Ka lehkhabu 2 nun hluiten kir an rel lo
0 likes•2,264 views
Ka lehkhabu 2-nun hluiten kir an rel lo
Ka lehkhabu 2 nun hluiten kir an rel lo
- 3. Nunhluitenkiranrello 3 NUN HLUITENNUN HLUITENNUN HLUITENNUN HLUITENNUN HLUITEN KIRANRELLOKIRANRELLOKIRANRELLOKIRANRELLOKIRANRELLO Ziaktu : Ellis H. Pachuau. (i)
- 4. Nunhluitenkiranrello4 Nun hluiten KIR AN REL LO Ziaktu : Ellis H. Pachuau First Edition : 2001 Copies : 1000 Copy Rights reserved. A man : Rs 75/- Published by the Author with the financial assistance from The Mizoram Publication Board. & Type setting done at Zote Publication Aizawl Venglai Ph 310056 and Printed at Gilzom Offset, A/54, Electric Veng, Aizawl. Ph. 320853/320355 (ii)
- 5. Nunhluitenkiranrello 5 (iii) PUBLICATION BOARD THUHMA Mizoram Publication Board hian lehkhaziakmi, an lehkhaziah te lehkhabu-a chhuah thei lote a tanpui thin a. Tunah hian lehkhabu 58 lai kan lo chhuah ta. Press a chhut mekte leh chhuahturabuaipuimekengemawzataawmbawk. Hei tunah 'Nunhluite'n Kir An Rel lo' tih Pu Ellis H.Pachuauziahkanlochhuahlehtheidawntaa,alawmawmhle mai. Lehkhabu chhiar manhla tak, Mizoram leh Culture phawkchhuak tha tak a niin ka hria. Uluk taka lo endiktu, Board Expert leh chhuah tura buaipuituBoardMember techungahlawmthukasawi. Lehkhabu dangte pawh la ziak leh zel turin duhsakna ka hlane. DatedAizawl the 18th Dec.2001. ( BOICHHINGPUII ) Chairman, MizoramPublicationBoard, & Director, Art & Culture Department Govt.ofMizoram.
- 6. Nunhluitenkiranrello6 (iv) FOREWARD "Nun hluiten Kir an rel lo" tih lehkhabu Ellis H.PachuauziakhiMizoraminU.T.lehStatekanneihhmaaMizo thingtlangnaupangnundananibera.Amadaihriatngeiatangaa ziak a nih avangin a ngaihnawm hle maia. Hla thu thenkhatte hi chuhmundangaanhlanendanglamhrethretnapawhaawmmai thei.Naupanginfiamnachihranghrangaziakkimhlemaia.Mizo naupangin nu leh pa an tanpui dante, khawtlanga an tihve theih tawkantihdante,Mizokhawtlanglehchhungkawnunanaupang anlongaihnepziatepawhalangchianghlea.Naupangkhawmpui lehsakhawlamakaninzirtirdanthataktearawnziaklangbawk a. Tunlainaupangtamtakinantihngaitawhlohlehanhriat phak tawh loh a rawn ziak hian lung a ti leng hle a. Mizo culture leh tradition a phawk chhuak tha hle a ni. High School leh Col- lege a Mizo tawng subject la tam tak hian hetiang thil hi an hriat phakve tawh loh avangin subject har pawl taka ngai te pawh an tamtarenga.ChuvanginMizotawngsubjectlatetanpuitulehkhabu thatakniinkahriaa.Zirtirtutepawhinchhiarsehriatbelhturtam tak an neiin ka ringa, an naupangte pawh chhiar turin rawn se chhiartheuhseatangkaihleangtihkaring. Hetiang taka Mizo naupang nun chipchiar taka Ellis H.Pachuau in a dah hi a fakawma, ro a tling ve hrim hrimin ka hria. Dr.J.V.Hluna Principal T.Romana College Aizawl.
- 7. Nunhluitenkiranrello 7 (v) ZIAKTU THUHMAHRUAI Article pakhat ka chhiar atangin naupan lai chanchin ziak châkna ka nei tlat mai a, amaherawhchu Nun hluiten KIR AN REL LO tih ziak tûr erawh chuan âwm lo ka in ti a; nimahsela ka châkna chu ka hup bet zo ta lo a ni. Han ziah tâkah chuan mahni nunhluibâkthlengthlengpawhaziahatultihnakaneilehzêla,tin, keima tawnhriat tawhte pawh mahni mai chuan han chhui let theih loh chin ka nei a, chumi avang chuan ka nu leh pâ te, ka unau te, ka papuia (P.C.Sawiluaia) tuna Zawngin khuaa awm mek ten min tanpuinasahleani.Hetiangthilziaktheiahriselnaminpetulehmin awmpuitlattuPathianhnênahlawmthukasawimawlhmawlha. A thu ziak zo ringawt mah ila lehkhabu ni tûra a kawng zawh tûr hi a thui ve a, keimah mai chuan lehkhabu tlintîr ngaihna ka hre lo va. Mizoram Publication Board-in a chhutna tûrin sûm leh paiin engemaw zat chu min tanpui a, Mizoram Publication Board chungah pawh lawmthu ka sawi a ni. Tin, hun chêp tak tâka a kâwm tûr min ziak saktu thianpa V.Lalzawmkima (Amoz Art Works, Chanmari), a kâwm awm dân tûr min duansaktu Pu Lalrinliana Hauhnar (Orion Printouts, Aizawl Venglai), a thim a vâr pawh thlu lo va Typesetting min tihsaktu leh an Computer phal taka min hmantîrtu thianpa J.H.Lalpawlliana (Zote Publica- tion, Aizawl Venglai) chungah lawmthu ka sawi a.Tin, hun chep tak kâra ka thuziak min endik-sak a,foreword min ziahsaktu Dr. J.V.Hluna Principal,T.Romana College chungah ka lawm êm êm a ni.Tin, ka pa P.B. Zanghinglova'n thil tul tam tak min tihsak bawk a, ka lawm hle a ni. 'Unau thawnthu sawi mah a dang' an lo ti thin a, tlâng hrang hrangah tih dân pawh a inang lo va, hun kan hman dân pawh ainangheklo.Helehkhabuhidânbuaniloanitihhriainchhiartuten minchhiarsaktheiula,helehkhabuhianmithiamzâwktechochhuak thei se tih hi a ziaktu duh dân a ni. Dated Aizawl Venglai The 18th December 2001 (ELLIS H.PACHUAU)
- 8. Nunhluitenkiranrello8 (vi) A BU CHHUNG THU ZAWNAWLNA BUNG THUPUI PHEK 1. Kan ni khat hun hman dânte kha - 1 2. Pawnto nuam kan ti thin teh e - 26 3. Sephunglaihlehinsîktîr - 39 4. Perhpâwngman - 44 5. Tawlailîrsiam - 48 6. Kahpuplehkahkhetaindona - 58 7. Thangkam - 66 8. Savaveh - 76 9. Chakaikhawrh - 85 10. Nghatevuak - 91 11. Chengkawlkhawrhmawlhmaikha - 98 12. Khuailâk - 109 13. Kalchhetmawlhkha - 117 14. Kan Football khel ve hin te kha - 123 15. Kan Hockey khelh ve laite kha - 128 16. Kaninfiamnahenkhattekha - 136 17. Ramhnuaiahlehdâiahkanvâknasathintehe - 167 18. Lolamahvethung - 193 19. Kan sikulkalvehintekha - 202 20. Naupang Inkhawmpuikhaanuam kan ti hin teh e - 211 21. Krismasmawlhmaikha - 220 22. Sazukawlaih - 232 23. Zupâwltuam - 240 24. Chakaimeichherchhit - 249 25. Thingthu-aindoleh indahhlatsiak - 260 26. Thubelh:HmanlaiMizoNaupangNunphung - 264
- 11. Nunhluitenkiranrello 11 BUNG 1 KAN NI KHAT HUN HMAN DANTE KHA Naupan lai chuan nî khat hi kan han hmang daihzai thiam thin ang reng khawp mai a. Nî khatah hian thil chi hrang hrang hi kan ti teuh hman thin. Kan naupan zual lai chuan chhûngte tân chuan kan han tangkai lo laileng khawp mai a,chhûngte puibawmtu nih ahnêkin an buaina tûr kan siam teuh hi a ni ngawt mai thin. Chhûngte hauh lah kan tuar nasain mênah kan thlâk lem hlei lo va. Thian kan pâwl/kawm theih tantirh atangin kan han inkhualtelem tan a; in chhûnga thutthleng hniam awm ang angte in chhûngah kan han rem tlar a. Kan rem chhawrdawh chhawng vel a. Hmeichhe naupangte nen kan inpawlh nuk mai thin a, mipa naupang pawh nise, unau piang hmun zînga a mipa awmchhun deuhte an nih chuan hmeichhe zînga tal thang leh hmeichhe naupang thiltih hmu tam deuhte chuan naupuakpuanin thutthleng te hi an paw ut fo mai;an han âwi vel a, an tap te an han thlem der ve vel a. Nu âncheh deuh fa an nih phei chuan bula mite an han ânkhum vel a; nute ânhla zawng zawng an rawn auchhuahpui a, chhûngkaw zia hi naupang inkhualtelem atang hian a lo hriat theih âwm khawp mai. Chhêk in hnuaiah te leh in hnuaiah te kan inkhualtelem châng chuan thiamthainu mawng- tawlh hi kan zawng thin a, an awmna lai chu vut hi a kaw kêk a, dimtêin kan han hai them them a, hla kan han sa a:
- 12. Nunhluitenkiranrello12 Thiamthainu mawng tawlh, mawng tawlh Ar a khuang dawn e,lo tho r'u Ti ti ik ik tiin an tho ta. kan ti a, kan hai lang ta thin a ni. A lo hlimawm ve thin ngawt mai. Tlemin kan han leikâng chho ve deuh a, tuallai remchang lai deuhah emaw inhnuai hul tha deuhah emaw kan inkhualtelem ve thin a. Hmawlhtêin in lem kan sa a; a nih loh leh kopang kan lai a, in lemte kan sa a, tuthlawh leh chem velte kan hmang ve thin si a, kan lo theihnghilh leh thin si a, kan hawn tawh hnuin chhûngten min zawntîr leh lauh luah thin. Tuallaia vut awma ke phum kan hrat bawk thin. Fur lai chuan vut kha a lo hlawm thei a, chu chuan awlsamtein in lemte, eng lem lemte emaw kan siam thin. Thal laia tih ve phet kan tum si chuan chhûngte tui chawi sa kha fianthlirin kan suak a, vaivut kan leih hnawng thin. Kan phur deuh tawh chuan kan fianthlîr lâk pawh kan hre chang tawh thin si lo va, kan han inchhaih deuh hian kan lo rap keh leh ringawt mai thin. Tu in nge siam thiam ber ti mai maiin kan inel a; kan nin tawpah lei chu kan hlawm nawk nawk a, kan invawm leh chiam mai thin. In chhûngah hian tu- pa- bawp- sei sei ti reng rengin kan infiam thin bawk a, chhuatah kan han thuthluang ang der dawr a, kan kapah kan kein kan intlawh vak vak thin. Thu chunga ke inpir pawh kan ti thin a. Kan bawp kha kan kutin kan kawkalh a, kan ke hmawrin kan inpir lauh lauh bawk thin. Nuih a za duhin kan nui nasa thin bak bak khawp mai. Bâwngpa lemah kan chang nasa thin bawk. Puanchhia kan han têl khawm a, kan han bawkvak a, min han phurhtîr a: ‘Pa te a,a...a...’ an ti a; kan pu te kha kan chungah an han chuang a, lei te hi kan
- 13. Nunhluitenkiranrello 13 kutin kan hai vak vak mai thin. A châng chuan kan insi bawk thin a, lu-in kan insi a, lu chang deuh nêna insika min tauh fuh deuh châng chuan a na thin khawp mai. a châng chuan kan nghawngah te an hlîng ve a, min kai ve dat dat a, kan kal duh lo der a, hmawlhin kan mawngtamah min hlap leh zawt thin. Hruiduk te kan chhat a, chu chuan kan inhlîng vak mai thin bawk a, a nghawng tawt awm loa min han thlun mauh mai châng chuan kan in awkhlum mai ang tih a hlauhawm thin khawp mai. Motor lem nawr vel hi kan hrât thin khawp mai bawk a, kan pa ten thingbungin Motor lem min han tuksak a, a thente chu a ke te pawh min siamsak ve bawk a. A ke atân chuan kawi hi a lai takah an verh a, chutah chuan hmawlhtê te an thun a, a nih loh leh thirte an thun a, thingbungah khan chu chu an kilhbet ve leh thin a ni. Khawlaiah te, in hnuaiah te motor kawng kan lai kual pet put a, kan motor lemte kha kan nawr a; kan hmui kan tiri phar phar a, kawng zawl deuhah kan hmui tihrik kha kan ti zawi a, kawng chho deuhah kan ti ri ring ve mai bawk thin. Thil eng engemaw kan phurhtîr ve teuh teuh a, kan nawr kual kan nawr kual mai thin. A châng chuan kan han chetsualtîra, kan lumtir ve bap bap fo mai. Motor lem nawr chang hi kan hrat lo va; a tak tlan lai uma beh phet kan tum bawk thin. Eng anga laklawh pawhin thil tih nei ila, motor lo kal thawm kan hriat chuan a thawm kan hriatna lam hi kan pan a, kan tlan vang vang thin. Kan bul hnai a rawn thlenin kan han tawi khawmuang vel a, min pelh velehah beh tumin kan um tang tang thin. A tawi emaw a thui emaw beh phet/beh hrim hrim kan tum a, kan bet ve leh nge nge thin bawk a. Motor khalhtu thenkhat chu an han sual thiam ang reng khawp mai a, naupangin a
- 14. Nunhluitenkiranrello14 hnung lamah an um tih an hriat chuan an tlân chak deuh thut a, an ding leh thut a, naupangho tlân chak laklawh tawh khan motor chu an chalin an tauh phak phak mai thin. Thenkhat chu motora uai tâng laklawh tawh si, bet rem thei chiah lo va tâng laklawh si an awm thin a, ke lama lei hrût rengin thui tak tak an awm thin a ni. Motor han ding hlek se, motor lang thei lo deuh thawin kan bawr a, a bul hnaiah kan en tuau mai thin. In hnuaiah pipu kan suih a, kan uai vak vak fo mai bawk a. Kaldungah hnam hrui kan suih a, duh tâwk tawkin kan uai ve mai thin. Zo pa in chu a chhuat dâp a ni thin si a; in hnuai lama pipu kan uai laite hian chhûngten hmun an rawn phiat mai thin a, a ngap zawng zawng kan khum a, kan mit pawh a mim fo mai bawk. Kan pipu uai chu kan inthen nasa thin bawk a, in a nghing ve nasa thin si a, chhûngten an nin deuh châng chuan inchhûng atangin tui min leih mai thin a; kan tlân darh ar ar mai thin. Huana kawlthei kungah te, theite kungah te, theire (theiria) kungah te, theihai kungah te pipu kan suih bawk thin. Tlema kan leikân ve deuh hnu chuan dai bul vela thing kung thenkhatah te kan suih ve thin bawk a, chutah chuan hnam hrui hmang tawh lo vin, kawi hrui te kan chhat a, thing kung sang tak takah kan suih thin a ni. Pipu kan han uai thin tak tak chu hmun awi(h) deuh laia kan suih phei chuan a hrui a sei bawk chuan a then thui thin si a, a dawi deuhte chuan an hlau va, an thaw a dang lek lek fo mai thin. Thenkhat chu an hlau an te tuar tuar fo rêng a ni. Aia rual û zâwkte lah hian min han then hian kan duh aia nâ leh rei hian mi han then mai thin a, kan sen awp awp fo mai. Kan uai laklawh laia a hrui a chah palh vaih chuanin
- 15. Nunhluitenkiranrello 15 leiah kan tla thum tawk tawk fo mai. Mi thenkhatte chu an sual thiam viau mai thin a, lei atanga ngun taka en lem loh va hmuh theih loh tûr laiah hian a hrui hi an lo sât thin a ; kan han uai chiah hi a hrui chu a chat a, kan tla thum leh tawk thin a ni. A hrui a rinawm that chuan pahnih pathumte pawh kan uai thin. Inhnaih tê te-ah kan suih a, kan uai nal nal a, a chângin kan in uai chhawk a, pakhat emaw pahnih emaw kan inthentîr thin. Pipu-a kan han uai fur mai chuan, kan zai ho ve dal dal thin a: 1. Pipu kan suih, ram tinah kan suih, Ka ngai a che, ka zui zêl ang che. 2. Pipu leng leng, dârchhungphum min pe ula, Se-en naupang mi rawn biak ang che. 3. Biak tak tak chuan mi rawn biak suh la, Biak der tê khan mi han biak ang che. tiin. Tin, eng hla hla emaw tam tak kan sa a, han sawi vek sên rual a ni lo vang. Enghelh nei lem lo va kan han uai thin zawng a nuam kan ti thin khawp mai. Tlema kan tlei zual hnu chuan bûk sak hi kan hrât khawp mai bawk a. Daipawnah emaw khawchhûng khawii lai hnim buk hnuaiah emaw kan sa ve thin. Ram hrui kan han chhat a; hnimte kan han pu khawm a, dâp te pawh kan han zawng khawm bawk a, a chung atân mi duh tawh loh Di chhia kan zawng bawk thin a, a châk kan lâk ngah tawh chuan kan sa ve laih laih thin. A bangte pawh kan ping ve thlap a, a luhna lai tûr kawngka pawh kan hawng ve thlap thin a, phui khapin kan sa ve thin a ni. A chhûngah thuk kan han siam ve ngei a; a châng chuan rapchung ang deuhte pawh kan siam ve a, thingro kan fawm a, kan hâk ve âm thin a ni. Kan
- 16. Nunhluitenkiranrello16 thuk siam ve dân chu a chang chuan lung te pawh kan phun ve tho va, mahse lung aiin thingtuai kan hmang nasa zâwk a, thingtuai pathum kan phun ve mai thin. Kan bûk siamah chuan kan inbailemchhuan bawk thin a. Nangin chi rawn thawh la, keiin chingal, nangin hmarcha, nangin bel, nangin nawalh te kan ti a, thawh tûr theuh kan intuk a; sihneh te, tiar te, tumbu te kan ti a, thawh tûr theuh kan intuk a; sihneh te, tiar te, tumbu te kan bai thin a ni. Mei kan han chhem hluah a, kan bai chhuan a hmin dawn tep tawh hnuah kan thuk a kan bun châng a awm a, kan tibaw leh vek fo mai. Tluang taka kan chhuan tum chuan kan chhuan hmin hma atangin kan dahna tur changêl hnah emaw hnahthial hnah emaw la tûr kan inruat thin a. Kan han chhuan hmin chuan kan hnah lâk chu kan han phah a, a chungah kan bun ve rai thin. Kan zinga upa berin a han ei hmasa ber a, chutah aîa naupang zawngte chuan kan ei ve lat lat thin. In lama kan ei duh mang lohte hi inbailemchhuan tum chuan a ei hnem thei leh a heh hlei hlei kan ni leh lawi a. A châng chuan kan han inchuh der vel thin a, a hlimawm thin dar dar khawp mai. Hnim hnah chi hrang hrang hi kan zawng khawm teuh a; kan insidelh bawk thin a, a hlim thlâk thin hle mai bawk a. Mahni lâkkhawm ang ang chu kan dah hrang a, a thawk hmasa berin a thil lâkkhawm zînga hnim hnah chi khat chu a han dah a, a dah ang chu kan lâk zîngah kan zawng lauh lauh thin a, kan hmuh ve chuan kan delh ve zel a; mi lâk ang ni lo, a chi hrang la tam apiang kha an chak a ni mai thin. Hnim hnah hming zawng zawng kan hre vek si lo va; a hming pawh mak pui pui kan phuah chawt chawt mai thin a ni. Hnimhnah hming hriat
- 17. Nunhluitenkiranrello 17 loh kan han neih tawh chuan thenkhat phei chu an phawk a chhuah chuan inâwm lo pui pui hi an phuah thin a, kan nui leh dar dar thin. Hnim chên hi kan hrât thin khawp mai bawk a. Bar thla chho vel tlangsam leh Japan hlote a chawr buk hnu hi chuan hnim chên kan ti deuh reng mai thin. Hnim buk tha deuh hlek a lo awm hi chuan thinzahova kan awm tawh hi chuan kan infuihpawrh tawn a, a hnuaiah eng nge awm ang tih pawh dawn lo vin kan bawh pawp pawp mai thin. Hnim buk tha pawh hi a awm tha hman lo va, kan bawh paw eng erh uarh mai thin. Aia rual û zâwkte, hnim chên duh tawh lote an awm phei chuan min han fuihpawrh a....."A bawh ngam lovang, a bawh chuan a huai ngawt ang...." an han ti a, huai nih kan duh bawk si a, hnim buk sang pui pui pawh hi kan bawh pawp pawp mai thin a ni. A châng chuan kan bawh sual ve thin khawp mai a, kan bawhnaah thingbul te, hlîngte a lo awm a, kan intauh chawrh chawrh a, hlîngte kan bawh luh châng pawh a awm thin. A châng chuan kan chhuak leh lawk thei thin lo va, fanghmir bu te, khuai bute a lo awm palh hlauh phei chuan min seh a, min zûk fo mai bawk. Mahse tih fuh loh chu a tlem zâwk mah a ni thin. Thianzahova Tlangsam leh Japan hlo bawn vel kan han chên thin chu a lo nuam ve thinin,kan hlim thin dar dar khawp mai. Tawlhpahrit-ah pawh kan tawlh nasa thin teh e. Tawlhpahrit tawlh hi a nuam kan han ti thin khawp mai, a tawlhna tûr remchâng deuh a awm tawh hi chuan kan tawlh chawt mai thin. Kawng thar an laihna laiah a vung a awm a nih chuan kan tawlh thla zen a, a vung a tam tham deuh phei chuan hla tak tak atangin kan han zuang vel thin a, kan ke kan lo bilh lo zâwk ngawt mai. Atir lam chuan kan ke
- 18. Nunhluitenkiranrello18 pahnihin kan han tawlh ve ngei a, kan tawlh rei telh telh a, kan mawngin kan tawlh leh ta thin a. Kekawr kan ha ve thin si a, kekawr mawng pawhin a lo tuar lo va, kekawr mawng a pawp zung zung mai thin. A châng chuan kan tum ang lo deuha kan tawlh châng a awm a, kan kekawr kap thuinate hi a tet huar huar mai thin a; til lang rai(h)-â kan thut châng pawh a awm thin. Leia tal na nâ na chu kan thuamhnaw a bal hneh thin si a, ina kan han haw chu chhûngte hauh kan tâwk nasa thin teh asin ! Ruah a sur hian ruah do hi kan hrât thin phian mai bawk a. Ruah phingphisiau a ni emaw, ruahpui vanawn a ni emaw do hi kan châk êm êm thin. Chhûngte hmuh lai chuan kan do tha ngam lo va, chhûngte hmuh loh hlan chuan ruah hi do phet kan tum thin. A châng chuan thuamhnaw nen kan do va, huh hnûpin kan awm a, a sur ban hnu kan thuamhnaw a hul hmain kan khur bauh bauh mai thin. Thuamhnaw huh chunga in lam kan pan chuan chhûngten min lo hauh kan hlau thin si a, thiante in lamah kan tawm tlat thin. Mei lum kan han ai ve te hi kan thuamhnaw huh kha a ro dawn tan tihah chuan kan thu khu vung vung mai thin a ni. A châng chuan thuamhnaw ha lovin ruah kan do bawk thin a; ruah a sur tam deuh tum phei chuan tuihawk a luang hnem thin si a, a dawlna kan siam a, tuihawk kan khuap li kung mai thin a, chu chu kan hleuh mai ta thin a ni. Kan han pil ve parh parh a, kan han chhuah meuh chuan taksa pum maiin chhip thlengin a ngap ter tuar mai thin a ni. Ruah a sur ban tawh pawh hian tuihawk chu rei ve tak tak ala tling ve thin si a , tlema upa deuh tawh ten kan chêng lai an lo hmu a, min hauh ahnêkin min fuihpawrh a, keini lah kan phûr tawlh tawlh mai thin si a, kan chêng uar sauh
- 19. Nunhluitenkiranrello 19 suah a, tuihawk paw phet phût, khaw lai thli zawng zawng luan khawmnaah khan kan chhek purh purh thin a ni. A châng phei chuan kan inbualfai mang lem hlei lo va. Kan lo awm thei zâwk ngawt hian ka hria. Arpa insualtir hi kan hrât thin khawp mai a, arpa hi kan pawm fur mai thin. Kan arpa hi a huai lo vang tih kan hlau thin si a, kan han insualtîr châng chuan kan tang ve thin khawp mai. Mi dang arpa nena an insual chuan an sual puite an tim nân an sual puite kha an meiah te kan lo khawih vel thin. An huai deuh a, insual an hrât deuh phei chuan arpa chhuang hlai chi a nih chuan a chhuang hi a thi hnu thin a, a thiin an mit te a hliah ve thin a, chu mi chu kan lainat ve thin a; tin, 'ar chhuang hleh chu a huai duh' an tih avângin ar chhuang hlai deuhte chu kan hlehsak thin. Ar chhuang kan han hlehsak thin chu an khawngaih thlâk ve thin khawp mai. Chemte, tah hriam mang hleih loh emaw sakawrbakcheh bil tel tul tein ka han hlehsak ve mai thin a, chutia kan hlehsak chuan a thi pawh a thi nasa ve thinin a tal pawh an tal nasa thin khawp mai. An pem thar damdawiah in-ting kan hmet nawi a,sahriakin kan hmet leh a, chu chu kan hlehna hnuhma laiah khan kan tat thin. Kan han hlep zo hi kan zawh hnu rei lo têah kan chhuah leh mai thin si a, in-ting kan tahna vel kha a dum nuau mai thin. A thente chuan a nâ an ti ve thin a ni ang, an lu te an thukru ve tat tat thin. Kan ar vulh thin pangngai ngawt ai chuan 'kawl- ar' nghawng sei deuh, chhuang nei mang lo, khân sang deuh hi an huai thin a; mahse kawl- ar hi a vang thin mai bâkah, han lei dawnin a man a to thin a, kan nei phâk ngai mang thin lo. Kan duh ve thin si a, chi thlahtîr phet kan tum thin a, kan arpui
- 20. Nunhluitenkiranrello20 te hi kan pawm kual a, a nih loh leh arbawm pakhatah te kan khung dun bawk thin. A zawl lai ngei kan hmuh chuan kan lawm thin khawp mai. Arpui chuan note a han nei a, ar chhuang nei lo, mam pil pel a lo awm ve chuan kan phur thinin an tet deuh lai pawhin kan man kan man a, kan duat êm êm thin. 'Ka chuam' kan ti a, 'nakina sual huai tûr' kan ti a, kan lawmin kan chhuang êm êm thin. A bîka an ei tûr khau te pawh kan mansak thin. Tlai lama phingphihlîp a lo chhuah te hian ar kan han pawm a, an chhuahna sawntlung leiah te kan chhuah a, kan tlantîr mawlh mawlh mai thin. Ar chang lo pawhin phingphihlîp chu mihring pawhin kan ei fo mai bawk a. A chhuahna lai kan hriat mai loh a, khawlaia an thlawk velte kan hmuh chuan phelsep in kan hem vak vak thin a, kan hem thlâk apiang mai kha a thla kan nuai thla nawk nawk a, kan hmawm hmawk hmawk mai thin. Zan lamah kan phingphihlîp ei nghawng kan kawchhûng lamah alo lang a, kan kua a puar a, kan vawih ri pawng pawng mai thin. Kan ei tûr ni lem lo pawh khan ar chaw atân te kan hem vak thin. Eng atan maha kan tih loh pawh khan phingphihlîp thlawk vel chu a hem kha a nuam kan ti ve rêng rêng a, kan hem deuh fo mai kha a ni rêng a ni. A têt êm avâng hian hem fuh hi a har thin si a, kan hem thelh nawk nawk fo mai bawk a, chung lam chauh en a, kan rahna lam tûr en mang hlei lo va kan tal vel châng a tam thin si a, kopangte kan sut chawrh chawrh châng lah a tam. Chung lam deuh chauh en thin ta na nâ na chu kan hem laklawh laia kan hma zawna awmte an vuak fuh chawrh châng pawh a awm thin. Phingphihlîp chhuah duh hun lai chuan naupangho chu kawtlaia hmawlh ilo vel kengin kan awm fuk mai thin a ni.Hem thlâk tûra kan han
- 21. Nunhluitenkiranrello 21 tin zawn deuhte an thlawk kang sang zêl a, kan zuang ve awrh awrh mai thin. A lo hlimawm ve thin mai mai ngawt mai. Tuallaia bâwng bawk thep thup thin kha vuak thawh a, bâwngpa insiktîr phet kha kan tum bawk thin a. Bâwngpa insi hi a hmuh nawm kan ti ve thin si; mahse a bul hnai lutukah kan en ngam mang si lo va. Bâwngpa kan han khalh a, incho tâwka kan ngaih deuhte nên kan han khalh khawm a, a nu hur an awm phei chuan an inchuh nasa ve thin si a, an insi leh nge nge thin. Tuallaiah an han insi khu rum rum a, an innawr tawlh puat puat a; naupangho chuan hmuh nuam ti hle mah ila, an tawlh ruak ruak mai si a, insaseng hman loh a hlauhawm avângin hnaih vak chi a ni lo va. An han insi tak tak thin hi chu an tang ve thei thin si a, an ki tona bul velte hi an intauh thi sak ve neng nung thin. Naupanghoin inchotuahtîr mah ila, paho leh tlangvalho hlei hlei hian an hmu duh thin khawp mai a; an han insik a, an hneh loha an chak loh zâwk chuan ramhnuaiah an rawl bo ve vang vang a; an rawn haw hunah an cho ve leh ngat thin nia ! Bâwng rawl bo rawn haw hi chu an ngêng deuh ngak a, an rawn hulhbu deuh dap dap thin. Kopangte hi an kiin an tauh khem vak mai thin. Kan hahna tûr a awm ve hran lem lo bawk a, bâwng insiktîr tûra han khalh vel leh an insi hmun ralmuang chin deuh atanga han thlir veng veng mai kha chu a lo nuam ve thin khawp mai. Khawlaia lehkhachaih chaih pawh hi a nuam kan tih zawng tak a ni thin. Mahse a hmanrua lamah kan duhthusam ang kan hmu zo thin lo va; khawr tet tuta kan siam a tam thin. Lehkhachaih siam nân chuan lehkha a ngai thin si a, tun lai anga lehkha hlai pui pui leh sarang hlai pui pui ang hi awm ve
- 22. Nunhluitenkiranrello22 hek lo, kan lehkhapuan hmuh phâk tâwk lah rawng uk khir kher, tê tak tê te a ni chauh mai thin si a. Kan hmuh hlai theih deuh chu Kristian Tlangau bu a chilhna phelh khan a ni mai thin. Lehkhapuan nei mah ila, a chaihna tur la kha a vang thin si a, kan buai leh fo thin tho mai.Kan nuten zan lamah la an han kai ri ham ham a, an bulah kan thu ve ngar ngar a, zawite tein an lachhum chu kan dil ve a, kan thut chilh ve ran thin.Thingtlangah zawng khawlla han lei mai tûr awm hek lo le; a buaithlâk thin teh ania. Lehkhachaih chaihna mai mai tûr chuan a lei tûr pawh lo awm tehreng pawh nise, chhûngte a leina tûr kan dil ngam kher lo vang. Kan khawlla hmuh ve phâk chu khawlla hlum var, chatfei deuh ang chi hi a ni. Chhûngte lah chuan an utawk tûr vawn hlur mai thin si a; tungchaw-ah emaw, tuithawl reh kuakah emaw langsar tak pawhin dah mah se, kan la ngam lo hrim hrim a ni. Tin, vai-laduang ang chi chu kan hmu phâk ve bawk a; mahse a mala han hman ralah chuan a chatfei lo phian mai a, a buaithlâk thin deuh. Lehkhachaih kan han siam ve thinte chu kan buai ve thin khawp mai. A in tûrin pâte hnâng hlai sa, rappuichungsanga an dah chu kan han phawi a; tuiah kan han chiah nel phawt a. A ngulpui tûrin phelsêp kan han hlai phawt a, a kawkalhin kan dah a, hnângin kan han phuar a; kan phelsêp dah kawkalhah khan kan hnâng chiah nel tawh kha kan phuarbet ve leh a, pawngpaw phuarbeh mai lo vin kan hnâng chiah nel chu kan kuai kum deuh thin a ni. Chu mi chungah chuan lehkha kan phah ta thin a ni. Sawi tawh angin lehkhapuan kan nei tê thin si a, kan zawm khawm ve vak a, a charhna tur Gum (Vai Gum) nei ve hek lo le, khawihnun (Mizo Gum) emaw chaw mal emaw muk rah emaw kan hmang mai
- 23. Nunhluitenkiranrello 23 thin a; chaw mal kan hman tum chuan chaw bel kan hawng zing thin si a, kan lo chhin theihnghilh fo thin lehnghal a. A nih loh leh chaw tlang thate hi pawnah kan lek chhuak a, ar lahin lo chuk ve phet an tum a, an hel an hel a, kan en loh hlanin min lo chuksak a, min lo put bosak leh daih mai thin.Lehkhachaih mei hi kan siam thin a, a thla tûr pawh kan siam tel bawk a. A mei tur chuan hlam khat vela seiin a ni a; a thla tur erawh chu ban chen velin kan siam thin. Lehkha kan cheptê a,kan zawm duah mai thin a ni. La hlumna lam tûr erawh chu kan neih lam tak a ni thung a. Mau pum, a châng pahnih awm, a châng pawn lamah kan tan ve ve a, a châng lai kha kan verh pawp a, 'tah chuan hmawlhte suihmum kan thun a, kan hmang mai thin. Kan han chaih dawn a, min vawrh kan sak tûr an awm a nih loh chuan leiah kan phah ang thlep thlawp a, kan tlanpui dawr dawr mai thin. Kan siam fuh loh deuhte chu a thlawk hlei thei thin lo va, lei lamah a tla tup tup mai thin a ni. Lehkhachaih kan uar lai chuan mipa naupang hi chuan kan chaih chuah chuah mai a; van lam han hawi ila, lehkhachaih hi a leng nuk nuk mai thin a ni. A chaih thiam deuhte chuan sang tak takah an chaih thlawk delh delh a, a mei an siam phei chuan a hmuhnawm ve thin delh delh khawp mai. Tlanvir hi kan siam nasa thin viau bawk a. A siam dân hi mâwl mang taka lang; mahse siam fuh har deuh mai hi a ni reuh a. Mi pawlawh leh ti mai mai chuan an siam hlei thei thin lo a ni. Tlanvir atân hian hmawlhtê leh lehkha hi hman a ni mai a, hmawlhtê hân ti ila, phelsêp zung khat bawk vela hlai hi hman a ni tlangpui thin a. A lu atân phelsêp khâp khat vela sei kan hmang a, a lai takah inchi khat vela hlai tûr kan zuah a, a sir lehlam lehlam kan suihthla
- 24. Nunhluitenkiranrello24 a, lehkha chep nghet thei tawk vela lianin kan suihtê thin a ni. Kan suih tetna lam kha a inang/inzawn ngai lo va; entirnân phelsêp kha a chhawng zawngin dah ila, kan vei lam panga a chung lam kan suihtet chuan, kan dinglam chu a hnuai lan kan suihte ve thung thin a ni. A laia inchi khat bawr vel kan suihtet ve loh kha a lai takah kan verh tlang a, chutah chuan fawng/kuang kan thun ta thin a ni. A fawng/kuang suih dân chu phelsêp hmawr atanga teh a, inchi hnih bâwr velah a lai tak zuahin kan suihtê thin a, chuta kan suihtet bîka chu mum deuhin kan zût leh a, a lu- ah kan thun ta thin a ni. A lu lama a sir tawn ve ve kan suihtet kha tlang lovin kan phel a, lehkha kan zep a, a hmâwrah hruiin kan tawnbet ta thin a ni. A fawng/kuanga a lu kan vuah hnu-ah a chhuah mai loh nâna a chhip/lu-ah ba-nê te tak têin kan dal thin a ni. Chu chu chak taka tlanpuiin a chunga a lu kan vuah kha a vir ve char char thin a, ban rawl deuh erh urhin kan vai a, kan tlanpui char char mai thin. Thli a thawt that lai phei chuan a vir tha duh ve char char khawp mai. A chang chuan luhkapui leh kawmchar tukverh thli thaw-ah te kan dah a, a mahin a vir ve char char mai thin. Khalh-lirh khalh lauh lauh pawh kha a lo nuam ve mai mai ngawt mai.Khalh-lir hi phelsêp atangin kan siam mai thin a; hruipui hrui emaw thilte hrui emaw pawh kan hmang bawk thin. Hruipui hrui erawh chu a nazawnga han lâk mai theih a ni lo va, a nazawng chuan hman tûr a awm lem lo. Phelsêp atanga siam hi a awl zâwk a, a chhiat palh pawhin a uihawm lo bawk a. Phelsêp sei tha deuh hlek, kual theih ngei tûr kan han zawng a,antam huan tûr emaw huan dang tûr hrim hrim emaw hung an awm chuan Phelsêp pawh a tam ve thin a, pal zâl tûra an
- 25. Nunhluitenkiranrello 25 ruahman hi a sei deuh thin avângin kan duh deuh ber thin. A châng chuan a chângte kan thel hlawh ve fo thin. Phelsêp kan neih tawh chuan a châng bâwk zualte kan han thel mâm leh deuh a; kan thel mam deuh loh chuan a pawt khawng ve thin a, a kual kha a bial tha duh thin lo a ni. Phelsêp chhah kan hman lem loh chuan kan han kual a, kan vuakthuah tawp mai thin a; hruikhauin kan tawn nghet leh thlap thin. A kual thiam lo deuh chuan sawl pêt pûtin an kual a, nuih a ti za duh thin hle a ni. Hruipui emaw thiltê emaw kual tûr kan neih chuan a hmâwr tawn ve ve kha kan sahthlau a, thiltê/hruipui hnângin uluk takin kan vêt leh tlat thin. Khalh-lirh kan uar tak tak lai chuan naupang hian kawng chhukah hian kan um var thla sup sup mai thin a; kawng zawlah nise, a vuak lirhnain kan vua a, kan vaw lir zawt zawt mai thin a ni. Tû khalh- lirh nge lir thui thei ber a, tû ta nge tlân chak ber tiin kan inêl ve thin. A rit tha deuh leh a bial tha deuhte chu a tlân chak a, hruipui hrui emaw thiltê hrui emaw chu a chak deuh nge nge thin. Kan khalh laklawh lâia a tawnna a phelh mauh mai chângte hi a awm thin a, a han phelh chiah hian kan awmah te min perh leh zawt mai thin a, dak awrh awrha kan awm châng pawh a awm fo mai. Kan tlân chak laklawh laia lei lam emaw, kan khalh-lirh ngei ngeite emaw kan han rahsual palh châng chuan kan tlu leh nawk nawk thin a, vaivut bar hawng hawnga kan tlûk châng pawh a awm thin. Kan tihchhiat tuma a dang kan han zawng leh chu bawlhhlawh paihkhawmna lâiah, em chhia an paih leh paih lohte kan en bawk thin. Em tlânga hruipui emaw thilte emaw an hman hi khalh-lirh atâna a that riau vâng a ni. Tuk thuan eih khama kan chhuak hi ni tla piapa kan khalh châng
- 26. Nunhluitenkiranrello26 pawh a awm thin. Nawrlirh nawra tlân kual pup pup leh tlan vak vak pawh kha kan chîng thin khawp mai. A tlângpuiin kawng chhuk tak takah aiin kawng zâl deuh hlekah emaw tlema awihtlân deuhah emaw kan khalh ber thin. Tawlailir ke pan deuh emaw kan nawrlir tlângpui a; a zut pawhin kan zût bawk thin. A zut nân hian mau pum phel phawk hi kan hmang thin a, kan nawrlirh a pan leh a chhah dân azirin mau pum chu kan hmang têin kan hmang lian mai thin. Mâm thel thawlin kan han suih a, a vawnna lai tûr kan suih-tê deuh a, kan zût par par mai thin. Thenkhat chuan a zut hi an thiam mai thin lo va, an han zût ve dawn thin a, a thle luk luk a, a tlu leh tup mai thin. A zût thiam deuhte erawh chuan an tlanpui par par a, chak tak takin an zût thei thin a ni. Kawng chhuk deuha kan khalh tum chuan kan umpha lo fo mai a, kawng thlanga a lirh daih mai châng pawh a awm thin. Kawng thlang hnimbuk kâra a han zuang lut daih mai thin chu a buaithlâk thin khawp mai. Rin zawn a ngai tawh thin si a, kan phêk zawn vak a, hnimte hi kan bawh pe hen hun a, kan rin aia thui hi a lo lum/lir thin a, a châng chuan kan rinna lai aia hnaiah a lo awm bawk thin a, kan zawng sual fo mai. Nuaivir hi kan siam nasa thin khawp mai bawk a. Kawi hi a lai takah kan verh a,kan verh kûakah chuan hmawlhtê suihmum kan thun a; a vawnfung lam, han nuai theihna tûr tâwk velah kan tan a, a vir theihna tûrin hnuai lamah tawitê kan tilawr bawk thin. Kawi bial tha leh pum lo deuh, dêp ni si lo, kan thlang thin. Kawi nazawng chu a hmantlâk thin si lo va, a buaithlâk ve thin hle. Kawi hi a kâwm a that loh chuan a tak pawh hi a tha mawh phian mai a, a kâwm tha lah hi a vâng phian mai lehnghal a, a buaithlâk
- 27. Nunhluitenkiranrello 27 ve thin teh a nia. Kawi kher lo pawh: plastic chhiate hi khaini bûr chhînahte kan chhûng thin bawk a, kan nghak ro va, kan khawk leh a, a bial tha duh si a, a nalh pawh a nalh duh thin khawp mai. Chhuat lâiah emaw kan han nûai a, a fawng veah khan kan kutin kan han nuai a; kan siam fuh chuan a vir char char thin. A ngeih deuh phei chuan a vung ve deuh hlarh hlarh thei thin a ni. Kawi chungah khân a fawnga thil tlangin lehkhate kan vuah thin a; lehkha cheimawite kan vuah phei chuan a han vir chiah hian a mawi ve duh thin vâ vâ khawp mai. Kan siam fuh loh tum erawh chuan a fawngte hi a tak hian a zo lo ve thin a, a kawi chher chher a, a tlu leh tap mai thin. A fawng hi kan tan tawi deuh reng mai thin a ni. A fawng kha kan suih fuh loh deuh tum chuan kan han nuai vir tûr, kan han thlah chiah khan leia a tlâk rual rualin a rawn dâwk ve thin a; kan nghat tawp chawih chawih mai thin a ni. Kawi hnuai lama lawr tûrah khân kawi a chhuah tlang zawk loh nâna bâwk te tak tê tal siam a ngai thin a ni. Dâp chhûatah chuan nuai a buaithlâk deuh a, khuar leh âwng neuh neuh a awm thin avâng in a vir rei tha thei lo va, a sawt awk awk a, a tlu leh ngât thin. Thingrem chungah te, tual char laiahte kan nuai ber thin. Thingphel chhuat a awm erawh chuan chu aia a vir duhna chu a awm chuang lo va. Tû siam nge vir rei ber tiin kan inêl ve thin a, a lo hlimawm ve ngawt mai. A châng chuan nuai vir mai lovin a fawngah te hruiin kan hlîng a, kaihbu kaih ang deuhin kan kaih vir ve char char bawk thin a, tih fuh erawh a har ve thin khawp mai. Kahchik hi kan buaipui nasa thin viau mai
- 28. Nunhluitenkiranrello28 bawk a. Mau pum, châng nei, lehlam a châng hnuaiah kan tan a, a châng kha te tak tê kan verh pawp thin. Chu mi chhûngah chuan Petromax Pump- na washer ang deuh hian hmawlhtê hmâwrah puan them kan tawnbâwk a, kan thun luh zâwnga tui a rawn chik chhuah lêt loh nân tawt lam hretin puan them chu kan tawn thin a ni. Mau bûr chhûngah chuan tui kan thun a; hmawlhtê hmâwra puan them kan tawnbeh kha kan han thun a; a châng kan reh pawh-ah khan a chik tau tau thin. Chû'ng ang chuan kan indo ve bawk thin a, kan huh phung mai thin a ni. Fur lai phei chuan tuihâwk tling mai maite hi kan kahchik khân kan han hîp a (Inchiuna hmanrua a damdawi tui an hîp ang hian), kan inkâp leh chawt mai thin a, a lo tenawm thin awm ngawt mai. Kan dopuitena min han chuktuah ang ren rawn a, min han kâp mai thin chu kan zawr hnawp mai thin a, kan ding dir zung zung mai thin a ni. Vaiham hi kan ham nasa thin viau bawk. Kah- chik ang deuh thovin, maupum a châng verh pawh kan hmang bawk thin. Amaherawhchu, a hnawhna a ngai ve tawh lem lo va, kan kâ hi a hnawhna chu a ni mai thin. A chhûngah chuan favai kan thun a, a chungah meiling kan dah a; favai kha a mût a, kan ham vak a, a châng kan verh pawhah khân a khu chhuak hlat hlat thin. Favai dip deuh kan thun tum chuan a mût tha hlei thei thin lo va; tin, a kua a hnawh duh thin bawk nen lû na erh urhin kan ham mai thin. Sumhmuna thingkhawnah sazu an awm tâkin tiin thing leh thing inkârahte kan ham khu luai luai mai thin. Sazu a lo awm a nih chuan an rawn tlânchhuak ve nawk nawk a; a nih loh leh an awmhmunah an chik ve nghar nghar mai thin.
