MUNDIAL DA SAÚDE (2004) Informe mundial sobre prevención de los trauma-
tismos causados por el tránsito http://www.who.int/violence_injury_prevention/publica-
tions/road_traffic/world_report/summary_es.pdf. Data de acceso: setembro de 2011.
8 ORGANIZACIÓN MUNDIAL DA SAÚDE (2010) Caídas. Nota descriptiva nº344.
http://www.who.int/mediacentre/factsheets/fs344/es/. Data de acceso: Outubro de 2011.
9 MAESTROS SAN CAMILO A.C. (2008) La familia y el enfermo.
www.scrib.com/doc/6826710/la-familia-y-el-enfermo. Data de acceso: outubro de 2011

110

É a infancia a etapa da vida na que os seres humanos inician a apren-
dizaxe da súa adaptación ao medio no que deberán vivir, e fano da man dos
seus pais ou coidadores os cales, ao mesmo tempo que lles aprenden,
toman as precaucións necesarias para previr o dano que puidera xurdir no
contorno.

As lesións máis frecuentes coas que nos encontramos son caídas,
queimaduras, afogamentos, accidentes de tráfico etc.

A prevención por parte da familia comeza por manter un contorno
seguro, xa que todas estas lesións son perfectamente evitables, e, ao
mesmo tempo, por ir dándolle ao seu fillo unha autonomía progresiva e
unha responsabilidade cada vez maior, para evitar de forma segura os ris-
cos cos que diariamente se atopan.

A familia prové tamén outro tipo de prevención, consistente en pro-
porcionarlle ao menor as ferramentas necesarias para poder defenderse do
engano e das presións que exerce o seu contorno: información e conceptos
adecuados sobre as diferentes condutas de risco (consumo de alcohol e
outras drogas, sexualidade etc.)

Estas ferramentas baséanse principalmente na transmisión de valo-
res, principios e normas para que cada un dos seus membros poidan madu-
rar e medrar sans10.

No ámbito social cabe destacar os diferentes programas de preven-
ción levados a cabo por diversas institucións e organismos, que comezan xa
na escola e continúan durante a nosa etapa adulta.

Observamos que é na escola onde se comeza a abordar a prevención
de diversas problemáticas como pode ser a violencia de xénero, o acoso, a
obesidade, o consumo de diferentes substancias, a condución temeraria
etc.

Os ditos programas están orientados a que as persoas poidan ter esti-
los de vida saudables, promóvese así a saúde e redúcese o risco de enfer-
midade.

Dende o punto de vista social, unha sociedade con avances cualitati-
vos e cuantitativos no que a indicadores de saúde se refire implica un
benestar dos seus membros e unha maior calidade de vida.

Así, todos os programas de prevención levados a cabo no ámbito
social están orientados para que a xente poida aumentar o control sobre a
súa propia saúde e mellorala, co que se pode alcanzar así un estado ade-
cuado de benestar físico, mental e social e son capaces de identificar e rea-

10 REDASISTENCIAL. Prevención en la familia. www.prevenciónen familia.com. Data de acceso:
agosto de 2011.


lizar as súas aspiracións, satisfacer as súas necesidades e de cambiar ou
adaptarse ao seu contorno11.

ÁMBITO EDUCATIVO
A formación é un aspecto esencial e fundamental na tarefa da pre-
vención de lesións e da evitación da violencia.

A prevención apunta a identificar os xeitos de evitar que as persoas
cometan actos violentos e de impedir que ocorran sucesos xeradores de
lesións, isto acádase mediante a eliminación e a redución das causas sub-
xacentes e os factores de risco. A prevención eficaz salva vidas, reduce dis-
capacidades e outras consecuencias na saúde e na sociedade12.

A educación xoga un papel fundamental na prevención primaria:

P Evitando que se produzan ou desencadeen situacións xeradoras de
lesións e

P Promovendo comportamentos e actitudes saudables.

As estratexias que apostan pola prevención primaria sosteñen que, a
pesar de que os seus efectos non son inmediatos, conseguen asentar coñe-
cementos e valores baseados no respecto, a equidade, a ruptura de estere-
otipos etc., que levan a un cambio de actitudes e comportamentos no con-
xunto da poboación. Dende o ámbito da educación débense implantar
programas que teñan como obxectivo a prevención de lesións e a violencia
mediante a promoción.

Podemos definir promoción como o acto de espertar a conciencia
sobre un problema co obxecto de influír nas políticas, os programas e os
recursos que atinxen a ese problema13.

O esforzo educativo debe dirixirse en dúas direccións:

P Por unha banda, dirixido á sociedade en xeral, e dentro desta,
dependendo de cada actuación a un ou varios segmentos da pobo-
ación.

11 UNICEF. Para la vida prevención de lesiones. www.unicef.org/spanish/ffl/12/key_messa-
ges.htm. Data de acceso: setembro de 2011.
12 ORGANIZACIÓN PANAMERICANA DA SAÚDE (2007) Prevención de lesiones y violencia. Guía
para los ministerios de salud. Washington, D.C. http://whqlibdoc.who.int/publica-
tions/2007/9789275328644_spa.pdf. Data de acceso: 05 de agosto de 2011.
13 MENA PONCE, A.; MOLINA GONZALEZ, A.(2005) Análisis de las campañas de prevención de la
violencia contra la mujer en España. Ayuntamiento de Valencia.
http://www.valencia.es/mujer/mujer.nsf/0/02786D44FC3CC715C1257404002C24BA/$FILE/
17894744.pdf Data de acceso: 25 de setembro de 2011

112

P Por outra, dirixido ao colectivo de profesionais dos diferentes sec-
tores que desenvolverán o seu labor na prevención de lesións e vio-
lencia.

FORMACIÓN PARA A SOCIEDADE
Unha ferramenta moi útil son as campañas de prevención, orientadas
a educar e concienciar á cidadanía. Estas, poden dirixirse a un grupo deter-
minado da poboación pero dalgún xeito poden chegar a unha gran porcen-
taxe da poboación.

EXEMPLOS CAMPAÑAS PREVENCIÓN

Plan estival 2011 Prevención de lesións graves no medio acuático
Non deixes que o teu fogar sexa un lugar perigoso para eles.
Non te descoides
Evita os accidentes polo que máis queiras
Ante o maltrato, todas e todos a unha.

As campañas de promoción patrocinadas polos gobernos deben infor-
mar as persoas sobre os problemas principais relacionados coas lesións e a
violencia e as formas en que estes problemas poden preverse, por exemplo,
programas de educación destinados a cambiar condutas de risco14.

14 MINISTERIO DE SANIDADE, POLITICA SOCIAL E IGUALDADE (2007) Accidentes infantiles.
Campaña de prevención de 2007. http://www.msps.es/campannas/campanas07/home.htm.
Data de acceso: 01 de outubro de 2011.
MINISTERIO DE SANIDADE, POLÍTICA SOCIAL E IGUALDADE (2011) Plan estival 2011.
Prevención de lesiones graves en el medio acuático.
http://www.msps.es/campannas/campanas11/home.htm. Data de acceso: 01 de outubro de
2011.


Cadro n.º 2: exemplos de intervencións educativas segundo o tipo de
lesións.

Fonte: Organización Panamerica da Saúde 2007. Elaboración propia

FORMACIÓN PARA PROFESIONAIS
Ademais da cidadanía en xeral, a formación en prevención debe diri-
xirse tamén aos profesionais dos distintos ámbitos e sectores. A prevención
de lesións require persoal capacitado e ben informado, así como estruturas
de apoio e redes eficientes.

Para desenvolver as capacidades dos recursos humanos é esencial un
adestramento axeitado. Isto aplícaselles a todos os individuos dende os
membros do persoal de saúde ata os encargados de desenvolver políticas
ata o máis alto nivel. O obxectivo é contar con profesionais que proveñen
de diferentes áreas (educación, saúde, ámbito social...) que traballen na
área da prevención das lesións e a violencia cunha base común de coñece-
mentos e capacitación, xa que ata o momento non se tratou esta área de
xeito sistemático.

Debería facerse fincapé en:

114

P Capacitación para a prevención de lesións e a violencia, tanto en
institucións académicas como no ámbito laboral.

P O desenvolvemento de aptitudes técnicas e profesionais, elabo-
rando sistemas de vixilancia, investigación, comunicacións…

A prevención da violencia e as lesións non pode articularse a cargo
dunha única institución que traballe de xeito illado, se non que é primor-
dial unha resposta coordinada que involucre a gran variedade de sectores,
en función da natureza do problema15.

ÁMBITO SANITARIO:
As lesións representan unha porcentaxe elevada da mortalidade xeral
da poboación no ámbito mundial, como pon de manifesto o dato de que no
ano 2008 o 9.01% das mortes fosen debidas ás lesións (táboa n.º 1), apré-
ciase ademais unha desigual persistencia en razón do xénero xa que o 11.5%
da mortalidade nos homes son debidas a lesións, mentres que nas mulleres
supoñen un 6.1%.

Os accidentes e as lesións son dúas circunstancias ás que, probable-
mente, deban enfrontarse todas as persoas ao longo da súa vida. Saber
como actuar correctamente ante estas situacións e tamén como poder pre-
vilas é de grande importancia xa que poden evitar que a persoa sufra secue-
las importantes ou incluso evitar a morte16.

No ámbito sanitario diferéncianse dous campos, o da prevención e o
do tratamento. O obxectivo sanitario principal debe estar dirixido á preven-
ción da violencia e as lesións antes que ao tratamento das súas secuelas.

Os servizos sanitarios poden ter un papel importante á hora de trans-
mitir os coñecementos básicos na prevención de lesións. É necesario un
esforzo para fomentar a capacidade dos profesionais no seu control e pre-
vención17.

Dentro do campo do tratamento hai que ter en conta que non todos
os países do mundo contan cun sistema público sanitario como existe na
actualidade en España e nas súas comunidades autónomas. O Sistema

15 ORGANIZACIÓN PANAMERICANA DA SAÚDE (2007) Prevención de lesiones y violencia. Guía
para los ministerios de salud. Washington, D.C. http://whqlibdoc.who.int/publica-
tions/2007/9789275328644_spa.pdf. Data de acceso: 05 de agosto de 2011.
16 XUNTA DE CASTELA E LEÓN(2008). Consejos sobre primeros auxilios. http://www.saludcas-
tillayleon.es/AulaPacientes/es/consejos-primeros-auxilios. Data de acceso: 31 de agosto
de2011.
17 WORL HEALTH ORGANIZATION (2011). Capacity building.
http://www.who.int/violence_injury_prevention/capacitybuilding/en/. Data de acceso: 04
de setembro de 2011.


Público Nacional de Saúde en España é universal pero, cada comunidade
ten transferidas as competencias sanitarias e na actualidade existe algun-
ha diferenza nas políticas sanitarias entre as distintas comunidades.

Cando unha persoa sofre unha lesión acode a un centro sanitario, ben
sexa centro de saúde, hospital ou outro tipo de centros relacionados.
Calcúlase que por cada morte debida a lesións ou violencia se producen
ducias de hospitalizacións, centos de visitas aos servizos de emerxencias e
miles de consultas médicas.

Táboa n.º 1: frecuencia absoluta das causas de morte por lesións no
mundo no ano 2008 segundo o xénero

Fonte: Táboas resumo das causas de morte da OMS. Elaboración propia

116

Toda persoa que sofre unha lesión demanda unha serie de servizos e
atencións sanitarias xa que necesita melloras para a súa recuperación ou
adaptacións cara á nova situación que comezará a vivir.

En todo o proceso de recuperación implícanse distintos ámbitos de
intervencións e, á súa vez, a unha ampla diversidade de profesionais que
interveñen nelas. Algúns destes profesionais estarán interrelacionados e
terán que realizar traballos en coordinación e colaboración entre os distin-
tos equipos implicados, en moitas ocasións serán equipos multidisciplina-
res.