- 29. Nunhluitenkiranrello 29 Favai hmang chi a ni bawk a, tun lai angin buh herna tûr khâwl awm nghal hek lo: Sumah buhhûm an dêng a, a vâi chu hraw pui pui a nih thin avângin an han thlei zawh a, an han dahte hian a tung er urin, a kang deuh a, a thawp deuh sut mai thin a ni. Mahse den nawn fo tawh a nih chuan tlem chuan favai pawh a dip ve thin deuh a. Chhûngten vawkchaw-a thlâk tûra an dah tawh sate hi kan lo thukru ve a, a châng chuan favai kan la tûrte hi kan chetsual châng a awm fo va, chhuatahte an dahna kho chawp chawp a, kan tihbûak vek châng pawh a awm thin. Dâp chhuatah chuan a kâr neuh neuh a tam thin si a, ruh kim a harsa thin si a, phiah fai a harsa bawk si a, a buaithlâk thin hle a ni. Naupang chê na nâ na zawng a phuailuai tlem tal a awm lo thei thin si lo va, chhûngte hian kan thil tihruk vete pawh hi an hrechhuak veleh nge nge thin a ni. In-kawl-lung-vawr hi a nuam kan ti thin khawp mai bawk a. A then chuan In-mati an ti bawk a. Lungtê hmangin kan ti thin a, a tlângpuiin lungte panga hman a ni thin. Mal lâk, hnih lâk, thum lâk, vai lâk, ma-ti, si-dawn te a awm thin a ni. Si-dawn hi si inphurhna a ni. Duh zat zat a tel theih a, amaherawhchu thawh a khât thin a, pahnih atanga panga hi a nuam tâwk a ni. Mal lâk atangin a khawii berah hian kan hlah chuan mi dang an thawk zêl a, kan thawh leh hunah kan hlah chiah kha kan ti leh thin. Chet-awih leh chet-awih loh a awm a, a lung vawr pawlh fimkhur a ngai ve thin khawp mai. Lungte chhar ang angte kan hman nawk nawk laiin thenkhatte chuan tlak lei tha te an lo la a, intiat rual thapin an lo met ve thin a ni. A lung a intiat vek chuan a khawih pawh a nuam khawp mai. In-ar-ba- chuk a awm bawk a, vawi khata la puk lo vin a lung
- 30. Nunhluitenkiranrello30 vawr chhûngin a lung lâk vel kha an chuk kauh kauh thin. Thenkhat chuan an kut an ti-kak a, chutah chuan khalh luh an tum bawk thin. In-hmawlhte-vawr hi kan hrat phian thin bawk.Hmawlhtê khâp chen vel lek lek hi tam deuh mai kan suihmum a, kan vâwr a, che lovin kan inlaksiak thin a ni. Lei atanga ken kan san theih chin kan bituk a, kan han kêng kang ang te taw a, kan thlah darh hak hak mai thin. A vâwr thiam lo deuhte chuan khawm têt tûtin an vawrh a, an thawk tan chauh a, an hlah thuai mai thin a ni. Khatia hmawlhte indelh deuh nuaih mai kha, kan vawr zînga mi, a hrang deuha awm, a dang tiche lo va kan lâk theih hmang khan kan pir dai dai thin a, a mal malin kan pir chhuak lauh lauh a, a dang tiche tel lo va kan thur theih chhûng chu kan thawk thin a ni. Kan tihchet velehah kan hlah a ni thin. Vawr sual châng chuan pakhat mah thur lovin kan hlah tawp fo mai. Kan inthawhchhâwk ngat ngat a, kan thur ral/zawh hun hunah kan lâkhran/kan thur theuh kha kan chhiar a; a la/thur tam tam an chak a ni thin. Zawngtah tuvû tla chhar pawh kha kan hrât thin khawp mai bawk. Mahni zawngtah mai pawh ni lo, mi dangte zawngtah tuvû tla nên lam kan chhar thin. Vartianah kan tho va, zawngtah kung hnuaiah kan kal a; a tla a lo awm chuan kan chhar vat thin. Pahnih pathum kan kal tum chuan kan hmuh rual châng a awm thin a, chan loh hlauvin kan bawh rap rap thin. Zawngtah tuvû tla hlim, him tha pial mai kan chhar fuh chuan kan in intithei ve thin khawp mai. A tuvû ber pawh kan nuai thla phal mai ngai lo va, kan keng reng mai thin. A bilbawlâwk kha kan chansawm a, chawhmehah kan hmang thin. Meh fai that loh chuan a phak duhin, vawih pawh a uih duh
- 31. Nunhluitenkiranrello 31 thin khawp mai. a kuangte kha a lairil kan la thla a, a pil kha kan phiar vial tap a, ngûnahte kan hmang a, kan bun ve fo mai bawk; mahse a ro hma thin khawp mai thung a. A tuvû a tlâk tam deuh tum chuan kan pu haw var suau suau mai thin. Chhûn lamah kan rial a; tlai lamah kan kal leh a, zawngtah tuvû chhûng chuan kan kal deuh chhen mai thin. Chutia zîng lam leh tlai lama kan han kal chhen mai chuan zawngtah kung hnuai bawr vel chu kan rap hnûm hlerh hlurh mai thin a ni. Naupang zual deuh laiin in chhûnga inbihruksiak kan chîng bawk a. A zawng hmasa lam tûr kha pawna luhka-ahte kan han chhuahtîr a, kan maimitchhintîr bawk a. A biru lamte khan bihrukna tûr hmunte kan zawng sap sap a: a thente chu thehlanah te an lâwn a, a thente chu khum hnuaiah te an lût a, a thente chu pawnpui an inkhuhtîr a, a thente chu zêmah te an lût bawk a, a thente chu bangrel sângah te an lâwn bawk a. Kan biru fel ta mawh tihah pakhatin 'Tiam' a tih loh leh a han 'kûk' vak mai a; a zawng tûr pawna awm khan a rawn zawng tan ta thin a ni. Kan bulhnai lawk lawka an rawn kal a, min hmuh si loh chuan nuih a za duhin insum a har thin khawp mai. A châng chuan kan insum zo thin lo hi kan nui chhuak leh nge nge thin a ni. Kan bihruhna a chêp deuha a thawpik deuh phei chuan min hmuh lawk loh chuan a hrehawm thin khawp mai. A thawk khan a biru-te kha a hmuh kim hma chu a zawng ngar ngar a; min hmuh kim hunah a hmuh hmasak ber kha a thawk veleh thin. Chutiang rêng rêng chuan kan nilêng zak zak mai thin nia !! Tuallai, ni sensâ hnuaia thlan tla hlem hluama tal vel thin, eng khaw sawi set set lo va pâwng paw sapa tâl mai mai thin leh leia tal na nâ na zawng a
- 32. Nunhluitenkiranrello32 balh theih khawp mai a. Tuallaia kan awm loh pawhin in chhûng pakilkâr chêp leh khum hnuai, rappuichungsâng thleng pawha hrut kual deuh fo mai kan ni a; thuamhnaw kan ha emaw ha lo emaw pawh nise kan chet dân a inang reng a, eng ang pawhin tal pawl mah ila, chhûngten min tifai reng sêng lo. Chuvângin, thlasikah kan chât khir rem rum a; nipuiah kan paw thêng thung a, kan dul te a rang rei ruai mai thin a ni. Sahriak nise, vawk hriak kan inthih a, mawm theih tawpin kan inthih hmui rum rum thin bawk nên. Sam kan thih mawm poh leh a bal hi a nghet a ni mai a. Vaivut kârah kan han tal leh a, lû hi a paw thêng thung mai thin a ni. Hrik lah kha kan ngah thin. Nu-te ina an awm chângin min han ensak a, in an awm hman mang thin si lo. Zanah mut hmunah an han rin dap a; tam ta na nâ na chu an dap fu leh mai thin a, an han vam ri pawp pawp a. Zan hun âwl remchângah thenawmte khuihsîn hawhin mei êng hnuaiah min han khuihsak a, chhuatah an tla hang thal thla zawt zawt a, kan deh keh tuar tuar mai thin a ni. Hrikhrû nise kan sam hmâwrah an bet var terh tuarh reng mai bawk a. Inbualfai ngai ta lem lo chu sam a phengin khuih a lo har thin si a, sam an han khuih hian samkhuih hi a tâng char char mai thin a, min khuih then tlawk tlawk mai thin a ni. Hrik kan ngah viau lai pawh khan kan nute emaw kan û-te emawin min khuihsak an tum pawh khân kan duh lo va, kan la tang leh ta nghal a. Tap per pur chunga min khuih luihsak châng a awm thin rêng a ni. Rama kal kan chin ve hnuah nise, hnim pik tak tak hnuaia kan vahna leh thil par nawi tê tê kan lu-a tlate lah kan sufai zen zen ngai lo va. Saphihrik leh tuhrik lah kan kai zing thin; zakhnuai leh tiltê leh
- 33. Nunhluitenkiranrello 33 vun nêm laite hi kan hiat sen hler hlur mai thin a ni. Fur laia kan vahchhuaha vangvat min zûkna hnu, thi hneng hnuangte kan silfai bawk hek lo. Kan sava vehnaa kan thil mê kaite lah a zualpui kan tuai thla nawk nawk a, kan duh tâwk deuh mai thin si. Zana kan pawnto-naah nise kan tal khu nasa thinin lu ngap terh tuarh, ke leh taksa dang paw thêng thungte kha kan mutpuiin pawnpuiah kan tatfai vel mai mai chu a ni si a. Kan in sak dânte lah kha archhiar chhûngkhung a ni thin si a. Khumfa lah a tam thinin mutbu thleng thlengah an awm a. Khum chhûat, dâpte kha han chinglet ila, khumfa an lo ngîr khup châng lah a tam. Zanah tui takin kan mu ve a, khumfa-ho lah chuan chaw-ah min lo hmang ve thin ni tûr a ni; min lo seh val têt tût mai thin a. Harh chiang mang hlei lo hian kan inhiat sut sut mai thin a ni. Khumfa chang a ni lo va, ar-hrik khan min zar deuh chhen reng mai bawk a, a retheih thlâk thin teh a nia ! Hnap nise kan ngah thin nasa mai si a, hnap hnit nachâng kan hriat hma chuan a kaw hnih atanga a rawn uai fân thla par par hi kan han sut lût leh duak a; a rawn dawk zing si a, kan sût sêng reng bîk lo va, kan bânin kan biang ding lam leh vei lamah kan hrûk thlâk a,kan hawi tle pup a;a ro hnuah kan biang a khir ro mai thin.Kan hnap hrûkna avângin kan hnapthlengte hi a thîp erh urh mai thin a ni.Kawr kan hâk ve chuan kan kawr hmawr te,kan kawr ban tein kan hru bawk thin a,kan hru khâk tler tlur mai thin a ni.Ni khat thil thu-ah pawh thil chi hrang hrang kan ti tam thin si a,a tal tawp theihin,a tal balh theih thin khawp mai. Kan têt zual lai deuh chuan luhka-ah hian
- 34. Nunhluitenkiranrello34 chaw-tlang dawm larh larh chungin kan dailêng thin.Kan êk leh chaw-mal thlauh velte kha ar leh vawkin an lo inchuh ve lat lat thin a ni.Ar leh vawkte kha duhsak bîk deuhte kan han nei ve a,mi ar emaw mi vawk emaw-in kan êk leh chaw-mal an chan chuan tlêmin kan han îp deuh a,kan ran duhsak deuhte an awm hunah kan duhtâwkin kan sang thla tawn tawn mai thin a ni.Chutianga luhkaa dailêng thin ta na nâ na chuan hnuai lama ran awm,ar leh vawkte chu kan êk khum lei luai mai thin a ni.Ar ngampa deuhte chuan kan chaw-mal tla mai mai kha an duhtâwk bîk hauh lo mai a,kan êk an chuk zawh tawh bawk si emaw, an chuk chan ve loh emaw hnu chuan kan chaw-tlang lek mêk laite pawh hi an rawn chuk ve awrh awrh fo mai a,an êk chukna hnua kan chaw dawm lai an rawn chuk châng chuan,kan kheuh thla nawk nawk a,kan keih chhunzawm leh mawlh mawlh thin tho mai ! Ar thenkhat chuan kan serhte hial pawh an lo chuk fân ve dawr dawr a,puar a har awm ngawt chuan ka hria ;an chukna ve duh thin phian mai lehnghal a ! Nute thingphur kan zui chânga changêl hnah kan lâka a kuang silai lema kan siam thinte kha,chemin kan han sât a,kan kuai kau a,kan tan chhum chiah lo va,kan titung fur a,chu'ng hmang chuan kan indo ve nasa mai thin a ni.Kan kuai tung ang fer fawr a,kan kuai ri thla tuarh tuarh mai thin a ni. Thingbul kâk,selû ang tak mai chaih khan kan nilêng ve thak thak mai bawk a. Hruidukin emaw kawihruiin emaw kan han thlung a, khawlaiahte kan chaih ve a, kan hnûk khu rum rum mai thin. A châng chuan kan han pawt tha duh vak lo va, hmawlhin kan hlap ve thak thak thin. Mi bâwng chhawr au
- 35. Nunhluitenkiranrello 35 thawm kan hriat ang angtein kan han au ve bawk a; a châng leh kan han hahchawlhtîr ve bawk a. Tin, a chungahte kan han chuang ve mai thin bawk a, a kal sawt lo thin teh asin.Chutiang ang chuan nilêng thak thaka kan hnuh châng pawh a awm thin. Naupan lai chuan ni khat hi a châng chuan a rei lo kan ti thinin, kan kham lo viau thin a. Pawna hlim taka tual kan han chai laia chhûngten chaw ei tûra min lo koh mauh mai chângte pawhin kan thin a rim hlur mai thin. 'Chaw ka ei duh lo' kan han ti ngei a, an rualin kan han ei lo ve bawk a, a hnuah kan ei leh tho thin a, kan û-te thin kan ti-ûr tâwk lek a, min hau bawrh bawrh a, keini lah chuan kan lo tuarna ve êm êm a, kan titau a, chaw pawh kan ei tha leh duh lo va, darfian te hi kan paih ri bawl bawl thin a ni. Pawna awm kha chu a nuam kan ti hle a, thiante nêna kan awmho tawh ngat phei chuan engdang kan ngai tawh chuang lo va, eng thil pawh ti ila, kan hlim tlâng ve êm êm tawh thin. A hun azirin ni khatah hian thil chi hrang hrang kan tihnem thin khawp mai. Han chhuikir neuh neuh hian mitthlâah a lang uai(h) uai(h) a; lung a lêng duh khawp mai: Nun hluiten KIR AN REL SI LO !!
- 36. Nunhluitenkiranrello36 BUNG 2 PAWNTO NUAM KAN TI THIN TEH E Pawnto hi a hmei a pain kan naupan laia a nuam kan tih ber thin a ni awm e. Chhûngte phal loh chung chung pawhin zanah pawnto tûrin kan tlân chhuak daih thin. Zan thla êng hnuaia eng mah engto nei hran hauh lo va kan han pawnto huai huai mai thin chu a hlimawm thin bawk a ni. Naupang pian tha pangngai tân chuan thiante pawna an zîk nuaih nuaih kâra in chhûnga tawm reng chu thil harsa tak a ni. Thian pahnih khat kan insâwm khawm a, pawnto tûrin thian dangte hlain kan sâwm thin a, an kawtah kan ding khawm ang tel tawl a, hetiang hian- Mual lai zawlah kan pawnto, Lalnghaka a tel lo chuan, Lalnghaka a tel loh chuan pawnto a nuam lo ve, Lalnghak min chhâng dawn na nge ? (Mihring hming hi chu an sawm apiang kha a ni mai) tiin. Kan tawp thap a, a chhanna kan ngai chang ran a; 'Chhang dawn e' tia min chhan chuan hla bawkin- Ka lawm em em a ni, tunah hian, Chhandamtu ngilnei tak hmangaihtu chuan Ka thlarau a chhandam leh ta! A chhandam leh ta ! kan ti leh thin. Kan rin aia muang a an rawn chhuah chuan-
- 37. Nunhluitenkiranrello 37 'Lo chhuak thuai thuai rawh i muang lutuk em mai' (kan ti rual leh thap thap thin.) Kan insâwm kual zêl a, kan pung zêl a, mahse chhûngten an phal loh avângin thian thenkhatte chu kan sawm hlawhchham a. Hlawhchham mai pawh ni lo va, an chhûngten a ûma min ûm haw châng pawh a awm thin. Thenkhatte chuan mi an sawmin, an sawm kha chhûngten chhuah ve an phal loh chuan hla an sa a, an sawm atân ni ber tûr a ni- Nu...(an sawm hming) pawnto i phal lo'm ni ? Ka nu rilru chu a mak êm e, Thiante an pawnto dial dial a, Tel loh chu ka nu, a va'n zahthlâk em ve aw ! Mahten ka tap thin thingsiri hnuaiah tiin damdiaiin an sa thin a ni. Sâwm tûr ang angte kan insâwm kim thawkhat tawh chuan tualzâwl lamah kan kal khawm a, kan pawnto ta thin a ni. Pawnto tih hian a kawh ber nia lang chu 'Zan lama naupang intihlim tual chai' a ni deuh ber mai awm e. Mipa naupang leh hmeichhe naupangho chu a huhovin kan awm let let hlawm a; a tlangpuiin mipa naupang chu hmeichhe naupang zîngah kan tel tha duh vak lem lo va, a pa lo riauin kan hria a ni. Hmeichhe zînga lo inzep ve an awm a nih pawhin kan nuihsawh a, 'tuai' kan ti thin a ni. Amaherawh chu hmun âwl zau takte a vân thin em avângin tualzâwl hmun khatah hian mipa leh hmeichhia chu bing tê têin kan awm nuaih(h) nuai(h) mai thin. Hmeichhe naupang leh mipa naupangin tih dân hrang kan nei a, kan pawnto pawhin mipa leh hmeichhia kan tih dân a inang lo thin. A tam zawk
- 38. Nunhluitenkiranrello38 chu a khawii zâwk zâwk pawhin kan tih thin a awm bawk. Tunah chuan mipa tih bîk leh kan tihkawp thin ziah ka tum dawn a ni. Pawnto hian thil chi hrang kan ti tam ve hle thin a; zan khatah hian thil chi dang dang kan ti teuh hman thin a ni. Kan han awmkhawm tuau tuau a, kan kut hi kan insuih kual a, kan ding kual pap a- "Tlânga lal lal herâwtah, Herâwt lal lal herâwtah; Kînga lu thle lekah Laikînga lû,kînga lû thle lekah Dârkâwlchhunchheka, Amah Dârkâwlchhunchheka." tih hla kan sa a; kan insawi a, kan lû kan thle lek lek mai thin. Hmeichhe naupangte nên pawh kan intihfin deuh nuai(h) châng pawh a awm thin. Kan phur deuh leh kan ti rei a,rei tak tak kan tihchâng pawh a awm thin. Kan ding bial tiau a, kan kut kan insuih kual vek a, kan kutsuihah chuan midangin ke an rawn hlâng a, kan zai a "Rungi nu, rungi pa Rung mei chawi-i-a-awia, Tumthang vaipa sumtûalah Ka vâwr e, phawng phaw dawt, phawk dawt." tih hla kan sa a, kan ke vei lam leh ding lam kan hma lam leh hnung lamah kan theh chhâwk a, 'phawk dawt' kan tih rualin ke hlâng kangtute khân kan kutsuih kha an chhû chat a, kan tâwp chat thin. Thenkhat chuan an kutsuih inphelh nachâng an lo hre lo va, (an theihnghilh ve a), a chhu chattuin a tih lauh lauh châng pawh a awm thin. A uar deuhte chuan 'phawk
- 39. Nunhluitenkiranrello 39 dawt' han tih zawh hian 'Phawk leh dawt' te an la ti leh hram thin a ni. He hla kan sak zawh hian- "Chakai tuite, chakai tuite, Mei khu si lo va, sumzawlah; Varakin tui a dâwt e, Inchhir chheng chheng." tih hla kan sa leh a, 'inchhir chheng chheng' tih kan sak zawh hian kan kein lei kan chhir ve lauh lauh thin. Zâwnga leilawn dim dim...hi kan ti nasa thin khawp mai bawk a. Inhmatawnin kan ding thep thawp a, kan hma lamah kan kut kan dah a, kan koki-ah emaw kan bân bulah emaw nghet takin kan in mansak a, dingtlar zînga hnuhnûng ber atangin kan kut chungah chuan an rawn lawn a, chutih lai chuan- "Zâwnga leilâwn dim dim, Chhimzâwng leilâwn zâwngchal leilâwn, Zâwnga leilâwn dim dim." tih hla kan sa a; a zawh chhuah hnuah a zawh tâwpna chiahah khan a ding ve nghal a, a dangin a rawn zawh ve zêl a, a hmaa zawhtute ang bawkin a rawn zawh ve leh a, a zawh zawh hnuin a tâwpnaah a ding ve leh a, a hma a lo ding sa nen chuan midang tih ang bawkin an lo awm leh a, leilawn dang an siam zawm ve leh zêl thin. Chutiang rêng rêng chuan kan inzwh kual vel a, a tâwp hlei thei thin lo. Sa tha, rit deuhin an zawh ve dawn hun chuan kan huphurh thin khawp mai. A thente chu bân tha chak lo tê tê kan nih ve avângin a zawhtu pawhin a zawh chhuah theih loh châng pawh a awm thin. A lawn (zawh) nih chu nuih a za duhin, a hlimawm viau thung a. Tin, 'pâng, aw, inzial inzial' tih pawh hi kan phur
- 40. Nunhluitenkiranrello40 thei thin. Kan ban ding lam leh vei lam kan phar ve ve a, kan insuih vek a, a hmasa berah kan zînga lian ber kha a ding a, chu chu kut invawn thlah miah lovin kan zial hnan thin. "Pâng, aw, inzial inzial, Pângpui par aw, pangpâr aw, Pâng,aw,Inzial, inzial." tih hla kan sa a, kan tam deuh phei chuan kan inzial hlawm tûp mai thin. A hmâwr ber atang khân kan inphelh leh tan a, kan vai chet huk lo va, kan inphelh chhuah ve a hunah kan che ve chauh thin a, kan chêt hun hma chu kan awm hmunah nghet takin kan ding mai thin. Chutiang rêng rêng chuan kan ti a, kan inzial a, kan inphelh leh a, kan tikual chhen mai thin. Tualzâwl zau leh sei tha deuhah hian kan ding tlar them thawm a, hmaa mite kâwngah kan kutin kan suih theuh a; a hmasa ber tûr chu a lian deuh an ni thin a; a tlangpuiin bân sei tha deuh hlek, phar duai duai thei an ni thin. Kan insuih kual pût a, kan inpeih hunah mi pakhat hian hmawlhtê, bân chen velin thil a vaw kauh kauh a; hetiang hian ding tlar lam leh thil vaw ri kha kan inchhâng tawn thin: Dingtlar : Kha laia thing tu ri boh boh kha tû nge ni ? Khawngritu : Keimah sanghal hriama pa. Dingtlar : Zâwnga thei thur eizotu Khawngritu : Engtik laiin nge ka ei zawh ? Dingtlar : Hmana hmana vate lukâwng nên tapchhak zâwla in ei chiap chiap kha. Khawngritu : A hmin nge a hel ? Dingtlar : A hmin pawh a hel pawh. I fa eng zat nge ?