Para a comunidade, as lesións e a violencia teñen repercusións médi-
cas, sociais e financeiras máis amplas, que requiren unha resposta coordi-
nada.

Para iso o sector da saúde debería facilitar as intervencións multisec-
toriais xa que forman parte esencial da recuperación e das vivencias da per-
soa lesionada.

Dadas as tendencias actuais, espérase que a carga de lesións e vio-
lencia no mundo aumente durante as seguintes décadas. Coa actual situa-
ción económica mundial de crise, os gobernos buscan recortar gastos en
todos os ámbitos sociais e institucionais e entre eles, como non podía ser
excepción, o ámbito sanitario.

Na actualidade o gasto sanitario é moi elevado o que unido a débe-
da sanitaria existente está a influír e a repercutir na duración do tempo de
recuperación e na atención dada ás persoas que padecen enfermidades ou
lesións.

Para o individuo, o tratamento das lesións e a violencia implica aten-
ción médica inmediata, así como rehabilitación psicolóxica, social e física.
Neste sentido a recuperación da persoa prodúcese máis a longo prazo que
a curto; pero, pola contra, a atención sanitaria vai en sentido inverso xa
que a estadía ou os tratamentos médicos intentan reducirse a un curto perí-
odo de tempo.

ÁMBITO ECONÓMICO:
A prevención da violencia e das lesións, require, en xeral, a interven-
ción de distintos sectores nos que os aspectos económico, social, legal e
ambiental están interrelacionados.

A prevención, dende o punto de vista económico, pode analizarse
dende unha dobre perspectiva, por unha banda pode verse como un gasto
e, por outra, como un investimento.


A sociedade actual está acostumada a interpretar a prevención como
un gasto, pola visón xeneralizada das empresas, da sanidade e da propia
lexislación onde prevalece o enfoque de custo económico.

É necesario a “reeducación” ou cambio de visión en relación coa
perspectiva de análise respecto da prevención, variación que deberá tamén
reflectirse na linguaxe mesma e pasarase a empregar o termo investimen-
to no lugar do termo gasto.

É certo que a prevención das lesións e da violencia require de nume-
rosos recursos persoais e materias que representan un importante montan-
te económico, pero este debe de valorarse non en termos absolutos senón
con relación ao custo que representan a recuperación e rehabilitación das
persoas que sofren lesións ou violencia, pois os custos derivados das lesións
e da violencia son unha importante carga para as economías dos distintos
países que atinxe aos seus sistemas de saúde e ao ámbito laboral, xudicial
e social.

Xunto ao custo económico, nas políticas socias e sanitarias dos dis-
tintos gobernos tamén se debe ter en conta o custo persoal, familiar e
social que representan hoxe en día as lesións e a violencia, de modo que
toda medida que de forma eficaz e eficiente se tome cara á súa prevención
ten que considerarse como un investimento que nun prazo curto de tempo
comezará a producir beneficios

CONCLUSIÓN:
As lesións e a violencia son o efecto dun proceso no que interactúan
determinados axentes causais e factores de risco, que conduce á aparición
dun dano. Este proceso é susceptible de ser intervido e modificado nas dis-
tintas etapas do seu desenvolvemento18. Cada unha destas etapas corres-
póndese cun nivel de actuación distinto e así podemos falar de prevención
primaria, secundaria e terciaria19.

A prevención primaria oriéntase a toda a poboación, é de carácter
inespecífico. Engloba o conxunto de medidas encamiñadas a evitar que se
produza a lesión ou a violencia mediante o control dos axentes causais e os
factores de risco, sendo o seu obxectivo diminuír a incidencia mediante
programas comunitarios xenerais e de carácter integral. Dentro deste pri-
meiro nivel de prevención inclúense os programas de desenvolvemento
comunitario, fomento da participación, traballo con asociacións, escolas de

18 ORGANIZACIÓN PANAMERICANA DE LA SALUD (2003) Informe mundial sobre la violencia y la
salud. Washington, D.C.,Oficina Regional para las Américas de la Organización Mundial de la
Salud
19 ZURRO, M.(1999) Atención Primaria, conceptos, organización y práctica clínica. Ed Harcourt
Brace de España S.A

118

pais, formación de profesionais e programas de sensibilización entre
outros.

A prevención secundaria engloba as medidas orientadas a deter ou
retardar o progreso da lesión ou violencia, unha vez que xa se está produ-
cindo. O seu obxectivo é reducir a prevalencia. Trataríase de intervir con
grupos de risco, mediante a detección e o diagnóstico precoces e un trata-
mento eficaz, cando sexa pertinente. Neste punto desde a perspectiva do
traballo social debe considerarse principalmente ás persoas que presentan
algún tipo de problemática psicosocial susceptible de empeorar ou cronifi-
carse, como poden ser entre outros inmigrantes con problemas de integra-
ción, persoas de baixo nivel cultural ou de recursos escasos.

Finalmente, a prevención terciaria abarca as medidas orientadas a
evitar, retardar ou reducir as secuelas da lesión ou violencia. O seu obxec-
tivo é mellorar no posible a situación que se produciu, por exemplo, ensi-
nando autocoidados e técnicas de enfrontamento a nova situación. Búscase
minimizar os efectos adversos ocasionados, facilitar a adaptación das per-
soas á situación resultante e contribuír a previr ou a reducir ao máximo que
se reproduzan.

Diversos organismos e expertos destacan que a prevención das lesións
e a violencia débese abordar a nivel social, comunitario e familiar e que a
actuación para ser máis eficaz debería ter un carácter multidisciplinar. Os
traballadores sociais como profesionais da acción social están capacitados
para detectar e recoñecer as distintas problemáticas sociais; intervir nas
situacións de crise que viven persoas, familias, grupos, organizacións e
comunidades; participar na formulación das políticas sociais; promover a
creación de novos recursos que satisfagan novas necesidades e deseñar
estratexias de intervención orientadas a modificar a realidade evitando dis-
funcións que doutra forma poderíanse chegar a producir20.

BIBLIOGRAFÍA:
· BAKER, SP (1992) et al. The injury fact book. Second Edition. New york,
Oxford University Press.
· KISNERMAN. N. (2005) Pensar el Trabajo Social. Ed Lumen Books.
· ORGANIZACIÓN PANAMERICANA DE LA SALUD (2003) Informe mundial
sobre la violencia y la salud. Washington, D.C.,Oficina Regional para las
Américas de la Organización Mundial de la Salud.
· ZURRO, M.(1999) Atención Primaria, conceptos, organización y prácti-
ca clínica. Ed Harcourt Brace de España S.A

20 COLEXIO OFICIAL DE TRABALLO SOCIAL DE GALICIA Profesión: Funciones http://traballoso-
cial.org/web/index.php?option=com_content&view=article&id=53&Itemid=146&lang=gl
Data de acceso: decembro de 2011


WEBGRAFIA:
· COLEXIO OFICIAL DE TRABALLO SOCIAL DE GALICIA Profesión: Funciones
http://traballosocial.org/web/index.php?option=com_content&view=ar
ticle&id=53&Itemid=146&lang=gl Data de acceso: decembro de 2011
· INSTITUTO UNIVERSITARIO DE TECNOLOGÍA DE ADMINISTRACIÓN INDUS-
TRIAL (2010) Costos de los accidentes.
http://www.slideshare.net/uzzi28/presentacion-de-costos-de-los-acci-
dentes. Data de acceso: setembro de 2011.
· ISTAS. Impacto económico de los accidentes y las enfermedades de tra-
bajo. http://www.istas.net/web/index.asp?idpagina=1954. Data de
acceso: agosto de 2011.
· JUNTA DE CASTILLA y LEÓN (2008). Consejos sobre primeros auxilios.
http://www.saludcastillayleon.es/AulaPacientes/es/consejos-primeros-
auxilios. Data de acceso: agosto de2011.
· MAESTROS SAN CAMILO A.C. (2008) La familia y el enfermo.
www.scrib.com/doc/6826710/la-familia-y-el-enfermo. Data de acceso:
outubro de 2011
· MENA PONCE, A.; MOLINA GONZALEZ, A.(2005) Análisis de las campañas
de prevención de la violencia contra la mujer en España. Ayuntamiento
de Valencia. http://www.valencia.es/mujer/mujer.nsf/0/
02786D44FC3CC715C1257404002C24BA/$FILE/17894744.pdf. Data de
acceso: setembro de 2011.
· MINISTERIO DE TRABAJO y ASUNTOS SOCIALES. NTP 594 (2009) La gestión
integral de los accidentes de trabajo (III): Costes de los accidentes.
http://www.prl.ceoe.es/resources/image/021_Informe_Fuentes_Secun
darias_Costes%20no%20prevencion_1.pdf. Data de acceso: agosto de
2011.
· MINISTERIO DE SANIDAD, POLITICA SOCIAL E IGUALDAD (2007) Accidentes
infantiles. Campaña de prevención de 2007. http://www.msps.es/cam-
pannas/campanas07/home.htm. Data de acceso: 01 de outubro de 2011.
· MINISTERIO DE SANIDAD, POLITICA SOCIAL E IGUALDAD (2011) Plan esti-
val 2011. Prevención de lesiones graves en el medio acuático.
http://www.msps.es/campannas/campanas11/home.htm. Data de
acceso: 01 de outubro de 2011.
· ORGANIZACION MUNDIAL DE LA SALUD (2004) Informe mundial sobre
prevención de los traumatismos causados por el tránsito
http://www.who.int/violence_injury_prevention/publications/road_tra
ffic/world_report/summary_es.pdf. Data de acceso: setembro de 2011.
· ORGANIZACIÓN MUNDIAL DE LA SALUD (2004)Un informe de la OMS reve-
la los costos económicos de la violencia interpersonal.
http://www.who.int/mediacentre/news/releases/2004/pr40/es/. Data
de acceso: setembro de 2011.
· ORGANIZACIÓN PANAMERICANA DE LA SALUD (2007) Prevención de lesio-
nes y violencia. Guía para los ministerios de salud. Washington, D.C.

120

http://whqlibdoc.who.int/publications/2007/9789275328644_spa.pdf.
Data de acceso: 05 de agosto de 2011.
· ORGANIZACION MUNDIAL DE LA SALUD (2010) Caídas. Nota descriptiva
nº344. http://www.who.int/mediacentre/factsheets/fs344/es/. Data
de acceso: Outubro de 2011.
· ORGANIZACIÓN MUNDIAL DE LA SALUD. (2010) Traumatismo y violencia.
Datos del departamento de prevención de la violencia y los traumatis-
mos y
discapacidadhttp://www.who.int/features/factfiles/injuries/es/index.
html#. Data de acceso: agosto de 2011.
· ORGANIZACIÓN PANAMERICANA DE LA SALUD. BOLETIN (2008). Llaman
a la acción sobre violencia y lesiones.
http://www.paho.org/Spanish/DD/PIN/ahora16_jul08.htm. Data de
acceso: agosto de 2011.
nes y violencia. http://whqlibdoc.who.int/publica-
tions/2007/9789275328644_spa.pdf. Data de acceso: setembro de 2011.
nes y violencia. Guía para los ministerios de salud. Washington, D.C.
http://whqlibdoc.who.int/publications/2007/9789275328644_spa.pdf.
Data de acceso: 05 de agosto de 2011.
· RED ASISTENCIAL Prevención en la familia. www.prevenciónen
familia.com. Data de acceso: agosto de 2011.
· UNICEF. Para la vida prevención de lesiones.
www.unicef.org/spanish/ffl/12/key_messages.htm. Data de acceso:
setembro de 2011
· WORL HEALTH ORGANIZATION (2011). Capacity building.
http://www.who.int/violence_injury_prevention/capacitybuilding/en/.
Data de acceso: 04 de setembro de 2011.


POR QUÉ É IMPORTANTE
ADHERIRNOS A UN ESTILO
BIBLIOGRÁFICO?: O MANUAL DA
APA
Francisco Xabier Aguiar Fernández. Traballador social

RESUMO
Estúdanse certos aspectos conceptuais sobre a bibliografia e reflexió-
nase sobre a a importancia de adoptar un estilo bibliográfico na elabora-
ción dos nosos artigos e manuscritos científicos. Posteriormente, explórase
o manual de estilo da American Psychological Association (APA) indicando o
beneficio do seu uso nas ciencias sociais. Finalmente, sinálanse algunhas
cuestións básicas para a realización de citacións e a construción de referen-
cias bibliográficas no estilo APA.

PALABRAS CLAVE:
Bibliografía – estilo – manual - APA.

RESUMEN
Se estudian ciertos aspectos conceptuales sobre la bibliografia y se
reflexiona sobre la importancia de adoptar un estilo bibliográfico en la ela-
boración de nuestros artículos y manuscritos científicos. Posteriormente, se
explora el manual de estilo de la American Psychological Association (APA)
indicando el beneficio de su uso en las ciencias sociales. Finalmente, se
señalan algunas cuestiones básicas para la realización de citaciones y cons-
trucción de referencias bibliográficas en el estilo APA.

PALABRAS CLAVE:
Bibliografía – estilo – manual - APA.

ABSTRACT
First, some conceptual aspects about bibliographie are studied and
we reflect about the importance to adopt a bibliographie style in scientific


articles. Subsequently the style manual of the American Psychological
Association (APA) is introduced as a good choice for the social sciences.
Finally, we show some general aspects to cite and make reference lists in
the APA style.

KEY WORDS:
Bibliographie – style – manual – APA.

INTRODUCIÓN
A palabra bibliografía provén do grego bíblion que significa libro e
graphéin que significa escribir, é dicir; podería transcribirse como “escritu-
ra de libros”. O diccionario da Real Academia Galega1 defínea con dúas
acepcións. A primeira, como estudo que trata de todo o relativo ao aspec-
to material e de edición dos libros; a segunda, máis acaída co aspecto que
nos ocupa, como a relación ordenada dos libros ou traballos publicados
sobre unha determinada materia ou por un autor. Nas bibliografías adoita
ofrecerse información sobre o autor, título da obra, data e lugar de publi-
cación, editorial ou o estilo, tamaño e outras características da publica-
ción. Como paso previo á súa realización, débese ter escollido a norma ou
estilo bibliográfico que se empregará, porque diso depende en boa medida
os datos, a orde e a súa forma.

Existe unha grande diversidade de estilos ou normas bibliográficas.
Cada revista científica decide cal é o seu estilo, non só para as citas, senon
tamén para a forma de redactar os artículos científicos, a presentación ou
a organización do contido. Entre eles, a norma ISO 690:1987 (UNE 50-104-
94) é o marco internacional de referencia, ao establecer un conxunto de
pautas básicas para a presentación das citas bibliográficas de documentos
impresos e publicados. Sobre a base desta norma, diversas institucións, uni-
versidades, sociedades científicas ou consellos editoriais, teñen creado os
seus propios estilos de descrición bibliográfica.

O sistema de citación que numerosos investigadores elixen para a
presentación dos orixinais é o de autor-ano. Este sistema é moi recomen-
dado por determinados manuais de estilo das universidades norteamerica-
nas ou de ámbito anglosaxón, sobre todo para a maioria das ciencias natu-
rais e sociais, principalmente pola distinción que permite entre citas, notas
e referencias bibliográficas.

Entre a variedade de estilos existentes, podemos destacar os seguin-
tes:

1 Real Academia Galega (1997): Diccionario da Real Academia Galega. Vigo: Ed. Xerais de
Galicia.

124

— Estilo Chicago: É un dos máis antigos e máis coñecidos. O manual
publicouse por primeira vez en 1903 coa intención de unificar os
criterios de citas bibliográficas dos investigadores. É usado princi-
palmente nas materias de historia, ciencias sociais, arte, musicolo-
xía e literatura.

— Estilo Turabian: É un estilo creado por Kate Turabian en 1937 que
simplifica o “Chicago”. Contempla menos casuística e é usado prin-
cipalmente en disciplinas de Humanidades.

— Estilo Harvard referencing: máis que un estilo, é unha forma de
realizar as citas en contexto. Este formato é o preferido por moi-
tos estilos científicos como o MLA, APA, Chicago, British Standard
Institutions e o Council Science Editors. Empregado na física, cien-
cias naturais e incluso nas ciencias sociais.

— Estilo Vancouver: Baséase en grande parte no estilo da National
Library of Medicine, sendo de uso habitual na ciencia da medicina

— Estilo MLA: desenvolto pola Modern Language Association (MLA).
Utilízase con frecuencia na realización de informes e traballos de
investigación. Bastante popular nas humanidades.

— Estilo APA: creado pola American Psychological Association (APA).
Establece o formato para todo tipo de citas e documentos e conta
con grande popularidade nas ciencias sociais e do comportamento.

Aínda que os datos requeridos e a súa orde poden diferir segundo a
norma bibliográfica seleccionada, xeralmente existen un grupo de datos
comúns aos diferentes estilos. Con todo, os manuais de estilo non deben
converterse nalgo constrinxente, senon en instrumentos para consultar
cando se estime pertinente. Ademais, existen instrucións normalizadoras
que están por enriba dos manuais, como as guías propias de teses e diser-
tacións das universidades, as instruccións particulares dos profesores ou
requerimentos específicos de revistas, ponenciais ou congresos.

A CREACIÓN DA BIBLIOGRAFÍA
En primeiro lugar resulta pertinente facer unha distinción conceptual
entre referencia bibliográfica, cita bibliográfica e bibliografia, xa que a
primeira alude única e exclusivamente aos documentos que foron citados
no trascurso do traballo, a cita bibliográfica especifica con precisión os
datos dun texto que avalan a fidelidade a unha fonte determinada, e a
bibliografia reúne os documentos que se citaron e todos aqueles que, aínda
non sendo utilizados nen citados, son considerados importantes para a
investigación que se aborda no traballo. Martínez de Sousa (2000: 74) refí-
rese á pertinencia desta aclaración sinalando que as referencias proporcio-
nan os datos das fontes; as citas bibliográficas colocan estes datos, referi-


dos a unha cita concreta feita no texto, e a bibliografia é o conxunto de
referencias en forma de listaxe, sexa total (colocada ao final do traballo)
ou por conxuntos parciais (ao final de cada parte ou unidade considerada).

O primeiro paso no proceso bibliográfico é o momento no que se con-
sulta unha fonte e se decide tirar algunha idea, texto ou tipo de informa-
ción dela. Neste mesmo intre, débese anotar ou tomar os datos requeridos
segundo o tipo de fonte do que se trate. Ter establecido o estilo que se
empregará para a realización da bibliografía é unha decisión sumamente
importante, porque dela dependen en boa medida os datos e xeito no que
se deben tomar. Cómpre ter especial precaución no momento en que cap-
turamos estes datos, sobre todo no caso dos recursos obtidos en internet.
Do contrario, correriamos o risco de perder a referencia do documento con-
sultado e que posteriormente non sexa doado relocalizalo, coa perda de
tempo e esforzo que isto supón.

Unha vez que se conforme a referencia bibliográfica de cada fonte
consultada, deberá acotarse no texto a orde segundo as orientacións de
estilo empregada. Na actualidade, existen multitude de xestores bibliográ-
ficos que permiten organizar as fontes de información consultadas e inter-
actuar con procesadores de texto, como Word e OpenOffice Writter, para
xerar de xeito automático a cita e a bibliografía no corpo do traballo. Os
xestores bibliográficos son aplicacións informáticas destinadas ao manexo
de bases de datos de referencias bibliográficas obtidas a partires de distin-
tas fontes de información (Scopus, Medline, catálogos, sitios web…), capa-
ces de crear, manter, organizar e dar forma ás referencias segundo diferen-
tes estilos de citación. Existe unha grande variedade destes programas:
Procite, Reference Manager, Bibus, Endnote ou Zotero, entre outros moi-
tos. A selección dun ou outro xestor depende de distintos factores como a
tarefa a realizar ou as facilidades de acceso a internet que ofreza.

O MANUAL DE PUBLICACIÓN DA APA
Desde a súa creación en 1929, o Manual de Publicación da American
Psychological Association (APA), foi concebido como un instrumento que
presenta unha serie de recomendacións para axudar aos escritores na pre-
paración e presentación de distintos traballos científicos. Foi creado por un
grupo de psicólogos, antropólogos e administradores de empresas que tra-
taron de establecer un simple conxunto de procedementos ou regras de
estilo. En consecuencia, non se creou coa finalidade de prescribir normas,
senon de ofrecerlles aos autores unha serie de recursos estilísticos, tex-
tuais, gramaticais e procedimentais, que podían contribuir á comunicación.
Según se recolle no propio manual (APA, 2009), este foi creado para esta-
blecer un estándar apropiado e guías de uso, facilitar a redacción de traba-
llos académicos e promover a investigación nas ramas das cienciais sociais,
psicoloxía e educación, entre outras.

126

O estilo APA, ao igual que os outros estilos de redacción, componse
de normas ou directrices que sinalan un editorial para garantir a presenta-
ción clara e consistente de material escrito. Trátase dun uso uniforme de
elementos tales como: a selección das partidas, o ton e a duración; puntua-
ción e abreviaturas; presentación dos números e as estatísticas; construc-
ción e cita de táboas e figuras; cita de referencias, e moitos outros elemen-
tos que forman parte dun manuscrito (APA, 2011). Por razóns éticas e
didácticas, este manual recomenda que se inclúa a maior cantidade de
información posible dos responsables da fonte. No primeiro caso, para res-
petar os dereitos de propiedade do autor ou o editor, entre outros; no
segundo, para facilitarlle o labor de comprensión ao lector e mediar efec-
tivamente se este desexa recurrir á fonte citada para corroborar a veraci-
dade dos datos, profundizar nalgún aspecto, contactar co autor ou a edito-
rial, ou consultar a fonte orixinal.

A 6ª edición do Manual de Publicación da APA, actualmente vixente,
foi publicada por primeira vez en xullo de 2009, sendo despois revisada e
reaxustado nunha versión final no 2010. É un texto moi completo que con-
tén varios cambios significativos con respecto ás versións anteriores, enca-
miñados a simplificar o proceso de redacción, engadindo exemplos de novas
fontes, incluíndo tecnoloxías de internet como podcast e información de
apoio con foros de discusión e titoriais. Inclúe a maioría dos documentos,
tanto impresos, audiovisuais como multimedia que un escritor pode utilizar
no proceso de documentación. Seguindo de xeito riguroso as indicacións da
6ª edición da APA, contribúese a mellorar significativamente a comunica-
ción co lector (APA, 2010).

POR QUE ADOPTAR AS DIRECTRICES E RECOMENDACIÓNS DO
MANUAL DE PUBLICACIÓN DA APA?
O estilo APA constitúe unha forma sinxela de codificar a información
en escritos científicos e aumenta a facilidade de lectura e comprensión do
tema. Úsase para ensaios, artigos de investigación e teses. Nos últimos
anos, a comunidade científica, predominantemente das ciencias sociais e
comportamentais (psicoloxía, educación, pedagoxía e didáctica, lingüísti-
ca, socioloxía e traballo social, entre outras), mostraron un maior intere-
se por coñecer e aplicar as normas que propón a APA. Actualmente, máis
dun milleiro de revistas científicas de todo o mundo empregan este manual
de publicación como guía de estilo. Ademais, en moitos eventos solicítase
aos interesados presentar as súas comunicacións ou ponencias tomando
como referencia o manual da APA. Ao mesmo tempo, é común nas universi-
dades na realización de proxectos, informes ou traballos de grao e posgrao
ou teses doctorais. Neste sentido, o seu interese toma máis relevancia nun
momento no que o panorama universitario abre máis posibilidades e esta-
blece novas esixencias e retos para a investigación no traballo social. Así,
por exemplo, nas normas de publicación da revista Portularia2, recóllese


que ésta adopta e adhírese ás normas establecidas pola APA lembrando que
“o cumprimento dos requisitos establecidos pola APA facilita a indización da
revista nas principais bases de datos da especialidade, co que isto supón de
beneficio para os autores e os seus centros pola maior difusión que adqui-
ren os traballos publicados” (Portularia, 2011).