- 41. Nunhluitenkiranrello 41 Khawngritu : Hnuaia hnuaia hnahthel zat. Nang i fa eng zât nge ? Dingtlar : Chunga chunga arsi zat. Chutiang ang chuan thil dang dang pawhin kan inchhâng a,a khawngritu kha kan chhaih thinur a, eng eng-emawah kan incho a, a tâwpah phei chuan - Dingtlar : Insualah nge inbuanah ? Khawngritu : Insualah pawh inbuanah pawh. tiin kan incho ta a, a ding tlar lamin a tawpah, 'nang tala, kei chabi' kan ti a, a khawngritu kha a rang a rangin a rawn zuang chhuak a, ding tlar, insuihkhawmho kha a hmawlh ken chuan rawn vuak chah a tum thin. Ding tlarho lah chuan- "Kînga mei mei sah tawiah Laikînga mei,kînga mei,sah tawiah." tiin kan lo au thin a. Ani lah chuan kan insuih chu vuak chah tumin min rawn ûm zak zak a, a ding hmasa ber khan min vêng a, a khawngritu a chêt ran viau chuan min rawn vaw chat/fu mai ang tih hlauvin invuan vek chung siin kan then kual dual dual thin. Kan awmna zawn vel laia a rawn hnaih viau chuan min rawn vaw fu ang tih kan hlau ve thin si a, kan insingsa tûr hi kan tlu rem rum mai thin. Kan thuamhnaw hâk a fai leh fai loh kan ngaihtuah chang tawh lo va, min vuak fuh tûr laka kan him nân chuan kan tal vak mai thin. A châng phei chuan kan in-bawh-thlu rem rum mai thin. Hnunga mi emaw hmaa mi emaw an tlûk tawh chuan kan inpawttawn thum mai si a, kan tlu leh phak phak thin. Naupang tê zual an tel tum phei chuan kan delh tap leh rawng rawng mai thin a ni. Aia û deuh, tlêma thinchhe deuhte chuan an tah tawh reng hnu pawh hian, "I tah chuan ka vel ang che," an han tih a, men lawih
- 42. Nunhluitenkiranrello42 lawih chungin an hlau si a, an bang ve leh mai thin a ni. Tin, sakei lema chan pawh kan ti nasa thin khawp mai bawk a. Sakei lema chang chuan a kâwngah puan a han hrêng a, a hmawr hi a inhren sei hleih a, a sei zâwk chu sakei mei ang ve tak tûrin a hnungzâng zawnah a han ti-uai a, bawkvâkin a kal thin. Tual lai zawl tha deuh lai kha kan han rin bial a, chu chu sakei bu-ah kan ngai thin. Rin kual chhûngah chuan a bawkvâk lauh lauh a, rin pawn atangin kan bial tuau a, chutih lai chuan kan zînga pakhat hi a rawn zuan a, a seh lem lem a, rin pawnah chuan amah pawh chu a rawn chhuak a, a mi man chu a hnûk sawn a, a kal sawn pui a, chu chu chhuhsak tumin kan um ta thin a ni. Kan pawh hmain sakei lema chang kha a lo rum ve ham ham a, kan pawh mai ngam ngai lo va, fimkhur deuhin kan veh ve thin. Fei lem te, ngunhnâm lemte kan keng hlawm a, chu chuan kan khawh a, kan sât vel bawk a. Kan thian pakhat sakei lema changin a man kha kan chhanchhuak ta thin a ni. A châng chuan a mi man kha kan zawng vel chiam bawk thin a . Chutia kan tih vel luih luih lai chuan kan zînga pakhat hi a lo man leh a, a ngaitê bawkin kan chhanchhuak leh thin. Sakei lema chang ber kha a bibo daih a, a bu tûra kan rin kualah khân kan awmkhawm a, hlau lo âwm takin kan awm vel a, kan cho vel bawk a - "Sakei bu ka luah, ka luah A bu laizawl zan sawmthum Ka luah ka luah." tiin kan au vel a; thim tham atangin sakei lema chang kha a rawn hahum a, kan awmna lam kha a rawn
- 43. Nunhluitenkiranrello 43 pan a, 'Huk, huk, huk' tichungin a rawn zawng chhuak a. Kan zînga mi kha a rawn bawhbet a, chhan tumin kan bei let a, kan inpawt vak vak mai thin a ni. Sakei lema chang lah kha theihtâwpin a tang ve a, rei ngial kan inbei ve thin. A tâwp a tâwpah chuan sakei lema chang kha kan chhaih chau a, a chan chhe zâwkah kan dah thin a ni. Naupang tê zual deuhte chuan 'sakei lem chan' tih ngawt pawh an lo hlau va, a han huk lem vel pawh an lo hlau va, a der pawh ni chuang lo vin an lo te chêl chul thin. Tira mei kaiah tih pawh hi kan uar thin viau mai bawk a. Upa atang naupan dân indawtin, kan puan kan kawngah kan suih theuh a, kan puan suih hmâwr chu a hnuhnûng bera mi tih loh chu kan invuan thliah a, pawnto kan tam chuan kan ding tlar pût mai thin a, kan tlan kual deuh pap pap a. Hetiang hian hla kan sa a- "Tirah mei kaiah ha ha, Chhimtira mei kaiah ha ha; A hnuhnûng ber kha seh rawh, Lailênte kha seh rawh." tihte kan sa a, tuemaw a phawk zual deuhte an telve chuan- "Tira mei kaiah ha ha, Chhimtira mei kaiah ha ha; A hnuhnung hnung phungin seh, A hmasa sa kelpui rai." ti tein an lo sa bawk a. A hlimawm thin hle a ni. Pawnto kan thahnem viau a nih chuan ho hnih ho thumte pawhin kan inthen ve thin. Tin, inmitthimdap kan tih changin mi pakhat mit kan tuam a, ani chuan midangte chu dap fuh min tum thin a, kan lo chhaih vel a, hnai tê tê ah kan
- 44. Nunhluitenkiranrello44 chhaih vel a, mi dap fuh tum a phar da da thin a; a dap fuh hmasak berte an thawk leh thin. Thla en vanglai tak maia kan han pawnto phei chuan nuam kan ti thin khawp mai a. Tuallaiah hian kan zi hut hut a; a thente chu lo inkutpaih ta nak nak te, lo inchai ta thial thial te, lo inbuan thial thialte pawh an awm thin. A thente chu an lo insual ve bawk a. La insual chiah lo, rual û zawktena an fuihpawrh tâk avânga lo intin ta uaih uaihte an awm bawk a. Rual û zawkte khan min fuihpawrh dân kha an lo thiam phian mai lehnghal a: 'Chala chil hnawm hmasa sa huai,' an han ti a, dawih zâwk ni hlauvin a rang a rangin kan hnawm mai thin. Tin, lei an han rîn a, a nih loh leh phelsêpte an han dah a, "He phelsêp hi rap hmasa sa huai" an han ti a, kan rap rap rap mai thin. Chutia aia û-ten min chotuah na nâ na chuan kan thin a rim chawp zêl a, kan insual leh ngian ngian mai thin. Rual û zâwkte chuan hmanrua engmah hman an phal lo va, kut lawnga inhnek ta mawlh mawlh te, baksama inkêk ta chawt chawt te, hnungzânga inchum ri ta dawp dawpte pawh an awm thin a ni. Zan thla êng hnuaia inbihruksiak kha a nuam kan ti thin teh e. Tang leh tang kan insiam a; a biru hmasa lam tûr hmawlhtê vâwrin kan zawng thin. Hmawlhte kûm lamah chil kan han chhak phawrh phawrh a, kan vâwr thin. A khawii lam lam pawhin a khup emaw a thal emaw kan awm dân tûr kan sawifel sa diam a, a khupa thawk tûr leh a thala thawk tûr a ni thin a. Chuta duh thlang fuh, hmawlhte vawr kha a awm dân azirin a thlang fuh zâwk zâwk chu an biru hmasa zâwk ta thin a ni. Zan lam ni mah se a huho pawhin kan biru a,
- 45. Nunhluitenkiranrello 45 hnim buk hnuaiahte kan thu bial tât fo mai. Mi inhnuaiah te, an sum hmunahte kan biru a; mi luhka hnuaia kan bihrûk chânga an mu tûr emaw, an mu tûr kher lo pawh luhkaa an rawn zun mai chuan kan thawm kan tiri tha ngam si lo va, kan do han leh thak thak mai thin. Mi inhnuaia kan bihrûk châng lahin, dâp chhuat a ni thin si a, an thingpui in bang hi chhuat an keu kâu a, an leihbaw ngawt mai thin si a, min leih huh hluam châng pawh a awm thin. Mi in hnuai vela kan bihrûk châng chuan min zawngtuten kan awmna an hriat kan hlauh em em laiin in neituten min lo hauh châng pawh a awm thin a, a buaithlâk thin hle a ni. A châng chuan chhêk in hnuaiah te pal hrûlah te, bawng leh vawk bawhna bulah te kan bawk ve ngar ngar mai thin. Thuamhnaw langsar lo deuh kan hâk tum a nih chuan min zawng rei ve thin khawp mai. Insûm thei lo deuhte chu kan bul hnaia min zawngtute an lo kal a, min hmuh loh pawh hian an nuih a za tlat mai thin a, an nui chhuak leh nge nge thin a ni. Thenkhat chuan min rawn zawn pah hian fiamthu an rawn thawh a; nuih pawh a za duhin insum a har thin khawp mai. Pahnih khat chu min han hmu ve thin mah se in hmuh kim a harsa thin si a, rei ngial in zawn a awlin, zan rei ve tak tak kan inbihrûksiak ve thin a ni. Pawnto hi sikul lama kan zirtirtute hian sikul kan kal lai chuan an khap thin a. Eng ang pawhin khap ve thin mah se min khap hneh chuang lem hlei lo va. Rei lo tê tal chu zanah kan chhuak tal(h) thin a ni. Kan pawnto, zirtirtuten min lo hmuh fuh chuan a tûkah hian sikulah pawnto zawng hi min dintîr a, min hrem thin. Dawhkan chunga ban phara din leh sikul tlan hel kualin min hrem deuh ber thin a. Beng vuan
- 46. Nunhluitenkiranrello46 chunga ke khawkherh chungin min sûktir thin bawk. Zana pawnto hi chuan naupang sual deuhten hun remchâng an lo zawng ve a, chhûngten tualchai zînga awm ve reng tûra an ngaihte hian, tualchai tha duh mang lovin mi artui te, kâwlhai te leh huan thlai chi dang dangte an lo ru thin a; zial an lo zu ru thin bawk nen. Chutiang neuh neuh bâkah chuan lehkha zirlai ngaihtuah chang lêk lo va pawnto an awm thin avângin zirtirtute pawhin pawnto an khap hi a awm ve hliah hliah thin a ni. Thingtlângah zawng ran khuahkhirh loh a ni thin bawk a, khawlaiahte hian bâwng leh vawk hi an bawk thep thup reng mai a, an awmna hmun hmunah an e-in an zung mai thin a. Chutiang kârah chuan kan han pawnto ta thin a ni a, vaihmite (thosi chi khat) hi an tam thin khawp mai. A ngap hian a ngap tuar mai thin a ni. Nute lachhum hi kan han mût a, kan ke bul velahte kan vai kual lauh lauh a; chuti chung pawhin min seh hman viau a, kan inhiat râng rei ruai thin tho mai. Eng hla hla emaw phuahchawp tak tak, ruah tham loh thiau mai awmze nei vak lem lo kan so fo va. Mî pa hming thenkhatte lamin kan sa fo bawk a, a châng chuan an fate pawh kan tih thinur teuh châng pawh a awm thin. Pawnto hla pangngai kan sak ve pawhin a thente chuan a duh dân dânin an lo sak zawm a, min tihlim thin viau thung a. Amaherawhchu, hla an han sak fiam a, kan nu leh pa, pi leh pû te hming an han lam tel nawk nawk mai chu nuih a za duh lem lo thung. Kan han pawnto thin tak tak chu pawnto hla kan hriat thenkahtte kan sak zawh tawh chuan thil ho mai mai hi kan ti a, tualzawlah hian kan kal khawm tuau tuau a-
- 47. Nunhluitenkiranrello 47 A lai lum lum, lai lum lum ti mai maiin kan innêk a,kan inbawr hut hut mai thin.A laia awm kan inchuh deuh theuh a,kan vaia awm theih a ni thin si lo va "A ruh no no chhuakah." kan ti a,kan innêk vak thin a ni.A tê deuh leh awmnêm deuhte chu kan innêk kat dawr dawr a, a rethei deuhte chu an awm thin a, biang tai têk tûkin kan innêk a, thianten beng an cheh fuh lak lawh tawh chuan kan tal chhuak tûr hi a nâ thin si a, kan chhuah meuh chuan beng a ling vût mai thin a ni. Pawnto lai hian insawithaih vak vak kan chîng thin a. Tu emaw dawt phuahchawp thiam deuh, thlahrâng lam chanchin sawi thiam deuh hlekte an awm phei chuan kan thu bial tuau a; a dawih deuhte chuan a laia awm an chuh a, an insawn chhen mei thin. Dawihzep deuhte chu an che set set a, a lâi lamah engtin tin emaw an lo inzep hman deuh zêl thin. Kan thil hlauh deuh vek mai pakhat chu 'Khâirêk' a ni. "I hawn hunah, sumhmun i thlen hunah khâirêkin a lo khâi dawn che a nia" tiin min han sawi thaih ngei mai a. Mahni pawhin kan haw tha ngam lo va, in kan thlen dawn hnaih tawhah chhûngte kan au vak thin. Sumhmunah chuan luh phata vei lamah 'Archhiar' a awm a, ding lamah sum leh thingkhawn te a awm thin a, êng awm thin hek lo le, zana kan han haw hian kan vei lama archhiara âr awmte chu an lo tîk dial dial a; a thim khup mai thin si a, a zamawm duh ve thin khawp mai. Chutiang anga rilru zam deuha kan han kal/haw mêk lai chuan khâirêk chu kan ngaihtuah chuak ngei mai thin si a, kawngkhar vela keimahni sava hmul leh thehlei mei tar vel pawh kan han khawih fuh ngat phei chuan kan te chul mai thin.
- 48. Nunhluitenkiranrello48 Mahse khâirêk chu a lo awm chuang lem hlei lo va. Kan ngaihtuahna mai mai kha kan lo hlau ve êm êm thin a ni. Sawi zawh hma hmain a haw lam kan sawi ta mai. Let leh lawk ila, pawnto hi a nuam kan ti thin si a, eng engemaw hi kan ti kual a, tual kanchai fê hnu chuan a huhoin ban hla ka sa ve thin a. Kan kut kan insuih kual leh diat diat a- "Tin dial e, tin dial e, Naktûkah khua var se la, Inkawm leh dial dial ang u; Mahni in lamhawi theuhah." kan ti a, kan in lam chu kan hawi theuh a, kan vir kual thui deuh chuan kan hawi sual nawk nawk a, kan hawi tha leh thuai thuai mai thin. Chu mi zawhah chuan kan in mangtha nak nak a, kan in lam theuhah kan tlanhaw nak nak thin a ni. Khâ'ng hun laite kha a lo ngaihawm thin ngawt mai.Kohkir theih rual a chang tawh si lo va, Nun hluiten KIR AN REL LO !!
- 49. Nunhluitenkiranrello 49 BUNG 3 SEPHÛNG LAIH LEH INSIKTIR Naupang chumchiap tak tak kan nih lai chuan ran khuahkhirh tih ang reng vel hi la awm hek lo. Kawtlaiah hian han lengchhuak ila: Bâwng êk kan kân a, vawk-êk kan rap a; a nih loh vek pawhin sakawr ek kân kan tumna lamah arêkpachal kan rap per thlawr a. Pheikhawk bun ngai ta vak lem lo chu kan ke zungtang kârah êk kan rah kha a rawn sawr chhuak tuam thin. Thingtherin emaw hmawlhtêin emaw remchâng dangin emaw kan hawlh fai nawk nawk a; kan ke zungtangte hi a châng chuan a hring zûl thin a ni. Mahse khâ'ng êk kiangah khân nilêng thak thakin kan tei ve reng tho thin. Chû'ng êk atang chuan sephûng a rawn insiam a, lei lamah kua an hreuh a, chû'ng sephûng man tûr chuan êk, kan kein emaw tuthlawhin emaw kan han thai sawn a, a kua a lo awm chuan kan lai mai thi: Sephûng hian ke paruk a nei a,a pa chuan ki a nei ve vâr a, a nu erawh chuan a nei lo va,a tlangpuiin a rawng hi a dum lam a ni a,a hmui hi vawk hmui chung lam ang deuh hian a awm ve a ni.Tin,thla ang tak a nei ve a,chu chu a khawng deuh tlat thung a, chu mi hmang chuan a thlâwk ve thei a ni;amaherawhchu sephûng thlâwk erawhchu hmuh a khât thung hle a ni.Bâwng êk chaw-a a rin avângin a tenawm hle a ni. Sephûng lai tûr hian thiante kan han sawm a, a nei zo deuhin Amul bûr, chhûngte thil dahna an han bun ruak a, chhuatahte emaw khumahte emaw an han dah thuai a; a thente chu mau bung, a châng
- 50. Nunhluitenkiranrello50 awmte zawngin kan vak lauh lauh a. Phulraw bung hi a len deuh avângin mau bung ai chuan kan duh zâwk thin a; putar em tah thin, hnâng hlai thin kawmthlangah te, bawlhhlawh paihna hmunah te mau/phulraw bûr zawngin kan vâk kan vâk thin a ni. Sephûng kua lai tûr kan nih miau avângin hmanruate a lo ngai a, chhûngte hriatlohin kan han la chhuak zal zal thin a. Hnathawh tul zual lai chuan tuthlawh a indaih lo duhin chhûngten min zawn zak zak châng lah a tam thin. Naupang na nâ na chuan kan hmanraw lâk kha a ngaiah dah leh nachâng kan hre lem si lo va, khawnge ? khawnge ? tih leh zawng rawh tih a inrual a. A châng chuan kan sephûng laihna lamah kan ti bo thul. A châng leh a hate kan kar bal a; a ha kan tihchhiat loh leh a fang kan tih tlâknate kan hre lo thul. Chhûngte hauh pawh kan tâwk nasa thin nangiang e. Tuthlawh kan neih a, sephûng dahna tûr bûr kan neih tawh chuan bâwng êk vûm tha tha kan thlang a; êk hlui deuh tawh kan han zawng a, êk thar deuhte chu 'hei chu a la thar em mai, ni zan lama an êk a nih dawn hi, sephûng pawh a la awm hman lo vang' tiin kan hnawl a; êk thing deuh tawh, a vung pawh lo chhuah sarh tawh kan hmuh châng chuan laih inchuhin kan inbawh thlu ram ram thin. A châng chuan inkawm e ti lo chuan kan insual leh rap rap thin. Pakhatin, "Ka hmuh hmasak ber a ni a," a'n ti phan phan a, a dangin "I hmuh hmain ka hmu tawh", tih tanin an tang tlat a, a then lahin, "Ka hual a nih hi!" an lo ti thul. Chutah zet zawng thian inkawm rual pangngai pet pâwt na nâ na zawng han chalrem mai tûr awm ta lo chu : A chak chak, a huai huai chan a ni tawh thin. Civil War tê a thleng a ni ngawt mai
- 51. Nunhluitenkiranrello 51 thin. Chutah, êk vung chhuah tha ter'h tawr'h kan hmuh chânga kan han lai ve thin tak tak chu, a châng chuan kan rin aia hma hian sephûng a lo awm a; kan chek pêr leh bawi thin. Kan laihna lû lamah tû mah awm kan phal lo va, a chhan chu kan sephûng laih kha meihawlah a chan mai kan hlau thin a ni. A hawl kan hlau thin si a, a lû lama mi an lo awm palh chuan kan kal sawntir vat thin. Ka han ngaihtuah let neuh neuh hian intihpalh hlauh vânga 'Meihawlah a chang duh' ti mai kan lo ni tain ka hria. A châng chuan kan rin aia hlaa a awm chuan, a kua kan han zen leh ngar ngar a, kan han khawih ri rat rat a, zuhrei kua ang maia a kua a bir ngut mai chuan a huai thin tiin laihchhuah ngei kan duh thin si a; mahse kan laichhuak thei mai thin si lo. Ngaihtuahna tharin kan ngaihtuah a, mahni in lamah kan tlan hâwng a, chhûngte tui chawi sa fianthlîrin kan suak a, chhûngten min hmuh leh hmuh loh enin kan hawi kual zak zak a; kan laihna lamah kan tlan leh vang vang a. Sephûng kuaah chuan tui kan han leih lut pawrh mai thin a; tui nen chuan an lo awm rei peih ikhaw lo mai thin reng a. Kan birh chhuak leh nge nge thin a ni. Sephûng chu kan han lai chhuak ve ngei a, an ei tûr khawlkhawm sa êk nên chuan kan tham pawlh nawk nawk a, êk thar lâm, nêm deuh maiin a châng chuan a khuh thin a, tihfai tumin kan zun khum tau tau thin. Chutah a fai ta maw tihah chuan bûr kan neih loh châng chuan kan kekawr ipteah kan thun hmak mai thin a. Kekawr chhan atang chuan taksa an ker ngar ngar mai thin. Ngaih ti tha takin kan ak vang vang mai thin a ni.
- 52. Nunhluitenkiranrello52 Bâwng êk ai chuan mihring êk emaw sakawr êk emaw vawk êk emaw a mi chu a huai duh deuh bîk kan ti a,tin, a châl duh deuh bîk tlat hian kan hre bawk a. A pachâl, ki zum tha ver vawr kan laihchhuah châng chuan kan hlim ve thin khawp mai. Kan duhkhawp kan laih hnu chuan, 'Tu ma sephûng huai huai' tiin kan insîktîr ta thin a ni. Lei châr laiah emaw lung noah emaw sephûng leng tâwkin kan kerkua a, chutah chuan bâwng insi angin kan insîktîr thin a ni. Kan sephûng laihchhuah zînga a ki tha deuh a awm chuan kan chhuang ve thin khawp mai. Kan laihchhuah zînga a ki tha ber mai chu thiante sephûng nêna insi tûrin kan han thawhchhuahtîr a, an han insi ve ngar ngar thin a, a kotlâng atangin, "Pate, tang rawh," kan ti a, an mawngte kan lo hiat vel thin; a chak lo zawk chu an thal ve hal hal thin a ni. Kan insîktîr zawh hnu chuan a chak lo leh a dawi(h) deuh chu kan talh loh leh êk-ah kan vawm pil thawih thawih a. A chak leh huai tha deuh chu kan bûrah kan khung tha a. Kan bûrah khan leite kan thun ve a, chutah chuan kan tawmtîr leh thin. Sephûng kan han buaipui tak tak chu taksa bal tûr rêng rêng kan dawn pha lo. A châng chuan kan laih lâite, kan insiktîr lâite hian kan hnap hi khabe thleng dawn dawn hian a uai thla a, kan sût kir leh duak thin a, a châng leh kan bânin kan hru a, kan biang dinglam leh vei lamah kan hrûk chhawk a, kan hawi tle pup mai thin. Kan kawr hma kan kilh ngai mang si lo va, kan dul chu vaivut zînga tal thin na nâ na chu a paw râng ruai mai thin. Inah kan han hawng a, kan ril a tam deuh chuan kut pawh sil mang hlei lo vin chawbel kan zen rawk rawk a, chaw tlang
- 53. Nunhluitenkiranrello 53 kan lek lawrh lawrh a; a châng leh kan tlânchhuahpui daih mai thin. A ngai ang bawkin sephûng lai tûr bawkin kan tlân leh daih mai thin. Tlaiah kan in lamah kan han hâwng a, chhûngte lo buai ve bawk nên, kan inbualfai ngai lem hlei lo va, zanah taksa rang rei ruai chungin kan mu leh tawl mai thin. Chutiang rêng rêng chuan a hun lai chuan kan tal kual vel mai mai thin a ni. Khâ'ng hun lai khan kan hlim thinin, lungkham dang reng kan nei chuang lo. Silh leh fen nise kan nei tha lem lo nâ a, a hâk ve theih tawn tawn chuan kekawr mawng pawp heu huau, kawr a kilhna tla vek tawh pawh nise kan lung a awi ve hliah hliah tho thin. Inrinni a nih lem loh chuan engtiang pawhin bal paw phet phût mah ila, kan inbual chuang lem lo na a, nâ kan neih vak awm pawh ka hre chuang lem lo. Kan nu leh pa, pi leh pûte ngaih dânah pawh 'Naupang fai ving veng an hrisel ngai lo' tih kha a ni tlat mai lah tak a. a tal bal thei deuh fa an neih chuan an lawm zâwk zaw mah ni tûr a ni. Khatianga chhûngte enzui ngai lem lo va kan han tal khân chhûngten hna tam tak an lo thawh theih phah thung a, an tân chuan a remchâng êm êm a ni. Mahni tâwkin kan tlei êm êm a, chhûngte hnênah thil lei kan ngên chuang lo va, thil lei ngênin kan tap ngai hek lo.Mahni chantâwkah kan lungawi êm êm a,nu leh pate tân a hahdamthlâk bîk êm êm thin a lo ni. Ka han chhuikir neuh neuh châng hian sephûng laia kan tal mai mai hun kha a lo hlimawmin lung a lêng duh hle mai. Nun hluiten KIR AN REL SI LO !!
- 54. Nunhluitenkiranrello54 BUNG 4 PERHPÂWNG MAN Perhpâwng hi rannung chi khat, ke paruk nei, thla pahnih nei a ni a. A taksa hi a nêm/dup deuh a, han man/hmeh nat deuh chuan hmeh terh awl tak a ni. Leiah kua an nei a, zânah an kua atangin an rawn chhuak a, an kaw kotlângah an chiri thin a ni. An chiri/lamna chu kutzungpui bawk velin a bel hliau a, chu chu an 'lâmtual' ve a ni a. An han chiri hian an thla vel hi an ti phe char char a, chu chuan an lâmtual ve chu a ti bel hliau thin a ni. A tlângpuiin bar (Sept-Dec) thla chho vel hian an chiri thin. Chumi an chiri lai chuan man tumin zân thla êng no nghulh mai hnuaiah chuan thianzahovin kan vâk dal dal thin a ni. Chhûn lamah kan vihkhalhna tûr hmanrua kan siam a, Perhpâwng kua zawng rêng rêngin kan hmanhlel a, a kua kan hmuh chuan a kaw sîrah hmawlhtê emaw thing bung emaw chhinchhiah nân kan vitphun var'h thin. A nih loh pawhin, zana an chiri ve leha kan vihkhalh vat theih nân hmawlhte tawng chen vel kan zum a, a kaw kotlâng sêtah a kua hnawh si lo vin kan vit bur lâwk bawk thin. Zân a lo thleng a, thianzaho kan insâwmkhawm a, kan beng kan chhi kar a, Perhpâwng a han chiri char char a, "Chu le, khawi lai nge ?" tiin kan beng kan chhi ngun lehzual a. An chiri-na lam nia kan hriat thawm dim takin kan han pan tham tham a. A thente chu chhûn lama kan lo chhinchhiahnate vawk leh
- 55. Nunhluitenkiranrello 55 bâwng ten an lo pal tlu a; a thente chu kan chhinchhiahnaa mi ni lote a lo ni a; buaithlâk ve thin khawp mai. A chiri tawp hma ngeia a kaw vihkhalh kan tum a; a châng chuan kan vihkhalh ve mai a, kan vihkhalh hman lo erawh a tam zâwk thin. A châng chuan vihkhalh rem lo deuhte chu a awmna nia kan rin chu kan hup chawt bawk a. Kan hup thelh lah a tam thin. Kan man tumna lamah hlîngte kan hup fuh châng a awm thul. Kut a hlîng lut kan khei leh lailâwk châng pawh a awm bawk a. A châng chuan kan han hup khan kan lo hup nâ leh lutuk a, kan hmeh terh vek châng lah a tam thin. A kaw awmna leh a chiri-na lam zawng rêng rêngin kan vâk kual a. A chiri an hân deuh ta maw tihah kan man sa kan han dahkhawm a. Mei kan han chhem ngei mai thin a. Mei han chhem chuan tuah tûr thingnawi ilo a lo ngai si a; kan han zawng khawm leh rih a. Thing leh raw bung ilo kan hmuh mai loh chuan mi huan palte kan han ru leh rih thin a. Huan neituten pal kan la thawm an hriat chuan min rawn hau va, min man hman ang tih hlau êm êmin baklêngin kan tlanchhia a, kan hlauh luatah kal kâwngte kan en tha hman tawh mang si lo va, khûp pilh pheng phûngin thingbulte kan khûpin kan tauh a, kan tlu vel thin bawk nen. Sil them thumin kan hâwng a, chhûngten an hria ang tih hlauvin kan nâ lo awm ve hmiah hmiah a. Kan chhûngten lo hre palh ta se, mi huan pal ru kha chu min hau nekin, kut pawh min thlâk duh hial mai thei a. Chutia mei kan chhem chuan pa fimkhur deuhte lah hian min lo hau hman ziah lehnghal ! "In in ti kang ang, in meichhem vawhlum nghal vat rawh u," lo ti tâwk lah an bo lo. Kan chhem apiang deuhthawin min hau va; mahse naupang tual-mei
- 56. Nunhluitenkiranrello56 chhem vâng mai maia in kang a awm lah kan hre chuang si lo. Chutia mei kan chhem hnu chuan kan Perhpâwng man sa kha kan han rawh a. Phelsêp hmâwr kan phel a, chem pawh ni lem lovin kan hâ-in kan seh phel a, 'tahchuan perhpawng kha kan zep a, meialhah kan rawh ta thin a ni. Kan phelsêp (chaicheh atâna kan hman) kha a sei a nih chuan kan chep nghet tha thei lo va, a tawi lam deuh hlekin kan siam thin a ni. Kan han rawh tak tak a, kan chaicheh hman a tawi thin si, kan mei chhem a lum thin si a, kan biangte hi a tai têk tûk mai thin a ni. Thlî a lo thawt thut a, kan lam hawi zâwnga mei a rawn kal chuan samte hi kan ti kang hmûi rum rum mai thin. Kan chalsamte hi a lo kang kirin, kan perhpawng rawh hmui bawk, kan sam kang hmui bawk, kan hmui rum rum mai a ni. A châng chuan phelsêp chaicheh kha meiin a lo kang bung a, mei chhûngah Perhpâwng kha a tla daih mai thin a, a buaithlâk thin khawp mai. Mei chhem chhûnga a tlâk luh tawh chuan mei tuah that lai kha hawlh darhte a ngai thin a, kan thelh mit leh duak thin. Kan Perhpâwng thlauh kha kan lâkchhuah leh meuh chuan a lo kang ut thûal mai thin si. Kan rawh zawh tawh hnu chuan kan han ei-ho dar dar a; a nuam kan ti thin khawp mai. A châng chuan kan rawh hmin tha hman lo va, kan rawh ût thual a, kan hmawm ve hmiah zêl thin. A hmin lo zual deuhte chu a nâl ang zûlh lehnghal a. A pum puma kan insem lohva, kan theh darh ve chuan a zâng-ti, sak ve deuh awm thin hi kan inchuh ve lat lat thin. Zan thenkhatah chuan mahni man man kan ei a, a man thei lo deuhte chu an kâwt ngawt mai thin.
- 57. Nunhluitenkiranrello 57 Amaherawhchu,' mahni man man ei' tih chu tih ngai loh tluk a ni. Kan mizo zemawi : 'Sem sem dam dam,ei bil thi thi 'tiin kan insem thliai thliai thin. Zan thenkhatah chuan thla a lo tla hma deuh a, thla hian min tlâk hnan/thim hnan fo thin. Mahni in lam panin thla tlâk hnuahte meichher kan chhî êng hluah hluah zêl mai thin. Perhpâwng chiri hun lai hi chuan zan lam pangah chuan Perhpâwng ringawt mai hi kan ngaihtuah a; kan hlimna pawh a kim viau thin lah tak a. Thilsual tih tumna rilru kan pu lo chauh ni lovin kan pu hman lo a ni ber mai. Perhpâwng chiri a han ri char char mai thawm han hriat chuan lung a ti lêng êm êm mai a. Tun laiah chuan a thawm pawh hriat tûr a awm ngai mang ta lo. Rannung mi tihlim thin tak mai a thawm hriat tûr a vâng ta hi kan zia kan thlâk ta lû deuh nge ni ? Rannungte pawh hian kan ram leilungah ngampa taka tual chai an ngam ta lo nge ni ? Mi an tihlim theih thin tehrêng nên. Perhpâwng chiri lai man kan tuma kan han veh kual vel thin leh hlim taka thianzahova kan ei tlâng thin kha a nawm teh rêng nên, mahse Nun hluiten KIR AN REL SI LO !!
- 58. Nunhluitenkiranrello58 BUNG 5 TAWLAILIR SIAM Naupang kan nih lâi huna ngaihawm deuh mai chu tawlailîr siam a, han chuan vel kha a ni thin. Tawlailîr kan siam thin lâi chuan chhûngte hauh pawh kan tâwk nasa thin nangiang mai. Kan naupan zual lâi deuh chuan chhûngte pawh kan tibuai thin nak nak khawp mai. Mi tawlailîr siam sate kan han ngên ve ngawt mai thin a; chhûngte lû zawng kan ti hai map map thin teh e. Chhûngte lo lamah an feh duh thin si a, min siamsak hman mai bîk thin si lo va, kan ngên hi kan han tap thlazen lehnghal a. Zan lamahte kan han ngên a, kan pate kap kârah kan ngik faih faih a; zan lamah zawng êng a tha si lo va, (electric) êng awm hek lo, khawmvar chimnee ung khek khuk, a sir keh tawh, silfai ngam tawh si loh kâra tawlailîr siam han ngen ngawt mai chu pate tân chuan a buaithlâk thin ngawt ang chu. Kan han ngên zing deuh na nâ na chuan kan chuanna awm tak têin, te tak têin min han siamsak a, kan lawm ve êm êm thin. Aia upate tawlailir siamnaahte hian paw deuh hreh hruah hian kan thu ve peih reng thin. An perek hman ban te, a ke chuang te kan dîl hauh hauh thin. A thlâwnin a tam zâwk chuan min pe phal mai thin bîk si lo va, an tirhkah(kid) ah min hmang a, an duh duhah min tîrkat a, a sual thiam deuhte phei chuan an zunte min liahtîr a, an êkte min paihtîr a, an tawlailîrte kan putsak a, anmahni tawlailîr chungah an chuang a, kan nawr kal bawk a, a ke pakhat hlawh tûr ringawt
- 59. Nunhluitenkiranrello 59 pawhin hrehawm tuar tam a ngai thin khawp mai !! Tawlailîr siamna daih tûr hmanrua ilo kan khawlkhawm ve tawh chuan, kan theih ang tâwk tâwkin kan han siam ve nâwl'h nâwl'h a, kan siam tantirh chuan kan kilh sawi a, a zapui leh a zâ kan kilhna kan lo vuah sawih deuh chuan kan han chuang hi kan tawlailîr a pai tlat mai a, kan tlan her tlân tlân mai thin. Tawlailîr siam pai palh chuan a chak pawh a chak lo thin khawp mai. Tlêmin kan han leikâng chho ve deuh deuh a, mahnia a châk tûr kan fawmkhawm ve theih hnu chuan theih ang tâwk tâwkin kan han siam ve thin a. A châk lâk vel pawh rin aiin a buaithlâk thin khawp mai. Mahni puala hmanrua la neih ve loh lai a ni thin si a; chhûngte hmanraw hman loh lai kan chang a, chhûngte lahin hmanrua kan tichhia ang tih hlauvin an lo thukru bawk si a, kan zawng lauh lauh mai thin. Mit nêna thuhrûk ang maiin kan han zawn kan han zawn na nâ nâ chuan kan zawng hmu ve leh tho thin a. A ke tûr kan han la a. A ke tûr hian vang thing emaw faruah thing emaw kan la ber thin a, vang thing hi a chang deuh a, a tuk a har deuh a, fartuah erawh hi chu a tuk leh han kih vel pawh a awl deuh a, a hnip zâwk avâng hian faruah hi lâk a awlsamin, kan hmang tam zâwk mah mah thin. A ke lian kan duh chuan a thing kha kan la lian ve mai a; a tê deuh kan duhin a thing kha kan la tê deuh mai thin. A ke tûr kan han la zet hi zawng kan sual nasa thin rap rap khawp mai. Chhûngte hriat loh hlanin hmanrua; hreipui te, chempui te kan han la ru zãl zãl a, chhûngte hnathawk tûra an kal hmain kan chhuak daih thin si a, hnathawh an duh ve si chuan min zawng zak zak mai thin.
- 60. Nunhluitenkiranrello60 Thing kan han kit tûr chu hreipui kan ken chuan kan han in cheh chhâwk zak zak a; a chêk zei lo deuhte chuan hreipui fang kan han chêk thlâwk daih mai thin a, kan zawng leh lauh lauh mai thin a ni. Hrei fang kan cheh thlawh tum chuan thiante kan hliam palh hlauh mai ang tih a hlauhawm thin khawp mai. Hreipui kan ken loh châng chuan chempuiin kan han sât lauh lauh a, sah chhûng a rei duh lauh lauhin, kan kit thlu har thin nak nak khawp mai. Vang thing emaw fartuah thing emaw pawh nise, a kung a that deuh a ngai a, a mum that loh chuan kan la duh chuang lo. Kan han kit a, a tlûk irh palh hlauh chuan kan chân deuh vekin kan hah thlawn ringawt mai thin a, a thinrim thlâk duh thin khawp mai. Kan kihthlûk hnuah kan tih irh chhiat vek loh chuan kan duh lai tak, a tha lai tak kan thlang a: kan tan a, kan zâwn haw thin. Kan zâwn haw peih loh châng chuan a hmunah kan tuk nghal thin bawk. Kan hun neih dânin azir loha, kan ngam loh deuhte, mi sual fal deuhten an lo hmuh chuan tuk tlâk lohin an lo sât chhe vek thin. Tawlailîr ke tuk hi thiam leh zêi deuh hi a ngai ve khawp mai a, tuk thiam deuhten an tuk phek zaih theih laiin a thente erawh chuan an tuk pum uang thin a ni. A ke tûr kan han tuk zo va, a lâi takah kan ker kua a, 'tah chuan a chhûngphûm kan phûm thin. A chhûngphûm hi a sir tawn tawna dâwk lo tûrin rual takin kan tan a, nghet takin kan kam thin. A chhûngphûm atân chuan mau châng, chhah tha deuh hlek, keh mai mai lo tûr kan hmang thin. A thente chuan thelret tuidâwt te an hmang bawk thin. A kaw tê lutuk chu a tha lo va, a tlângpuiin a kaw len zawng chu millimetre sawm atanga millimetre sawm
- 61. Nunhluitenkiranrello 61 leh panga a ni thin. A chhûngphûm kan vuah fel hnu chuan a zapui kan tuk leh thin a. A sîr tawn tawnah kan rek a, a chhûngphûm chhûnga rawlh len tâwk chiah, thâwl lutuk lo, tâwt lutuk si lo, vir thei tâwkin kan suih thin. A zapui hi kan duh tiat tiat kan la mai a, a tlângpui erawh chuan a ke hma lama mi tûr a tê deuh a, a ke hnung lama mi tûr a lian deuh a, a tlângpuiin a hnung lamah kan banpuam tiat a nih chuan a hma lama mi chu kan banrêk tiat kan hmang thin. A ke hnung lama mi a sei deuh a, a hma lama mi a tawi deuh thung. Theivawkmit te, Thingpawnchhia te, Thingsia te hi a zapui atân chuan kan hmang thin tlângpui. A zapui kan suih zawh tawh chuan a ke kan vuah a, a ke a chhuah mai loh nân a ke kamna kan siam a; a ke kan vuah hnuah a zapui kan suih têt hmawrah a ke kamna kan kilh bet a, chu chuan awlsam taka a ke chhuak mai tûr a vêng ve a ni. A ke kam nân hian thing suihphêk te, rangva te, thelret tuidâwt te kan hmang ber thin. A zapuia a ke hnung lam leh hma lam tûr kan kilh beh fel hnu chuan ngil et awtin kan dah a, a za kan kilh khâwm tawh mai thin. A za atân hian saper thing kan hmang deuh ber thin a, a thente chuan sihneh thingte an hmang bawk thin. Thingse thing tuai pawh hmang an awm ve thin tho va; amah- erawhchu, thing tuai tha per pur si hi a kilhnaah kilh keh a awl deuh avângte pawh a ni ang, hman tam a ni ngai lem lo. Ramhnuaiah a za tûr kan han zawng a, a thente chu hung khatah tha deuh deuhte a lo ding thulh thin a; chutiang kan hmuh fuh châng chuan kan lawm thin khawp mai. A châng chuan kan duh anga ngîl tha, chang tha bawk si kan hmu mai
- 62. Nunhluitenkiranrello62 thin lo va, kan zawng kual vak thin. A za len zâwng hi duh dân a inang vek lo va, a thenin tlêma lian deuh, khauh tha deuh tûr an duh a, a thenin tlêma tê deuh, nêm deuh hlek an duh bawk a, a tlângpuiin kezungpui tiat vel kan hmang ber thin. Kan han kilh pum dawn a, a thenin tê fel deuhin an siam a, a thenin sei deuh reng ruangin an siam a; a zaah a tlângpuiin pali kan hmang thin a,thenkhatte chuan a zaah hian thingtuai pathum chauh pawh hmang an awm thin tho mai bawk a. A hnung lama a zapui tlêma a hma lam aia a sei deuh avângin a arh deuh a, a za hnunglam chu a zapuiah kan kilhbet vek a; a hmalam erawh chu a sîr tawn ve ve chiah kan kilh a, a lâia a za pahnih chu kan kilh ngai lo. A laia a za kan kilh loh chhan chu tlawh kawi theih kan duh vâng a ni. A hma lam zapui atanga tehin feet khat bawr velah a tlawh kawina kan kilh a, hei hi a hma lam za kan kilh ang bawkin a za sîr tawn ve ve- ah kan kilh a, a hmâwr lehlam lehlam feet chanve bâwr vel bawk kan ti lawr a, chu chu ke dahna leh a tlawhkawina ber a ni. Vei lama kan kual duh chuan dinglam kan tlawh nâ a, ding lama kan kual duh chuan vei lam kan tlawh nâ mai thin. A hnung lamah vawnchhan tûrin a tlawhkawina ang bawkin kan siam leh bawk thin. A zualpui kan han siam zo va, a uluk deuhte chuan a ke tlâng zai zaiah thelret (A bîkin motor ke chhia) an kilh bet leh a. Hetia an kilhbeh chhan hi a ke a phel mai loh nân a ni. Tawlailîr ke hi a khi ve duh hle a, chu mi chu a keh tlang a, a phel mai loh nân thelret bel leh pawh hi a tha khawp mai. Thelret chhah kan bel loh chuan kan tlân vang vang laite hian a ke a phel leh phawk thin. A thente chuan a ke a khîk hlauvin, lei an sawh ban a, an tât kai luai bawk thin.