Sen embargo, a pesares de que no ámbito das ciencias sociais a maio-
ría das publicacións seguen este manual, o seu coñecemento non se atopa
suficientemente difundido entre o noso colectivo profesional. Ademais,
podemos advertir con facilidade que en moitos casos non hai unha corres-
pondencia entre as normas e o xeito no que se utilizan: atópanse proble-
mas recurrentes na presentación das citas, hai falta de información nas
referencias, non se indican con precisión as fontes, entre outros moitos
problemas. Isto débese en parte a que o manual da APA é moi pouco acce-
sible para os autores. En ocasións só se atopa a versión inglesa ou versións
desactualizadas.

ASPECTOS XERAIS SOBRE AS CITACIÓNS E AS REFERENCIAS
BIBLIOGRÁFICAS NO ESTILO APA.
As citas bibliográficas van referenciando, ao longo do texto, o
autor/data (e nalguns casos autor/ data e páxina), dos artigos, libros ou
páxinas web empregados no artigo.

Calquera artigo debe incluir no texto as referencias de todas as publi-
cacións consultadas na investigación. Deste xeito, permítese que o lector
identifique axiña a fonte precisa da información. Cando se cite, no texto
débese incorporar sempre o autor, o ano (e no seu caso a páxina específi-
ca) do texto citado. A referencia completa (autor (es), ano, título, edición,
lugar de edición) darase na listaxe de referencias bibliográficas que vai ao
final do traballo. Esta, ten como obxectivo primordial ofrecerlle dun xeito
preciso ao lector toda a información necesaria sobre as distintas fontes
empregadas. O manual da APA diferencia entre o termo de “bibliografía” e
o de “referencias ou listaxe de referencias”. Como xa se avanzou anterior-
mente, no primeiro caso, inclúense todas as obras ou publicacións que
podan servir para profundizar no texto ou que o autor recomenda. Pola con-
tra, o termo “referencias” ou “listaxe de referencias”, só inclúe ás fontes
utilizadas na elaboración do noso traballo. O estilo APA require referencias,
e isto implica que todas as referencias citadas no texto deben estar inclui-
das na listaxe de referencias e que todas as referencias deben correspon-
der ás citadas no texto.

2 Revista de Traballo Social da Universidade de Huelva (2011). A revista edítase desde o ano
2001 de xeito ininterrompido con carácte bisemestral e actualmente é unha das mellores
indexadas no noso eido de investigación.

128

A listaxe de referencias segue unha orde alfabética e as obras dun
mesmo autor ordéanse cronoloxicamente. Todas as seccións de cada refe-
rencia van sucedidas por un punto, co obxecto de indicar unidades de sig-
nificación. As referencias no estilo APA contemplan, entre outros, os seguin-
tes elementos xerais: autor, data da publicación, título, cidade de
publicación e editorial. Sen embargo, hai que ter en conta que a expresión
destes elementos varía dependendo do tipo de publicación do que se trate
(libro, artigo en publicación periódica, documentos de internet...).

Existen diversos titoriais e artigos traducidos ao español (Figueroa,
2010; Zavala, 2009), algúns accesibles de xeito sinxelo na rede3, que des-
criben con exemplos moi ilustrativos a correcta citación e realización de
referencias bibliográficas co estilo APA.

CONCLUSIONS
Con frecuencia obsérvase no ámbito do traballo social certo descoi-
do nos aspectos formais das nosas publicacións. Neste sentido, cómpre que
tomemos maior consciencia de que a adhesión a un estilo de citación e
construcción de referencias bibliográficas cientificamente recoñecido, e o
seu correcto emprego, contribúe a que os nosos artigos e traballos científi-
cos sexan máis rigorosos, comprensibles e poidan ser difundidos máis facil-
mente entre a comunidade científica.

Debemos ter presente incluir nos nosos traballos a maior cantidade
de información posible dos responsables das fontes que empregamos
mediante un axeitado sistema de citacións e construcción de referencias
bibliográficas. Deste xeito, estaremos contribuíndo ao respeto dos dereitos
de propiedade dos autores que citamos, ao tempo que lle facilitamos a
comprensión e consulta das fontes orixinais ao noso lector.

O interese das ciencias sociais polo coñecemento e aplicación do
manual de estilo da APA foi en aumento nos últimos anos. Cada vez máis
revistas deste ámbito, incluídas as de traballo social, guíanse ou inspíranse
neste manual que constitúe unha proposta estilística que facilita a prepa-
ración de artigos e traballos científicos. Este manual non está concebido
como un documento que resolva todos os problemas aos que potencialmen-
te podamos enfrontarnos neste cometido, pero facilita en grande parte a
súa estruturación, comprensión e codificación de cara a súa divulgación
científica.

3 Recoméndase a obtención de información actualizada sobre o manual da APA, en especial de
todo o relacionado coas citas e referencias bibliográficas no seguinte enderezo electrónico
http://www.apastyle.org.


REFERENCIAS BIBLIOGRÁFICAS
· American Psychological Association (2010). Publication Manual of the
American Psychological Association (6th ed.). Washington, DC: author.
· American Psychological Association (2011). What is APA style?.
Recuperado de http//www.apastyle.org/learn/faqs/what-is-apa-
style.aspx
· Figueroa, N. (2010). Manual de estilo de publicaciones. American
Psychological Association. Recuperado de http://bibliotecahnodavidme-
diavilla.org/pdfs/
· Martínez de Sousa, J. (2000). Manual de estilo de la lengua española.
Gijón: Trea.
· Zavala, S. (2009). Guía a la redacción en el estilo APA, sexta edición.
Lima. Recuperado de http://www.suagm.edu/umet/biblioteca/
pdf/guia_apa_6ta.pdf.

130

CONFEDERACIÓN GALEGA DE
PERSOAS CON DISCAPACIDADE
(COGAMI)
PRESENTACIÓN DA ENTIDADE
A Confederación Galega de Persoas con Discapacidade (COGAMI) é
unha entidade sen ánimo de lucro, declarada de utilidade pública e consti-
tuída por 51 asociacións, o que a converte na entidade máis representati-
va das persoas con discapacidade en Galicia.

Na actualidade, COGAMI está constituída por un total de 16 membros
directos: catro federacións provinciais (nas que están integradas outras
asociacións), dúas entidades autonómicas e 10 asociacións comarcais.

COGAMI é unha das entidades fundadoras do Comité de
Representantes de Persoas con Discapacidade de Galicia (CERMI Galicia) e
tamén da Rede Galega contra a Pobreza (EAPN-Galicia). No ámbito estatal,
é membro de COCEMFE (Confederación Coordinadora Estatal de Persoas con
Discapacidad Física y Orgánica de España).

COGAMI préstalle servizos a más de 60.000 persoas ao ano, ademais
de xestionar directamente 15 iniciativas empresariais de economía social
que forman parte do Grupo COGAMI, que emprega a máis de 500 persoas
con discapacidade.

Moitos dos servizos que presta COGAMI, así como algunhas das súas
iniciativas empresariais, xurdiron a partir de proxectos europeos de dife-
rentes iniciativas nas que a nosa entidade participa dende hai máis dunha
década.

MISIÓN
Conseguir a plena inclusión das persoas con discapacidade en todos
os ámbitos da sociedade, a través da defensa e promoción dos seus derei-
tos, da reivindicación do cambio social, da potenciación do asociacionismo
e da prestación de servizos que satisfagan as súas necesidades e expectati-
vas.


VISIÓN
Un movemento asociativo consolidado e amplamente recoñecido
pola sociedade en xeral, polos seus valores e liderado na busca de novas
metodoloxías de traballo coas persoas con discapacidade e na prestación de
servizos de excelencia dirixidos a estas.

VALORES
En termos xerais, COGAMI adhírese á Declaración Universal dos
Dereitos Humanos, á Carta de Dereitos Sociais da UE, ás Normas Unificadas
de Igualdade e á Convención da ONU sobre os Dereitos das Persoas con
Discapacidade. Ademais, fai os seus seguintes valores:

® A defensa dos dereitos das persoas con discapacidade, evitando
mensaxes sentimentalistas e asistenciais.

® A solidariedade, implicación social e cooperación, como medio de
defensa dos intereses sociais por riba dos particulares.

® A mellora continua e a innovación como un medio de acadar a efi-
ciencia

® A transparencia de funcionamento e xestión.

® A democracia interna como garante da participación igualitaria de
todas e todos os membros.

® Profesionalidade e orientación ás persoas usuarias.

Neste ano 2011, COGAMI consegue o SELO COMPROMISO COA EXCE-
LENCIA 300+EFQM, un recoñecemento que reflicte que a confederación
ten un modelo de xestión da calidade comprometido coa busca da excelen-
cia na xestión da entidade e no desenvolvemento dos servizos que ofrece.

A confederación e as súas entidades membros desenvolven na súa
misión a mellora da calidade de vida das persoas con discapacidade pres-
tando e desenvolvendo servizos a través das seguintes áreas de actividade:
dinamización asociativa, accesibilidade, formación e emprego, lecer, tra-
ballo social, comunicación e relacións institucionais, proxectos e calidade,
xestión económica, centros de día, grupo empresarial COGAMI.

ÁREA DE TRABALLO SOCIAL
O Departamento de Traballo Social está formado por profesionais
deste eido en toda Galicia que teñen como obxectivo darlles resposta axei-
tada ás necesidades das persoas con discapacidade e, se é o caso, ás súas
familias.

132

O principio básico do noso traballo é conseguir que as persoas adqui-
ran progresivamente as capacidades necesarias para levar a cabo o seu pro-
xecto vital.

Traballamos seguindo o modelo habilitador que incorpora criterios e
valores da entidade en relación coas persoas con discapacidade, cos seus
dereitos e cos apoios que estas precisan.

Ofrecemos información, asesoramento, orientación, formación e
apoio para poder acceder aos recursos sociais existentes así como atención
psicosocial ás persoas con discapacidade e ás súas familias.

Os nosos paradigmas de atención ás persoas con discapacidade son:
prevención, normalización, integración, participación, autodeterminación.

Pódesnos atopar en www.cogami.es, en Facebook, no noso blog
http://cogami.blogspot.com, en Twitter http://twitter.com/#!/COGA-
MI_Galicia e en calquera das nosas oficinas das sete cidades galegas.


ENTREVISTA A JUANA M.ª TUBÍO
ORDÓÑEZ, NOVA PRESIDENTA DO
COLEXIO OFICIAL DE TRABALLO
SOCIAL DE GALICIA.

O pasado mes de novembro de 2011 produciuse un relevo na Xunta
de Goberno do Colexio. Como resultado, Juana M.ª Tubío é a nova presiden-
ta desta Xunta de Goberno e, desde Fervenzas, queremos achegarvos un
pequeno perfil que permitirá presentarvos o novo equipo e os seus plans de
futuro máis inmediatos, de aí que consideraramos acaída esta entrevista
neste espazo da revista.

Juana M.ª Tubío diplomouse en Traballo Social pola Escola
Universitaria de Santiago de Compostela no ano 1991. Durante estes vinte
anos, formouse e especializouse en distintos ámbitos do traballo social, ser-
vizos sociais comunitarios, saúde, voluntariado etc. Ao longo da súa traxec-
toria profesional, desenvolveu diferentes postos de traballo no sector públi-
co e privado, participou en proxectos de investigación como
entrevistadora-enquisadora en estudos sobre a pobreza e, nos últimos anos,
especializouse no traballo social no terceiro sector, onde leva traballando
máis de 14 anos.

-Antes de nada, darche a benvida a ti e todo o equipo. Como te
sentes persoalmente con este novo reto?

Darche as grazas pola túa acollida. Persoalmente, síntome con ilusión
e con moitas ganas de traballar porque toda a Xunta de Goberno conforma-


mos un equipo de persoas comprometidas co Colexio, cun alto grao de
implicación e responsabilidade, pero non podemos obviar o panorama xeral
que nos toca vivir neste intre e que nos obriga a ter os pés na terra.

-Cales son para ti neste momento as fortalezas desta nova Xunta
de Goberno?

Eu diría que as fortalezas desta Xunta de Goberno é, por unha banda,
a diversidade de perspectivas que temos cada persoa polos diferentes
ámbitos de traballo, as ganas de traballar e que haxa representación de
cada provincia. Por outra banda, para min é unha fortaleza poder contar
con dúas persoas que formaron parte da anterior Xunta de Goberno.

-Que liñas de traballo prioritarias tendes pensado levar a cabo esta
Xunta de Goberno durante os vindeiros catro anos?

Imos continuar co impulso da nosa profesión dentro da sociedade, o
traballo social como axente de intervención social, de cambio e de supera-
ción. A nosa capacidade de análise da realidade e de planificación da inter-
vención en todos aqueles campos e temas onde as persoas e as comunida-
des son protagonistas (saúde, educación, emprego, xustiza, medio rural,
vivenda, medio ambiente...) tense que reflectir nun Colexio dinámico,
transparente, coñecedor das diferentes realidades. Máis ca nunca, nesta
época de crise o labor do traballo social como motor de cambio é crucial,
polo que máis ca nunca a unión é fundamental e facer achegas desde a pro-
actividade como colectivo.

Reivindicamos un sistema público e universal de servizos sociais.
Apostamos por un Colexio que responda ás necesidades da colexiación e á
participación activa. Debemos traballar desde unha planificación eficaz e
eficiente tendo en conta o panorama social actual.

Continuaremos traballando en catro liñas básicas de actuación:

DEFENSA DA PROFESIÓN
• Impulsar estratexias que favorezan o recoñecemento profesional
nos numerosos ámbitos nos que se desenvolve a nosa profesión.

• Potenciar a figura das traballadoras e traballadores sociais nos
ámbitos público e privado dos servizos sociais, da educación, da
sanidade etc.

• Defender as funcións propias da profesión, loitar contra o intrusis-
mo profesional, cos instrumentos legais dos que se dispón.

136

• Participar activamente en foros e iniciativas de carácter profesio-
nal relacionadas cos ámbitos de desenvolvemento profesional.

• Manter a presenza activa nos medios de comunicación cando xur-
dan temas de interese social e para a difusión da actividade cole-
xial.

• Establecer liñas de negociación e colaboración cos axentes sociais
(sindicatos, sector empresarial etc) e institucións públicas que
representan os ámbitos laborais máis significativos da nosa profe-
sión (consellerías, Fegamp, deputacións, consorcio etc.), co obxec-
to de participar activamente en: promover un sistema de garantí-
as nos procesos de provisión dos postos de traballo, auspiciados no
principio de igualdade, mérito e capacidade, participando activa-
mente no control e vixilancia destes e promovendo a presenza do
Colexio en todos os procesos selectivos.

• Defender os procedementos que supoñan a mellora e a calidade da
profesión no ámbito da Administración pública, nos procesos de
funcionarización do persoal laboral e nos de promoción e carreira
profesional, así como no terceiro sector e no sector privado.

• Promover a presenza de profesionais que desexen participar como
relatores ou docentes en eventos relacionados co traballo social,
celebrados tanto en Galicia coma no resto do Estado e no eido
internacional, apoiando a participación con medios materiais e téc-
nicos.

FUNCIONAMENTO DO COLEXIO
• Crear foros (virtuais/en liña e presenciais) de participación por sec-
tores con reunións que teñan como eixe a temática que formule-
mos as persoas colexiadas para a busca de solucións conxuntas.

• Fornecer e incrementar a capacidade de xestión do Colexio, ofre-
cendo servizos eficaces, eficientes e de calidade, que dean respos-
ta ás demandas das persoas colexiadas de xeito individual ou colec-
tivo.

• Impulsar activamente o funcionamento de grupos de traballo, no
que as persoas colexiadas deben adquirir un compromiso real e
efectivo á hora de recoller as demandas e de achegar propostas de
solución ás diferentes necesidades da profesión.

• Rendibilizar, canalizar e poñer en valor o traballo realizado polos
grupos de traballo.

• Manter continuamente informadas as persoas colexiadas, a través
da páxina web do Colexio e doutras canles de comunicación, de


todas as xestións e actividades que se van desenvolver e dos resul-
tados destas.

• Lograr un achegamento aos traballadores e traballadoras sociais
dos diferentes sectores para establecer unha análise das necesida-
des destas, para canalizar as demandas ao Colexio e para facer visi-
ble o labor realizado destes profesionais.

• Desenvolver con dilixencia as funcións propias do Colexio.

• Axeitar os estatutos á realidade actual.

• Detectar boas prácticas profesionais para difundir entre as persoas
colexiadas e no eido institucional.

• Aumentar os beneficios sociais para as persoas colexiadas.

FORMACIÓN
• Crear na páxina web do COTSG un espazo que recolla as peticións
de formación por parte das traballadoras e traballadores sociais, de
xeito que se planifique e coordine a formación segundo os requiri-
mentos e as áreas propostas, con contidos e carga lectiva abondo-
sa: igualdade, educación familiar, orientación laboral, dependen-
cia, saúde, educación...

• Empregar as novas tecnoloxías para a formación, así como a medi-
da de descentralización e achegamento da formación, a través das
aulas multimedia de Galicia, proposta que debe aceptar esta enti-
dade.

• Buscar validacións da formación que se oferte a través destas can-
les:

• Celebrar convenios de colaboración con diferentes organismos
públicos (escolas universitarias, administracións públicas...).

• Contactar coas diferentes administracións para que homologuen a
formación do Colexio nos procesos selectivos.

• Establecer unha canle de colaboración permanente coas escolas
universitarias de Traballo Social de Santiago de Compostela e
Ourense.

RELACIÓNS EXTERNAS
• Crear e manter liñas abertas de diálogo e de negociación coas dife-
rentes institucións que son un referente nas políticas sociais e/ou
no ámbito social (administracións, universidades, asociacións, enti-

138

dades privadas e de iniciativa social, outros colexios profesio-
nais...), co fin de fornecer a nosa profesión.

• Establecer convenios con institucións públicas, privadas ou de ini-
ciativa social, relacionados cos asuntos profesionais: formación,
capacitación, investigación, xestión, organización de congresos e
xornadas etc.

-Cales considerades que son neste momento os problemas e as
dificultades máis importantes aos que se enfronta o colexio profesional
e cales deben ser as estratexias que se han emprender para facerlles
fronte?

Neste momento, os problemas e as dificultades máis importantes ás
que nos enfrontamos como colexio profesional é a diminución dos orzamen-
tos destinados a servizos sociais en xeral, polo que repercute nunha dimi-
nución dos dereitos sociais adquiridos ata entón pola cidadanía en xeral;
pero esta diminución tamén afecta directamente a dotación de recursos e
funcionamento do Colexio en si. Outra das preocupacións é a privatización
da xestión de servizos da Administración sen uns mínimos de calidade que
garantan os dereitos da cidadanía, sen a vixilancia e os controis que debe
ter a propia Administración, pero tamén os dereitos laborais das profesio-
nais do traballo social, o que potencia a precariedade dos postos de traba-
llo. Non se pode poñer como escusa que estamos en crise para que se saque
a concurso servizos onde o prezo á baixa prime sobre a calidade da presta-
ción dos servizos. Para evitar isto, é moi importante ter presenza nos ámbi-
tos públicos onde se toman as decisións, debemos estar onde se negocian
os convenios colectivos; por iso, é fundamental potenciar as relacións cos
axentes sindicais… Máis ca nunca a proactividade ten que caracterizar a
nosa acción de cara á busca de solucións.

Tampouco podemos esquecer a directiva de servizos que pode traer
cambios en todas as profesións colexiadas, polo que temos que estar moi
atentos a todas as transformacións que poidan producirse.

A actual situación na que se está a cuestionar a solvencia e a con-
tinuidade dos principais sistemas de protección social como servizos
sociais, sanidade ou educación colocan a moitos profesionais do traballo
social nunha situación de gran preocupación e incerteza. Cal cres que é
o papel do Colexio Profesional de Traballo Social ante esta ameaza?

O papel do Colexio debe ser a defensa do Sistema Público de
Protección Social que, como moi ben dis, podemos resumir nos catro piares
do benestar social: sanidade, educación, pensións e servizos socias. Non
nos cabe a menor dúbida de que as ameazas poden converterse en oportu-


nidades; para isto, é preciso deseñar estratexias de accións conxuntas coa
implicación activa e con achegas construtivas de todas as persoas que for-
mamos o Colexio de cara a estudar as alternativas posibles neste momento
de grandes cambios. Non sería posible afrontar este novo escenario que se
nos presenta sen a implicación de toda a colexiación.

Como cres que o Colexio lles pode facer chegar aos responsables
das políticas sociais no noso país esta preocupación ou as propostas
desde a nosa profesión?

Forma parte das nosas liñas básicas de traballo crear e manter liñas
abertas de diálogo e de negociación cos responsables das políticas sociais,
temos solicitadas e xa celebradas reunións con diferentes representantes
institucionais e imos continuar con este labor. Tamén lles hai que facer che-
gar ás persoas responsables das políticas sociais –e, de feito, estámolo
facendo– as propostas e as preocupacións da colexiación, a través de ache-
gas e medidas concretas no que respecta ao desenvolvemento das funcións
propias do traballo social nos distintos ámbitos de exercicio, sempre den-
tro das competencias que temos como colexio. Así mesmo, hai propostas e
achegas que podemos ir facendo cada unha e cada un de nós nos ámbitos
que nos compete, que son moi eficaces de cara á concienciación das per-
soas responsables das políticas sociais.

Cal sería no momento actual a mensaxe que che gustaría facerlles
chegar ás colexiadas e colexiados?

No momento actual, a mensaxe á colexiación é aproveitar esta situa-
ción para unirnos arredor da defensa dos piares do sistema de benestar
como sistema que garante os dereitos e a xustiza social e arredor da defen-
sa da nosa profesión como traballadoras e traballadores sociais, a través da
participación activa no deseño de propostas proactivas concretas de actua-
ción como colectivo.

140

COMENTARIO DE PUBLICACIÓN
MANUAL ORIENTATIVO DE PREVENCIÓN Y ACTUACIÓN ANTE
AGRESIONES A TRABAJADORES/AS SOCIALES
Colexio Oficial de Traballadores Sociais de Madrid

Coordinador do traballo: José Ignacio Santás García

Grupo de traballo formado por: José Luis Gil Bermejo, Leonor
Hernando Cárdaba, Rosario Luis Yagüe López, José Antonio Ranz Martín e
Raúl Soto Esteban

ISBN: 978-84-614-4644-5

Ano: 2010

__________________________
Edith Pita Hermida. Traballadora social e xerontóloga

O Manual orientativo de prevención e actuación ante agresións a tra-
balladores/as sociais foi elaborado por varios profesionais e editado polo
Colexio Oficial de Traballadores Sociais de Madrid no ano 2010.

O obxecto da presente publicación é de carácter preventivo e infor-
mativo e pretende ser un instrumento de referencia e apoio a profesionais
e institucións. O manual emprega a definición de agresión e relaciónaa co
concepto de violencia no lugar de traballo.

Comeza definindo a agresión, tanto psíquica como física e detalla os
factores de risco que se poden atopar, ademais das secuelas que poden pro-
vocar no traballador/a social.