- 63. Nunhluitenkiranrello 63 Kan siam zawh tawh hnu chuan kawng chhukah kan han chuang a, a nuam kan ti thin khawp mai. Kan tawlailîr a chak loh deuh chuan, a zapui kan reh, a chhûngphûm chhûngah têl kan han hnawih nâl sauh sauh a, a lo nâl tâk hnu chuan a hma ai chuan a lo tlân chak deuh nge nge a, thiante nên a tû zawk nge tlân thui thei zâwk zâwk tiin kan inêl bawk thin. Thian-zahova tawlailîr kan han chuang tak tak chu, kan tlân khu rum rum a, a khûk zual châng phei chuan pawn lam atangin min lo hmu thei lo fo mai. Kan taksa chang a bal lo va, kan thuamhnaw hâk zawng zawng a ngap vek a, kan lû lam pawh vut khuin a bawh nasa thin khawp a, kan sam zawng zawng hi a paw theng thûng mai thin. Tawlailîr kan han inzui tak tak thin chu kawng a khûk viau chuan inhmuh hleih theih hek lo le, kan hma a tlânte tawlailîr a chhiat palh a, an lo din chuan kan tiding hman tawh thin si lo nên, kan hmu thei bawk lo nên, kan su her bawih bawih mai thin. A thenin mahni aia naupang zâwkte an phur a, naupang dawih deuhte phei chu tawlailîr tlân chak tak taka an han chuan chuan a men pawh an meng ngam thin mang lo. Men ngam chu sawi loh a thâwk pawh an thaw tha ngam lo va, an sen tâwn tâwn mai thin. A thente chu kan hmaah kan dah a, a thente chu kan hnung lamah an chuangin hnung lam an hawi bawk a. Tawlailîr kan siam vanglâi tak tak chuan naupang zawng zawng tih mai tûr hian kan nei fer fur a, kan chuan thinna lam panin kan pu chhuak fer fur thin. Chuang ngun thin ta na nâ nâ chu kan chuanna kawng hi chu a bel hlurh mai thin. Vaivut tamna lâi deuh a nih chuan a fai hlurh thung a. Kan kalna apianga ken zêl mai hi kan tum thin si a,
- 64. Nunhluitenkiranrello64 tirhkah (kid) kan nei thleh thluah a, chûngte chu kan puttîr a, pheiah erawh kan innawrtîr thin. Aia tê zâwk ten min han nawr thin chu a hah pawh an hah thinin an khawngaihthlâk thin khawp mai. Min nawr man leh an put hah manah kan han chuantîr ve zauh zauh a, an lawm ve thin khawpin ka hria. Kan duh tâwka thui kan chuang sauh sauh a, kan tirhkahte kan put lettîr a, a bul atang bawkin kan chuang leh thin. Kan han chuang vang vang a, a ke chhûng- phûm te kan chuan mêk laiin a lo keh thul. A nih loh leh kan chuan mek laiin a zapuite a lo tlîak a; a nih loh vêk leh a ke kamnate a lo thlawn a, a ke a thlawn a hmun dangah a lum sawn daih mai thin a, a zapuiin lei a hrût thla khu rum rum mai thin. A ke pakhat a thlawn tawh chuan tlân thui a har duh thin khawp mai ! A châng chuan a zain a tuar lo va, a châng leh a tlawhkawina a thlawn a, kan zangthal leh tawp mai thin. Kan chuang a, kan tlan par par a, a za a nem deuh chuan kan thut kûl a, lei rualrem lo lai deuh a lo awm châng chuan kan kutin a hrût thin a: kut pilh phungin kan awm leh mai thin. A châng chuan kut a chilh duk tlek tluk a, kut tin a thlawn leh hlawk mai thin. Tum khat pawh tawlailîr kan chuang hi lei rualrem lo a lo awm a, chu chuan ka kut hi a hrut palh a, kut tin a duk tluk mai a, a hnuah a thlawn leh hlawk mai a ni. Kut tin a duk chûr mai chuan eng teh vak han tihpui hleihtheih loh a ni si a, tihpalh lah hi a awl hrep mai si a, rizai kâwrin a hrut hlek pawh hian a nâ ka ti thin khawp mai. Kan tawlailîr chuang châk hian chhûngte hnênah," Vawiin chu tawlailîrin thing kan phur dawn," kan ti a, kan tirhkahte kan hruai a, kawng chhoah kan nawrtîr thin. A hmingin thing tuah tûr chu kan han fawm ve ngei a, a châng chuan thingtum
- 65. Nunhluitenkiranrello 65 pawh kan phur ve thin. Thingtum kan phurh duh châng chuan a buaithlâk ve thin khawp a, ramhnuaiah kawng a tha ngai mang si lo va, tirhkahte hi an rim thin nak nak khawp mai. Kawngchhoah kan puttîr taih taih a, thing rit deuh chi a nih phei chuan hah pawh an hah thin khawp mai. Khaw himna rizap chin lah rin aiin a hla duh nek mai si a, rin aia hlaah kan kal leh fo thin. Mi thenkhatte chuan rizap (Safety Reserve) thingte an lo ru a, mi thenkhatin khawtlâng hruaitute hnênah an lo hêk thul. Insawifiah leh chawitîr châng pawh a awm thin a ni. Thiante nêna a huhova kal tlâng thin kan ni bawk a, thing kan lâk pah hian ramhnuaiah tawlailîr tlânna tûr kawng kan lai pah bawk thin a, kan laih zawh tawh chuan nilêng zakin kan chuang mai thin a ni. Tlai tawh takah kan han hâwng a, chhûngte hauh dal tâwk tingin thing kan han phur hâwng ve bawk a, engtham phei zawng kan hawn lo nâ a, chhûngte hauh zawng kan pumpelh ve mai bawk thin. Mipa naupang zawng zawng deuhthawin tawlailîr hi kan siam a, zan thla êngah leh zêl pawh kan chuang ri sup sup a, khawlai kan ti khuin hritlâng lah an lo awm/tam phah ve thin nge ni ? Kan tawlailîr chuan khûkin khawlai a tihkhûk avânga hritlâng lo zual ta nge ? Thlasik khawvâwtin min han hmet a, chu chu kan tuar lo tlâng nge ni ? Hritlâng lah hi a lo tam phah ve êm êm chuan a hriat theih bawk a. Tawlailir kan han chuang chu a nuam kan ti thin si a, a thente chuan an tlan chak vanglâiin naupang chumchiap zâwk, rang taka la inthiarfihlim ve hman lote an lo chîlin, an lo su nâ fo bawk nen. Sikul lama zirtirtute lahin, "Lehkha an zir that theih loh phah," an lo ti vei thul. Village Council lama hruaitute lam
- 66. Nunhluitenkiranrello66 lahin, "Rizap thing an ru thin, an kit thin," min lo ti ve râwl nên. Nu leh pa tam tak lahin, "Naupang an tirh theih loh, an luhlul phah," an lo ti ve bawk a. Pitar putar lam lahin a thawm riva an lo kham ve tawh a ni ang; an lo chiar ve chhen bawk a. Nu leh pa harsa ve deuhte lahin, "Tawlailîr siam nân kan faten perek an ngên a, a hnawih nalna tûr têl an ngên a, min tibuai," lo ti tâwk lah an bo lo. Pa intivengva deuhte awmkhâwm lah chuan, "Naupang tawlailîr siam leh chuang vel hi ka kham tawh a ni, khap thuai thuai se la, a tha ang," an ti ve bawk a. Pa phunchiar deuhte phei chuan khawtlâng hruaitute deusawh nân an lo hmang ve a, " V.C.-ho lah hi naupang tawlailîr siam pawh khap zo hlei lo khap/nachâng pawh hre hlei lo," tiin an lo ang chiam chiam mai bawk a. A tâwp a tâwpah zawng Khawtlâng Hruaitute (Vil- lage Council/Court) lamin tlangau tîrin tawlailîr siam leh khawlaia chuan khap a nih thu an han autîr a; mahni in chhûng lum atangin tawlailîr siam leh chuan khapna thu tlangau au ri pawh chu kan lo tawng tâwk êm êm a, thupetu lampang ngaihtuah lêk lovin tlangau pa ngawt chu kan ngei rawn huai huai a. Chutia khawtlâng hruaituten an han khap tâk hnuah chuan kan tawlailîr siamte chu kan han thiat a, nakina siam leh nân tiin a ke te, perek te, a ke kamnate kan dah tha ran thin. Thenkhatte chuan tihchhiat/thiah miah lovin an dah tha bawk a, nu leh pa thenkhatte chuan an fate tawlailîr chu khap hnuah an chuang leh mai ang tih hlauvin an sah thiahsak vek bawk a. A huaisen fâl deuhte chu khap a nih hnu pawhin ramhnuai kawng siamchawpah an la chuang ru hram hram bawk a. Hun a inchiah rei leh deuh a, a ngai tê bawkin kan siam leh mai thin.
- 67. Nunhluitenkiranrello 67 Ka han ngaihtuah lêt leh hian khâ'ng hun lâi kha a ngaihawm ngawt mai!! Thingtlângah chuan perek lei tûr leh a leina tûr pawisa kan nei mai thin si lo va, mi in saknaa an perek kawite kan chhar khâwm a, a nih loh leh mahni in chhûnga kawr khaina tûr atâna chhûngte perek khen burte kan lo phawi ru a, Plier nei ve ngai hek lo le, chaicheh hi kan plier a ni mai a, chaicheh lah hi kan tichhe zingin kan tikawi ngêk ngûk fo mai thin. A ke a vir chak nâna têl kan hnawih tûr lah kan chhûngte hriat loh hlanin saidawiûm tê, damdawi bur ruakah kan bun ru a, kan han hnawih kha kan leih phal lo va, lapuain kan hnawih hauh hauh thin a. Kan têl la thin kha a buaithlâk thin: vawk hriak a ni a, tapchhakah chuan a tui a, kan han lâk sawn khân a lo khang a,kan han hnawih dawn khân a lo khal vek chuan thing therin kan pir a,a chhûngphûm chhûngah kan tat lauh lauh thin a, a buaithlâk thin khawp mai. Tawlailîra kan han chuang tak tak chuan chetsual châng hi kan nei ve lo thei thin lo va, thuamhnaw kan inbel ve châng pawhin kan rin loh deuh deuhin kan chesual ve fo thin si a,kekawr leh kawr chu a thuina a peh duh thin khawp mai.Kekawr kap hi a tet duh zual a,chetsual deuh phei chuan a kap zawn zawng a tet vek a,tiltê lang raihin kan thu mai thin a ni. Kan chetsual chânga kan kekawr thuina tet satliah mai pawh ni lo, a khûp pawp heu huau thinte kha chhûngte tân chuan lo thinrim thlâk thin viau mah se, keini tân chuan hlimna ni ropui a lo ni ve si thin a le. Tunah zawng kohkir tumin au au mah ila, kir leh thei hian a mawi si lo va, Nun hluiten KIR AN REL LO !!
- 68. Nunhluitenkiranrello68 BUNG 6 KAHPUP LEH KAHKHET-A INDONA Kahpup hi phulrua emaw mau emaw-a siam a ni a; a sîr tawn tawn hi chhemthêi ang hian a kawtlang a, a lâiah a kua a, a hnawh tâwk tûr chiahin hmawlh emaw thing emaw suih mum, pawh phawi theih tûr kan thun a, a hmawr lampangah a mu pakhat kan thun thin. A kaw zauzawng chu te tak tê, laphiar fung pangngai leng tawk vel a ni thin. A kaw zau zawngah chuan duh dân a inrual lem lo,a thenin a kaw lian deuh an duh laiin,a thenin a kaw tê deuh an duh thung a. Mau aimahin phulrua kan hmang tam zawk mah a, mau chu kahpup rual vel chu a no a, a pan bawk si a, a kua a lian thin si a, kan hmang ngai meuh lo. Kahpup tûr kan han zawng a, phulrua zâr ler lam emaw a zâr fêk deuh lai, châng khât si kan zawng thin. Phulraw hung lian pui puiah kan lâwn a, a mê thin si a, a hrehawm ve thin khawp mai. A len lama a tawk leka kan ngaih pawh hi kan han la chhin a, a thente chu a lo chhah lutuk a, a kaw mang lo va; a thente erawh chu a lo pan lutuk a, a kua rin aiin a lo zau thin a, a hmantlâk leh thin si lo. Hah thlansa phûlkaiin kan la ve tâwk tâwk a, a lo hmantlâk leh si loh chuan a hahthlawnthlâkin tha a nâ duh thin hle. Kan chem ken a hriam tha thin si lo va, phulrua kan han sâtte chu kan sât tîng tawih tawih a, kan sât sâwp a (Kan sât sâwp kan ti tak nâ a, kan khâwng sâwp a ni deuh ber mai), engtin tin emaw chuan kan la ve thei tho mai. A nazawng chuan chutiang êm êma chem bil chu kan keng bîk chuang lo va.
- 69. Nunhluitenkiranrello 69 Kan duhna lâi tak kan han la a, phulraw châng, khât tha thlerh thlawrh tak kan duh a, chutah pawh a kaw zau lutuk lo, a taka pan chuang si lo kan duh thin. A seizâwng hi ngûntâng atanga tawng khat chen vel kan hmang thin. 'A kaw zuih a kah a na' an tih thin avângin a kaw zuih deuh hlek kan thlang deuh kher thin. Thenkhatin, 'Arsi êk kai chu a chang tha', an tih avângin arsi êk kai deuh kher chu lâk phet kan tum thin. Arsi zawng a rawn e hauh lo vanga, arsi êk kan tih thin chu : mau emaw phulrua emaw-a thil var thit thet kai thin hi a ni. Kan lâkna laiah a tam deuh leh kan hawn teuh a, in lamah kan siam chhunzawm thin. A hmunah pawh a thente chuan an siam peih fel thei thova, mahse a nazawng chuan a hmanrua tûrte lo ken lâwk nachâng an hre thin lo va, a hmunah chuan tam zâwk chuan kan siam ngai lem lo. Kah theih tûrin kan han siam a, a hawlhfung kan han suih hauh huah a, a tâwk tawha kan ngaih hnuah kan han thun a, a kua a lo zuih deuh thin avângin a tâwp thlengin a leng thin lo va, kan han sawh lui deuh sak a, a dâwtin a tuar leh lo va, kan sawh keh leh pawp mai thin. A châng chuan a hawlhfungin a tuar lo ve thung a, kan phawi zâwnga a lo tâwt deuh chuan kan han phih lui deuh hi a bung ve fo bawk. A hawlhfung atân chuan hmawlh suihmum hi hman tlanglawn ber a ni thin. Phelsêp chhah tha deuh hlek, zung khat bawk vela hlai kan suih a, a vawnfung lai kan suih tel lo va, a fung chin chu kan suih tê ve lem lo va, a kuaa rawlh luh tûr ang chin kha a kua-a leng tâwkin kan suih a, a vawnfung man ngheh theih tâwkin kan dah thin. A châng chuan hmawlh pakhat maia tlingtla mai lovin, hmawlhtê kha kan suihmum vek a, a vawnfung tûr chinah a dâwt tiat vel bawk, vawnfung chen leh kha
- 70. Nunhluitenkiranrello70 kan vuah leh thin. Thil duh mak deuhte chuan a hawlhfung tûra phulrua emaw mau emaw kan hman chuan a mawng lama châng awm hman a ni thin a, a chhan chu a dâwta kan han sawh khân a hawlhfung kha a mawng lama a tlang loh nân a ni. Kahpup chaw atân hian kan hman tlânglawn ber chu lehkhapuan a ni thin. Kan exercise bu hluite kan han pawtthla teuh mai a, kan kekawr leh kawr ipte neih zawng zawngah kan hnawh a, kal har khawp, pian nalh lo khawpin kan hnawh puar pung mai thin. Kahpup chaw kan ngah tetaw hnu chuan indo tûrin kan inpuahchah thin. Kahpup a indo hi kan hrât thin khawp mai, tang leh tang insiamin kan indo thin a; a hlimawm thin hle. Khaw chhûng hmun remchâng lai deuhah emaw dai vel phaitual hnim awmna lâiah te kan indo thin. Tang leh tang awm ta na nâ na chu a tirah chuan kan han awm hrang ve ngei mai a, kan kahpup chaw pai kha kan han hmuam zawp a, kan thial khawm a; a thente chuan kan exer- cise bu hlui kan thial a; a thente chuan Kristian Tlangau bu hluite an thial a, Lal Isua Krista chanchin ziahna thial nawk nawk chang lah a tam thin. Lehkhapuan thenkhat chu a hlui tawh thin si a, kan han thial fe a, a tui hian ka chhûng a chiah tûr ngun mai a, a tui kan fâwp fe a, kan chhâk sen nguih nguih mai thin a ni. A thente chuan nghârdâi rah a chaw- ah an hmang a; chû'ng an hman châng chuan a kah a nâ duh thin khawp mai.Nghârdâi ngei mai hmanga kan dul nêm laia min han kâp thin chu a thîp ve duh thin var var khawp mai. Tang leh tang pawh lehlam lehlamah a hotu bîk deuh awm a ni thin a, indo kan tan dawn chuan a rualin kahpup chaw kan han thial a, kan inpeih tlan tawh hnuah a hotu deuh kha, "Khan tiam e", an tih
- 71. Nunhluitenkiranrello 71 dun ve ve hnuah kan inkâp ta thin a ni. Kan in pawngpaw kahchilh bawrh bawrh mai lo va, tan hmun kan insiam fel a, lehlam pâwlten min rawn kâp a nih pawha tawlh lo tûrin kan insiam fel thin a ni. Kan han inkâp tan a, kahpup chaw kan thial sawmsa kha kan thun mawlh mawlh a, kan thial sawm reng bawk a, kan kâp mawlh mawlh bawk a; a châng chuan lehkha kan han thialte hi kan hmuam hnem thin bawk a, tawng pawh kan tawng thei ngai lo. A chaw kan han thun mawlh mawlh a, kan inrin loh lai tak maiin kan nghâwngahte min han kâp fuh mai thin chu a thîp kan ti hi kan tuai ve vat vat thin. Kahpup thenkhat hi chu a puak ring ve thin bawk a, kan indo vanglâi chuan a ri ve tak tak mai thin. Lehlam pawlin min rawn veh dan dan a, kan lo biru ve daih a, a châng chuan thingbul phênah te kan biru a, kôpang remchâng laiahte pawh kan biru thin. Lehlam pawl inring lo lai tak mai kan han kâp siah mai thin chu a nuam kan ti thin khawp mai. A hmingin kawr chu kan ha ve thin tak nâ a, a kilhna kan ti tla zo tawh thin a, a tlâng tawn tawnah kan kâwng vêtin kan suih thin. Kan dul lang paw deuh huarin kawr kan ha thin a, kekawr lah a bul kan ha deuh ber si a, kekawr khuh bâk malpui nêm lâi leh dul vun nêm laia kahpup kah nâ taka maia min han kâp fuh chu a vual ve tâwt tâwt thin. Kan thuamhnaw hâka ipte a awm lo a nih chuan kan kut hman thiam loh lamin kahpup chaw kan keng a, kan keih thla mawlh mawlh mai thin. |an a nâ ve thei thin si a, lehlam pawlin min kâp fuh ang tih hlau rêng rêngin kan awm a; min rawn kâp dawn âwma kan hriat chuan kan lo bum ve thin. Min kah zawh veleha kah lêt ve nghal emaw min kah hmaa kah fuh ve ngei emaw kan duh thin si a, a hmanhmawh thlâk thin hle a ni. A châng chuan
- 72. Nunhluitenkiranrello72 kan hmanhmawh pheng lutuk thin hian kan kahpup kan tihchhiat phah fo bawk thin a ni. A chaw kan han thun a, a lo tawt deuh chuan a puak thei thin lo va, a châng chuan kan hawlhtlang thei mai lo va, leiah te kan sawh chawt chawt thin. Leia kan sawhna lamah a hawlhfungte kan sawhtliak a, a nih loh leh kan duh aia hmain kan tipuak thul. Kahpup thenkhatte hi chu a puak ring ve thin a, a châng chuan a hmawr lam hian a tuar lo ve fo thin a, kan han kâp puak hi a puah rual rual hian a kahpup dâwt a keh ve pawp pawp châng pawh a awm thin. Kahpup-a kan han indo vel thin kha chu a lo hlimawm ve thin khawp mai. Engdang kan ngai chuang lo va, kahpup tha tâwk kan neih a, a chaw tam tâwk kan neih phawt chuan kan hlim ve tâwk êm êm thin tho mai. Amaherawhchu a chaw tûr kan neih loh châng chuan a hrehawm ve thin khawp mai. A chaw tûrin lehkhapuan kan mamawh si a, kan lehkhapuan hman zawh tawhte kan hman zawh tawh chuan a dang han hman tûr hi a vâng thin si a, kan lehkhapuan hman lai leh kan note-bu te lam lama kan lo pawhchhiat châng a awm tum erawh chuan a buaithlâk thin zawng a ni. Kahkhet (a thenin kahhet an ti) erawh hi chu tlemin kahpup ai chuan a lian deuh a, a siam pawh a buaithlâk deuh. Phulrua aiin mau kan hmang tam zawk thung a, phulrua chu kahkhet rual lek lek chu a kua a tê a; tin, a châng a kawi deuh bawk thin nên, mau ngîl tha a awm chuan phulrua ai chuan a thlanawm zâwk thin a ni. Mau kutzungpui tiat vel a kua kutzungtê leng bawr vel, bân chen vel kan hmang thin a. A bul lamah a châng kan zuah a, a ler lamah a châng leh a châng inkârah kan tan bung thin a ni. A mawng lam châng bul rêt-ah kan rek a, a lû lamah
- 73. Nunhluitenkiranrello 73 a hmâwr atanga zung hnih zung thum bawk bâwr velah, zung lî bawk vel kan rek kua a; chuta leng tâwk tûrin phelsêp, a in aia zung ruk bêng vela sei, kan suih pan a, kan thil reh kûak-ah kan thun a, a châng leh a châng inkârah kan phelsêp hlai pan chu mauah chuan kan tawnbet tlat thin. A lû lam chu phelsêp kha a kûl pap a, chu chu kan thil reh kuakah khân kan kuai tawlh a, a kaw chhûngah chuan a mu kan thun a, kan phelsêp kawih kul kha kan thlah a, kan kâp ta thin a ni. Mi thenkhat chuan kahkhet hi an siam uang thin a; mau pum lian tâwk tak an hmang a, a ngulah pawh phelsêp hlai pui pui an hmang a, ken ruang ruang tham a ni thin a ni. A ngûlpui hi a then chuan an duh khauh hle a, an thuah fo bawk. A ngûl hi suih fuh a har thin hle a, kan han suih lauh lauh a, kan kawih kûlna tûr laiah khân kan suih pan deuh thin si a, kan lo suih pan zual deuh châng chuan a râm thin êm êm a, kan han kuai hi a kûl zawk zawk a, a mu perh chhuak thei tûr pawhin a awm thin lo a ni. A thente chu kan han kuai kûl tûr hi a tliak hmawk hmawk a, a buaithlâk thin hle. Kan reh kuak chhûnga kan thun kha a hmâwr kan tan fuh loh chuan kan han kuai kûl hi han thlah mah ila, a ngaiah a ding char char a, a mu perh chhuah ngaihna chu a awm thin lo a ni. Mau kaw awm dân azir zêla tan bial deuh mai tûr a ni. Silai ahna ang deuh hian ahna tûr kan siam ve a, hruikhâu kan hman loh leh buara hrui kan hmang a, a châng chuan ram hrui kan chhat a, hruiduk te, vawih-uih hruite leh a dangte pawh kan hmang thin. Ram hrui hi chu a ro hnuah a ram avângin a hman rei theih lo va, zîng kâra kan chhah hi chu tlai lamah hi chuan a ro hle tawh thin. Kut leh taksa lum ina a
- 74. Nunhluitenkiranrello74 tawh reng na nâ nâ chuan a ro hma deuh pawh a ni mahna. Khawlaiah kan ak a, ni emna avâng pawhin a ro hma pawh a ni mai thei a, a tûk zîngah phei chuan kan dah kual ang angin a lo kual mai thin. A thente chu ulh tliah theih khawpin a lo ro hman thin. Indo kan hrât thin si a; kahkhet mu tûrin khiang rah sên te, sunhlu rah sênte kan lo va, lungtê mum pawh kan chhar khawm bawk thin. Kan han indo va,kan inkah fuh chuan kan indawm ve ngaih ngaih fo mai. Thenkhatte chuan a ngûl an ti khauh a, a kah a nâ thin êm a ni. Kan mitahte kan inkâp fuh lo zâwk a, a vanneihthlâk thin zâwk hle. Lo inkâp fuh palh hlauh ni ila chu kumkhuaa mit tihchhiat hlen theihna a ni ve a ni. Mahse kan inkâp ve nawk nawk nâ a, kan inhliam chuang lem lo. Kan indo lai tak tak chuan kan hmanhmawh pheng lutuk hian a ngul kan kuai kûl ang pen pawn a, a mu kan han thun a, kan kut kan lâkchhuah fel hma in a ngul kan lo thlah palh thin a, kan kut kan kahchilh fo mai bawk. Thil inkah-fuh-siak kan ti thin a, kan kah tûr kan târ ang ve vaw a, kan kâp tla ve tap tap thin. Inêl kan ni bawk a, tan a nâ duh ve thin khawp mai. A themthiam lo deuhte chuan an kahthelh nasa ve thin khawp mai a, kan innuih tliah tliah mai thin. Kan kah fuh tûra kan thil tarte hi a tlângpuiin lehkha te a ni thin a, kan kâp fuh ve thin bawk a, kan kâp chik ve hrup mai thin. A kut hlei deuhte chuan khawlaia ar awm mai maite hi an lo intumsiak bawk thin a, a nghâwng taka an kah fuh chuan an kâp fuh chuan an kâp thlu ve tawp tawp mai thin. Kahpup leh kahkheta kan infiam thinte kha a lo ngaihawmin, thil ho lo lam tak ni mah se a lo hlimawm thin ngawt mai. Tunah ngai mah ila, kohkir theih rual a chang si lo. Nun hluiten KIR AN REL
- 76. Nunhluitenkiranrello76 BUNG 7 THANG KAM Naupan laia thil tih nuam kan tih thin deuh mai chu thang kam hi a ni. Thang hi chi hrang hrang awm mah se thangchep te, thangthleng te leh sahdal te hi naupan lai chuan kan kam deuh ber thin. Beâi thang hi erawh chu a kamna tûr hmun a ram ril deuhin, a hla tham deuh a, puitlin hnu emaw tlêma changkan chhoh deuh hnuah emaw lo chuan kam a ni meuh lo. A en a hunah erawh chuan kan pû emaw kan pa emaw kan û emaw ten min hruai ve thin. A ennaa kan kal ve thin tih chauh lo chu beâi kam chungchângah chuan naupangin inhnamhnawihna kan nei hranpa pawhin ka hre lo. A thang han puah vel pawh hi a nek a nawk a tam a, naupang tân chuan a buaithlâk mai ni lo vin a thiam pawh kan thiam mang thin lo a ni. Thangchep hi lei lamah kam a ni deuh ber thin a. Lei lama tlâ chi thehlei, zuhrei leh sava thenkhat awhna chi a ni a. Sahdal erawh chu lei lama kam tho: mahse sadâi theu a, a kâwngte sial chawp emaw kawng belsa deuha kam emaw chi a niin, lei lama tlâ chi varung, vahlah ramparva, vahrit, thângfen, varihaw, buarchâwm te leh a dangte awhna a ni a. Thangthleng erawh hi chu thingkung lama kam chi a ni thung a; thing emaw mau emawa dawhchhawn a, chaw chah dah a ni thin. Lui dungah pawh chînrang te, thângfen te awh nân thingtuai emaw mau emaw dawh chawpin kam a ni bawk thin. Thangthlengah hi chuan sava, rahtlan chi : tawllawt te, tuklo te, tukkhumvilik te, kawlrit te, dawkek te,
- 77. Nunhluitenkiranrello 77 chîppuite leh a dangte pawh awh a ni thin. Thangchep leh thangthleng atân phulraw phêl suihmum hman a ni thin a. Chu chu herh a ni thin a ni. Thang herh tûr hian thiam ve deuh a ngai a, a herh thiam lo chuan bêm leih luih, sawi tlên tlûnin an herh fo mai. Tin, a herh sâwpna lai tak mai hi tihfuh a har duh a, inchuktuah rem tak si, khawng tha deuh at a herh a ngai si a, kan herh sual chuan han kam chiah hian a ngûl a khauh deuh phei chuan a pawt chhe thei mai thin. Naupang ta na nâ na chu thang tûr pawhin phulrua la thei chi zia zâng kan la ni si lo va; mi hnâng hlainaa an duh loh, a mit zawn an paihna châng rêng rêng hian kan vâk kan vâk thin. An hlai mawlh mawlh laite hian an bulah kan tawlh hrat hrat a, min pe ve leh nge nge thin. A châng chuan chhûngte ram kal hi kan chah thin a; herh sa diama min hawnsak chângte pawh a awm thin a,a chang chuan herh sain min hawn lem lo va, an herh peih lo lam ni lo vin, keimahni ngeiin herh ve ila, kan thiam ve ngei min duhpui vâng zâwk a ni thin a ni. Thang puah hi rin aiin a hautak ve khawp mai. A hmanrua kan neihsa lem loh phei chuan a châk lâkkhâwm pawh a buaithlâk ve hle thin. A ruh rel pui berah phulrua a tul phawt a, a châng leh a châng inkâr chu kan pheltê a, kan zût mum a, kan herh thin. A chhîp tûr a laiah kan herhsawp a, saipir khâp vela sâng tûrin kan herhsawp ve leh a, a hmâwr ve ve chu kan kawkalh leh a, a mawng lam chu thehlei leng tâwkin kan siam thin a ni. Phulraw hring kan hman chuan a thar ve vur thin a, 'thang thar ver vur chu an hlauva, a awk duh lo,' an tih avângin kan hman hmain rapah kan rep ung hmasa phawt thin. A hrui atân khâupui emaw vaiza emaw hman a ni deuh ber thin a. Pâte leh pute hnam hrui hrual
- 78. Nunhluitenkiranrello78 bang kan hmang ve mai thin a. Khâupui hrui hi chu a khawng duh deuhva herh a har deuh thin a; vaiza chu tlêmin a zawi deuhva, tin, a rawng pawh a êng deuh sêt a herh a nuam deuh bîk a ni. Hruikhâu leh vaiza hrui vel an siam/lâk dân han sawi kual lawk ila : Ramhnuaia thing kung khâupui leh vaiza kha a pil an chhu sâwp a, a pil leh a tak inkâra hrui awm kha an hîk thin. A hîk thiam lo chuan khawng deuh deuh chhe deuh deuhin an hîk a, hman tlâk pawh a ni mang lo. Khâupui leh vaiza hih hi chu pawng paw phih vak vak chi a ni lo va, zawi muanga hih delh delh tûr a ni. Chutichuan, an hih sa kha bêlah vut nên an khung pawlh a, thukah an chhuang a, rei tak an chhuan hnuah tuiin an sufai leh vek a, a nâl pil pial leh a khawng zualpui a lo reh a, hrui tha takah a lo chang ta mai thin. Thanghrui tûr kan han hrual a, hruikhâu leh vaizate kha kan han thliar sîn tê tê a, kan han thu dawrh ang set sawt a, kan kekawr kan han hlim chhîng ang sauh sauh a, kan kutah chil kan han hnawm pharh pharh a, kan bulah hrui hmawr leh lam vuan tûr kan thuttîr a, bula thute kutzungchal kan han tih pirtîr a, hrui kan bât a, kan ngal chârah a malin kan han hrual lauh lauh a, a fîp tha tawha kan ngaihah kan han tih fin a, kan hrual fîp chaih mai thin. Ngal hmul neih deuh chuan a hrual hleih theih loh; hruiin a pawt a, a thîp duh êm êm a ni. Kan zei deuh hnu chuan mahniin kan hrual thei a, kan ke kan dawrh vak a, kan kezungpui lehlamah hrui kha kan bât a, kan hrual thin a ni. Hrui hi hrual tam deuh chuan ngal a thip duh thin khawp mai. Thanghrui kha thangah a kawkalhin kan suih hnan a, a valh kan siam nghal thin a ni. A awh pawha a chhîpa hrengbet tlat tûra siam a ni thin a ni. A tep-chho siam pawh hi a buaithlâk ve phian
- 79. Nunhluitenkiranrello 79 mai. A tep-chho atân hian thangtung kan hmang thin a, neih sa kan neih loh chuan ramhnuai khawkrawk deuh deuh, kham rawng kai lek lekah a awm deuh ber thin a, a nih loh pawhin rampil ril deuh hlek pan a ngai thin. Thangtung kan neih chuan a hmâwrah hmawlhte ball point pentui aia tê hret, inchi khat vel a sei (A seilam hi chu a thang len leh têt azir a ni mai a) a chanve vel thleng kan han phel a, tah chuan thangtung zâi kha kan zep a, nghet deuhin kan tâwn thin. A hmâwr lehlam kha thang herh a hnuai lama a lai takah nghet deuhin kan suih thin a ni. Thanghruia tawn beh tûr zangsî a la awm leh a; hmawlhte kan suih a, a hmâwr leh lam hi a zuih deuh a, chu chu a tep-chho nêna intawhna tûr, thang kamtu ber a ni ang chu. A hruia nghet taka a tawn a, a tlâk mai mai loh nân a hmâwr kha kan suih pâwr deuh thin a ni. Thangchep chu lei lama kam chi a nih avângin a thang kha leiah nghet taka khenbeh a ngai thin a, a khenkâk siam a ngai thin. Thingkâk remchâng deuh pahnih kan suih a, a hmâwr kan ti zum a, chu chu kan hmang thin a ni. A nih loh pawhin phelsêp châng nei, hmun hnihah kan thliar a, a sîr tawn ve ve kan zuah a, a laita kan ti bung a, a hmawr ve ve kan ti zum a, chutiang ang chu kan hmang ve bawk thin. Thangthleng erawh chu a ruhrel pui ber chu thangchep ang deuh tho, mahse thangchep aia bial tawi deuh zâwkin kan herh thin a, a chhîp herh ve lovin kan kuai kûl mai thin. A khenkâk a ngai ve lo thung a. Amaherawhchu a dawh siam a ngai thung a, nghet taka phuar a ngai a ni. Kan phuar ngheh loh palh chuan a thle a thle a, ho lo lam deuh deuhah a per fo mai thin.
- 80. Nunhluitenkiranrello80 Sahdal thang puah dân hi a dang leh deuh a, thangchep leh thangthleng puah âi chuan a awlsam deuh thung. Thangtung zâi sei tha deuhte pahnih pathum kan herh a, a hmawrah a valhba kan suih bial awng a, chu chu a valh a ni mai. A valhba thangtung leh hrui kan zawm a, hrui lamah a zangsî thangtung kan vuah a: thang valh chu a tlangpuiin kuttum leng velin kan siam thin tlangpui a ni. Thang dangte aiin a zangsî a sei deuh a, a tepchho tawnbeh a ngai lo va, thangtung hmang lovin, hmawlhtê sei deuh kan suihmum mai thin. A khenkâk erawhchu thingkâk hman a rem ve chiah lo va, hmawlhtê phêk hmun hnihah thliarin, zung khat atanga zung hnih velte kan thliar a, a sîr tawn tawn kan zuah a, a lâi kan tibung thin a ni. Thianzahovin, thâl laiin thang kan kam thin a, mahni thang puah vete emaw ûte leh pate min puahsak kan han kam ve thin a. Kawngsîr tê tê-ah kan kam ve thliah thin a; zuhrei kawng te, thehlei kawngah te kan kam thin a, an chaw zawnna kawngtum ve hi a ngai an lo ring ve thin a ni ang, a bel ve tlân thin. A châng chuan kawng kan sial chawp a, kan kam mai bawk thin. Kawng tha deuha kan kam chuan kan phur ve thin khawp mai. Thangngûl atân thingtuai mar tha, a khauh dân azirin kutzungtê atanga kutzungpui inkâr bâwr vel kan hmang deuh ber a, kan kamna laia chutiang ang a awm remchâng lo a nih chuan hmun dangah kan zawng a, kan la thin a ni. Kan kamna bul maia a awm chuan sawhphun a ngai ve lo va, a nghet sa a, a awlsam viau thin. Hmundanga mi sah chawp a, sawhphun chu a nghet mawh a, lung hmun deuhah phei chuan a sawhna tûr hmun a awm mai loh phei chuan kan kam loh phah fo mai.
- 81. Nunhluitenkiranrello 81 Kan kamna tûr zâwnah kan han thu sawp ang nek nawk a, kan ipte atangin thang kan han phawrh a, a ngûl tûr kan han melh kual nghal a, kan kamna lai lei a that deuh chuan a khenkâk kan han khêng hi a nghet tha thei lo va, kan han kam tak tak dawn a, a ngûl a lo khauh deuh phei chuan a khenkâk chawpin a pawt phawi leh vek thin. Kan kamna lai lung hmun deuh a nih thung chuan a khenkâk kan khêng lût tha hlei thei lo va, a khenkâk kan tibal teuh a, siamchawp te, zawnchawpte a ngai fo mai. Kan thangkamna lai zawna thehlei te, savate, zuhrei te a kal theih nân kan thangkamna sîr lehlam lehlam kha a tawn tawnin kan hung ve deuh a, thingtang emaw hmawlhtê emaw a remchâng ang ang vitphunin, a dâi kan thêu ve far thin. Kan thangkamna lai bâwr chu han hawi vel ila, thangngûl a kûl pep pup mai a, hai rual a ni thin lo. Kan kamna lâi a khân a that deuh chuan kan kam mêk lai pawhin kan kam hmasakna thang thenkhatah chuan a lo âwk hman thin a; kan thangngûl a rûl deuh châng a, a phih hlum mai zawh loh chuan kan vawhlum fo mai bawk. Kan thangkam chu zîng kârah kan en tlângpui a, a châng chuan tlaiah pawh kan en leh thin. Zîng kârah chuah kan en chuan kan en zawh hnu maia a lo awh leh si chuan a tûka kan en lehin a lei dep lama a pang a lo tît êk hman tiar thin. Kan en loh laia a lo âwk hman a nih chuan kan kamna lai bâwra mi kal vel ten a thanghruiah an lo tâwn emaw a ngûlah an lo tâwnbet mai a, tha takin an lo kam leh diam mai thin. Kan thangkam kan han en a, a thang kan hmuh chian hma a, a ngûl kan hmuh pawhin a per leh per loh kan hria a, a lo per vauh chuan rilru a kal thui hman thin teh asin!! A hmun kan han thleng a, thang
- 82. Nunhluitenkiranrello82 thenkhat chu a lo per thelh a; thang thenkhat chuan zuhrei te, chepâ te, vadumdelengte leh a dang dang pawh a lo âwk thin a. Kan thanga a lo awh chuan kan hlim thin lutuk hi kan au rawi rawi mai thin. Thiante emaw naupang zual deuh emaw âwk thei lo an awm chuan an hriat loh leh an hmuh loh hlanin kan awh sa kha an thangah kan awhtîr thin. Chutichuan an phur ve êm êm thin a ni. Naupang emaw tleirawl emaw sual fâl deuh hi an lo awm ve leh zêl a, kan thangkamah hmawlh te, thingbung te, hnimhnah te, saruhte an lo awhtîr a; a châng chuan a ngûlah an bêng a, an sawi bawk a, a ngûl zawng zawng an lo tiper vek a, a ngûlte hi an lo chhawk bawk thin. Mi thenkhat sual fâl deuhte chuan thanga âwkte an lo la a, thangte hial an lo ru a, a châng chuan an lo sât chhe vek a, a thinrimthlâk duh thin hle. Kan têt zual lai chuan kawmthlanga phuihnam rah tlan sava : tlaiberh te leh a dangte awh tumin thangthleng kan kam ve thin a, zîng thawh hma kan châk a, sikul ban kan nghâkhlel bawk a. Thangthleng hi a tlângpuiin thingkunga kam a ni thin a. Lui kam emaw luidungah emaw pawh kam a ni tho thin. Lui kamah chuan kam a buaithlâk deuh a, a ngûl siam fuh a har duh deuh a; tin, a thang tawn ngheh pawh tawnchhan tha tak a awm loh chuan a har bîk a ni. Lui kamah emaw lui dungah emaw kan kam chuan kan thang lamah sava kan um thin a, kan thang an han hmuh khân kan chaw chahte an han hmu a, kan dawh siamah an han fu chat a, an tum/rah rual rualin thang a per a, a âwk tâl phar phar thin. Thingkunga kan kam chuan savaten a rah an tlan bîk deuh kêlbuh te, rihmîm te, sabehlîang te, khuangthlî te, hnahkiah te kam a ni deuh ber thin a.
- 83. Nunhluitenkiranrello 83 Thingkungah chuan kam a awl deuh a, a zâr remchâng lâiah kan tawnbet a, a ngûl atân a thing zâr vek ,a hnah leh a zâr buk zual kan sâtthla a,kan hmang nghal mai thin.Thang sirah chawchah atân an rah tlan chi kha kan tawnbet a, kan chawchah ei tûra an han fu chiah kha a âwk tal phar phar mai thin.Thingkungah chuan chetsual palh a hlauhawm a,chet fimkhur pawh a ngai thin nangiang mai. Thingkungah hian awm dân theihnghilh thut hi a awl êm êm mai a,nghenchhan awm lo pui hi thil nghen kan tum a,kan tlâk phah fo mai bawk a. A châng chuan a zâr dangah kan in dawmbet hman ve hram a; tlâk teuh deuh deuh châng a tam thin khawp mai. Sahdal thang pawh hi leia kam chi tho a ni a,tlêmin ram pilril deuh a ngai thung a. A thang kan kamna lai bâk chu dai theu a ngai ve a,thui tak tak kam a ni ve thin a, thangthleng te, thangchepte anga zing chuka kam chi a ni ve lem lo a ni.Thang dang anga en zin chi pawh a ni ve hran lo va,ni hnih khat a kârah rial a ngai thin a ni. Kan thangkam kan en khat deuh chuan satê-in min lo eisak fo va,sava thenkhat chu an lo ei zo deuh vek a, a ke leh a thla deuh chauhte an ei bang a awm ve fo thin.Thenkhat chu a hmul tla ten tun, a tak hmuh tûr awm si lote a awm thin a, a ngûl a rûl deuh chuan an lo talchhuak ve fo bawk thin. Kan thang a per tih kan hriat si; mahse a ngûl kûr deuh pap si kan han hmuh a, a hrui ina kan thil awh nghawng tak maia a lo hlin chat a, a lo uai deuh nalh nalh chuan a hlimawm thin hle. Chîp fal pawh kan siam thin a, phelsêp kan thliar pan a, kan tah khâwm thin. A nih loh pawhin phulrua emaw mau tuai tha deuh emaw kan hlai a, kan tah bawk thin. Chîp tlatna laiah kan kam a.
- 84. Nunhluitenkiranrello84 Antam hmun zâwlah te, chhungkaw thil engemaw phona tûra dâia an siam, an tihfai hmun zâwl laiah te, zâwlzau remchâng, buh an phona bul velah kan kam thin tlângpui a ni. Chîp fal kam dân hi chu phak- rak kan tah kha a tlâng lehlam lei kan siktîr a, a lehlam kan khai kang a, a sîr tawn tawnah thingtuai kan sawh phun a, a ler lamah thingtuai dang kan kham leh a, Chutah chuan phakrak kha kan khai thin. Phakrak hnuaiah chuan sahdal thang kam ang deuhin an tihper tûrin hmawlhtê dah a ni thin a, thangchep thang hrui ang thovin a hruiah a zangsî kan tibet ve a, a khenkâk pawh pakhat chauh hmang pawhin a siam ve theih tho va, khenkâk pahnih hman pawh a theih tho thin. A zangsî lo dal tûrin hmawlhtê kan kham a, chawchah kan dah a, chu mi tlan tûra fal hnuaia an lût chuan a thang kha an pal per a, a chung lama hruia thlunna a dâwk thut a, a hnuaia awmte chu a delh phiar mai thin. Pal per chi loh pawhin a siam theih a, phakrak kha kan hlîng a, a pawnah awlsam taka pawh per mai theih tûrin kan siam a, hmun hla deuh atangin kan pawt mai thin bawk. Chutianga kan tih loh pawhin, a phakrak hnuaiah khan mau phel emaw kan dah a, chu mi chungah chuan buhhumte kan dah a, chu mi an chuk huna an chuk per nghal mai tûrin kan kam ve bawk thin. Chutiang ang thang kan kama kan delh theih viau chuan kan hlim ve thin khawp mai. Ral hla deuh hlek atangin kan han thlîr a, a delh rik deuh khat khat chuan kan tlân thuai mai thin. Khawlaia buh pho ven pahin kam mai mai kan chîng bawk a, artê te pawh hi kan delh hlum fo mai. Chhûngte hauh chu kan hlau thin mai mai khawp mai thung a. Tlâkawrh thang kan kam bawk thin a. Lamlian ko-ah te a kua a awm thin a; lamlian kan
- 85. Nunhluitenkiranrello 85 kal hi chuan kawng ko lam kan melh a, tlâkawrh kua kan melh ran mai thin. Tlâkawrh kua hi thûk tak, ngîl tak a ni a; a thang kam dân pawh a ho ang reng khawp mai: Thangchep angin a chhîp zum deuhin kan herh a, chu chu a kaw kotlângah kan khêngbet a, a rawn chhuah dânin a lû a lawk avângin a chhip zum lamah a tang hlum ve tawp mai thin. Hrui hrual mai mai pawh a kaw kotlângah kan valh ve a, a sîrah thing kan khêng bur a, chutah chuan kan tawn a, a rawn chhuahin a valhah a lû a rawn rawlh a, a thlawh chak êm avângin a valh pawh a lo inzip ve thuai mai thin a, a âwk chawih mai thin. Kan thanga kan awh hmulte, a meite hi kawngkhar (Dâp-a siam, chunglam leh hnuai lama a tlengrel awm,nem tawlh chi)-ah kan tar chuai thin a ni.Thehlei mei thenkhat kan lo hleh bulh deuhte chu kan tar nam vat vat fo mai. Thang kan kam lâi tak tak chuan eng dang mah kan ngai bîk lo va, thang kan neih that a, kan awh theih bawk chuan kan lawm a kim ve êm êm a, kan hlim ve thin êm êm a ni. Mahse tunah zawng khâ'ng hun laite kha mitthla mai bâk a theih tawh si lo va, lung a ti lêngin a ngaihawm thin ngawt mai. Nun hluiten KIR AN REL SI LO !!
- 86. Nunhluitenkiranrello86 BUNG 8 SAVA VEH Sikul kan han kal a, kum tâwp chawlh kan nghahhlelhna pakhat chu sava veh hi a ni ve thin. Khua a tui hul that a; thingrah, sava tlan tûr a tam chuan sava veh pawh a phurawm thin. Sikul kan kal lai chuan sava vehna hun kan nei tha thei lo va, chhûngte pawhin lehkha zir kalsana veh chu an remti reng thei bawk hek lo. Chawhnu sikul kan bâng a, chhûngten tui chawi tûr tein min tîr a, tui ûmte min khirhtîr a, pahnih la khirh rual lo deuhte chuan pakhat kan pu mai bawk a. A thenin baltin emaw tin (Tel tin ruak) an zawn bawk a. Tuikhur kawnga hlum, lei mê lo, ban tha tak saihlum atân kan sâwk haw pah thin. Tuichawi pah ni lem lo va hlum kan sawh chuan sâikhup (No bial) tlângte, fianthlîr tlângte leh a pumte pawh kan ti bal nuau thin. Tuikhur pan lo va, mahni in lama kan silfai chang chuan chhûngte chuan tui tihek min ti thin khawp mai. Saihlum atân hian sawntlung lei hi a tha deuh bîk a, a chhan chu a sakhat a, a mê lo va, lung leh tlak ilo pawhin a pawlh lo a ni. Sawntlung lei aimahin bellei hi a la tha zâwk mah a; hmun tin hmun tanga lei satliah âi hian a rit zâwk deuh emaw tih tûr a ni. Tin, saihlum atân han hrual hian a tliang duh êm êm a, sava veh a, ipte-a han ah kual hrep hnu phei chuan a hnum tliang hlarh thei thin a ni. Thlasik lâi hian sawntlung lei hi a sô ve thin a; zîngkârah hian han en ila, han khawih ila, chu lei lo
- 87. Nunhluitenkiranrello 87 sô lêkte chu a nêm ban deuh a, hlum atân kan sâwk thin. Tin, kha sawntlung kha kan lai khuar a, a tlângah hmawlhtê kan kham kawkalh a, hnim hnah hlai deuh emaw puanchhia emawin kan khuh a, leiin kan vur hnan leh a; ni hnih khatte, zan khatte kan rial a, chu mi hnu chuan kan han hai hawng a, kan laihkhuarah chuan a lo sô khat ve lâk thin. A thente chu pawnahte a lo so chhuak bawk a, kan han hawng chu kan hlim ve thin dar dar khawp mai. Kan hlum sawh sate in lamah kan han hawn a, luhkapui rah dawna, lungphêk awmah emaw luhkapuia phulraw mâm tha laiah emaw kan sawhban a, a nih loh pawhin thirphêkah kan sawhban thin. Kan sawhban thawkhata kan hriat chuan thirphêkah emaw hnângtah (Arbawm mawngphah tah angin kan tah a, a tlâng hmawlhtêin kan chep ve a)-ah emaw kan chawn a; kan hrûal mum thin. Kan hrual tantirh chuan pakhat kan hrual a, kan thiamchawp chho ve zêl a, pahnihte pathumte pawh kan hrual thiam chho ve zêl thin. Kan hrual mum sa aia û zâwkten "Khawii maw i hrual hnem tawh em, kan chhiar sak ang che," an ti a, kan hlum hrual sa kha an kutzungchalin an han nem pêr thlawr thlawr mai thin chu, a thinurthlâk thin khawp mai. Kan hrual mum sa kha nî-ah kan han pho ro a, kan hmanhmawh deuh chuan thukah kan chhuang ro thin. Thirphêk, thukah kan chhuang a, a chungah saihlum kan dah a, a khîk loh nân vut a chungah kan phul zai zai thin. Chhûn pachangah hi chuan sava an inlâr vak lem lo va; zîngkâr nî chhuah hlim emaw tlai nî nem lamah emaw hian sava chu an tam thin a, chû'ng hunah chuan kan veh tlângpui thin. Thianzaho
- 88. Nunhluitenkiranrello88 inthurualin kan veh thin a, naupan zual lâi chuan sava veh tûra kan kal hi, hlum tam tâwk kan ak a, pal ban filawr intumsiak mai maiin kan hlum ken kan hmang zo deuhthaw thin. Aia û zawkten sava veh tûra kan kal hi 'A chithlah tûr tal zuahah aw' min lo tifiam thin. Sairawkherh hman kan thiam hma deuh chuan kan kutzungpui hi kan perh fo va, a nâ duh thin khwp mai. A châng phei chuan a nâ kan ti thin lutuk hi kan kut kan thing vawn vawn mai thin. Sava veh nachâng kan hriat tantirh chuan sava kan hmuh ang ang hi kan perh chawt mai thin a, tiktik te, tîm te, tehhek te perh thlâk tumin kan veh kan veh a, kan perh thla ngai mang hlei lo va. Heng sava tê zualte hi chu an fûkna ngaiah an fu reng lem lo va, an sawh sawn zeuh zeuh a, perh fuh an har phian a ni. Hnahkiah rah lâi chuan tukkhumvilik, kawlrit, dawkek, chîppui, vâiva leh a dangte hi an tam thin khawp a, hnahkiah kung tamna ram lama kan veh tum chuan hnahkiah awmna lâi kan pan a, thawm dim takin kan kal tham tham a, hnahthel ro rah palh pawh thawm a ring hma khawp mai. Kan hmanhmawh deuha kan tlân ve châng lahin hrui pal palha tlûk a awl phian lehnghal. Ngawi rengin thing hnuaiah kan veh tham tham a, ngun êm êmin sava kan thlîr vang vang a, kan sairawkherh kan kuai fân ang phan phan a, hmun dang atanga an rawn rin perh a, an thlawk darh huk mai thin chu nuih a za duh lem lo thin khawp mai. Kan vehna laia rah tlan tûr a that deuh chuan sava hram lâite hi kan perh tawp chawih chawih mai thin. Kan perh fuh deuh châng chuan an awmna zawnah lei lamah an rawn tla thla nghal hmiah zêl mai thin. Kan perh fuh chian vak loh, mahse thlawhpui chi ni tawh lo pawh leiahte
- 89. Nunhluitenkiranrello 89 an lo tla a, a thente chu a hmuia kan perh fuh, an lû a hai avânga lei lama rawn tla thla mai maite an ni a. A châng chuan a nung chungin kan hawn a, chhûngte erawh chuan min hauh phah fo thung. A nung chunga hawn an phal thin lo a ni. Kan perh fuh ve ting tang si, mahse la thi chiah si lo chu an chak tawh si lo va, an bawh thin a, chu mi man tum chuan kan phe kan phe bawk thin. Sava-ah chuan chîppui hian thawm an dim thiam phian a, ngawi rengin rah an tlan a, kan thawm an hriat veleh a rualin an thlawk chhuak phut thin. Thingkung lian tham : bûng te, hmâwng lam chi te a rah châng hian a kungah kan châng thin a, naupang zual deuhte a tla châng tûrin leiah kan awmtîr thin a; thingkungahte ngawi rengin kan thu a, thawm nei ta lo chu savain rah tlan an rawn tum a, an rawn fûk veleh kan lo perh thla tawk mai thin a ni. Perh thelh châng lah kan ngah thin khawp lehnghal. Vahûi te, tawllawt te, tukloh ten an tlan duh a, kan perhthlâk hnem deuh chuan a hlimawm thin khawp mai. Saihlum hi hman zawh hma hi a awl khawp mai a, sava an lo tam deuh chuan kan perh pawp pawp mai thin si a; Wildlife Protection Act lam rêng rêng ngaihtuah lovin kan sava hmuh ang ang kan perh hmiah hmiah mai a ni si a. Saihlum kan hman zawh tawh chuan sunhlu rah emaw khiang rah hring emaw kan hmang mai thin. Mahse a zân deuh avângin a lêngkawi duh a, sava perhthlâk erawh a har viau thung. Kan ril a tam deuh emaw hlum kan hman zawh tawh emaw khua a tlai deuh tawh avâng emaw sava an reh tawh deuh vâng emaw tein in lamah kan hâwng thin a. Kan hawn kawngah mite kan tawh
- 90. Nunhluitenkiranrello90 chuan 'Perhthlak hmui ziah i cho em?' kan han ti a, 'cho e' an tih chuan, "Chiah maw?" kan han ti a, kan ipte kan zen ngar ngar a, kan sava perhthlâk hmul kan han pawt a, kan han chhem lêng ar ar a. A nuam hi kan ti hliah hliah thin teh asin! kan sava perh thlâk kha kan perh nat deuh chuan a thi duh ve a, kan ipte pawh hi thiin a luan khawng eih uaih châng lah a tam thin khawp mai. Saihlum atâna lei ban tha lo deuh kan hman chuan kan han ak keh rem rum a, ipte ah hi a paw thek thuk mai thin a ni. Sava han veh tak tak hi chuan sairawkherh pawh hi neih that a ngai ve khawp mai. A kâk hman thiam leh thiam lohte hi kan nei ve thin a. A thenin a kâk zâr deuhte, a thenin a kâk zîm deuhte an hmang thiam a; pawhfan nise a thenin a nêm deuh an duh laiin a thenin a khauh deuh an duh bawk a. Vai pawhfan siamah khân KKK kha a khauh tha deuh a, MMM kha a nem deuh thin. Mahni khuaa pawhfan lei tûr a awm loh chuan mikhuaa kal tûr kan chah mai thin. Pawhfan man tûr chhûngte kan han dil a, min pe phal lo va, "Inhlawhfâk ve mai rawh," an han ti ve bawk a, tih theih kan la nei tlêm thin si a, kan buai ve thin map map khawp mai. Pawhfan man tuakin thingtuahte kan han la a, vawi khatah kan pu tlêm thin si a, thingfâk, fâk za te, fâk zahnihte cheng khat man a ni thin si a, tuak ngah a har ve thin khawp mai. A châng chuan mi tui chawi tein kan inhlawhfâk a, a châng leh kan saihlum hrual sain kan thleng bawk a; a châng leh buh phur tein kan inhlawh thin a, kan phur tam thei thin si lo va, a luhaithlâk ve thin khawp mai. Kan pawhfan lei kan duhaia a lo khauh deuh chuan kan han chep tê deuh a, kan cheh sual palh hlauh chuan hman tlâk lohin kan chhuah a, kan ui thin tlak tlak khawp mai, kan chep chhe
- 91. Nunhluitenkiranrello 91 mai ang tih kan hlau hian aia û zâwkte emaw kan nu leh pate emaw kan cheh têttîr a, kan cheh têtna khân kan tawn nghal a, a remchâng thin phian lawi a. Pawhfan phan tûr mawlh kha a buaithlâk thin. Savun tha a vâng thin si a, pheikhawk chhia leh foot- ball kâwr chhia kha kan hmuh phâk awmchhun chu a ni mai a. Football-te lah kha sikul leh Games & Sports Association deuh chauhin an nei a, a chhiat tawh chuan a mawih zui titih tawh thin si a, a buaithlâk thin teh zawng a ni. Thenkhat chuan chhûngte pheikhawk bun lai lêite an lo hlep thul. Pheikhawk pum lam la tha vek si a, bun tlâk loha chhuah kha a awm nual thin a ni. Savun mawih deuh kan hman a, a peh palh chuan mahni awm hi kan chum leh dawt thin. Mahni leh mahni kan intuak theih hma phei kha chuan chhûngte hi kan tibuai thin nak nak khawp mai. Kan perhthlâk sa kan han rawh lahin a hmul kan pawt fai leng thin si lo va, kan rawh hmui rum rum a, chhûngten bekang an um laia kan lo rawh palh phei chuan min hau leh hrep thin. Sava hmul lampang chi bekang um laia rawh chu bekang a hmin tha thei lo vin, a tui duh thin lo an ti a ni. Kan sava perhthlâkte kha chhuatah kan theh thla tawp a, nauten an lo chhar a, a hmul an pawtfai malh malh thin a, a bul hnaia zawhte emaw ui emaw an lo awm chuan a rang a rangin an lo che ve a, sava kha an lo put ve daih a, khum hnuaiah emaw pakil kâr chêp tak kârahte an lo luhpui a, kan um zak zak mai thin. Kan chhuhsak leh meuh chuan an lo hmuam huh pur hman thin. Sava veh sawi tâkah chuan sava no lâk pawh sawi tel law law ila. Bak leh vahluk tih loh hi chu sava
- 92. Nunhluitenkiranrello92 lamah chuan a tui chi deuh vek an ni a ; a tlangpuiin bu an chhep thin bawk a ni. Sava thenkhat chuan thingkungah an chhep a, sava thenkhat erawhchuan hnimbuk kârahte an chhep a, hnahkhâwr sava chuan thinghnah hlai deuh deuhah bu a chhep thung a, hnah a khâwr mai thin. Bu atâna hnah a khâwr avânga 'hnahkhâwr sava' vuah mai niawm tak a ni. Savain bu an chheh chuan sava bu hual a pui hi kan ngah thin khawp mai. Sava chettlatna hmun leh an thlawhluhna hmun kan thlithlai a; kan rin zawn a, an bu chheh pawh kan zawng hmu leh nge nge thin. A khât tâwkin chhûn lamah sava bu chu kan en thin a, a tui a awm leh awm lohte kan en a, a châng chuan a tuite hi kan lâksak fo va. A châng chuan kan lâksak ngai chuang lem lo va, a awp keu hun kan nghâk thin a ni. A khât tâwka kan en a, kan en tum a a lo awp keu tawh chuan kan hlim ve thin khawp mai. Chawm nun theih tawha kan ngaih chuan sava note kha kan la mai thin. A châng chuan zanah a pui nêna hup kan tum thin a, kan veh nasa thin khawp mai. Thim tham a ni thin si a, chetsual fet fet pawh kan ngah thin khawp mai. Sava no kan lâk chuan kan lâkna lai bâwr vela kal leh a, a pui an thlawk vel luap leh an han fûk châng pawha an han hawi vang vang mai thin chu hmuh an hrehawm thin hle mai. Nu leh pate, sikul lama zirtirtuten Sava no lâk hi an phal ngai lo va, sikulah phei chuan sava no la an hriat chhuah chu an hrem ngei ngei thin. Pathianin a duh taka a siam rannung an ni a, an puite tel lo va a no chauh lâksak chu an lainatawm êm a ni. A hringtu a pui tân a khawharthlâk a, a no tân lah a pui chawm loha han awm ngawt chu a rapthlâk a ni.
- 93. Nunhluitenkiranrello 93 Sava no lâkte hi a tam zâwk chuan rannung chunga ngilneih lohna a nih kan hre lo va, kan lawm avângin kan la ve chawt a, chhûngte hauh pawh kan tawh zin phah viau rêng a ni. Chhûngte hriat leh an hmuh hlauvin chhek inahte leh hmun dangah kan thukru tâwk tâwk a; chhûngte buh hâk lain an hram thawm atangtein an lo hmuchhuak leh nge nge a. Chhûngtena sava no lâk a that lohzia min hrilh hnu chuan kan la ngam tawh bîk thin lo. 'Sava no lâk chu an hmuingil duh ngai lo' an ti a, hmuingil loh kan hlau êm êm thin. Sava kan veh pawhin kan perhthlâk la thi si lo, a nung chunga hawn mai hi a nuam kan ti thin a; mahse chhûngte chuan an lo lainat nasa mai thin si. "Engah nge a nungchunga i rawn hawn ? Rek hlum nghal vat rawh, i ti khawngaihthlak leh lutuk," an lo ti a, min lo zilh hrep thin. Nungcha nunna nei ve tho an ni a, an lainatawm êm a tin a ni. Khâ'ng hun lai, engto pawh nei vak lem lo va kan awm mai mai lâite kha a lo hlimawmin, awh ngawih ngawih kan nei lo va, sairawkherh leh saihlum kan neih chuan kan lawm tawk ve êm êm thin. Sairawkherh kan uar tak tak a, tihpalh thilah mi kan han in perh fuh zauh zauh a, mi thei rah lo perh tâwkte an awm bawk a, nu leh pa, khawtlângin an ngai thei lo tan a, V.C. lam pawhin an khap ve leh mai thin. Tlangauin sairawkherh siam a khap thu a han au mai thin chu tlangau pa chawp chawpin kan haw tûk mai thin. Tunah zawng chunglêng savate khawvel kan tichêp a, an chenna kan ti chereu a, an rahtlanah tûr kan phul thul, an tân kan ram hi chênna tlâk lo a ni dawn ta mai. Hun hlui leh Nun hluiten KIR AN REL
- 94. Nunhluitenkiranrello94 SI LO !! A pawi mang e !! BUNG 9
- 95. Nunhluitenkiranrello 95 CHAKAI KHAWRH Chakai hi a sa ei tûr tam si loah chuan a khawrh hi chu a nuamin a hlimawm ve thlawt mai. Chakai khawrh hun lai chuan sikul chawlh te, inrinnite kan nghâkhlel êm êm thin a ni. Thianzahovin kan inhmu khâwm a, khawii lamah nge kan khawrh ang tiin kan han rel khâwm ve laih laih a, pakhatin, "Chumi khami laiah chuan a tam thin," a han ti a; a thenin khawii lai hmun hmun emaw hi an sawi a, 'chutah chuan a tam zâwk,' tiin kum hlui lama lo khawrh tawhna lai leh kâr hmasa lama lo kal tawhnate kan han sawi khâwm lat lat a. In rualkhat tlâng na nâ na chu thu pawtchat mai tûr awm ta thin lo chu a hmun/lui/sih tûr ringawt rel chhûng pawh a rei leh viau thin. Kan han rel thlu ve ngawt thin nâ a, chhûngte phalna la lâk chawp lehte a ngai a. Nau nei ve dih diah kan ni hlawm si a, chhûngte hnênah kan han sawi ve dek dek a, "Nau awm a ngai," an han ti mauh mai thin a. A châng leh, "Pal ban tûr thingtuai pu rawh," te an han tih chuan kan tap ru teuh mai thin. A châng chuan chhûngte thusawi kan hre lo der a, chhûngten nau awm tûra min rin tumte hian chakai kan khawrhsan nilêng zak zak a, chhûngte pawhin hna an thawh theih loh phah fo bawk. Kan rel thlûk sa vek tawh pawh hi kan hman rual loh deuh chuan kan thulh leh fo bawk. A châng chuan a hman ang ang kan kal mai a, a hman lo deuh chu kan kalsan ve mai thin bawk. Zadeng tlawm tûr an sawi ang maiin rorel kan zin dup a, kan rorel vete lah chu a châng chuan chhûngte hnênah han sawi ve ila vut laka
- 96. Nunhluitenkiranrello96 vawih ang chauh kan ni thin si. Tih tûr min dap pui ruai mai thin si a. Chhûngten hna danga min tirh luih tlat chuan kan thinrim teuh thin. Thianzahova kan remchan tlan deuh nî chuan kan phûr thin vat vat khawp mai. Rappuichungsânga chhûngte tuthlawh rawlh that dim diam kha kan lawnchilh a, kan phûr tawh lutuk thin hi rappuichungsâng atang tein kan zuang thla leh tawk tawk mai thin. Bangrel leh thehlân ilo vela chhûngte bal tun pawh chhuat kan per nghawr nasat avângin kan titla bal rem rum thin a ni. Kan chakai man khawl sa dahkhâwlna tûr tiin Amul bûr kan han zawng a, a ruak a lo awm mai thin si lo. Chhûngten thil eng engemaw an dahna kha an hriat loh hlanin kan bun ruak a, kan keng daih mai thin. Sih emaw lui tê emaw kan han pan ding a, kan khawrhna lai hmun tûr kan han thleng a, chakai kua zawngin kan mit kan len a, a vûng thar deuh serh sawrhte leh a kaw pangngai kan hmuh chuan kan hlim thin khawp mai. Kawr bântlawn kan hâk chuan kan zak thleng rawkin kan han thlep ang teng tawng a, chakai kua kan hmuh chu kan zen ngar ngar mai thin a ni. A kuaah chuan tui a awm mai loh chuan rûl kua a ni palh hlauh mai ang tih a hlauhawm thin hle mai. Tui a awm chuan kan kutin kan han sawh chak chak a. Sihah chuan lei a nêm a kaw te tak têa lang pawh hi a zen vâr theih thin khawp mai. A kua kan han zen a, a thente chu hnaitêah an lo awm ve mai a; a thente erawhchu an lo awm mai si lo. Bân pil vek khawp pawha kan zen pawhin kan man phâk loh pawh a awm nual a ni. Beka lei si ranin kan han zen ngar ngar a;
- 97. Nunhluitenkiranrello 97 kan zen phâk loh tâwpah kan tuthlawh kenin a kua kan lai dar a, kan zen thûk phah sawt a, kan man ve leh mai bawk thin. A kaw thûk deuh chu a bul vel kan tal belin, khûp leh bân vel a paw tha duh khawp mai. Chu mai a la ni lo; kan han tan deuh tak tak chuan kan kawr kan phelh a, kan pum pâwt phût mai thin. Kawr kan hâk loh châng chuan tlip chaw kan ni ngawt mai thin. Thosi lah an ngampa thin khawp lehnghal a, kan inhiat bawl nawlh nawlh reng mai thin. A thente chu an kua lung hnuaiahte a kâwi a, a buaithlâk thin viau mai. A lung a len vak loh chuan kan han nam sawn ve mai a, awlsam têin kan man lawi a. A thente erawhchu a lian a, kan kar phawh theih loh/zawh loh pawh a awm nual thin a, kan beidawn châng lah a tam thin. A thente erawhchu lung lian lo mah se a nghet thin êm êm a, a vel kan lai phawt a, a châng chuan lung karna tûr hmanrua tûlung atân thingtuaite kan sât leh rih thin. Chakai kua nia kan rin kan han zen ngawt mai thinte lah chu kan tisual ve nasa thin khawp mai. A thente chu sihsen (fanghmir te takte, seh nâ ve tak) bute a lo awm a, kan kutah an seh thîp sup sup thin. A thente chu thil nêm nek nuakte a lo awm a, kan kut kan phawi let leh rang thin khawp mai. Chakai kua kan han zen ngar ngar a, a kaw tâwpah chakai kha an lo tang ve a, kan kutte min lo chehsak ve thin a, kan man kan thlah dawn chuan kan ui ve thin bawk si, min chehna a nâ kan ti ve thin bawk si, kan awiah tuar tuar a, kan then ve tlawk tlawk thin. A châng chuan a nâ kan ti lutuk hi kan thlah a, kan kut kan han phawi chuan min lo chep thi ve thei thin a ni.