Entre os factores que dificultan as tarefas de prevención e perpetú-
an a violencia na relación entre cidadán e profesional destacan: a normali-
zación dos actos violentos na atención ao público (xa que é común asumir
a violencia como algo inherente ao desempeño da profesión), a considera-
ción de que é innecesario establecer plans preventivos (xa que, con fre-
cuencia, se cre que a agresión é algo que pode suceder en calquera momen-
to) e o gran número de agresións, tanto psicolóxicas como físicas, que non
se denuncian.

De seguido, describe a persoa agresora, menciona as características
que pode reunir unha persoa potencialmente agresora.


Outro punto tratado neste manual son algunhas pautas que podemos
empregar para xerar un clima en que os encontros coas persoas ás que
atendemos se leve a cabo nas mellores condicións posibles. Entre outros
menciona: buscar as mellores condicións de seguridade cando se prevexa
que pode existir un conflito, facilitar información clara e concreta, empre-
gar unha linguaxe accesible etc.

No caso de perigo de agresión indícanos algúns pasos que hai que
seguir, ademais de especificar que é o que se debe e o que non se debe
facer ante unha agresión, distingue o que debemos facer de xeito preven-
tivo, no caso de perigo de agresión e no caso de que se produza a agresión.

Posteriormente céntrase nas institucións nas que traballamos (siná-
lanse algunhas das medidas que se deberían articular dentro dos regula-
mentos e lexislación vixente), no feito da denuncia (explícase quen debe
poñer a denuncia e menciónanse diversas recomendacións) e na
Administración e outras instrucións.

Finalmente expón o papel do Colexio de Traballadores/as Sociais de
Madrid ante agresións a compañeiros/as, dende o punto de vista preventi-
vo e de apoio colexial. E, como anexos, por unha banda amosa un protoco-
lo de actuación ante agresións a traballadores/as sociais e, por outra, un
formulario de rexistro colexial de situacións conflitivas e a tipoloxía penal
das situacións conflitivas.

142

RECENSIÓN DE
INVESTIGACIÓN SOCIAL I

TÍTULO: Transformación nas esferas da vida das coidadoras e coidadores
familiares ou da súa contorna de persoas en situación de dependencia
con grao II e III en Galicia.

AUTORA: M.ª Purificación García Álvarez, diplomada en Traballo Social,
licenciada en Socioloxía, doutora en Ciencias Políticas e Sociais, profesora
titular da E.U. de Traballo Social de Santiago.

NATUREZA DO TRABALLO: tese

ANO DE REFERENCIA: 2011

DIRECTOR DA TESE: Julio Cabrera Varela

ACCESIBILIDADE AO DOCUMENTO: biblioteca na E.U. de Traballo Social de
Santiago e biblioteca da Universidade de Santiago de Compostela.

PALABRAS CLAVE: coidadoras/es familiares, motivos, aspectos socio-emo-
cionais e repercusións vivenciadas.

RESUMO
Análise en profundidade das coidadoras e os coidadores familiares ou
do contorno das persoas en situación de dependencia, asimilable ao grao II
e III, afincados en Galicia no ano 2009.

Os eixos centrais do estudo son as razóns e motivos que levan as per-
soas coidadoras a efectuar as diferentes actividades de atención, a percep-
ción que teñen de si mesmos e as repercusións que o acto de coidar lles
xera. Así mesmo, investíganse os tipos de resposta vivenciadas ao longo do
proceso de atención, o grao de utilización e de gozo dos distintos apoios
secundarios que reciben, así como, a valoración da mellora da calidade de
vida tanto deles mesmos, como das persoas ás que atenden.

Como colofón da investigación preséntanse unha serie de propostas
dirixidas a obter unha maior calidade de vida das persoas coidadoras no
exercicio do seu rol.


MÉTODO
Investigación cualitativa e cuantitativa centrada en coñecer as trans-
formacións que experimenta a persoa responsable do coidado desde que
asume o papel de coidador.

Na primeira fase, recorreuse á metodoloxía estrutural ou cualitativa
mediante entrevistas en profundidade. Técnica que nos permitiu a análise
globalizante do discurso das coidadoras e os coidadores, afondando nos
puntos ou variables que se consideraron importantes e que se traballaron
posteriormente na fase cuantitativa.

Na segunda fase efectuáronselles enquisas personalizadas ás persoas
coidadoras, que foron seleccionadas e entrevistadas polas traballadoras e
traballadores sociais dos servizos sociais comunitarios.

CONCLUSIÓNS
A maioría das persoas coidadoras en Galicia pertencen ao sexo femi-
nino (7 de cada 10 son mulleres). O seu perfil máis habitual é o da muller
en singular, de mediana idade, filla da persoa atendida, coa que sempre
mantivo unha relación de grande intimidade, que a coidou e segue facén-
doo de motu propio.

O perfil demográfico dos receptores de coidados no fogar familiar
galego é o de mulleres viúvas de avanzada idade (máis de 80 anos), men-
tres que nos homes, adoita tratarse de casados e con idades comprendidas
entre os 65 e 80 anos. En ambos os sexos, a situación de dependencia está
relacionada maioritariamente cos procesos dexenerativos, o envellecemen-
to ou as enfermidades crónicas.

A asunción de todo tipo de responsabilidades relacionadas co coida-
do, trae consigo a experimentación de variacións no seu estilo e forma de
vida, transformación nas obrigacións e nas preferencias, vivencias de for-
tes cambios emocionais e de sentimentos atopados, especialmente cando
se contrapoñen o desexo de coidar e o esgotamento ou a sobrecarga.

Unha vez analizadas as formas de evasión máis utilizadas polos pro-
pios coidadores, trázanse novas propostas que amortezan o impacto e as
consecuencias derivadas da acción de coidar, mellorando a súa calidade de
vida e, con iso, o da propia persoa atendida.

144

RECENSIÓN DE
INVESTIGACIÓN SOCIAL II
TÍTULO: Ansiedade, depresión e obsesión ante a morte en estudantes
universitarios

AUTOR: Francisco Xabier Aguiar Fernández. Diplomado en Traballo Social.
Licenciado en Socioloxía. Doutor pola Universidade de Vigo.

NATUREZA DO TRABALLO: Tese de doutoramento.

DIRECTORES: Drs. Antonio López Castedo e Encarnación Sueiro Dominguez.

ANO DE REFERENCIA: 2010

ACCESIBILIDADE AO DOCUMENTO: Biblioteca da Universidade de Vigo. Ficha
Teseo.

PALABRAS CLAVE: Ansiedade, depresión, obsesión, morte, educación para a
morte.

RESUMO
Na actualidade unha das principais características da sociedade occi-
dental é a de ocultar e desnaturalizar a existencia da morte, tratándoa
como un acontecemento social tabú. Esta realidade refléxase tamén nos
distintos estamentos educativos, onde as cuestións relacionadas coa morte
apenas se investigan e non se ensina a atoparlle un sentido aséptico e auto-
didáctico.

A interpretación, significado e actitudes ante a morte poden variar
moito dependendo das persoas e de múltiples variables, sendo importantes
tanto as formas desa manifestación como o feito da súa existencia. A súa
perspectiva suscita cognicións e emocións moi variadas, a maioría negati-
vas na súa natureza. As actitudes negativas asócianse con diversos estados
de emoción, principalmente o medo e ansiedade. Entre éstas, quizáis a
máis estudada é a ansiedade ante a morte, entendida como un estado emo-
cional desagradable producido pola contemplación da morte propia. Nos
últimos anos, dúas emocións apareceron en consideración: a depresión e a
obsesión ante a morte, constituíndo xunto a ansiedade unha tríada que
alguns autores consideran nun mesmo concepto xeral interrelacionado de
malestar ante a morte (death distress).

Dacordo con estas premisas, e partindo desta conceptualización do
malestar ante a morte, propúxose unha investigación onde se analizou a


ansiedade, depresión e obsesión ante a morte nunha mostra de estudantes
universitarios. Os nosos fins foron, desde logo, teóricos: coñecer e com-
prender mellor ao ser humano a traverso da significación e repercusión que
ten a morte na súa existencia, as actitudes ante a morte, a súa evolución
e as causas da súa modificación. Pero tamén pragmáticos ou aplicados, pro-
fundizando no coñecemento da tríada ansiedade, depresión e obsesión ante
a morte no período evolutivo da xuventude - adultez emerxente, determi-
nando se existen diferenzas significativas en función de variables como a
idade, sexo, ámbito de estudos realizados, lugar de residencia, clase social,
práctica relixiosa, experiencia vicaria e experiencia persoal coa morte; e
elaborando algúns presupostos que contribúan a comprender mellor o pro-
ceso da morte e a súa asimilación a traverso da educación.

METODO

Mostra

A mostra foi de 1.022 suxeitos de idades comprendidas entre os 18 e
os 25 anos estudantes universitarios de distintas facultades da Universidade
de Vigo. A idade media foi de 20,8 anos cunha desviación típica de 2,11. En
canto á distribución segundo o sexo, predominou o número de mulleres 722
(70, 6%), sobre o dos homes 300 (29,4 %).

Materiais

— Cuestionario estructurado para a recollida de variables sociodemo-
gráficas e das variables relativas á experiencia coa morte (expe-
riencia vicaria e experiencia persoal coa morte.).

— Escala de Ansiedade ante a Morte (Death Anxiety Scale; DAS).
Creada por Templer no 1970. Adaptación española de Sánchez e
Ramos (1980).

— Escala Revisada de Depresión ante a Morte (Death Revised
Depression Scale; DDS-R). Creada por Templer et al. (2001-2002).
Adaptación española: Tomás-Sábado e Gómez-Benito (2003).

— Escala de Obsesión ante a Morte (Death Obssesion Scale; DOS).
Autor: Abdel-Khalek (1998a). Adaptación española: Tomás-Sábado e
Gómez–Benito (2002-2003).

146

Procedemento

A participación no estudo foi voluntaria. Co obxectivo de evitar un
posible factor de sesgo, seguiuse un protocolo no relativo á súa presenta-
ción aos estudantes. Contouse coa colaboración do profesorado do
Departamento de Análise e Intervención Psicosocioeducativa (AIPSE) da
Facultade de Ciencias da Educación da Universidade de Vigo.

O proceso de cálculo realizouse aplicando o programa de análise
estatística S.P.S.S. 18 para Windows.

Deseño

Estudo de tipo transversal cun dobre nível de análise descritiva e
analítica. Utilizáronse dous tipos de deseños segundo a análise levada a
cabo nas distintas variables: deseño experimental multigrupo dunha soa
variable e deseño factorial.

PRINCIPAIS CONCLUSIÓNS
1. A idade inflúe significativamente na depresión ante a morte,
sendo esta maior nos suxeitos de menor idade. Constátanse pun-
tuacións máis altas con respecto a outras cohortes de maior idade
en mostras españolas.

2. O sexo inflúe significativamente na ansiedade e na depresión ante
a morte, sendo maior entre as mulleres.

3. O ámbito de estudos inflúe significativamente nas tres medidas,
obténdose puntuacións maiores nos estudantes do ámbito xurídi-
co – social, dentro do cal se atopaban os estudantes de traballo
social.

4. A práctica da relixión inflúe significativamente nas tres medidas,
sendo maior entre os suxeitos que practican.

5. Non se puideron constatar influencias significativas con respecto
ás variables lugar de procedencia, clase social, experiencia perso-
al coa morte e experiencia vicaria en ningunha das tres escalas.

6. As propiedades psicométricas das escalas DAS, DDS-R e DOS resul-
taron moi satisfactorias e o rendemento no noso medio moi simi-
lar ao documentado noutros países e con mostras españolas. As
tres escalas posúen validez factorial e estructura multidimensio-
nal satisfactoria, coherente e considerablemente semellante ás
obtidas por outros autores. As probas utilizadas reuniron os requi-
sitos mínimos para seren empregados con certas garantías na
investigación científica e posibilitar o desenvolvemento dunha


liña de investigación de indubidable interese e posibilidades para
clínicos e teóricos.