- 98. Nunhluitenkiranrello98 A kua kan hmuh sa lem loh chuan lung kan kuai thal pheng phung a, chumi hnuaiahte chuan a thente chu an lo tawm a, a thenin kua an lo nei a. A thente chu an han fing ve thin khawp a, khatia lung kan kawih thal veleh khân an kuaah a rang a rangin an lût nghal daih a, kan hmu ve hman zuai thin si a, man kan tum ngar ngar thin a ni. A then kan mita kan hmuh lai ngeia lûtte kan man theih si loh an awm chuan kan ui ve thin khawp mai. A tlângpuiin chakai kan khawrha kan man thin hi aifiar te, aikam te, aidup te, aipawl te an ni a; aidup hi kan han man chuan a lo hnip/dûp reuh si a, him piala man chu a har thin khawp mai. A kua atanga kan lâkchhuah hma hian kan kawm terh hman fo thin. An hnip reuh êm bawk a ni. Chakai thenkhat chu tui tling pawnlâng deuh deuhah hian an lo vâk chhuak ve thin a, kan han man dawn a, an bawppui lehlam lehlam hi an tun hra hra a, naupang tân na nâ na chuan min chep mai ang tih hlauhna avângin kan man mai ngam thin lo va, hmu reng si a kan man ngam mai loha kan chhuah tâk mai pawh a awm fo mai. Kan kutzungpui tiat vel lek an an bawppuiin min vau zâm ve a nih ber chu Keini aia naupang lehzual hi tirhkah (kid)-ah kan han hruai ve khang lang a; kan man sa kha kan bûr kenah kan dah a, an vahchhuah loh nân kan kentîr thin. Kan bûr chhûnga tui kan thun loh phei chuan an tal ri ram ram thin. Bûrin chhîn a neih that chuan nghet deuhin kan chhîn a, an chhuah tum kha an vâk kual ve thin ni ngei tûr a ni, an tla ri leh rak rak thin. Kan hlawhtlin deuh chuan kan bûr chhûngah a leng lo va, kan khawrhna kianga mau a awm chuan
- 99. Nunhluitenkiranrello 99 mau bûrah kan dah mai thin a. Mau awm lohna hmunah chuan hnahin kan fûn thin. Changêl hnah hi a nêmin a thler hma deuh a, chakai bawppui leh a ke tang vel hian a chhun pawp hma bîk deuh avângin hnahthial hnah kan hmang deuh ber thin; a chan leh a sak deuh bîk avângin. Chakai hi an che neuh neuh reng a, hnaha han fun hian fun ngheh a har khawp mai lehnghal a. Mi awm hle hle thei lo, che reng mai sawi nâna 'Aite fun sual ang' an lo ti pawh hi a inhmeh khawp mai. Chakai hi tumbu nêna chhum pawlhin 'Thinlian in a ngeih e' pi pûten an lo ti a. Chhûngte thinlian an awm chânga chakai khawrh a tul hian man tam lah hi a har phian a; a lehlamah chuan damdawi atâna chakai man tûra chhuak e ti lo hian nuam singkhaw kan ti viau thin lawi a. Chakai man hi a nuam kan han ti thin khawp a, kan khawrhna hmuna kan khawrh zo thawkhata kan ngaih emaw hun a tawt tawh nia kan hriat hnuah kan chakai mante chu kan han hawnpui a, chawhtawlhah tui tam vak loah kan han dah a, kan han bun ri ve ram ram a, chawhtawlhah chuan an han vâk darh sup sup a; chawhtawlh tlâng a lo vâr deuh tlângpui a, an chhuak duh phian lehnghal a. Nauteho an lawm thinin an hlimpui phian thin. A thenin an lo khawih a, chakaiin a lo chep a, an tap thul. A nih loh leh hmeichhe naupangte chuan an hlauva; an te chêl chûl a. Mipate erawhchuan, "Ka chaih duh, a ...u, a bawppuiah min hlinsak rawh, ka chaih duh," an lo ti thul. Chakai thenkhat chu an awmna atangin an lo vâk liam a; chhuat âwngah an tla a, inhnuai lama ar lah an lo tîk dial dial a, an lo melh hrek hrek a. Arpui kawlhsen deuhte chuan an lo chuk letin an lo ching phar ngam ve a; kan chhar
- 100. Nunhluitenkiranrello100 lawk loh phei chuan an lo ching hlum ve der fo mai !! Chakai khawrh hi a hlimawm viau e ti lo hian a sa ei tûr hi a tlem phian a. Chakai a cher deuh lai phei chuan beidawnthlâk tak a ni. A bawppui han seh keh ila, a lo sawp rup a, a chhûngah a sa tlem a awm tek phei chuan a lungawi thlâk loh thin hle. Mahse a sa a tlem lam aimah khân a khawrh han nawm thinzia kha : lungkham dang kan nei chuang lo va, berh pheng phung mah ila kan man tam emaw kan man tam tâwk lo emaw a nih pawhin kan lungawi ve hliah hliah thin. Mahse khâng hun hlim taka thianzaho inlungrual taka chakai kan khawrh thinte kha nun hlui a chang zo ta si !! Nun hluiten KIR AN REL SI LO !! BUNG 10
- 101. Nunhluitenkiranrello 101 NGHATE VUAK Thal laia nghate vuak hi a lo hlimawm ngawt hian ka hre thin. Naupang na nâ na chuan lui lian kan zuam lo va, kan zuam tâwk lui, lî hnih lî thum vêl kan bei ve ber thin. Thianzahovin sikul chawlh laiin emaw sikul chawlh nîin emaw kan vaw deuh ber thin. Thlasik lai chuan tui a vâwt a, sangha an thi har thin a, khua a lum deuh tawh hnu, chapchar chho bâwr velah, tui a lum ta maw tih hunah kan vaw deuh ber thin. Tui vâwtah sangha an thi har chu thuhran nise, tui a vawh chuan mihring tân pawh chêt a hrehawm thin a ni. Lui lama kal hi chhûngte lah hian an remti mawh nek a; chhûngte lungsi zân lo chunga kan liam luih châng lah a tam. Naupang tân zawng lui lamah chuan chetsualna tûr a tam bîkin chetsual a hlauhawm bîk leh zual bawk a ni ! Chhûngte kan han dil a, an phal zâna kal a tlêm zâwk mah a. Chhûngte remtihpui lo va lui kal tal(h) erawh chu intamchhuah lek lek a awl thin. Chhûngte tân chuan dik tak chuan nghate uihum bâwr vel lek man tuma nilêng zaka kal bo ai chuan nau awm, thinglukham ilo put pawh a hlâwk zâwk mah mah rêng a ni. Mahse sangha man tak tak lam aimah khan kan intihhlimna kawng chikhat pawimawh tak a ni zâwk si a. Nghatê man vak lo pawh ni ila, kan hlimtlâng ve êm êm thin tho mai. Nghatê kan vuak dawn hi chuan a tlângpuiin inrinnî hian kan vaw deuh ber thin. Sikulah zirtawpnî chawhnu atangin kan seprawtui tan a; 'khawii luiah nge kan kal ang' tih kan sawiho laih laih thin. A
- 102. Nunhluitenkiranrello102 thenin, "Kangmual luiah", an ti a; a thenin, "Kangmual lui chu a chhengchhe êm mai; Phulraw luiah ni zâwk rawh se, lêngkîr hêl a hrehawm thin si a," an ti; a thenin, "Phulraw lui chu sangha a vâng êm mai; Tuithlavar lui lamah ni zâwk rawh se," an ti a; a thenin, "Tuithlavar lui chu a hla êm mai, a hahthlâk; changzâwl lui ni zâwk rawh se," an ti thul. A thenin, kum hmasa lama an lo tawnhriat tawh atangin, "Chumi, khami luiah chuan sangha a tam a, ru pawh lâk a awlsam a; nghavawk pawh phih tûr a awm nual," an ti thul. Lui kalna tûr ringawt pawh rei tak ngaihtuah a ngai ve thin. A châng chuan lui khatah ho hnih ho thuma sangha kan vuak châng a tam mai. Thian bil tê tê-a rel kan ni si a; rilru inhmu vek hek lo le.A buaithlâk thin nak nak teh a nia. Tukthuan kan han eikham a, kan chhûngte remtihpuinaa kan kal ve chuan chaw min funsak a; chawfun tawnna kârah chi leh hmarchahmui inpawlh leh chawhmeh min zehsak bawk a. Mahni pualin ipte la nei ve hek lo, kan sikul kai ipte hman a ngai thin a; kan zirlai bu vel chu khum chungah emaw thingrem chungah emaw remchâng lai laiah kan bun thawr a. Chem nise chhûngten kan tihbal hlau rêng rêngin chempui tha an thukru a, chem hman tlanglawn ber bal sahna hnu vâr neu nuaute kan han keng ve a; kan phur ve êm êm thin. Thiante kan han sâwm kual dan dan a, kan insâwm kim tawh hnuah chuan phûr fahranin lui lam panin kan inzui ve dam dam thin. A thenin sangha rui man nân lensuahte an keng a, a thenin vai puan nem; naute puan chhia emaw rizai kâwr chhiate emaw an keng a. A thenin nawalhte an lo keng ve bawk a. Lui lam kan pan tawh hi chuan kan phûr tawh
- 103. Nunhluitenkiranrello 103 deuh thin bawk a, kan au rai rai a, kan tlan ti tih deuh reng a, kawr kân a lo tul chângin a hmasa lama kawr kân tawhte chuan a la kân ve lote chu kan in auvin- 'He lam atangin kha lam a lang thei' an lo ti thul. Hnung lam leh hma lam kan in-au raih raih mai thin. Kan vuak tûr lui azirin ru tûr hi zîngkârah te kan la lâwk a; kan vuak tûr luikâm vêlah a awm chuan kan la chawp mai thin bawk a. Ru a tâm chuan hlîngkhang pil kan kheh a, chu chu mahni ah zawh tâwk tâwkin kan ak ve thin. Sangha vuak hun lâi hi chuan hlîngkhang hi chu naupang hmuh phâk chin hi chu a pilh sen dei duai mai thin. Mahse a hrui pawh hian a thih phah vek lem hlei lo va, kum leh a mi turin a lo tha leh hman thin tho mai nia! Hlîngkhangah pawh hian khâng pawlte hmang duh lovin 'khang ding' deuh kher kan hmang thin. A châng chuan chul ram velah ansapui pâr kan pu khâwm a, kan kal bâwr lûk lûk thin. A thente chuan ru atân hrui zâm chi khat zung an lai teuh teuh bawk thin. Khawkherh hnah te, rulêi te, ngaihhih te, ruzâlte pawh kan hmang tho bawk a. Ru kan duhkhawp kan hmuh tawh chuan zîngkâr leh a hma lama lâk lâwk ngai a nih lem loh chuan a vuakna tûr thing kan suih mum a; a nih loh pawhin thingtuai chang tha tak kan zawng a, bân chen vêlah kan tan bung thin. A vuakfung tûr hi rin aiin luikamah chuan a vâng duh riauva, thing no deuh chu kan duh si lo. Thing no deuh chu a bun loh leh a tliak hma a, a tlo si lo. Thing chang heng: fah thing te,thingsia te,thil te,thingkhawilû te, thinglungte hi kan melh ve ran thin. Hnahkiah te,
- 104. Nunhluitenkiranrello104 belphuar te, hnahthap thingte leh chhungmu nei thingte chu kan duh ngai lo. A chhan chu a bung duh a,a bun loh leh a sâwp a,ru han vuak tak tak nân chuan a tlâk loh a ni ber mai. Talhtum leh ru kan neih tawh chuan kan vuakna tûr lî zawngin lui kan zawh a, lî pangngai ve deuh kan hmuh chuan sangha a awm leh awm loh kan fiah a,thingbungte leh maute pawhin lî chhûng kan hâwl kual a, sangha an awm chuan an lo lêng chhuakve nak nak thin.Lî, pûk tha deuh awmna chu sangha an tawm bo thei a,an rui har a,kan vaw duh mang lo thin.Kan vuak duhna lai lî kan hmuh chuan kan chawfun leh ipte ilo kan dah fel a,kan ru ah te kan phawrh sap sap a,ru vuak chhan tûr lung a awm rem chan loh chuan hmun hran a mi kan chawi tawrh tawrh thin a ni. Lung remchângah emaw keimahniin kan lâk chawpah emaw ru chu kan dah a,tui kan ti huh a,kan talhtum kenin kan vaw sâwp a,kan ri tluar tluar thin.Kan ru vuak kha a sâwp that deuh tawh chuan a rualin emaw lî-ah kan chiah a,lî-a kan chiah loh pawhin lî chhak hnâr lamah kan chiah a, a thlî kan luan thlâktîr thin.Ru kan neih tlem châng chuan sangha an rui tha duh mang lo va,a manganthlâk duh thin phian mai.Kan ru ken ang angte kan han vua a,a hneh deuh dawna kan hriat tum chuan,a thlang lî-ah te,a aia thlang leh deuh lî-ahte kan chiah zêl a,kan ru ken a thahnem deuha kan lî vuak vêl a hneh deuh chuan tui chu a luang ve reng bawk a,a thlang lam thui ve tak chu a lo hneh ve a, nghatê an lo rui phung mai thin. Kan ru-te kan han vuak lauh lauh laiin nghatê lam,nghazâwngêk chu an lo thal vâr ve phak phak a,a tê a têin an kal lei ve bak bak a.Kan ru thlâk te
- 105. Nunhluitenkiranrello 105 kan han chawl a, sangha lam thung chu an lo rui ve tawlh tawlh a, nghavawk awmna lai lî-te a nih phei chuan rang deuhin an rawn inperh ri leh bawr'h bawr'h thin a.A thente chu an zâng lang thei ting hian an rawn inlâr a,man kan inchuh ve laih laih thin.Sangha rui an awm tawh chuan lensuah leh puan vainem ilo pawh kan lo hre chang tawh thin lo va,kut lâwnga man tumin,mantu nih lah kan inchuh a,kan duh aia hma hian lî-ah kan lût a.Kan thuamhnaw hâk lai nên kan ding far tluk tluk fo mai.Nawalh aktu-a tan phei chuan lo theihnghilh palh a hlauhawm thin khawp mai..Tui huh lakah kan nawalh kan venna tûr atân sahar lah a vâng nasa mai si a,chi kan lei châng lah in a lâwngin kan lei a,hnahthialin kan fun a, iodine chi lah kan ei pha ve vak si lo va,chinî sahar awmna deuh ber tûr lah chu kan lo lei ngai vak bawk si lo va, sahar a lo vâng duh phian mai a lo ni.Chinî kha kan lei zo lo a ni hran lo va, Mizo thar chhuah pangai ve Kurtai kan ei nasat zâwk vâng a ni. Kan lî vuaka sangha a lo tam deuh chuan kan han hlim thin khawp mai a.Kan lensuah ken vete lah kha a len kuate a lo zau a,kan buai phah a,kan suak hlei thei lo va,Naupuan chhia kan kente lah kha a lo mawih a,tuiah kan han tih huh khân sangha kan lawh chânga thingtang lo awm ten a tâi tet duh bawk si.A buai phili theih thin khawp mai. Kan man sa kha mau bûrahte kan dah a,a thente chu hmun âwl remchâng laia kan puan- vainêm phah-ah kan bun khâwm bawk a.An lo ruih duh a,sangha an lo tam viau chuan kan khek ring theiin kan tê chel chul mai thin. Tudang kan ngai lo thin teh asin.
- 106. Nunhluitenkiranrello106 Kan ru vuakin a hneh deuh chuan kan vuakna lî mai bâkah a thlang lî hnih lî thumah chuan sangha an lo rui ve bawk a,kan vuak lî ber kan man fai tawh khata kan hriat chuan kan ru lo dawng pha chin lî mawng lama sanghate man tumin kan hmanhlel leh ta thin a ni.Lung nâl-te a lo awm chuan kan hmanhmawh tawh pheng lutuk thin hi kan tlu leh chawrh chawrh a,kan tlûk palh chânga khûp leh mawngtam kan sawh châng chuan êkte hi a chhuak rum rum hian a hriat thin. Nghavawk hi nghazâwngêk te,nghadawl te mai mai ai chuan an lian deuh a,a hmel han en mai hian an ât hmel beng buang viau nain an artialfin ve deuh a ni ang chu an rui ve viau tawh a kan ngaih pawh hi an rawn inperh chhuak ut a,pûk lamah an lût leh daih thin a;kan han hawlh chhuak leh a,pûk lamah an lût leh daih mai thin a,a uihawm thin khawp mai.A châng chuan an rui tawh lî lai vela an rawn chhuak hi chemin kan lo sât thin a ni. Thenkhatte chuan lî hranah nghakuai an lo chiah ve mêk bawk a;nghavawk leh nghatê dangte phih an tum thin a ni.Chawchah-ah changpat te,sa te an hmang thin a.Sangha tam deuhna lî-ah chuan an phih chhuak ve teuh teuh thin fo mai. Sangha rui kan man theih chin kan man zawh hma hi chuan chaw kan fâk duh thin lo va;a chhan chu kan nghatê man vêl kha hmeh nghal kan duh thin avâng a ni.Mei kan chhem a,mau bûrah tui tlêmtê kan dah a, nghatê kan thun a,hnahthial hnahin emaw mau hnahin emaw chângêl hnahin emaw kan hnawh a,mei-ah kan tuah ve mai a, a châng chuan mei sîrah kan hem a, kan let kual vel thin bawk a. Rei lo tê-ah a hmin ve mai bawk thin a. Kan man
- 107. Nunhluitenkiranrello 107 thahnem deuh châng chuan kan tlai thin khawp mai.Kan hlawhchham châng erawh chuan hawn tûr chu sawi loh, a hmuna chhûn hmeh khawp tûr pawh kan man lo fo mai. Chaw kan fâk zawh tawh hnu chuan kan nghatê man sate kha hmun khatah kan vawm vûm a, inzat diat diatin kan insem a; a hui a hui then mai lo vin, a tê leh a lian deuhte inrualkhâi takin kan insem thin. Maubûr kan tung far a, kan chan tûr chu mau bûrah kan khung a, hnahthial emaw chângêl hnah emaw mau hnahin emaw kan hnawh ang tet tawt a, phûr takin (mahni) in lam kan pan thin. Khua a dur deuh nî a, nî a lan loh chuan a tlai tawh emaw tiin hma deuhin kan hâwng a; a châng chuan nî kan hai hi khua a kan luh meuh chuan kan thim lût fo mai. Kal kâwngah chhûngte min lam tûr leh chanchin ngaichâng tûra lo kal kan tawh châng hi a awm fo mai bawk, chhûngtlai êm man thin lo mah ila, nauten an lo lawm ve thin khawp mai. Kan hlimin lungkham teh vak kan nei lo va, awh ngawih ngawih kan nei lo va, kan awh thin ber chu kan hlawhchham nî a, nghatê man tam kha a ni deuh berin ka hria. Tunah chuan khâ'ng hunte kha kohkir theihrual a ni tawh si lo va, Nun hluiten KIR AN REL LO !!
- 108. Nunhluitenkiranrello108 BUNG 11 CHENGKAWL KHAWRH MAWLH MAI KHA Thlasik khaw vâwt zualpui a reh a, khua pawhin lum lam a pan chho ve zêl a; lui tui pawh tlêmin a lum chho ve hret hret zêl a. February thla kan hman zawh tawh a, March thla kan han chuan kai chhoh meuh chuan chengkawl khawrhin luipui lam panin kan liam sup sup thin. Thianzaho bawkin kan rel khâwm leh lat lat a, Luipuia kal tûrte kan nih avângin chhûngten luia kan tlâkhlum mai an hlauh avângin an phal zen zen lo. An phal ve tum chuan hnungzui tûr, an mi rin zâwng tak an kal ve tum a ni châwk thin. Chhûngte pawh an thiamawm lo hran lo. A chhan chu luipuia enthlithlai thatu awm mang lo va naupang chengkawl khawrha han kal ve ngawt chu an tla palh ang a, chhartu awm lovin an awm mai ang tih a hlauhawm ve êm a tin a ni. Sikul kan kal thin si a, inrinnî lo hi chu chengkawl khawrhna hun hi kan nei ngai mang lo. Zirtawpni chawhnu, sikul lama hnathawh nî hi chuan thurualpui tûr kan zawng tan a, kan sep ve nasa thin khawp mai. Kan han rel thlûka, kan phûr tak tak phei chuan kan châk lutuk hi zanah pawh kan muhil tha thei mang thin lo. Thianzahova kan rel fel sa diam tawh kha chhûngte hnênah tukthuan ei laiin kan han dîl a, kan rilruah chuan an phal lo mai anga tiin kan ngaihtuah nauh nauh thin. Pa berin, "Kal lo vang; in tla ang," a han tih chhum hmûk mai chuan chaw ei pawh a tui
- 109. Nunhluitenkiranrello 109 duh lovin, chaw pawh bar len a har duh thin khawp mai. Nu berin, "Nau awm a ngai," a lo tih bawk a, u ten, "A tul lo rêng rêng, in man tlêm thei si," an lo tih zawm zat phei chuan thiante nêna kan sawiho lai nên chuan a inthlau thin hle mai. Kan nu leh pa, kan ûte kan chhâng ngam mai si lo va; rilruin kan chhâng a: 'ka tla âwm bîk lo; nau ka awm chuang lo vang' kan ti nauh nauh a, kan chaw thial laite hi kan thial sawm zung zung mai thin. Chhûngten an phal loh châng chuan chaw kan ei kham velehin in kan chhuahsan a, kan lêng bo leh daih thin. Chhûngte kan dil a, an phal loh chuan a châng chuan 'chhûngte duh loh chunga chhuah chu an chesual duh' an ti tih rilruah kan pû a, kan lungawi chawp a. Mahse chhûngte rem tih loh chung chung pawhin kan kal luih tlat châng lah a tam. Chhûngte hriat loh hlanin ip kan la chhuak a, kan tlân ru daih a, chawfun pawh ak lovin thiante chawfun kan rin ve chawt châng lah a tam. Chhûngte hriat loh chânga kan khawrh kan chengkawl hawn sate kha chu tui ti takin chhûngte pawhin an hîp ri ve hrawih hrawih tho va. Chhûngte phalna la zân a kan kal châng chuan chhûngten ip min thuisak a, chaw kan puar tâwk tûr chângêl hnahin emaw hnahthial hnahin emaw min funsak a; hruikhâu emaw hnâng emawin min tawnsak a. Chawfun hi an tawn dawn hian an kaihkhirh ngai lo va, a chhan chu chawfun kaihkhirh a nih chuan 'an hlawhchham duh' tih a nih loh pawhin 'kawng an bo duh' tih a ni thin.Tak tak ni maw ? Chawhmeh atân rappuichungsânga phulraw dum rel rul chhûnga bekang ro kha min chiah puamsak a; hmarcha muh ro leh chi an han phul phawrh phawrh a, kan chawfun tawnna leh
- 110. Nunhluitenkiranrello110 chawfunna hnah inkârah min zehsak tat thin. Bekang ro emaw hmeh pai tûr dang a awm lem loh chuan chi leh hmarcha lawng kan pai mai bawk thin. Kurtai kan neih remchan lai a nih chuan a tlangin kan pai a, a awlsam phian thin bawk. Fun fuh loh deuh chuan a lo tui tlawr hlup a, ei a tuiawm loh thin khawp mai. Naupang harh thin ta na nâ na chu kan phûr thin lutuk hi kan kal lam chuan a hmun thleng rawk hian kan au thla thin a, kan kal mai mai thei lo va, kan tlân thleng hi a ni ngawt mai thin. Kalkâwnga mau bul emaw thingbul emaw a lo awm palh hlauh chuan kan enchiang hman tawh mang thin si lo va, kan inchhuih a, kan bawkkhup leh thlawrh thlawrh mai thin. Khûp pilh pheng phunga kan tlûk châng lah a tam. Pheikhawk kan bun ngai bawk si lo va, hlîng rah palh lah kan ngah thin khawp mai. Luipui kan han thleng a, kai remchâng lai mai a lo awm lo va, a râpawm tâwk leka lîpui tling keu kuau, tlâk hlauhawm deuh deuh lai vaukamah kan hel ngat ngat fo mai thin. Kai remchâng lai kan han thleng a, patling zâwkte bûk sak a lo awm a, chutah chuan kan chaw fun leh thuamhnaw ilo kan han dah ve ngei a, la naupang deuh chuan kan thuamhnaw hâk kan phelh a, kekawrbul (Kekawrte anga kan hman) kan ha a, kan chengkawl man sa dahkhâwmna tûr ip kan la a, bûk kan chhuahsan hmain choak leh sava dangten kan chawfun an ei loh nân, an hlauhah hnâng kan valh a, kan chawfun awmna chungah kan dah thin. Chuti chuan ngaih tha takin chengkawl awmna lam kan pan san ta thin a ni. Thenkhat hawk-lak deuhte chu tui an han chêng hmasa phawt a, pûm-ahte an chuang a, chengkawl
- 111. Nunhluitenkiranrello 111 khawrh a hma hawtin an lo chesual a, tui tla chhar a ngai leh rih thin. Tum khat pawh mi pakhat hi pûma an inkar laiin an pûm chuanna kha a tawn a lo nghet lo a ni ang chu an pûm kha a darh ta thut mai a, an awmna lâi tak mai kha lîthûk lai a lo ni si a, a tla ta a : ip...ip...ip a ti phuan barh barh a, a thiante lah chuan ip an han thlâk rawk a, awmzia a awm lo kher mai. Rual û zâwkten an rawn hmu a, a chhîpsamah an khai chhuak a, a tlahlum hman têp zawng a ni. Pûma chuan hi zawng alo nuam ve rêng lah tak a, kea kal theih reng pawh hi pûma inkar kai phet kan tum thin. Pûm lah hi a tlângpuiin mau tawn khâwm, a chhip lam tawn hlawm a, a mawng lam cheh phêk a ni mai a; a lo awngrawp deuh a awm palh chuan chetsual palh pawh a awl viau thin mai. Chengkawl kan han khawrh tan a, tui thiam lo deuh chuan lîthûk lo lai deuh leh suar chhe lai an chuh a; tui thiam deuh chuan an ip kha an seh ang ve vaw a, lîthûk lai an hleuh kai a, a vaukamah an man a, tui thiam zual deuh chuan vaukam sîr lâiah an khawrh a; a nih loh pawhin lîpui chhûngah an khawrh deuh ber thin. Naupang erawh chu lîthûk lama kan kal an phal lo hrim hrim a, lîthûk lo lai tê têah kan khawrh kual vel mai mai thin. Naupang tê zual lîthûk lama kal an phal loh chhan chu lîthûk thenkhat hi chu a chhuat hi a lo bung leh thut thut thin a, dai sual a awl a, chetsual phah a awl êm êm thin a ni. Vaukam ral lehlam kai pawh an remti meuh thin lo va, a chhan chu tui lo lian thut se, mi ram lamah an tangkhang mai ang tih an hlau bawk thin a ni. Suar chhe zual lutuk lo laiah leh lîthûk lo lai pâwnlang tê têah kan khawrh tam ber a, lung leh lung
- 112. Nunhluitenkiranrello112 inkâra hnahthel kârte kan dap a, hnahthel pawh kan hailet phung thin. Dum deuh laiah chuan chengkawl hi an lo inphûm ve deuh a, kan ke tein kan dap a, kan kuta kan man phâk loh a awm chuan maute kan vuan a, kan pil bawrh a, kan tham chhuak thin. Chengkawl hi leiah chuan a tlângpuiin a khup zawngin an awm a, a lo zangthal sa an awm chuan a thi a nih ringin kan man ngai lo. A hawklak deuh tih loh chuan kan man ngah hma hian tuia chen leh pûma chuan vêl hi kan ti ngai meuh lo va, kan chhûngkaw tlai khawp nia kan rin kan man hnuah chauh tui kan chêngin pûmah kan chuang thin. A châng chuan luipuia kan awm mêk laiin thlîpui te a lo thawk thut a, vaukam hmun him lamah tlânin, hmun biru lai deuh kan pan thuai thin. Pûk remchângte kan zawng a, chû'ngah te chuan kan tawm ve ran thin. A chângin lui hnâr lamah ruah alo sûr a ni ang. Kan awmna laiah ruah sûr mang si lovin tuite a rawn nu leh ngut ngut thin a. Vaukam lehlam, kan ram ni lo lama kan lo kai châng chuan chutiang tui nu thar kan hmuh chuan kan ram lam panin bak lêngin kan dai kai thin a ni. Tuikep hi man kan châk thin êm êm mai a; mahse an awm zen zen si lo va. Mite min hrilh 'dumah an awm duh' tih hre ve ranin dum lam kan pan phah a, tui a nu hma si a, kan rin dap a, tuikep emaw kan tihte hi kan han lâk chhuah chuan thing-hâwngte a lo ni fo thin. Chengkawl nise tui a lo nut deuh chuan rin thua dap a lo ngai a, kan han rin tham ngawt a, kan han la chhuak a, thingtangte a lo ni leh si thin a, man tam a har thin hle mai. Inrinnî hi chuan lui dung tluan hi
- 113. Nunhluitenkiranrello 113 kan suar tluan a, kan ri nuak nuak thin. A thente chu chengkawl dap peih riau mai hi an awm a; a thente erawhchu tui chêng reng mai, man ve vak peih lo, haw dawna pekkhâwm diat diat ngai tâwk lah hi an awm châwk a. Lî pawnlang lai deuh kan dap lai chuan kawr ha ngai ta lo chu kan ngum a sa rût a, thophurh leh tlip lah hian min veng reng emaw tih tûr hian kan kiangah an awm ve reng a, min lo seh thîp leh zawk zawk thin a. An ninawm duh thin khawp mai. Suar thenkhat chu lung a nâlin tlûk palh a awl phian mai a. Tui a lo luang chak ve thin si a, ke rahchhan a lo nâl bawk si chuan vawn tûr a awm mai thin si lo va, kan tlu leh nawk nawk mai thin. A châng chuan kan chengkawl man sate kha kan ti bua a, kan bun leh vek mai thin. A buaithlâk thin teh zawng a ni. Thiante lah chuan kan chengkawl tihbuak kan ruh mawlh mawlh laiin mittui tla pheng phungin min lo nuih a, min han deuhsawh leh rih thin a; mahse kan in haw lem hlei lo va. Ruah tam vak lo va a sur hian chengkawl an inlâr duh an ti a, ruah a sur mek laite leh a sur ban hlimtêa lo dap mawlh mawlh tâwk lah an bo lo. Lungpui pangahte hian an bet fir fer a, kan zût thla a, kan ipah kan khung mawlh mawlh mai thin. Lung panga bet ho chu a tlângpuiin an tê duh bîk deuh a, lîthûk lama mi an lian deuh a, suar a mi hi sen thim them hian an intiat rual deuh ber thin. A tlângpuiin dûm a awm hi chengkawl a dum deuh bîk bawk. Chengkawl bial mawlh kha man kan châk thin. Chhûngte lah hian chengkawl bial ngawt man chu a ho an ti thin si a, luipuia kal ve mana chengkawl bial han man ruih mai chu a ho lam deuh thin bawk a ni.
- 114. Nunhluitenkiranrello114 Mahse naupang ta na nâ na chuan chengkawl bial man kan châk tlat thin si a, vei hnih khat tal chu kan man tel ziah tho va. Lui kan kal zin tawh chuan chengkawl bial awmna lai thin hi chu kan hre ve ram thin a ni. Luipuiah nî a tlâk tawh chuan hawn a hun a ni thin a. Luipuia nî a tlâk hma deuh hian chhûn chaw kan fâk tlângpui a, kan chawfun kha hmun khatah kan thet a, hlui khat kha panga atanga pasarihin kan kil tlângpui thin. Kan chawhmeh pai lah chu a lo inang lo thin nasa mai lehnghal. A thenin nghathu an thet nam hak hak a; a thenin bekang an thet nam thar thar a; a thenin zawngtah mu rawt an thet nam ram ram a; a thenin hmarcha kan ro, telin a hneh lo a ni tih hriat fahran dum chel chual, fîp hmel fet fuat tak tak hi an thet a; kan bun khâwm nuaih thin a ni. Kan theh fel tawh chuan kan thinlungah 'Aia upate an bar khalh ngai lo' tih kan vawng ran a, kan zînga upa berin a bar hma chuan kan nghâk thap thin. Kan han ei malh malh a, puar peng pawngin kan ei a, kan zî kan zî thin. Chawfâk hmaa man sate la duhkhawp lo deuhin chawfâk khamah an han dap leh a, a thente chu hâwng tûrin an inbuatsaih sap sap hlawm a, kan han haw dawn meuh chuan kan man khâwm sa theuh kha kan han tilang diat diat a, a man tlem zual deuh bîk (chhungkua awmho zât atanga tehin) an awm chuan kan man sate kha kan tham khâwmsak liam liam thin a ni. Kan chengkawl man sa kha ipah kan khung fel a, kan tawnphui thlap a, kan ipteah kan thun fel thlap a, kan ipte ah vete kha kan sikul kai ipte-te a ni ve nual hlawm a, sûkfai that mang hleih loh hian thawhtannîte hian kan ak thâng ham ham fo mai.
- 115. Nunhluitenkiranrello 115 Mei kan chhem hluah a, tuiah kan intlengfai leh a, luipuiah nî a lo tlâk tawh chuan kan khur bauh bauh a, kan ha chunglam leh hnuai lam a insi bap bap thin. chengkawl chhum huna thlâk pawlh tûrin chakawk kan thliak nghal a; tin, lairawk tumbu kan hmuh rem chan chuan kan khawrh nghal bawk thin. Kan ipte kan endik fel a, kan inpeih thawkhata kan hriat hnuin kan mei chhem kha a ling leh a khu hmuh tûr awm miah lovin kan leih hlum diak a,luipui kan chhuahsan thin. Kan han inzui hâwng dal dal a,kan chem ken tein kalkawng sîra thil tûl mang hlei lo kan sât a, a thenin mau lo khâwng ri chho zawt zawt peih tâwk lah an bo lo. A then fiamthu duh deuhin thiante ipteah lungtumte an lo dah ru ve thul. Chaw ei puara haw e ti lo chuan kan ak rit tlâng thin bawk a, ril hi a tam leh zung zung mai thin a., kawg sîra ei tûr awm ang ang melhin kan eu tlu dawn dawn thin. Kan ril a tam tak tak tawh chuan ei tûr lah kan han hmu thei khawp mai a. Changêl awmna laiah kan han chawl a, changkel kan han zawng a, kan han hmu ngei a, a thente chu a kungah a lo hmin deuh thin a, a kung kan kih tlûk a, leia a inhlap zawng hian a changkel kha a chhuak teuh thin a, kan ui thin hle. A hmin tai tha deuh chu a thlum ve a, kan fâwp dawk dawk a; lei leh dang thîp erh urhin kan fâwp mai thin. Mahse changkel chu a mu hi a tam lutuk a, ei tûr tak hi a tlêm lulai deuh chu a ni. Kâ a phak chup mai a, tui a tihal hma viau thin. A hmuna kan ei mai duhtâwk lovin kalkâwnga kan ei tûr ipteah kan la paipawn a; ipte a ti rit hma thin khawp mai. Vangvat lah hi a tam thin khawp mai lehnghal!