7. A nosa investigación dá soporte á teoría do “malestar ante a
morte”, como construto interrelacionado composto pola ansieda-
de, depresión e obsesión ante a morte. A nivel conceptual, e con
respecto a esta tríada, cómpre seguir realizando investigacións
que nos permitan esclarecermos a relación entre estas tres
estructuras.

8. Consideramos a xuventude como unha etapa vital de especial
interese para a realización de estudos que midan as actitudes
ante a morte, pois nestas idades consolídase a identidade e os
xóvenes reflicten todos os cambios estructurais e conxunturais
que se producen na sociedade.

9. A sociedade actual cobre a morte cun manto de asepsia que non
facilita a opción persoal. Cremos que a morte ten un valor forma-
tivo extraordinario. A pesares disto, estanse desperdiciando e
minusvalorando estas posibilidades, polo que confiamos en que o
interese pola Educación para a Morte se desenvolva no conxunto
do currículo educativo.

Tomando como referencia estas conclusións, o traballo finaliza cun
capítulo que contén unha proposta educativa. Na mesma, establécense as
liñas, obxectivos e contidos básicos para o impulso de programas de educa-
ción para a morte en estudantes universitarios, convencidos do interese e
potencialidade que estes teñen para intensificar a conciencia cognitiva e a
comprensión de cuestións relacionadas coa morte; axudar aos xóvenes a
explorar as súas actitudes, sentementos, preocupacións e malestar; e faci-
litar a súa aceptación e afrontamento.

148

MEDIACIÓN E TRABALLO SOCIAL
Ana Martín Muñoz. Mediadora en conflitos. Avogada. Traballadora social.
Vogal da Xunta Directiva do Grupo de Mediación do Iltre. Colexio de Avogados de Granada.
www.puntodemediacion.com

A mediación como método alternativo de resolución de conflitos
(ADR) pode ser definida, dun xeito amplo, como aquela metodoloxía leva-
da a cabo mediante un procedemento estruturado, por un profesional capa-
citado especificamente para o efecto, imparcial, neutral e sen capacidade
de decisión, que ten por obxecto a xestión e resolución de conflitos, faci-
litando a negociación e a comunicación entre as partes implicadas.

Traballo social e conflito constitúen un binomio inseparable, tanto
dende o punto de vista macrosocial, polo que se refire aos conflitos con
fundamento na inxustiza social e as estruturas que a perpetúan, como
dende o punto de vista microsocial, en relación aos conflitos inherentes á
interacción das persoas co seu ámbito. O Traballo social intervén tanto
nuns e outros desenvolvendo unha función correctora e superadora dos des-
axustes que implican os ditos conflitos.

Na abordaxe profesional dos conflitos adóitase distinguir entre reso-
lución e xestión destes. A resolución atende fundamentalmente o seu
aspecto estático, considéraos como unha situación e resalta o papel dos
acordos na súa solución. A xestión, en cambio, destaca a dimensión evolu-
tiva que presentan os conflitos considerados como procesos e fai máis fin-
capé no manexo de dinámicas ou modelos construtivos no seu desenvolve-
mento e superación, que na adopción de acordos.

Tanto a intervención en traballo social como en mediación perse-
guen, entre os seus fins, promover o cambio a partir da superación dos con-
flitos nas relacións humanas mediante a autodeterminación. Non obstante,
este punto de encontro non debe inducir a erróneas confusións entre ambos
os dous tipos de intervención. Ademais, aínda que este cambio contribúe
a mellorar o nivel de benestar e calidade de vida das persoas, no caso do
traballo social esta melloría constitúe un obxectivo primordial da súa inter-
vención, mentres que no caso da mediación é un efecto colateral á súa.

Entre as dificultades coas que tropeza a mediación para o seu reco-
ñecemento e consolidación como método específico de resolución de con-
flitos podemos sinalar dúas. Unha, nun ámbito moi básico, é o descoñece-
mento xeneralizado do significado técnico da mediación en conflitos fronte
á súa arraigada acepción común e outra, nun ámbito máis especializado, é
a confusión simplista de que é obxecto con outras intervencións profesio-


nais levadas a cabo desde o ámbito do traballo social, así como tamén
dende a avogacía e a psicoloxía.

Polo que se refire á primeira dificultade, a incorporación da media-
ción ao panorama profesional actual supón a introdución dunha acepción
técnica e especializada dun termo moi estendido na linguaxe corrente1
(mediación en materia de seguros, inmobiliaria, financeira, mediación
informal2…), de aí a necesidade de diferenciar a mediación como interven-
ción profesional específica daquela outra mediación levada a cabo de forma
espontánea por persoas (profesionais ou non) con actitudes e aptitudes con-
ciliadoras.

A mediación informal existiu sempre e ten un valor inestimable para
a vertebración da paz social, tanto como vía natural de resolución dos con-
flitos sociais, como recurso preventivo da súa cronificación; pero esta
mediación non ten nada que ver coa mediación técnica, que, de xeito for-
mal e estruturado, levan a cabo os mediadores profesionais.

En canto á segunda dificultade antes referida, é frecuente escoitar
as/os profesionais do traballo social dicir que a mediación é cosubstancial
ás súas intervencións e, efectivamente, a mediación constitúe unha das
funcións do traballo social (art. 2 do Código deontolóxico); agora ben,
como exercen os traballadores sociais esta función?

Co fin de incrementar o benestar e promoción das persoas, o traba-
llo social desenvolveu esta función mediadora fundamentalmente de dúas
maneiras:

1) Nos procesos de inserción e integración social, mediante a inter-
mediación entre os que se atopan en situación de dificultade e as
institucións ou as organizacións sociais; e entre organizacións e
institucións de apoio a persoas con necesidades.

2) Mediante o emprego de técnicas de mediación con aqueles cos
que establece unha relación de axuda para a busca de solucións
ás diferentes situacións-problema en que se atopan.

Á vista do anterior, podemos concluír que o contido desta función se
sitúa máis na acepción coloquial do termo mediación que no seu significa-
do técnico-especializado en materia de resolución de conflitos.

1
Segundo acepción común do Dicionario de RÁEA, mediación significa “acción e efecto de
mediar” e mediar: “chegar á metade de algo. 2. Interceder, pregar por alguén. 3.
Interpoñerse entre dous ou máis que disputan ou contenden, procurando reconcilialos e uni-
los en amizade”.
2
Os exemplos desta mediación son tan variados e frecuentes como presentes na vida social:
o pai que media nun conflito entre os seus fillos, a amiga nun conflito na cuadrilla, o párro-
co nun conflito da comunidade, unha empregada entre compañeiros de traballo, un médico
na súa consulta, unha mestra na súa aula…

150

Efectivamente, por un lado, e tecnicamente falando, mediación e
intermediación non son termos sinónimos, pois constitúen metodoloxías
diferentes e, por outro, non se pode confundir o método coas técnicas.

Polo tanto, os traballadores sociais só estarán a levar a cabo media-
ción profesional cando o obxecto da súa intervención sexa especificamen-
te mediar nun conflito, para o que deberán contar coa cualificación nece-
saria para o efecto e desenvolver a dita intervención conforme aos
obxectivos, principios, deontoloxía, metodoloxía e técnicas propios da
mediación. O emprego illado de técnicas de mediación no contexto de cal-
quera outra intervención non a converterá en mediación, pois non son elas
senón o método no que as conxugan e o obxectivo que nos propoñemos con
este os que definen e determinan as nosas intervencións, diferenciando
unhas doutras.

A mediación supón un novo espazo de intervención en conflitos
sociais, teñan ou non transcendencia xurídica, desenvólvanse no ámbito
familiar, escolar, comunitario, laboral, intercultural, sanitario, penal,
organizacional… Neste sentido entendo que a mediación é un recurso
social, xudicial e político de carácter transversal, que presenta un incues-
tionable e enorme potencial, aínda que aínda se atope en fase iniciática de
implantación.

Con independencia do ámbito de aplicación da mediación, a súa
metodoloxía é esencialmente a mesma, a salvo, como en calquera área de
coñecemento, a necesaria especialización que esixe a actual complexidade
da realidade social3.

A mediación constitúe unha actividade profesional demandada e
imposta pola complexidade, versatilidade e vasteza que presenta a confli-
tividade do noso tempo. As súas maiores fortalezas residen nas seguintes
notas definitorias:

1) Tratarse dunha intervención interdisciplinar, polo que permite un
tratamento dos conflitos máis completo e eficaz que dende unha
soa perspectiva ou ámbito profesional.

2) Ter un alcance concreto e preciso, o que se traduce na súa curta
duración, fronte a procesos máis longos de maior profundidade na
súa acción transformativa.

3) O seu carácter flexible e ausente de formalismos, o que minimiza
o impacto de estratexias procesuais na esencia do conflito.

4) Propiciar “solucións á medida”, o que xustifica un elevado nivel
de satisfacción para as partes implicadas e a súa durabilidade.

3
De igual modo se impón a especialización na medicina, o dereito, o traballo social ou cal-
quera outra disciplina.


5) Favorecer solucións non só dende a legalidade das normas senón
dende a xustiza inter partes.

6) Resultar especialmente eficaz naqueles conflitos nos que os seus
protagonistas haberán de seguir mantendo relación entre si.

En conclusión, a mediación supón un novo recurso especializado para
as profesións sociais que traballan a xestión e resolución de conflitos, que
como toda especialización esixe a inescusable cualificación competencial
para o seu exercicio e, como todo recurso novo, esixe velar polas necesa-
rias garantías para poder concorrer como verdadeira alternativa entre os
recursos tradicionais xa existentes.

152

“CONDICIÓNS PARA PRESENTAR
ARTIGOS EN FERVENZAS, REVISTA
GALEGA DE TRABALLO SOCIAL”
Fervenzas é unha revista galega de Traballo Social que acepta, para
a súa difusión, traballos orixinais e inéditos de interese para a disciplina e
para esta profesión en Galicia. Fervenzas edítase en galego. Poderase valo-
rar a reprodución de traballos non inéditos se o medio de difusión, onde
foron divulgados, fose de difícil acceso para os traballadores sociais de
Galicia, ou ben noutro idioma diferente ó galego.

Os traballos serán publicados atendendo ó seu interese e ó seu valor
científico e/ou profesional. Terán prioridade aqueles artigos que respondan
a outros xa aparecidos en números anteriores da revista, ou aqueles que
sexan continuación dalgunha temática de interese. Nestes casos, terase
que mencionar tal cuestión ó inicio do artigo.

A responsabilidade polo expresado nos artigos corresponde na súa
totalidade ós seus autores, non se fará cargo delas a revista Fervenzas.

Os autores posúen plenos dereitos de autor sobre os seus traballos,
porén, se desexan presentar noutro medio un artigo, xa aparecido en
Fervenzas, terán que solicitar permiso á revista por escrito e facer mención
expresa do lugar orixinal de publicación do artigo.

Fervenzas acusará recibo dos traballos achegados e comunicará a súa
aceptación -ou non- para a súa publicación nun tempo prudencial. De ser o
caso, tamén emitirá un certificado de publicación do artigo. Por este moti-
vo, non se devolverán os traballos recibidos, recoméndaselle ós autores que
conserven unha copia deles.

As seccións en que se encadrarán os traballos son:

1.- Artigos (investigacións, experiencias profesionais, análises teóri-
cas, metodolóxicas e técnicas, etc.)

2.- En Rede (presentación descritiva dun equipamento, programa,
servizo, asociación, etc.)