- 116. Nunhluitenkiranrello116 Kan hriat miah loh hian min lo zûk thi hne hnu a, a then leiah an lo inkhâp a, zûk tûr zawng ang hrimin an khap diau diau a. Vangvat hi an nâl ang piat a, vangvatseitial ngat phei chu a tenawm zual a, an lian si a, taksaa an zûk hi an fâwp thîp ve ngawr ngawr thei thin a ni. Chengkawl kan khawrh tawh hi chuan theichhûngsen hi hawn ngei ngei tûrah ngaihna lian tak kan nei thin. Kawng bul maia a kungah a rah hmin a lo awm loh chuan kawng sîrah pêngin a awmna lam nia kan hriat lam kan pan talh thin. Kan han seh a, a lo sen tak mai thin a; a rah a kha a tui êm êm pawh a ni chuang lo; mahse min tihlim ve viau tho mai. Kan hmuiahte kan han intât sen hlar mai thin a, kan inrin loh laite hian thiante hian kan biangah min lo tât leh thut mai thin a, kan sen haw nuau mai thin. Kan naute ve leh chhâwng hian kan chengkawl man ai mah khân theichhûngsen an lo lawm zâwk a. Kan ipteah kan thun theih tâwk kan thun a, kan ah rih phah sawt thin a ni. Vawi khat chu chhûngte hriatlohin chengkawl ka khawrh ve e ka ti a. Kan hawn kâwngah ka tamchhawl ta mai a A beidawnthlâk duh hle mai!! Mahse thian rinawm tak : J.Thanzuala (He khawvelah tawn tûr a awm tawh lo) chuan ka ipte min ahsak a, ruakin min kaltîr ta ngawt a. Chuti chung pawh chuan ka la umpha thei chuang lo. Ka kawchhûng hi a ruak ngawih ngawih a, a men pawh ka meng tha peih tawh lo; thlan fîmin min bual a, taksaah thlan a luang zawih zawih a, a hrehawm tlawk tlawk teh asin !! Tui awmna lâi kan han thleng a, thiante chuan min chawlh hahdampui a, tuisik vâwt tak mai ka han in a, kawchhûng lama tuisik thlen chin a hriat duh
- 117. Nunhluitenkiranrello 117 raih raih khawp mai. Ka han insil harh deuh a, kan chawl vang vang a, ka chauh zualpui a reh a, kan kal leh ta a. Chauh zualpui reh tawh mah se in thlen a zuamawm duh lo hle mai. Khatianga harsatna ka tawh laia min tanpuitu J.Thanzuala (Joseph Thanzuala a ni a, Sep-a kan ti mai) a lo awm hlauh kha ka lawm tak zet a ni. Mizo ze mawi : thian chhan thih ngam, thiante tâna inpezo, tlawmngâi, tuarchhel, tanpui ngaite tanpui hi chu a hun takah a par chhuak thin. Hetiang ang hnamzia kan lo nei hi a vanneihthlâkin, khawilo ram chhuah châng pawhin a va thlamuanthlâk êm !! Kei ang bawk hian thianzahova chengkawl han khawrh hian chau ve thei tak tak hi an awm fo mai. "Ka khawrh leh hun chuan hei aia tlêm hi ka man tawh ang, a rit thin êm mai," ti nang nang tâwk lah an bo lo. Hâwn kâwngah hian ril a lo tam leh hman thin a, kan ak rit ve thin si a, tuiin min lo chiah zawi tawh bawk nên, chauh a awl thin rêng a ni. Kal ti har tâwkin kan chengkawl ah khan kan kekawr a ti huh chuap bawk si a, kal chak a har a, kekawrin malpui a nâwt thîp a, min ti chau zual viau thin a ni. Nimahsela, kan hâwn kâwngah chau viau thin mah ila, in kan thlen chuan chauh kan hre leh tawh lo va, a kâr leh inrinnî kan nghâkhlel leh viau tawh zâwk thin. In lama kan hawn kha kan nuten min lo hlutsak thiam thinin, chawhtawlhah min lo bun chhuahsak a, kan hlawhtlin vak loh tum pawhin, "Mama, i va'n man tam êm êm ve," min tihsak a, kan lawm ve êm êm thin a ni. Ka mitthlâah hian ka la hmu reng a, ka han ngaihtuah lêt neuh neuh hian khatih lai khân kan lo hlim thinin tunah khatiang ang khân han ti leh dawn
- 118. Nunhluitenkiranrello118 ila, kan rilru in a khum a, kan hlimna a ni tawh dawn si lo. Tunah zawng khuarei a chang ta si a, a ngaihawm thlawn ta mai mai a ni e. Nun hluiten KIR AN REL SI LO !! BUNG 12
- 119. Nunhluitenkiranrello 119 KHUAI LÂK Khuai hi a tê na vâng vângin a zûk a na phian mai a; a zû te a thlum thain a notê a tui êm êm chung hian a zûk a hlauhawm hrep si. Naupan lai chuan khuai lâk hi kan han hrât thin khawp mai a, a zûk pawh min zûk nasa thin nangiang mai. Khuai hi chi hrang hrang a awm ve a: Khawitê, khawivah, khawifung, khawichhînkhup, khawibuhtlei (Buhtlei ang hian a bu hi a sei ve zet a, a hmawr a arh bial ve laih a) khawibêl, khawidâng, khawimû, khawichhûr, khawithingawn, khawivanrial, nghalpui, nghalfek,khawichhûnmû , khawitairek, khawisanghar leh a dangte a awm a; amaherawhchu, naupan lai chuan khawitê, khawifung, khawivah te hi a zûk a nat loh deuh avâng nge ni ,kan zuam deuh a, kan la tlângpui thin a ni. Khawifung hian thingkung lianah bu a sa ngai zen zen lo va, a sa a nih pawhin lei atanga feet sawm leh pahnih aia sângah chuan a chhep ngai zen zen lo ni tûr a ni. Thingkung liana an sa a nih pawhin a zâr hnuai lamah an sa tlângpui thin a ni. Hnimbuk (shrub) lampangah an awm tlângpui a, heng : arngeng kungah te, tlângsamah te, ser bukah te, phuihnamchhe kungahte, saper leh sihneh kung ang chi-ahte an awm tlângpui thin. Khawitê leh khawivah hi chuan thing kawrawng chhûngah leh leiah bu an sa tlângpui thin a, thing tangah an sa ngai lo. Lei lamah ai mahin thing kawrawng leh lung kârah an awm tam zâwk mah thin a ni. Khuai lâk hi a hlauhawm rual rualin, thianzaho chuan a nuihzatthlâk duhin, a hlimawm thin hle. Khuai kan lâk dawn hi chuan kan phûr tlâng thin
- 120. Nunhluitenkiranrello120 khawp mai. A thente chuan khuaiin min zûk hi kan hlau va, a zûk pawh hi kan haw êm êm thin. A thenina khuai zûk kan huat êm êm laiin thenkhat chuan an haw lem lo va, nâ pawh an ti lèm lo va, engah mah an ngai lo thung. Khawifung kan han la tûrte hi a dawih deuhte chu kan tlânchhe nasa thin teh asin !! Mautlawn hmâwrah pawnchhia kan zep a, khawnvartuiin kan leih a, kan hal a, a nih loh pawhin meichher kan siam a, mautlawn emaw thingtuai sei deuhah emaw meichher kan tâwnbet a, khawifung bu kan hal thin. A pawnlang deuhte chu an tla phak phak a; a thente erawh chu kan chhaih kawlh tâwk chauhva, min rawn ûm ve thin a, min rawn bawr ve hak hak thin. Kan tlânchhe chung pawhin min ûm laklawh tawh chuan min ûm reng mai a, kan lû-ah te, kan thuamhnaw hâkahte an bet a, kan tuai thla rang thin khawp mai. Kan thian thenkhat khuaiin a ûm ve lohte chuan a châng chuan min bawrtute hnahchhâwltein an lo vai kiang ve a, a châng chuan kan tlânchhe hmel, kan hlau leh hmanhmawh hmel an hmuh chuan an lo nui kiah kiah bawk a. Khuai kan hal darh zo thawkhata kan hriat hnuah a bu lâk tumin khuaiin an la bawm nge bawm lo tih thlek dâk dâk chungin an awmna lai bâwr vel kan han en a. An rau thawkhata kan hriat chuan an awmna lai kan pan a, an bu siamna lai kan thliak hmawk a, kan tlânpui daih thin. A huaisen deuhte chuan mei pawh ruai lèm lovin, thawm dimtêin an kal ham ham a, khuai hmâwr tawng awmte chu an lo phu dial dial a, a harh hma deuhte chuan mihring lam an rawn pan a, an rawn vir thiak thiak thin a; chuti chung chuan an awmna lam an pan hnai tial tial a; an awmna zâr tak mai kha an thliak hmawk a, an tlânchhiatpui daih
- 121. Nunhluitenkiranrello 121 mai thin. Khuai chuan an rawn ûm ve zêl a, an lu-ah te, an silhfen hâkahte an bawr a, thianten an lo tuai thlâk sak mawlh mawlh mai thin. Kan khuai lâk sa chu hmun him lai deuhah kan han kil bial ang tep tawp a, a bu a that deuh chuan, a zû te a luan ral mai loh nân changêl hnahah emaw hnahthial hnahah emaw kan thet a, ka eitlâng ta thin a ni. Khuai thenkhat chu kan hal hlum tawh emaw kan tih, a thlâr kâra lo la inzepte chu kan lo hmuam tel thin a; kan leite an lo zûk chhah leh tap thin. A thente chu a tak ve êm êm thin a, a zû hi a thlâr an siam tantirhna lai, thing an behchhanna laiah a awm deuh ber thin a, a notê lam chu chumi hnuaiah chuan a awm thin. A thente chu a zû pawh awm tawh mang lo, a notê hlang deuhthaw te, a bâl tam tak te chauh awm tawhnate a ni thin a, chû'ng kan lâk fuh chângte pawh chu a awm thin a. Chû'ng kan lâk fuh châng chuan kan thin a ur ve thin hle. Khawifung notê hi a châng chuan a helin kan ei ve mai thin a; a châng chuan kan chhûm hmin ve tho bawk. A hela kan ei châng chuan kan kua a puar ve nasa thin khawp mai. Thiante bulah kan vawih ri ul ul a, inring hman lo tawpin kan vawih ri leh pawng pawng mai thin. Khawitê leh khawivah lâk hi chu a buaithlâk deuh hlek a, a chhan chu thingkawrawng kârah te, lung kârah te, leiah te an awm thin avâng a ni. Kut hau maiin a lâk ve mai theih lo va, hmanrua hman a ngai thin. Thingkawrawnga khawitê emaw khawivah emaw kan tuk dawn chuan a thenin chempui, a thenin hreipui, a thenin hachhek kan keng far thin. A thente chuan a zû dahna tûr tiin beltê te an lo ak ve bawk a. Kan khuai lâkna tûr mau hmun emaw phulraw hmun a mi a nih lèm loh chuan beltê emaw bûr emaw ken
- 122. Nunhluitenkiranrello122 nachâng hriat chu a finthlâk ber fo rêng a ni. Khuai awmna chu lei atanga tuk mai theih a nih chuan kan tuk mawlh mawlh mai thin a. Lei atanga kan tuk phâk mai lo a nih chuan hlang kan siam a, nghet tâk takin kan tawn a, hlang chung atang chuan kan tuk mawlh mawlh mai thin. Thingkaw rawng lang nghal mai theiah bu a siam zen zen lo va, a chhûng kawrawng ve si, a kawrawng zawna kaw te tak tê-ah chuan khuai chu an lûtin an chhuak ve lat lat a, râl vengtu niawm takin a kaw kotlâng velah chuan an lo phu ve siau siau a, han hawlh emaw an awmna kung kan han tih nghawr khân an lo inring ve thin phan phan khawp mai. Kan han chêk kan han chêk a, a thente chu rin aiin a lo chhah a, rei fê kan beih hnu pawhin kan hlawhchham fo va, a thente erawh chu rin aiin a kawrawng kan chêk thleng hma a, vawihnih vawi thum bâk cheh ngai lo pawh a awm ve tho va. A kawrawng kan cheh thlen hma deuh, kan han cheh pawh tantirh deuhte chuan kan bengin kan han ngaithla a, an thawm a thum that ham ham viau chuan kan phûr phah êm êm thin. Kan han chêk pawp a, a thenin meichher an lo nun a, a kawrawng chhûngah chuan an han rawlh a, khuaipui lo awmte kha a kanghlum a, a hnuai lamah an tla thla phawk phawk a, a thente chu pawn lamah an rawn thlâwk chhuak ur ur a, tam ta na nâ na chu a thenin min lo vir a, a thenin min lo zûk bawk a. A pui an thi zo khata kan hriat hnu chuan a kua chu kan han zen a, a thlârte kan han la a, a lo tak deuh chuan a thlâr pawh a tam thin khawp mai. A thente chu thing hâr nên, khuaipui thi nên, meivapte nên a inpawlh nuk a, chû'ng kan thliar fel hma chuan changêl hnahah emaw hnathial hnahah emaw kan
- 123. Nunhluitenkiranrello 123 han dah khâwm lailâwk a; khuai hlau lo deuhte an rim a, a dawih deuhte erawh chuan ral atangin an lo thlir ngam tâwk a. Khuai lah an tam si a, hal hlum vek sen ni hek lo, khawi thlâr la chhuaktute an lo zûk a, an kawrah te, an lu-ah te an lo bawm a, chu chu lo ben thlak sak emaw a ngai thin a, khuai zû nên kan inpawlhsawp tawh thin si a, kan pum ban chup mai thin. A thente chu kan la chhuak vek thei thin lo va, kan pawhthlâk theih chin chu kan pawtthla a, a zû a tam deuh phei chuan kan pawhthlâk zawh hian a zû hi hnuai lamah a far zung zung mai thin. A châng chuan a hmunah kan duh tâwk kan ei a, lei thîp erh urhin khawizû chu kan tlan mai thin. A khuai zû hlanga kan ei thei lo a nih pawhin a zû awmna lai thlâr nên kan thial miah miah mai thin. Kan khuai tuk a tak deuh chuan hne hlâwia a hmuna kan ei hnu pawhin a notê lam awmna deuhte leh a zû bawm insem tûr pawh a awm teuh thin a; mau bûr emaw phulraw bûr emaw eng bûr bûrah emaw kan dah a, kan insem tlâng dial dial thin. Lung kârah bu an nei a nih chuan a lâk vel hi a buaithlâk thin khawp mai a. A lun tha deuh pawh lâk ngaihna awm miah lote a awm thin a, kan ui thin khawp mai. Kan thlêk kan thlêk a, tih ngaihna dang kan hre der thin si lo va. Lung kâra awm mah nise thenkhat chu lâk harsa lèm lo pawh a awm ve thin a, lung kan han kar sawn a, a thlâr lo lang ta thut mai pawh a awm ve thin bawk a. Amaherawhchu lung kâra mi chu awlsam taka han lâk mai theih chu a awm zen zen ngai lo thung. Lâk a harsa tlângpui a, kut leng leka zen theih chang changte a awm a, chû'ng ang kan lâk chuan, a zavaiin kan la thei thin si lo va, a tak deuh phei chuan kan ui thlawn vel mai mai thin a ni. A takzia kan hriat ve vek si, kan lâk kim theih
- 124. Nunhluitenkiranrello124 loh a awm chuan kan ui thin khawp mai. Leia bu an neih pawh hian laih sual a awl khawp mai. A thente chuan thûk tak tak, kan dung chen vel thleng pawha kan laih pawhin kan lai chhuak pha lo va; a thente erawhchu pawnlang tê têah rei laih pawh ngai lovin an lo awm ve bawk. Khuai kaw laih rêng rêng a inang lovin, a in nawm hleih thin khawp mai. Mahse thianzaho thil tih a nih tawh chuan a hlimawm ve êm êm tho mai. Khuai hi an rau ve thin a, a bîkin khawivah te, khawifungte hi a rau duh bîk zual an ni a. Khuai rau kan hmuh chuan a fûk khâwmna kan melh a, an thlawhna lam kan enzui vang vang thin. Khuai thenkhat chu kan man a, an ke-ahte khawlla tein kan tawn a, kan chhuah leh a, kha khuai kha a thlawhna lam kan chhinchhiah a, a thlawhna lam kan en rêng a, awlsam takin an bu awmnate kan hmuh theih phah thin a ni. Khuai fukhâwm kan han hual a, bu an la siam lo a ni tih kan hriat chuan in lama khawi atân ruh kan tum thin a. Û-te emaw pate emaw khuai bawm kan siamtîr a, zan lamah khuai rut tûrin kan kal thin. Khuai fûkkhâwmna lai kan chhinchhiah a, meichher kan chhî êng ang pep pawp a, khuai bâwm tûr emaw tîn ruak emaw bêl emaw kan keng a, thawm dim êm êmin bûr emaw bêl emaw tîn ruak emaw kan han chuktuah ang ren rawn a; khuaiin min zûk vak loh nân khuai kan khawihna lam tûr chu pawnchhiain kan tuam a, khuai chu bâwmah chuan kan hui thla mawlh mawlh mai thin. A huai deuhte chuan an kut an tuam duh hran lo va, kut-lâwngin khuai fukhâwm chu bâwmah an ham lut bawrh bawrh mai thin. A thente chuan kuta khawih lovin khuai fukhâwm hnuaia bawm an dah tawh chuan a chunglamah an khawng thut a, bawmah an khâwng
- 125. Nunhluitenkiranrello 125 thla duak mai thin. A thente chu an lo thlâwk darh ve a; mahse an lalnu leh an lalpa-te, a puite kan rut tel a nih chuan in lamah kan hawn hnu pawhin an rawn zawng chhuak ve leh nge ni an pung ve tual tual thin. A thente chu kan ruh sa hi an lo rau leh vek thin a, kan ûi thin hle. Khuai han lâk vel hi a nawm leh a hlimawm mai bâkah hian khuaizû te, a thlâr te a tangkai ve hle a. Thenkhatte chuan khuai notê leh a zû awmna thlâr an chhum a, an tengkhang a, khawihnun (Mizo pa gum, ban tha tak) ah te an siam ve thin a, a tangkai ve khawp mai. Khawivah te, khawitê te, khawifungte hi vaimim par laiin an tak duh an ti thin a. Chumi hun bâwr velah chuan khuai hi kan melh deuh reng thin. Kan thingtuai put pah tein, kan sava veh pah tein kan zawng a, kan hmuh chuan kan hual a ni tih hriat nân hmawlhtê kan vih phun a, a lerah hmawlhte vêk kan zep a, khuai awmna lai kan kawhtîr vâng thin. Chutia kan kawhtîr tawh chuan misual fâl bîkte lo chuan tû mahin an lo ti chingpenin an lo la ngai tawh lo. Kan hual vena a ni a, kan fei kawhtîr chu an lo hmuh loh palha an lo la palh a nih pawhin tih vak ngaihna dang a awm lèm hlei lo va. Kan khuai hual miin an lo la a nih chuan kan inchhuahchhal a, kan insual phah ve fo bawk. Naupang ta na nâ na chu kan intina chuang lèm hlei lo va. Khuai lâk kan uar lai tak tak chuan kan vung chhah bêr bûr a(tun lai vung chhah nên chuan a dang deuh), khawlai len chhuah ngam loh khawp tein kut ke, hmai khuaiin a zûk vun châng lah a tam. Thenkhat khuai zûk haw deuhte, a zûk hnem deuhte chu an dam loh phah a; an khuate a sik phah laiin
- 126. Nunhluitenkiranrello126 thenkhat thung erawh chuan ruhin a ngeih tiin khawivahte an lo in zûk tîr bawk a. Khâng hun lai, khuai kan lâk a, kan hlim leh kan lawmnate kha kohkir theih a chang tawh si lo va, ngaiin au mah ila, kir leh rêngin an mawi tawh si lo. Nun hluiten KIR AN REL LO !! BUNG 13 KALCHHET MAWLH KHA
- 127. Nunhluitenkiranrello 127 Kalchhet hi mau emaw phulrua emaw thing emaw atanga siam theih a ni a. A tlângpui thuin phulrua leh mau hi hman tlânglawn ber a ni thin. A siam a awlsam bâkah ke rahchhan tûr ber a châng hi a nghet deuh bîk a ni. Mau erawh hi chu pum lian pui pui pawh hi han phel chuan a châng hi a bal hma deuh a, thing lah hi a rahchhan siam chawp hi a ngai deuh zêl bawk si a; chuvângin, phulrua hi kan hmang deuh bîk pawh a ni ang e. Thenkhat chuan kalchhet hi an siam dân a dang deuh a, phulraw châng, châng tha deuh tak chu ke rahchhan atân an suih a, mau emaw thing tuai mar tha deuhah emaw an tâwnbet mai thin. Naupang tê tak tê kan nih lai atangin kan pate leh unaute ram kal kalchhet tûr kan chah a; anni chuan mauin min siamsak thin a, mau châng zing deuh chil chel, keimahni chen tâwk lek tûr hian min siam ve a, a ke sanzâwng chu khâp khat pawh tling lo hian min siam ve thin. Rual û zâwkte tâ ang chiah, tê tak tê fel ît êt hian min siamsak a, mahniin kan chuang thiam lo va, ûten a chuan dân min zirtîr thin. Kan han lawn ve ngawt a, ke lehlam kan han hlâng a, ke lehlam kan han hlâng leh a, pen kan han tum ve ngawt a, kan lo thiam der mai si lo va, kan tlu leh rap rap thin. Kan nu leh pâte emaw kan unau dangten emaw kal dân min zirtîr a, kalchhetah kan chuang a, min man bet tlat a, muangchângin min pentîr ve chhat chhat thin. Ke lâwngin kan chuang thin si a, kan ke a kham a; kan châwl zing tlut lehnghal. A châng chuan ke-te a thîp ve hlur thin a ni. Tlêmin kan leikâng ve deuh a, mahni tâ tûr la thei rual kan nih ve hma deuh si; mahse mite sah sa vêl pu thei ve tâwk vêl kan nih tawh chuan rual û
- 128. Nunhluitenkiranrello128 zâwkte kalchhet la tûr kan zui ve thin a. Rual û zâwkte chuan mi sahsak diam a, in lama siam mai tûrin kan pu haw ve par par thin. Kan zuite an fel deuh chuan suih sain min hawntîr thin a, a hahdamthlâk duh thin hle. Suih lo va min hawntîr châng chuan chhûngten min suihsak a, a tul lo pui kan pu rit thlawn hnem thin hle a ni. Thing delh loh lung delh loh na nâ na chu kan lo lian ve deuh deuh a, mahniin kalchhet tûr kan la ve thei ta a.Ramhnuaiah kalchhet tûr la tûrin thianzahovin kan han kal a, phulraw ngîl tha chang tha bawk si lâk kan tum thin. Phulrua hi a lo chang ve thin si a, chem kan sah ner châng pawh a tam khawp mai. Phulraw hung thenkhat chu lian pui pui a awm ve thin a, a kungah chuan kan lawnchilh ve a, kalchhet atâna tha nia kan rin chu sahthlâk kher kan tum thin. Thenkhat chu a lo kûl pup mai thin si a, kan han sât hi kan rin aia hma hian kan sât auh a, a lo irh uak uak mai thin a, kan phu nasa thin khawp mai. A thente chu kan duhna lai zawng a irh chhiat vek tum a awm thin. A thente chu kan han sât chhum chiah hi a ler lamah a zâr thenkhatin a lo pawt a, hmun hran, kan ban phâk tawh si lohah a inthen daih mai thin a, hah thlansa phûlkaia kan beih fan fan man a awm lo thin teh asin !! Harsa tak chungin kan han la a, kan thatchhiat vâng nge ni ? Tul lo pui put haw ai chuan tiin suih saa hawn mai kan duh thin a; lei rem laiah kan han suih a, kan buai ve nasa thin khawp mai. Phulraw pum khat hian kalchhet pakhat chu a daih ve thin a, a phel thiam lo leh a la suih ngai lote chuan an phel sual phung mai thin. Phulraw châng chung chiahah kan rek a, a chanve vêl thleng kan rek a, a vawn fung kan duh sei dân azirin chumi kan rehna atanga tehin
- 129. Nunhluitenkiranrello 129 a tâwk vela kan hriat laiah kan rehna lam kha hnuai lamah dahin, a hmawr lehlamah lehlam kan reh ang bawkin a chanve vêl bawk kan rek leh thin. Chutichuan a laia a châng awmte chu kan hmanraw kenin kan chêk/sât phel leh a, kalchhet pakhat chu a chhuak thei thin a ni. A ke duh sâng deuhin a hmâwr atanga an rehna kha an ti hla mai a, a duh hniam deuhten an tihnai mai thin. Phulrua hi phel thiam loh chuan a zuih put mai thin a, a phel pawh hian fimkhur a ngai thin hle a ni. Uluk/Fimkhur taka kan ti emaw kan tih pawh hian tihsual châng pawh kan ngah thin khawp mai. A rehna lo tûrah kan lo reh palh hlauh chuan a buaithlâk thin hle. Kan han phel tûr hi a hmawr lehlam kan rehna lam chiah, a sîr lehlamah kan lo rek palh hlauh mai thin a, kan han phel chiah hi pakhat (a khing) daih chiah a lo ni leh thin. Phel sual châng hi zawng a awm ve duh thin teh a nia. Rem hriat loh leh ngaihtuah peih loh avânga kan buai leh phah châng pawh a awm nual rêng a ni. A thente chuan thingtuai, a kâk awm an la bawk a; mahse chûng ang thing kâk tha, a ke lam tûr leh a vawnfung lam tûr ngîl tha bawk si chu a vâng duh deuh a, zawn ngial a ngai thin a ni. Phulruate ai chuan a khawng tha deuh a, a sâwp ve thei lo tluk a ni. A tlo chu a tlo phian a, a rit duh deuh thin mai pawh a. Thenkhat chuan kalchhet hi an han duh sâng thin mai mai khawp a. Awlsam taka han chuan mai mai theih pawh a ni lo. Kalchheta chuang tûr ringawt hian kut dinglam leh veilamin kalchhet an han vuan ang te taw a, an zuang kai arh arh mai thin. A duh sâng zual deuhte phei chu lei atangin an lâwn mai thei thin lo va, kôpangah kalchhet an tung a, kô atang
- 130. Nunhluitenkiranrello130 chuan an lawn mai thin a ni. A sâng thin si a, mahni dung chen chen hian an siam a, an han kalte hi an kal thlouh thlouh mai thin a ni. Mahni duh ang tâwkin kan han sawngbawl a, phulrua kan hman chuan a vawnfung lam hi a nêm thin a, thingtuai tê deuh emaw mau emawin kan thlawp/cher bawk thin. A thenin a ke an zum a, a vawnfung an tuam bawk a. Duh dân a inang lo thin khawp mai. Kalchhet kan neih tawh chuan tualzawl remchâng lai laiah kan kal khâwm a, mi thenkhat chuan a kawtzâwla kalte an phal lo va, a chhan chu kalchhetin an kawt a rap phut mai ang tih an hlau a ni. A châng chuan kan han intlânsiak ve lauh lauh thin a. A thente chu kan tlân thlenna tûra kan ruahman kan thlen hma hian kan rap sual a, kan tlu leh rih a, kan tlûk pahin kan el puite kan han kalh thlu leh hram a, kan tlu kawkalh nuaih mai thin a ni. A hlimawm thin dar dar khawp mai. A châng chuan inphawibansiak kan ti thin a, inphawibansiak hi kan thiam hma chuan a mak kan tiin, rual û zâwkten an han phawi ban chak chak mai thin chu hmuhnawm kan ti thin khawp mai. Mahse kan han thiam hnu chuan a tih dân a lo ho leh ang reng viau lawi si a. Kalchhetah kan han chuang a, kan ke lehlam kan ring a, lehlam kha kalchhet rahchhan rap lovin, a rahchhan chung zawnah kan khai a, kalchhet kha leiah kan nghat a, kan ke si tûrin kan phawi chho leh a, ban hmel deuh hian a ri ve chak chak thei a ni. A thente chuan a ke rahchhan laiah vawthlep chhiate an kilhbet a, rah a nuam duh deuhin phawi ban duh pâwhin a ban duh deuh bîk hian a hriat a ni.
- 131. Nunhluitenkiranrello 131 Kalchheta inkhen hi kan hrât thin viau bawk a. Tang leh tang siamin kan inkhêng thin a ni. Kan han chuang fur mai a, kan inrin kim hnuin kan han inkhêng ta thin a; khêng nâ deuhten min han khen fuh châng chuan kan tla thla tawp tawp mai thin a ni. Kan ke lamah min han khêng a, a nghawr nâ thin si a, kan vawn kha kan vuan nghet zo lo va, kan tla leh nge nge thin. A châng chuan min han khêng pai chawn chawn a, kan tlu dawn emaw an tih pawha kan din leh theih châng pawh a awm. Tan hmun a phêt laklawh a, min rawn bawhzui/chhuihzui zat mai chuan din chan hleih theih a ni tawh thin lo. Kan han inveh ve a, kan indinchilh ang ren rawn a, kan inrin loh lai tak maiin min han daikhalh thut mai a; a nih loh leh a vawnfung lam khân kan kalchhet an han hem/tauhtîr sawk mai a, kan tlûk loh vêk pawhin kan pai chawn chawn mai thin. A vawnfunga min hem tum a, kan kut an hem chilh tum chuan a nâ kan ti thin hi kan dawm sai ngar ngat mai thin. Kalchhet thenkhat chuan inkhen hi a dâwl rei lo va, min pet fuh deuh chuan a sâwp ve rawp rawp fo mai. A thente chu keimahni vêk hian kan rah tliah châng leh kan rah sâwp châng pawh a awm fo mai bawk a. A vawnfung emaw a ke emaw a keh tawh chuan kan kal ri chhur chhur mai a, a keh chhiain min chilh mai ang tih pawh a hlauhawm thin a ni. Engkim mai hi zei leh thiam bîk deuh riau hi an awm zêl a, kalchheta inkhen pawh hi a zei leh thiam deuh bîkte chu an awm thin. Kan han inkhêng hi eng tin tin emaw min han thai a, min han daikhalh vêl a, min thai thlu leh nge nge thin. Khâ'ngte kha a lo hlimawmin tan a lo nâ thin hle mai ka ti. Kalchhet kal hrim hrim pawh hi zei deuh riau mai hi an awm a; ke pangngai ang deuhthawa hmang
- 132. Nunhluitenkiranrello132 thiam hi an awm thin a, nau paw chung pawha rei tak tak, thui tak tak kal theite pawh an awm thin. Mahse rei tak chuang tûr chuan a ke lam hniam deuh hi a ngai thin a ni. Kalchhet chuan kan uar tak tak lai chuan khawlaiah hian mipa naupang chuan kan lek chhuak fer fur mai thin. Kumtluan chuan kan uar lèm lo va, kum khatah hian vawi khat/tum khat tal chu uar bîk hun a awm thin a ni. Mahni kutkawih ve ngei maia kan han infiam ve ngei maite kha a lo hlimawmin, hun khawhralna tha leh taksa han sawizawi nân pawh a lo tha ve ngawtin ka hria. Tunah zawng khâ'ng hun lai kha ngai mah ila, awmzia a nei lo : Nun hluiten KIR AN REL LO !! BUNG 14 KAN FOOTBALL KHEL VE THINTE KHA
- 133. Nunhluitenkiranrello 133 Infiam hi naupang chang lo pawhin a nuam kan tiin kan tleipui thei viau thin. Naupan lai ngat phei chuan nuam kan ti zual bîk emaw tih tûr a ni. Mihring hi chu a huhova chêng kan nih avâng hian eng engemaw han tih khâwm lêt lêt hi nuam kan ti êm êm thin. Kan naupan laia football kan khel ve thin mawlh kha kan lo tleipui thinin ka hria. Tunlai angin savun tha pêt tûr kan hmu phâk lo va, kan ball ve chu saphîng te, pawnchhe têl khâwm te, sertawk-te a ni tâwk a. Saphîng hi hmuh tûr a awm zen zen lo va, miin sa an kahin emaw inneih lawmna leh lungdawh nâna ran an talh a nih ngawt loh chuan a awm zen zen lo va; chutiang ang hun a awm a nih chuan saphîng chu kan hauh a, naupangho saphîng inchuhin kan inbawh laih laih thin a ni. Inchuh a nih tawh chuan a tha nei deuhte an ding chang a, a tê deuhte leh awm nêm deuhte chu neksawnin kan awm a, a tha nei, chak deuhte chuan an chang nge nge thin. Saphîng kan inchuh châng chuan inhnialna a tam thin khawp mai. A thenin, "Ka hauh hmasa ber," an ti a; a thenin, "Nang aiin ka hauh hmasa zâwk daih," tih pahin kutzungchal hmuh hial khawpin an han hnial ve leh a, mi tam tak chu an insual phah fo rêng a ni. Saphîng kan neih tawh chuan a hnûn kan tawn a, leiah (vaivutah) kan rap hrual nawk nawk a, leiah vek kan hlap fai a, sati bet vêl kan tifai a, a hnûn ve ang renga kan ngaih kha kan tawnin, a kua a thi kai sen sêng sûngte kha kan hmuiin kan chuktuah a, kan ham puar pang pang thin. Kan ham pûar tawh hnu chuan a hnûnah nghet tâwkin hruikhâuin emaw khawlla chatfeiin emaw kan tawnphui tlat thin. Chu chu kan football ve pakhat chu a ni.
- 134. Nunhluitenkiranrello134 Pawnchhia erawh chu tlêmin a tam ve deuh a; mahse thingtlâng lamah chuan khawpuia pawnchhia bawlhhlawh bawma an dah mai mai ang chi hi pakâr hmun âwl remchângah an la dah tha tâl(h) thin a; chû'ngte chu kan chhûngte hriat loh hlanin kan lachhuak a, kan tel khâwm nawk nawk a, a tuam nân puan them hlai lam pang deuh kan hmang a, khawlla châtfei emaw a châng phei chuan hruikhâute pawhin kan thuiphui châng pawh a awm thin. A thente chuan kawrbân an tan a, a chhûnglamah an tawnphui tlat a, pawnchhia an zai nawi a, a chhûngah chuan an thun a, hnawh puar a nih hnuin an tawnphui leh tlat thin. Mahse a mum tha thei ta lo va, pêt fuh a har duhin pêt a har viau thin. Ball atâna kan hman thin dang leh chu sertawk rah a ni. Sertawk hian rah hunbi a nei ve thin si a, sertawk rah loh hun lai chuan pêt tûr a awm ngai lo. Sertawk rah chang tha lo chu kan pêt duh bîk thin si lo va, a chhan chu a sên deuh chu a phel hma bîk vâng a ni. A rah chang tha kan han lo va, leiah kan vawm dûp tê tê a, a nih loh pawhin tiangin kan vaw dûp hmasa thin a ni. Kan vaw dûp ve tawha kan ngaih pawh hi rin aiin vuak dûp a lo har a, ke lâwnga kan han pêt chuan ke a nâ thin khawp mai. Team team kan siam a, kan inkhel lauh lauh thin a; inkhelhna hmun zâwl zâu tha a vâng thin si a, kawtzâwl nei zâu deuhte kawtah kan inkhel ve lauh lauh thin. Khelmual ve ang reng deuha khawtlângin an neih, rual lo leh mâm tha lo zetah kan khel ve bawk thin a.Kan khelh hmain khelmûal chhûnga bâwng êk te, sakawr êk te, hmawlhtê-te kan thianfai hmasa phawt thin. Goal ban awmsa a awm lo va, hmawlh sei deuh kan vit phun mai thin a, ball-in goal
- 135. Nunhluitenkiranrello 135 ban a per a, a tlûk vaih chuan inhnialna tenau a chhuak ve fo thin. A châng chuan goal ban tûrin lungtumte pawh kan dah ve mai bawk thin a, goal ban chung zawna a kal palhin a buaithlâk duh thin hle. Kan han inkhel tak tak a,mahni phâk ang tâwk tâwkin tan a nâ duh ve thin hle mai. Tû mahin pheikhawk kan bun lo va, sertawk emaw pawnchhe telkhâwm emaw kan kechhîpin emaw kan kephahin emaw kan han chhuih ve pawp pawp a, kan chhuih sual châng chuan kan ke kan khai kang vaw vaw mai thin. Ngal chang deuhte kan han khâwm ve ngawt châng chuan kan ke kan khai kang a, kan kal bu lauh lauh mai thin. Saphîng kan pêt tuma kan han inkhâwmchilh fuh deuh chuan kan ball ber kha kan tipuak dur a, kan ho der mai thin. Goal ban phun ngheh sa awm hek lo le, hmawlh kan hmuh remchâng ang ang kan vitphun a, kan lo phun ngheh loh châng chuan ballin a han sut hian a tlu daih mai thin a, a buaithlâk thin hle. Lehlamin "A goal," tih tanin an tang a, lehlam ve thung chuan, "A goal lo rêng rêng," tih tanin an tang thung a; hamtu/endiktu awm hek lo le; a tawng chak chak lam an thiam a ni mai thin. Endiktu awm lo hian kan de- bate thin a ni ber e. Sertawk kan pet laia a phel mauh mai chuan a buaithlâk thin bawk. A dang kan neih mai loh chuan a phel lian lam kan la pêt tâl(h) a, a mum tha tawh si lo va, tumna zawna pêt fuh a har duh thin khawp mai. A châng chuan goal area chhûnga pêt luh kan tum a, kan ball ber a phel tlat mai thin bawk. A phel lehlam goal chhûngah a lût a, a phel lehlam goal ban pâwn lamah a lîr chhuak bawk a, a goal leh goal lo chungchângah thu tlûkna siam a har duh thin hle. Hetiang ang kan tawh châng hi chuan a phel lian
- 136. Nunhluitenkiranrello136 lam goal chhûnga a luh hi chuan 'a goal' a ni a; a phel lian lam a goal ban pawn lama a lirh chuan 'a goal lo' kan ti thin. Lamtangte hriat hran a awlsam theih nân 'A si phur hmasa sa kawr phelh tûr' kan ti thin a, kawr phelh hlauvin kan tang nasa mai thin. Ball awmna lam lamah kan tlân khâwm a, bân leh thuamhnaw-a inpawh kan hrat thin si a, kan kekawr lastik(elastic) rûl kan hâk tum chuan kan kekawr min pawhthlâksak leh pawk mai thin. Kan inchuh luai luai a, kan ball pêt laite a chhe leh rih thin a, pawnchhia kan thui khâwmte a darh a; kan saphîng ham puar sate a thêp a, kan sertawk pêt lai mekte a phel thin. Chutiang hun a thlen châng chuan a buaithlâk duh thin khawp mai. Fur laia ball kan han pêt thinte kha kan berh nasa thin teh e. Tuihâwk awmna lamah ball kan han chhuih lût a, ball hmu mang si lo khân kan luhchilh a, kan rin pêt ang bawrh bawrh a, kan ball pet fuh tumna lamah thiante ke kan pêt fuh palh a, a nâl thin si a, tuihâwkah thiante kan pet tlu leh bawrh bawrh thin.Mi thenkhat chu fet êm êm mai,ball pawh en lo va,mi daikhalh tum hrim hrim hi an awm thin. Goal vengtu tûr kha a buaithlâk thin. Tû mahin 'keimahin ka vêng ang' an ti duh si lo.Goal vengtu nih hi tumahin kan duh lo va,a chhan chu goal ven hi thiam lo deuh hnaah kan dah thin avâng a ni. Goal ven an thiam vang rêng leh an tuina lam a nih vâng pawh ni lovin a dawih berin an vêng tlângpui a, a dawih ber kutah a tlu leh nge nge thin. Rual khat zîngah hian tihduhdah bîk leh dawih deuh bîk an awm thin rêng a, chû'ngte chu kawng engkimah tihduhdah an hlawhin, tirhkah bera hman pawh an hlawh bîk thin. Ball petnaah goal an ven loh pawhin
- 137. Nunhluitenkiranrello 137 ball a liam hlek a, chhartuah an tang a, a lehlamah chuan an lainatawm thin khawp mai. Team team-a inkhelh châng kan nei thin bawk a, tan a nâ duhin intihthinrim a awl thin khawp mai. Kan thin a rim tawh chuan ball khalhtu mihring zâwk kha kan melh ran thin. An ngalah emaw remchâng lai apiangah kan petsak pawp pawp mai thin. Lamtangte chu kan intan them thawm hlawm bawk a, kan intihbuai châng chuan lehlamah kan chhûngkhat hnai deuhte awm mah se kut kan thlâk châng pawh a awm fo mai. In lamah chhûngten kan intihbuai an lo hriat ve chuan chaw ei laiin min zilh a: unaute, chhûngkhatte chu intihbuai châng pawha intan zâwk tûr alawm' mahni unaute tû mahin kutthlâk tawh rêng rêng suh ang che u' min ti thin. A enga pawh ni se, Team anga kan kal tawh chuan Team tân hma kan ngai thin êm atin a ni. Inhauh leh intihthinrim chângte awm thin mah se kan thinur rei ngai lèm hlei lo va. Inkhelh laiin, "I châk lo vang," tiin kutzungchal inhmuh sak sak mah ila, inkhelh zawh chuan kan nui tlâng ve thei leh lawi si thin. Pawnchhe telkhâwm te, sertawk te, saphîngte kan pêt hun laite kha a lo ngaihawmin han chhuikir neuh neuh hian a lunglenthlâk a, khatiang ang hun kha kan hun tawnah a lo inher leh tawh dawn si lo va,a ngaihawm dawn mang e. Nun hluiten KIR AN REL SI LO !! BUNG 15 KAN HOCKEY KHELH VE LAITE KHA
- 138. Nunhluitenkiranrello138 India ram ina Olympic-a Gold Medal a lâk ve theihna awm chhun a nih vâng nge ni Mizoram kilkhâwr berah pawh rem leh rem lovah pawh kan khel ve tauh tauh a. Khelkawm suihmam that hleih lohvin, thing suihmum kan inchuh a, kan um kual zak zak mai thin a nih hi !! Keini hockey khel vete kha zawng kan hmanrua a lo bumro thin teh zawng a ni. Kan têt zual laiin û- te khelkawm kan ngên a, kan tah phah vak vak a, tûk tin thawthang hi : 'A pa, vawiinah khelkawm min rawn hawn rawh aw, maw, maw....' tiin pate ram chhuak tûr kan chah châmchi mai thin. Lo vah lai nise, mau hmun an vah lai chuan khelkawm tûr kan chah lawm lawm reng a. Paten, "Ka rawn hawn ang che," an tih tum chuan an feh hâwng hmuakin kawtchhuah lamah feh haw hun hma hmain kan kal a, kan lo chang ran thin. Ral a khat atanga thil pu vâr deuh vah vah kan hmuh chuan :'Saw, saw a pa a ni ngei ngei ang, ka khelkawm tûr a rawn keng a nih dawn saw," kan ti a, kan nghakhlel êm êm thin. Kan bul an rawn thleng a, mi pate an lo nih daih chuan, kan hrilh a hai thin hle. Mahniin kan inlâk ve thei rih si lo va, a ball tur tak ngial pawh kan insuih thei lo a ni si a, pate tân chuan a buaithlâk ve thin ngawt ang chu. Tlêmin kan lo leikâng chho ve deuh a, sikul chawhnu game-naah pawh zirtirtuten min han teltîr ve tan a, sikulah chuan 'vaitiangkawm' an nei thin a, chû'ng kan han hmangte chu kan intithei viau thin. Mahse chawhnu game hun bâk kan hmang thei thin si lo va, hman reng a châkawm thin khawp mai. Vaitiangkawm hi chu a suih a dak thain hum a nuam
- 139. Nunhluitenkiranrello 139 a, ball dan pawh a nuam a, hman kan châk phah thin a ni. Mahni sum sênga vaitiangkawm han lei chu a harsa thin a, a tithei fa deuhte chuan an nei ve thei mai a; thenkhat erawh chuan a Second Hand tak ngial pawh kan lei pha lo a ni. Vaitiangkawm nei ta lo chu thianzahovin ramhnuai lamah khelkawm la tûrin kan kal thin a. Mau hmun lamah kan kal thin tlângpui a, mau bul kawm tha leh châng tha kan zawng thin. Mau bul thenkhat chu a lang deuh ruak a, a kâwm that leh that loh a hmuh theih mai a; a thente erawh chu a zung a thûk deuh thin a, hmuh mai a har deuh thin a, chemin emaw hreipuiin emaw kan cho lauh lauh thin. Chhûngte lah hian hmanrua kan tihbâl mawlh an hlau va, hmanraw tha deuhte chu an lo thukru thin. Ni e, hmanrua pawh hmang thiam mang lo, chem pawh la hum nghet tha thei mang lovina mau bul chang tak tak kan han sât tûr chu chhûngte tân chuan hmanrua han ui loh chi ziazâng a ni lo rêng a ni Khelkawm atâna tha nia kan rin chu lâk tumin kan bei fat fat a. A zung pui ber kan han chêk chat ve ngei a, a zung tê lam kan sât chat leh a, pawh kar tumin kan uai ngar ngar mai thin. A zung kan lo chhah kim loh chuan kan la thei mai thin lo va, kan sâwi kan sâwi a, kan herh bung ve leh nge nge thin. A châng chuan kan hmanhmawh ve deuh thin nge ni a zung kan chhah kim hma, kan pawh kar theih tawh maia kan rin hnua kan han sâwi vêl khân kan ti irh palh thin a, rei fet kan beih hnua, lâk tlâk leh si lo va kan chhuah pawh a awm fo mai. A zung pui ber hian a tlângpuiin lei lamah a bir zâwngin zung a kaih thin si, a zung tepêng kan chhah hnu pawha kan beidawn phahna pawh a awm fo mai.