3.- Entrevista (entrevista a persoeiros de especial interese para o
Traballo Social)


4.- Comentario de Publicacións (comprende comentarios e opinións
críticas de libros, revistas, coleccións editoriais... En definitiva,
de calquera fonte documental de interese para o Traballo Social)

5.- Espazo Aberto (incluirá comentarios de documentais, filmes,
páxinas web, noticias de especial interese para o Traballo Social,
etc.)

6.- Recensión de Investigación Social (incluirá fichas-resumo de teses
ou tesiñas) Os apartados que debe ter son: Título, autor/a, natu-
reza do traballo (tese), ano de referencia, accesibilidade ao
documento (biblioteca no que se pode atopar a tese ou tesiña),
palabras clave, síntese do contido, método e principais conclu-
sións.

6- Outros (eventualmente, divulgaranse cuestionarios, crónicas de
eventos científicos de especial importancia, etc.)

A PRESENTACIÓN DOS ARTIGOS DEBE ATERSE AS SEGUINTES
NORMAS:
Os artigos teñen que ser presentados en galego, por escrito, en papel
DIN-A4 (escritos por unha soa cara e con numeración correlativa) e en
soporte informático (memoria USB ou CD) na sede do Colexio, ou a través
do correo electrónico fervenzas@traballosocial.org, en formato Word, tipo
de letra Arial, tamaño 12 e interliñado 1,5.

Con carácter xeral, deberá terse en conta o uso dunha linguaxe non
sexista na redacción dos traballos.

Nunha primeira páxina aparte recollerase: o título do artigo; o
nome do autor ou da autora ou das autoras e autores; a súa profesión; a
institución, lugar de traballo ou campo en que desenvolve o seu labor. Se
se desexa poderase remitir un resumo dunhas 10-15 liñas sobre a súa pro-
dución científica máis importante (publicacións, proxectos de investiga-
cións, informes, etc.) ou sobre proxectos de intervención social, experien-
cias innovadoras, etc. onde teña participado. Tamén se indicará un número
de teléfono e un enderezo postal e/ou electrónico de contacto que o/a
autor/a autoriza que poida ser divulgado por Fervenzas para que as/os lec-
toras/es contacten con el/ela. Poderanse incluír ao pé da primeira páxina
os datos do/da autor/a sempre que este o autorice expresamente ao
COTSG.

Os artigos: terán que vir acompañados obrigatoriamente dun resu-
mo en galego, un resumo en castelán e un resumo (Abstract) en inglés (cada
un deles dunhas 10-15 liñas), ademais de cinco palabras clave en cada un
destes idiomas, galego, castelán e inglés (Keywords). A Mesa de Redacción
de Fervenzas ofrecerá asesoramento a aquelas/es autoras/es que o necesi-

154

ten para a tradución dos resumos. O desenvolvemento do artigo terá como
mínimo 10 páxinas e como máximo 30, incluíndo gráficos, táboas, bibliogra-
fía, etc.

Respectaranse as cursivas e negriñas que aparecen no texto orixinal
do/a autor/a pero a edición non leva subliñados.

As notas a pé de páxina terán letra tipo Arial, tamaño 10 e interli-
ñado simple.

Os cadros, táboas, gráficos e figuras terán que intercalarse no arti-
go e terán obrigatoriamente que presentar: numeración, título e fonte de
procedencia dos datos (ó pé destes). Recoméndase presentar unha análise
dos datos aparecidos en táboas, gráficos, etc.

As referencias bibliográficas do artigo presentaranse ó final do
texto, por orde alfabética.

NORMAS DE PRESENTACIÓN DAS CITAS E DAS REFERENCIAS
BIBLIOGRÁFICAS

AS NORMAS PARA CITAR SON AS SEGUINTES:
Empregarase sistema autor-data no texto.

Primeiro apelido do/a autor/a (se é moi común pódese engadir o
segundo). O/s apelido/s poden presentarse dentro ou fora dun paréntese,
según como o pida o texto.

Exemplos: (Piñeiro, 2011) ou Piñeiro (2011)

v Outra posibilidade é citar o/a autor/a e o ano da obra fora de
paréntese

Exemplo: … xa no ano 2000, Piñeiro…

Se a Cita é literal: despois do ano de publicación da obra, seguido de
dous puntos, ten que indicarse o número da páxina onde se localiza o texto
citado.

v Segundo o tamaño das citas poden presentarse de dúas formas:

a) Cita literal corta: incorpórase no texto entre comiñas.

Exemplos: (Piñeiro, 2011:35) ou Piñeiro (2011:35)

b) Cita literal larga: se destacan no texto sen o uso de comiñas.
Se pon nun bloque nunha línea nova e sangrada toda a cita


v Cando hai máis dun/ha autor/a

a) Cando son dous autores se pon o 1º apelido dos dous seguido
de coma e ano (e número de páxina se a cita é literal).

b) Se son 3, 4 ou 5 os autores, a 1ª vez se poñen todos, e nas
seguientes ocasións que se citen ponse o 1º e “et al.”.

c) Se son 6 autores ou máis, no texto se pon o 1º autor/a e “et
al”.

v Autor citado por outro autor

Segue as pautas anteriores engadindo ao inicio o 1º apelido do autor
citado inicialmente, seguido de: citado en.

Exemplo: (Piñeiro, citado en Ibañez, 2008:10)

A BIBLIOGRAFIA TEN QUE ELABORARSE SEGÚN AS NORMAS
SEGUINTES:

LIBRO
1) Primeiro apelido do/a autor/a separado por unha coma da inicial
do nome. Se o 1º apelido é moi común pódese engadir o segundo
(pauta que rixe en calquer tipo de referencia).

Se son varios autores se separan por comas e o último se une coa
conxunción e.

Se os autores son máis de 6 consígnanse os 6 primeiros seguido
dos termos e outros ou et al, que inclúe aos demáis.

Se se trata dunha obra colectiva a cargo dun coordinador/a,
director/a, compilador/a, indicarase entre paréntese abreviado
despois dos nomes.

Cando non figura o/a autor/a e o libro é editado por unha institu-
ción/organismo indicarase o nome desta como autor. Os libros neste caso
ordéanse alfabéticamente pola primeira palabra significativa do nome da
institución.

Se no libro non figuran os apelidos e nome do/a autor/a, colócase o
título na posición do/a autor/a. Os libros neste caso ordéanse alfabética-
mente pola primeira palabra significativa do título.

2) Ano da edición entre paréntese seguido de punto.

156

Se a data non se atopa dispoñible, entre paréntese e seguido de
punto, indícase (s.d.)

Se se fai referencia a varias obras dun/ha mesmo/a autor/a ordé-
anse por orde cronolóxica, da máis antigua a máis recente, e se
son do mesmo ano, empregaranse letras minúsculas para diferen-
cialas despois do ano; ambos datos van entre paréntese.

3) Título e subtítulo en cursiva seguido de punto.

4) Cando se considere oportuno indicarase o número da edición
entre paréntese despois do título. Se a obra está editada en varios
volumes, e se considera unha información relevante a efectos de
localización, indicarase o número do volume correspondente des-
pois do título, entre paréntese.

5) Lugar da edición seguido de dous puntos.

6) Editorial seguido de punto. Se é o/a autor/a o que edita despois
do lugar de edición, seguido de dous puntos, ponse o termo Autor.

Exemplo:

Piñeiro, J. (2007). O poder do pensamento. Lugo: Terra

CAPÍTULO DUN LIBRO
1) Primeiro apelido e inicial do nome do autor/es do capítulo (nos
mesmos termos que para os libros) seguido do ano de edición
entre paréntese, seguido de punto.

2) Título do capítulo seguido de punto.

3) Uso do enlace: En

4) Inicial do Nome e apelidos do que está ao coidado do libro en
minúsculas, seguido da indicación entre paréntese do que proce-
da (Coord., Dir., Comp.,…)

5) Título do libro en cursiva.

6) Páxinas nas que se localiza o capítulo entre paréntese e seguido
de punto.

7) Se procede o número do volume entre paréntese.

8) Lugar seguido de dous puntos e Editorial.


Exemplo:

Piñeiro, J. (2003). A forza do pensamento positivo. En C.
Torrejón (Coord.) A incertidumbre do futuro. (40-55). Lugo:
Terra

ARTIGO DE REVISTA
1) Primeiro apelido e inicial do nome do autor/es seguido do ano
da publicación e referencia temporal entre paréntese, seguido de
punto.

2) Título do artigo seguido de punto.

3) Nome completo da revista en cursiva seguido de coma.

4) Número do volume en cursiva. Se fose o caso indícase a continua-
ción o número do exemplar entre paréntese sen espazo e seguido
de coma

5) Páxina inicial-final do artigo

Exemplo:

Piñeiro, J. (2003, 1º semestre). A mocidade da sociedade
actual. Revista de pensamento filosófico, 15, 40-55.

MATERIAL DE CONGRESOS, XORNADAS, SEMINARIOS…
1) Primeiro apelido e inicial do nome do autor/es.

2) Ano e o mes de celebración entre paréntese e punto.

3) Título do material presentado seguido de punto.

4) Indícase Comunicación presentada ao…

5) Título do congreso en cursiva e punto.

6) Cidade de celebración

Exemplo:

Piñeiro, J. (2005, febreiro). O cambio na mocidade.
Comunicación presentada ao I Congreso Internacional de
Xóvenes Pensadores. Lugo

158

TEXTOS NORMATIVOS RECOLLIDOS EN DIARIOS OU BOLETÍNS
OFICIAIS
1) Autoría: nome da institución/organismo que dicta a norma.

2) Ano de publicación seguido de coma, día e mes entre paréntese,
seguido de punto.

3) Título literal da norma seguido de punto.

4) Nome da publicación, seguido de coma, e o número da mesma
en cursiva.

Exemplo:

Presidencia da Xunta de Galicia (2011, 13 de xullo). Lei
3/2011, do 30 de xuño, de apoio á familia e á convivencia de
Galicia. Diario Oficial de Galicia, 134.

ARTIGO EN SOPORTE ELECTRÓNICO
1) Primeiro apelido e inicial do nome do autor/es..

2) Ano entre paréntese e punto.

3) Título do artigo presentado e punto.

4) Título da publicación en cursiva.

5) Indícase o Tipo de soporte entre corchetes, seguido de punto

6) Lugar, seguido de dous puntos e editorial.

Exemplo:

Piñeiro, J. (2003). A mocidade da sociedade actual.
Pensamento en acción [CD-ROM]. Lugo: Terra

MATERIAL ELECTRÓNICO: PÁXINA WEB
1) Apelido e inicial do nome do autor/es se é posible a súa locali-
zación. De non ser posible, indícase o nome da entidade respon-
sable.

2) Ano entre paréntese e punto.

3) Título do documento en cursiva seguido de punto.


4) Indícase recuperado el (día, mes e ano). Este dato no é obligato-
rio pero si convinte no caso de que o texto non teña o ano de
publicación

5) Dirección URL subliñada.

Exemplos:

Piñeiro, J. (2011). Novas tecnoloxías e mocidade. Recuperado
de http://www.jonenesactualidad.es

Para mais información consultar: www.apastyle.org.

A PRESENTACIÓN DE TRABALLOS PARA O RESTO DAS SECCIÓNS
DA REVISTA:
Axustarase a tipografía e normas solicitadas para os artigos coas
seguintes indicacións específicas: En Rede terá como máximo 10 páxinas
por achega; Espazo aberto e Comentario de Publicacións terá como máxi-
mo 3 páxinas de extensión. Ningún destes apartados necesita resumo, pala-
bras clave ou bibliografía.

Envíen os traballos a: fervenzas@traballosocial.org

Correo postal: Colexio Oficial de Traballo Social de Galicia (COTSG)

Rúa Dublín 6, Baixo, porta 3. 15707 Santiago de Compostela

Para calquera outra indicación: Tel: 981 56 81 00 | Fax. 981 94 18 98

160

Fervenzas 14

More Related Content

Similar to Fervenzas 14 (14)

More from David Saavedra Pino (20)

Fervenzas 14