- 140. Nunhluitenkiranrello140 , Mau bul thenkhat chu khelkawm atâna tha tak, kawm tha ven vawn pawh hi a fawng lam tûr pân tak, lâk tlâk loh a awm nual a; chutiang ang kan hmuh fuh chuan kan ûi thin lutuk hi kan han thlêk vêl a, kan chêk tlawk tlawk thin. Thenkhat chu a bul lam kawm tha viau si hi a zîkbul a ni ve leh tlat thin a;mau zîkbul chu a no a,khelkawm atân a hmantlâk thin si lo.Mau chhah tha deuh,kaw mang lo,a bul kawm tha tak kan duh deuh kher thin si a. A thente chu kawm tha tak, mahse a fawng tûr lai ber kawi leh tlat si a awm thin bawk a, chutiang ang chu a thente chuan kan la thova, kan cher khawng a, rapchungah kan dah thin. A hrin laia kan cher ngîl tlat chuan kan dah ro hnu chuan a lo ngîl ve tho mai. Mi fing leh fing lo kâr a hlain, a thenten kawm nalh tha tak tak an lâk laiin a thente chuan kawm tha mang lo, char et ut, a fawng kawi ngêk ngûk, eu deuh et ut an la a; a thenin pali panga an hmuh laiin a thente chuan pakhat pawh an hmu ve thei tawk tawk a. A thenin suih pawh an suih thiam lo va. A suih ve theih sawih sawih lahin pum êng uangin an suih a, vuak nat hmel deuh, mahse vuak fuh har deuhin an suih a. A thente phei chuan û-te suih atân suih lovin an hawn ngawt mai thin a ni. Mihring a in-an loh theih khawp mai. Mau bul chauh hi khelkawm atân kan la lo va, phulraw bul pawh hi kan la ve bawk thin. Phulraw bul phei chu a chang tak tak hi chu a chang thin si a, kan hmanraw kente hi kan tibal neng nung thin. Phulraw hung awmna laiah kan kal a, kan han thlêk kual dan dan a, a thente chu a hungah kan lawnchilh a, harsa takin kan la tâwk tâwk thin. Ral khat atanga kan hmuh, kawm tha deuh nia kan hriat pawh thenkhatte chu a hmunah kan han belchiang a, a tuaite a lo ni thin a, a thinrimthlâk duh hle; a tuaite
- 141. Nunhluitenkiranrello 141 chu a hmantlâk der si lo va. A tuai lâk chu a zîkbul lâk nên a thuhmun reng a ni; han suih ila, kan han tiro hi a sâwngte tawp tawp a, a châng duh bawk si, a hmantlâk der loh. Thenkhat chu pum lian pui pui a bul lam kawm tha deuh, mah se khelkawm atâna lâk tlâk miah loh, pan her huar hi a awm bawk a; thenkhat chu han phel phawk pawha pahnih daih tûr tha êm êm mai a awm ve bawk a. Phulraw thenkhat chu lei atanga lâk mai theih tûrte pawh a awm nual hlawm a. A bul kan han tan hi tan sual a awl êm êm mai si a, a châng chuan kan tan tawi lutuk a, a hman tlâk leh lo va, kan lâknaa kan thlan far zawng zawng kha a far thlawnin,thosi min sehna zawng zawng kha kan tuar thlawn ringawt mai thin. A thente erawh chu kan lo tan bung sei lutuk thin a, paih leh teuh a ngai lawi a. Hah thlansa phûlkai a kan beih hnua, kan lâk ve, kan han phel dawn a, kan phelsual lah a tam thin. Kan han phel a, kan chetsual tum chuan kan kut a chep tâng tlat a, kan tê chêl chûl mai thin. Kan han lâk chhuah hnu pawh hian a nâ kan ti hi kan thing vawn vawn mai thin. A châng chuan thing kawm kan lâk tum pawh a awm thin. Amaherawh chu thing kawm tha hi chu a vang thin deuh a, a bul lam kawm tha tak pawh hi a fawng lam kawi tlat mai, lâk tlâk loh a awm thin. Thing thenkhat chu kawm tha tak, mahse hmantlâk lo, a chhûngmu nei a ni leh tlat thin a. Thingah chuan a kawm tha bawk si a fawng ngîl bawk si chu a vâng duh thin hle. Chumi a nih avâng chuan a bul kawm tha si; mahse a fawng lam kawi tlat si a awm chuan thing dang nêna zawm theih chi a nih chuan kan la tho va, thing dang ngîl tha deuh nên kan zawm mai thin. Uluk takin kan han zawm ve hauh hauh a, a kilhna tâwk lek tûr perek kan nei si lo va, perek kan
- 142. Nunhluitenkiranrello142 hmuh ang angin kan han kilh a, kan kilh keh leh thin si a, a uihawm thin khawp mai. Perek lian neih loh chuan thiltê hnâng hmangin uluk deuhin kan vêt tlat a, rei tak chu a hman ve theih thin. Khelkawm suih hi thil awlâi lo tak mai a ni ve a, chem lek theih satliah suih chu thiam mai chi a ni ngawt lo a ni. A suih thiam chuan ball dan nuam tak, a hma lam phêk tha thler thlawr, a fawng lam mum leh mâm tha tak leh ball dawnna lai tûr suih phêk thiam riau leh kut hnu nalh ve hrim hrim hi an awm a. Thenkhat chuan an suih thiam mang lo va, a kawm tûr pawh an suih char zo va, an suih lèk fo mai bawk a. A chhah lo lai tûr an tichhah uang a, a phêk lai tûr ni lo an ti phêk leh thlur lawi si a. A thente chuan an suih herh a, ball vuak dawna lei vuak hmasak ziah leh vuak tel khut ngaia suih tlatte pawh an awm thin. Thente chuan an han uluk thiam khawp a, a vawnfung lai zawng zawng hi puanin an vêt kual vek a, vawn a nghet duhin kut a dam bîk thin. Mi thenkhat chu a ball han vuak hian kut a nghawr dawt thin a, mau pan deuh kan hman phei chuan kan han invuakchilh chânga keh chhawk chhawk mai, ball vuak apianga ri chhur chhur mai pawh a awm nual. Khelkawm zawm thenkhat chu kan han invuakchilh deuh chuan a auh a, hman zui tlâk loh a awm nual a ni. A ball tûr pawh hian thing kan suihmum mai thin. Thing chang tha tak, a chhûngmu awm lo kan hmang thin. Thing no deuh chu a keh hma a, kan duh lo. Thing changah pawh thingsîa te, thîl te, fah te leh thing chang zual dangte kan hmang ber thin. Tin, thingzai bung (ngiau thing etc) ang chite pawh kan hmang bawk thin.Tin,mau bul chang tha deuh emaw phulraw bul chang tha deuh emaw pawh kan
- 143. Nunhluitenkiranrello 143 hmang thin bawk. Hei pawh hi suihmum a har phian mai a, uluk takin kan suih hauh huah a, chem kan lo lek sual deuh chuan a ni lo lamah kan sât a, zawh dawn têpah kan sât hêk leh duai thin. A thente chu kan sah nghawrna lamah a lai a lo hîk bwk a, rei tak kan buai pui hnu pawha kan pâmtûl leh tâk pawh a awm nual mai. Chhûngten chem hriam tha hman an phal thin si lo va, chem hriam lo chuan suihmum a har bawk si a, chhûngte chem thuhrûk kan zawng kan zawng mai thin. Mahse mit nêna dahthat ni awm takin kan zawng hmu leh tho mai thin bawk a. Chhûngte phalloh chung thil khawih chu hauh pawh kan tawh tam phah thin hle a ni. Kan han inkhel tûrte rêng rêng kha tang leh tang awma inkhelh a ni bawk a, tlema thiam deuhte lama tan phet kan tum thin. Intum tûrte kan han siam dawn pawh khân kan han ding tlar thep thawp a, a hmasa ber a chhuak nalh a, a dawt a ding tlang a, chutiang zêl chuan tang leh tang kan insiam thin. Chutiang kan din tlar pawh chuan dinna tûr kan ngaihtuah a, a thiam deuhte lama tang thei tûrin dinna kan thlâk zut thin. A châng chuan a naupang berte ve ve kha an lam tur ve ve kan thlantîr thin bawk. A châng chuan a upa berte ve ve in an lama tang tûr an thlang thin bawk. Mahni lamtang tûr an han thlan chuan a thiam thiam atangin an thlang thin si a, thlan hnuhnun bîk nih chu a zahthlâk duh thin hle. Kan inkhel a, a fet thiam deuhte chuan vuak tum awm ang takin min han tin uai(h) a, kan chuh tha ngam mang lo va, an khalh tlang leh pur pur thin. Kan khelkawm lâk ve ngei mai khân kan han inkhel ve a, a thente chu kan inkhelh mêk laiin a kawm lai takah kan tibung a, kan hawihai der fo mai.
- 144. Nunhluitenkiranrello144 A châng chuan kan invuakna lamah kan khelkawm fawng a keh a, kan hlap ri leh chhuai chhuai mai thin. Kan inkhelh laklawh laia kan ball hman ber a phel tlat tum a awm a, tûi êm êma kan inkhelh lai pawha kan inkhelh tihtâwp a tul châng lah a tam. Infiam laia lo thinrim tlat thin hi an awm châwk a, mahse chutiang ang mi chu mi rilru tê, puitling lo tak an ni thin. Tum rêng vâng pawh ni lèm lovin thiante ngalchâra lo hawl palh hi a awl êm êm a, kan ngam loh deuhte kan lo hawl tel palh chuan, "Awh, ka tihpalh !!" kan tih chung pawha hrethiam duh lovin kan mawngtama min hem zui pawp mai châng pawh a awm thin. Kan khelmual ve lah chu a rualrem lo thin lulai khawp lehnghal a, tumna laiah kan vaw kal hlei thei thin lo. Kan han hlap ve pawhin lungtê pawngin a lo la tleu a, thiante dulah emaw ngalchârah emaw a per châng pawh a awm thin. Kan vuak nat deuh châng chuan ball-in mihring a per palh chuan an thu vial ngal ngal mai thin. Ngalvenna (shin guard) te nei ve hek lo le. Thing chang suihmum, rit tha nelh nawlhina taksa a han per thin chu nâ ve thin tak a ni rêng a ni. Kan hockey khel ve thinte kha zawng kan inhliam pheng phung lo kha kan vannei thin zâwk a ni. Khelkawm kan han hmangte kha kan zei lo vin, kan pawngpaw hman ve bawrh bawrh mai thin a, kan vai laklawh tawh chuan kan tâwp hlei thei tawh thin si lo va, thiante tân chuan a hlauhawm thin khawp ang. Mahse kan inhliam bîk zen zen chuang hlei lo va. Mau bul, raw bul, thing bul kawm leh thing suihmum chawp tûalchher hmangin hlim takin Hockey kan khel ve thei tho thin a. Khatiang ang hun hlimawm tak ang kha tunah chuan kohkir tum mah ila, awmzia a nei tawh dawn si lo va: Nun hluiten
- 145. Nunhluitenkiranrello 145 KIR AN REL SI LO !! BUNG 16 KAN INFIAMNA THENKHATTE KHA
- 146. Nunhluitenkiranrello146 Naupan lai chuan mahni phâk ang tâwk tâwkin kan infiam ve thin a. Mahni tâwk tâwkah kan tang ve thinin kan inel nasa ve thin teh e. Tunah chutiang ang kan infiamna thin thenkhatte i han tarlang teh ang hmiang. Inhnawk : Inhnawk hi chu Mizoram tualchhuak infiamna ka ti mai a, a hmanrua atân vai siam hman a ngai lo va, kan ram chhûnga hrui chi khat 'Kawi hrui' rah atanga infiamna a nih ve miau avâng hian. Inhnawk tûr chuan kawi a ngai a, kawi nei tûr chuan ramhnuai lama mi zawn a ngai thin. Ram tin hmun tinah kawi hrui hi a awm mai lem lo va, awm duhna lai deuh hlek hi a awm ve ni tûr a ni. Kawi zawngin ramhnuaiah thianzaho-vin kan han kal dam dam a, kawi hrui leh kawi rah hmuh tum rêng rêngin kan hawi kual vel a, kan ring kan fan a, chunglam kan enna lamah kan nghâwng a kham urh mai thin a ni. Kawi awmna kan hual sa lèm loh chuan rin aiin hmuh mai a harsa ve thin khawp mai. Mi thenkhat chuan an sava veh pah te, an thingtuai put pah tein an lo melh lâwk a; zawn buai vak ngai lovin a awmna lam an pan chat mai thin. Kawi hi lei lamah a rah ve lem lo va, hrui a nih ve miau avângin thing dang rinchhanin/thingdang behchhanin a zâm thin a ni. Thenkhat chu thingkung sâng tak takah an zâm a, han lâk vel pawh a buaithlâk thin hle. Thenkhat erawh chu thingkung lian vak lem loah an zâm ve a, lâk a awlsam deuh a. Kawihrui chu a han rah a, a sên lai leh a la no deuh lai chuan zawngtah mal ang hian a rah hring ve nghalh a, a lo chang tial tial a, a kâwr hring chu a rawng a lo dang lam a, a uk deuh a, a kâwr pawh a sak ve tâk a ni.
- 147. Nunhluitenkiranrello 147 A chang tawh lo chu kan lo ngai lo va, thenkhat chu a lâk a awlsam deuh a, a thing zamna azirin kut pawhin a rah chu a lâk theih mai a, thenkhat erawh chu hmanraw dang thingtuai emaw thil dang engemaw hmanga vuak thlâkte a ngai a. Thenkhat chu a zamna thingzâr chawpa thlâk a tul châng pawh a awm bawk a. Thlâk a ngaih chânga kan han thlâk thin chu a hrui a fei thin si a, a in-uaitâng leh tlat mai thin a, hlawhchham châng pawh a awm fo mai. A thente chu lung hmangin kan vawm tla ve bawk a. Upaten, "Kawi pawh a kâwm a that chuan, a tak pawh a tha nge nge," an tih thin hi hre ve ranin a kâwm tha deuh kan thlang ve hram hram thin. Thenkhat chu kawi rahna hnuaiahte pawh a lo tla ve thin a, chû'ngte pawh chu kan chhar khâwm thin a ni. Kan duh ang kan lâk theih chuan a châng chuan a hmunah kawi kâwm chu kan han chhu nghal a, thenkhatte chu sâwl chhe deuh te, bial kir'h ker'h te, bial tha deuh te, pum ing iang te, chhawn rem tak mai tûra a tlâng pêr deuhte a awm a, a thente chu dêp thlim thlem,hman tlâk lohte a awm nual bawk a. A châng chuan kawi rah hi chhut keh lèm lohin a kâwm nên in lamah kan hawn ve thin a, thenkhatte chuan thutna pindanahte an hung mâwi ve bawk thin. Amaherawhchu, naupang harh zual awmnaah chuan a hun/tar rei theih lohva, an kawi duh hian an lo chhu chhe thuai mai thin a ni. Kawi thenkhat chu han chhâwng dawn ila, chhawn hleih theih loh hi a awm ve nual bawk a. Bial tha ve taka ngaih pawh hi a her leh tlat thin a, a bial tha deuh lah hi a thente chu a per thlem a, a bu lek lek a, a tlu leh tep mai thin. Tin, kawi pan deuh hi
- 148. Nunhluitenkiranrello148 chuan mi kawi a lèn hneh thei lo va, kan iai deuh tlângpui thin. Kawiah hian huai hmel deuh hi a lo awm ve rêng nge ni a, a huai hmela kan hriat deuhte hi kan thlang thin tlat nia ! Kawi hi hmeichhia mai ni lo, mipate pawh hian a tliang tha leh hnûm tha deuh chu kan duh ve tho mai. Tihtlian nan lapua-ah sahriak kan leih a, chu chuan kawi kan fun a, leiahte kan phûm hmak mai thin. A châng chuan thûlah te kan dah hmak mai bawk a. Hun rei ve tak kan dah chuan a tuamtu hi a lo khawk ve thei a, a lo tla ve duak thin a, a hnûm ve hlarh mai thin a ni. Inhnawk hi mipa infiamna a ni a; tang leh tang insiam thin a ni. A (beng) lam leh a thawk lam awm a ngai thin. A beng lamin an kawi zawng zawng chu leiah an beng a. A bengna tûr hian a bi a awm a ngai a, a bi tûr chu kut tinin emaw hmawlhtêin emaw kan kheuh ngar ngar thin. A beng lamin an kawite an han beng a, a thawk lamin an hnawk ta thin a ni. A thawk lam chuan kawi zawng zawng chu hnawk per vek an tum thin. A vawma vawm awih a ni lo va, a hnawk a hnawk tûr a ni. Kawi chu kutzungchal leh kutzungpuiin kan kawm a, kan hnawk ta thin a ni. A themthiam deuhte chuan an hnawk per thei khawp mai, kawi beng zawng zawng pawh hi a vaiin an lên zo vek thei zêl mai. A themthiam lo deuhten an hnawk thelh nasa thin khawp mai thung a. A zei lo deuhin an hnawk dawn tum hi chuan kan darh hak hak mai thin a ni. Kawi chang fel fawlin ngalchâr a han per palh châng chuan a nâ thin khawp a, kan dawm ngawih ngawih mai thin a ni. Thenkhat kawi chu a huai bîk deuh riauin kan hre tlat a, kan kawite hi a len duh/hneh deuh riau hian kan hre thin a ni. Kan kawiin mi kawi a len hneh deuh nân kawiah suan
- 149. Nunhluitenkiranrello 149 kan chhûng thin a; kawi mit kan verh kua a, a chhûnga mi kan bun ruak a, 'tah chuan suan kan chhuan tui sa kan chhûng lût a, a nih loh leh thirbel chhia (suankang) kan chhu nawi a, kan thun bawk thin a, a rih phah thin khawp mai. Kan chhûn sual erawh chuan a ri chhek chhek thin a; tin, miin an han hnawk fuh deuh khân a keh hma bîk a ni. Kan chhûn fuh deuh erawh chu a keh har a, a len pawh an len hla thei ngai lo a ni. Kawi hi hnawk fuh mai a tâwk thin lo va, a bi atanga khâp khat emaw a aia seiah emaw kan rin kual a, chu mi pâwnah chuan len chhuah a ngai thin a ni. A châng phei chuan a hniak zawngin kan teh a, kan tih sei deuh tum phei chuan zawh a har thin khawp mai. Kan han hnawk fuh ve thin tak nâ a, kawi thenkhat a len theih mang lo va, hnawk fuh ve tho siin, an beng leh mai châng pawh a awm fo mai. A hnawk lam ten an zawh zêl chuan an kaisâng zel a: tawksir te, tian te an thleng chho zêl a. Tawksirah chuan kawi chu a dung zawngin an beng tlar vek a; tianah chuan an tiang leh thin. Chutiang ang chu an zawh vek hnuah si inpêk nân khuai thlen a ni ta thin a ni. Khuaiah chuan a bi pali-ah kawi chu chhawn vek a ni a; ral hla tak atanga hnawk tur a ni. A thente chuan chu chu ralsai an ti bawk a. Chumi an zawh vek theih chuan a beng lam chuan si an phur ta thin a ni. Inhrem nan ralsai hi a awm ve hrim hrim a, a thawk lam ten an kawi an tihlirhin kawi chhawn kha an kawia an tih fuh palh chângin a hrem nân ral atangin an hnawktîr thin a ni. Inhnawk chuan a thawk lamin an hlah hma chuan an thawk ngar ngar a, an chhuah vek hnuah an la zawh zêl chuan a bu an lêt zêl mai a, a bulah an tan leh zêl mai thin. An hlah ve leh a beng lam kha an thawk ve leh ta thin a,
- 150. Nunhluitenkiranrello150 chutiang rêng rêng chuan an inthawhchhâwk ngar ngar mai thin a ni. Inhnawk mai lovin Inhui kan ti thin bawk a, Kawiah chuan Mangai pheikawk ke artûi te, pheikhawk dang dang chhûat te hmawlhtêin kan kilh khawm a, chutiang ang chu kan hmang thin a. A sakhat deuh hlek loh chuan a zang deuh thin a, miin an han hnawk fuh hian a lêng duai duai thin a; an hlah mawh thin a, chuvângin a sakhat deuh hlek kan thlang hram hram a, a zang deuh a nih pawhin tih rih dân mawlh kan ngaihtuah thin. Inhnawk pangngai ang lo deuhin kawi kan chhawng thin a. A telte kan tam leh tlem azirin a bi chu a inhnaihin a inhlat thin a ni. Tang khata mi panga bâwr vel kan nih chuan kar khat bâwr vêlah kan chhawng tlângpui a, a bi a inzawn thei ang berin kan chhawng thung a. A thawk lamte an han thawk a, pakhat kawi bi hlat ber emawin a han hnawk a, a zawh chhûng chu a thawk a, a vai pawhin a len vek thei a ni. Chutiang zêlin pakhat chuan a hlah palh chuan a dang an thawk a, a hlah leh chuan a dang an thawk zêl a, kawi inchhawng zawng zawng an len vek theih lohva, an hlah vek chuan pakhat chauh pawh lên bâk nei se, kawi chhawng lam kha an thawk ve thung thin a ni. A thawkte lamin an kawi an tihlirh a, kawi chhawnna a pelh chuan, chu mi pel-tu chuan ral (thawh tanna) atangin a vawm thin. Tin, kawi lîrin kawi inchhawng a fuh chuan mih kan ti a, a thawk lam zawngin an ralsai vek thin a ni. Infiamna rêng rêngah hian a fet deuh hi an awm châwk thin a. Inhnawk leh inhui pawh hian fet thiam êm êm mai hi an awm tlat a. A thawk lamin an han
- 151. Nunhluitenkiranrello 151 hnawk a; kawi an han hnawk lêng nawk a, a thente chu an fuh thawi deuhte a awm bawk a; a bi bulah hian a vir char char mai thin a. A thente chu a bi atanga hla vak loah hian an lên sawn thin a, chu chu hniakin a hlah leh hlah loh fiah a ni thin. A fing vervek deuhte chuan an ke hi an chhep fet thiam khawp a, zawh lo pui zawh pawh a awm fo va, inhnialna pawh a awm phah fo mai. Ral atangin kawi kan han tilîr a, kawi bi bul lawk, tawng khat vêla hla-ah a nih chuan kan hui thei thin a, kan ke kan kar pan pan a, kan kutin kawi kan hum ran a, kan kâp kârah kan rawlh a, hmun leh hmunah kawi chu kan hui thin. A hui thiam lo chuan an hui hla thei lo va, an hlah ve fo tho mai. Thenkhat chu an kar fet deuh a, a thawk lo lam ten an ke an lo phehsak châng pawh a awm thin. Kan hui dawn hian kan han kar pân pan khân, kan ke artui kha a kâng tûr a ni lo va, a kân chuan inpheh awih a ni thin a ni. Thenkhatte chuan hmeichhe naupang inkawibah an kawi chhawn lai lo hnawk lênsak daih a, tihbuai chîng riau hi an awm bawk a. Hmeichhe naupang lian deuhte chuan an hmeichhiat puite chu an lo tan ve thin si a; hmeichhia leh mipa insual chawt chawt châng lah a tam. Mipa lah hian hmeichhia chu kan aia rual û zâwk deuhte leh pumrua lian zâwk deuhte mah ni se, kan lo hlau lo tum hrang si a, hmeichhe thenkhat chuan mipa naupang thenkhat chu an hrâwk leh hrep thin. Inhnawk laklawh laia kan kawi min han lên keh sak daih mai thin hian a buaithlâk thin. Thenkhat chuan kawi hi pahnih pathum lai mai kan pai a, pakhat a keh pawhin a dang kan hmang leh mai thin. Kawi dang kan ken loh tum chuan in lamah
- 152. Nunhluitenkiranrello152 kawi dang la tûra kan tlan haw vang vang châng lah a tam thin. A tih dân phung tam êm êm lo mah se inhnawk kan uar lai chuan kan hlim ve thin khawp mai. Kawi tha tawk kan neih chuan inhnawk kan phur êm êm a, a nuam pawh kan tibîk emaw tih tûr a ni thin. Inhnawk kan uar lai chuan kawi hi kan han ngah thin khawp a, Amul bûrah emaw phulraw bûrah emaw kan dah tha a, kan thing ri rawih rawih mai thin. Khâng hun laite kha nun hlui a chang tawh mai si a, a ngaihawm thin teh e. Nun hluiten KIR AN REL SI LO !! Inhawngbi : Inhawngbi hi naupan laia infiamnaah chuan kan hlimpui ve thin khawp mai. Tin, taksa tân pawh a tha deuh a, taksa a chet that avâng hian hah lutuk si lo vin thlan a tla ve bawrh bawrh fo mai. Inhawngbi hi tang leh tang insiamna chi a ni a, hmun âwl a zau dân azirin a infiamte erawh chu kan tlêmin kan tam mai a. Hmun zâwl zau tha deuhah chuan mi kan leng hnem a, infiamte pawh a tam theih deuh thin. Hmun âwl zawl zauhah kil lî neiin kan rîn a, a dung zâwngin a sîrah rin hnih a kal chhova, a vang zawngin rin a kal bawk a, rin inkâr hlat lam hi a hmun azir a ni mai a; tin, a infiam tûr zât ang pawha a tâwk leka rin a ni fo bawk. A vâng zâwnga rin hi chu, rina din a, a bul rina din bawk a, inkhawih phâk lo deuha khât a ni tlângpui thin. Chutiang ang chuan an rin chho thluah a, rin apiangah chuan a thawk lo lam an ding a, a thawk lamte kal tlang tûr an vêng thin. A vang zawnga rin tlar lamah chuan a thawk lo lam chu an ding thap a, a tlângpuiin tlar lî tlar nga a
- 153. Nunhluitenkiranrello 153 ni thin a, chu chu a thawk lam chuan kaltlang an tum thin. A châng chuan a dung zâwngin a laiah tak rin a ni thin a, rin lehlamah pakhat a ding a, a hnung tlarah a din lohna lamah pakhat a ding leh a, chutiang ang chuan din inpelhsawlh a ni thin a, a thawk lam tân pawh an zavaia paltlang vek chu thil har ve tak a ni. A laia rin chhohah khân a la tlân theih/a ven ve theih tho lehnghal a. A thawk lamin (A thawk lam kan ti tak nâ a, a thawk lo lam nia kan rin te pawh hi an thawk ve tho chu a ni a, a thawk lo lam kan han tihbîk deuhte chu rin chhûnga paltlang tûr vêngtu hote kha an ni a) kal pelh tumin an han tin tâi tâi a, bum tumin kutte an han theh har(h) har(h) a, a thenin : sit, sit, sit te an han ti a, pakhat chu an han paltlang ve mai thei a. A rina awmte kha a rin an pel tûr a ni lo va, a rin, an ke pahniha an rahna chhûng si a, a thawk lamte an khawih phâk chuan an dek a ni thin. Pakhat an khawih fuh chuan a thawk lamte kha an hlah emaw an thî emaw a ni thin a ni. Rin pakhat chu paltlang ngawt mah ila, a dawta rin atang khân min rawn bân zuau zuau a, kan kal pelh tawh rin atang leh a dawt rin atanga min rawn bân zuau zuau mai chuan min rawn khawih fuh kan hlau thin si a, kan eu nasa thin teh a nia aw. A châng chuan min dek hman ang tih hlauvin rang lutukin kan han tlân thut a; kan tawlhthlu leh rih a, a dawta rina awm ten min lo dek leh hman thin a. A châng leh kan tlân laklawh hi rin pâwnahte kan lo tek chhuak leh rih bawk a. A buaithlâk thin nak nak hle a ni. A infiamate kan tam phei chuan an vaia paltlang hi chu a har khawp mai a, kan paltlang hma hian a tû ber emaw hi an lo dek hman fo mai. Bân sei
- 154. Nunhluitenkiranrello154 deuhte phei chuan an khawih phâk a hla thin si a, min bân pha lo tûra ngaih pawh min bân phâk leh mai thin a, min dek leh nge nge thin. A then a tâwp berah awm tawh mah ila, a bul lama mi an lo deh palh hlauh chuan kan vai tawrh lo thei thin si lo. A thente a bul lamah lo la awm mah se la, mi pakhatin a chhuah tawh chuan an vai chhuah a ni mai a, kan thawk tha leh zêl thin. A bul atangin kan tan tha leh a, min deh hma chu chutiang ang chuan kan ti char char mai thin. A chhuak an awm tawh chuan, "Hawngbi" an ti lauh lauh thin. Lehlam pâwlin min deh ve leh lehlam pâwlte chu an thawk ve nghal a. Chutiang ang zêl chuan kan kual kan kual thin. Kan inêlna ber chu: kha tia a thawk lama tan a, chhuak tam/hwngbi tam thei kha a ni deuh ber. Khawlai a khu thin si a, kan tlân khu rum rum mai thin. A châng chuan tan a nat deuh tawh thin avângin indek/khawih satliah mai ni lovin, kawrahte kan inpawt nawk nawk a, a châng phei chuan kan thuamhnaw han inpawhthlaksak leh inpawhthlersak châng pawh a awm thin. Hnar kaw ung khak khawpin kan han tal a, kan chhûngten kan infiam tui vanglâi tak maia min rawn koh hâwng mauh mai thin chu : Tah a chhuak teuh mai thin a ni. Tunah chuan thil hotê angin lang ta mah se, a ngaihawm ve thin ngawt mai. Ngai mah ila, Nun hluiten KIR AN REL SI LO !! Kabadi : Kabadi hi nuam ve ang rêng tak niin ka hria, amaherawhchu chak a ngai deuh a; tharum erawh chu hman a ngai deuh a. Mi awmnêm deuh tân leh thaw lo rei thei lo tân chuan telve-na chi pawh a ni lem lo. Tang leh tang awm chi bawka infiamna a
- 155. Nunhluitenkiranrello 155 ni a, mahni tanna lama awm tûrin mi chak deuhte chu kan duh thin. Tualzâwlah kil lî neiin kan rin a, a lai takah rin pakhat rîn leh a ni a; chu chu awmna lam chi tûr thliarna/daidanna a ni. A lai taka rin phâwk lehlamah chuan tangho khat an awm a, lehlamah tangho khat bawk an awm leh thin. Rin chhûnga a len tam dân azirin mihring chu an tlêmin an tam mai thin. Mihring an tam tham deuh chuan a hmun a chêp ve thin a, thawl lam hreta tih a nuam zâwk mah thin. Thawk hmasa lam tûr thumvawr a ni thin a, hmawlhtêah chil kan chhâk pharh pharh a, tang lehlamin, "A khaikhup chuan kan thawk ang a, a zangthal chuan nang ni lam in thawk ang,"tih emaw,"A zangthal chuan kan thawk ang a,a khaikhup chuan nangmahni," tiin intiamkamna ang reng tang aiawhin kan nei thin. Chung lamah hmawlhtê chu kan han vawr kang nal nal a, leiah a rawn tla leh tap a, a hmaa intiamkamna angin a thawk hmasa tûr lam chu a chiang ta thin a ni. Kan hmawlhtê vawr kha a tlâkna laia bawng êk khawrote a lo awm a, hmawlhtê a lo kam saisir mauh châng a awm thin a, kan vâwr tha leh lauh lauh mai thin a ni. A thawk hmasa lam tûr kha a lai rinnaah a ding ang veng vawng a, rin a pelh chiahin Kabadi a ti ngar ngar a, chutih chhûng chuan lehlam pâwlte a va dek tûr a ni. Mi a deh theih zât zât a dek thiang a; amaherawhchu thâwk la lovin an lam awmnaah a kir leh tûr a ni. Lehlam pâwl pawhin chu rawn kabadi vang vang chu man an lo tum tûr a ni. An lo veh ang a ,ngampa taka a chêt theih lohna tûrin an lo hual vel thin a ni. Eng ang pawhin mi dek hnem mah se an lo man beha a lai rin a thlen lêt leh theih loh chuan amah kha a thî a ni thin. Lo man ve uk ta se lo man
- 156. Nunhluitenkiranrello156 hneh lo se la, rin rap thei si se la, a khawihtu zawng zawng kha an thî a ni thung. Chutiang zêl chuan an ti a, thawchham hma deuhte chuan an ti rei thei lo va, lehlam mi tû mah dek lo tein an kîr leh thin. Chutichuan, a lehlamin lehlam pâwlte deh tumin an ti ve leh thin. Pa chak deuh, tlân chak bawk si, thaw lo rei thei bawk si an awm chuan lehlam pâwlte an ti thî teuh teuh fo mai thin. Lehlam lehlam an intihchhâwk zak zak rêng a, a châng phei chuan a tu mah thî awm lawk lovin kan in-kabadi chhâwk zak zak mai thin a ni. A chak lo zâwk leh a thiam lo zâwk lamte chu an thî hek thuai thuai mai thin. A châng chuan in-awi awi(h) chângte a awm a; mi pakhatin lehlam pawl a tihhlum chuan a tihlumtu lam kha pakhat a nung leh thin. Tan a nâ ve duh thin khawp a, lehlam pâwl an thawh tum hian lo man beh kan tum hi an kawrah emaw an kekawrah emaw an taksa tel lovin kan lo pawt a, thuamhnaw mawih deuhte chu kan inpawh thlersak deih duai(h) fo mai. Thiam lo leh tha chak lo lam chu an thî mang ve mai a. A thî mang hmasa sa kha a chak lo an ni mai thin. A tlângpuiin tualzâwlah hian zan lamah bâwng an riak thin a, an êkte hi paih vek sen rual a ni thin lo va, bâwng êk kâra infiam mai mai châng pawh a awm thin si a, êk chunga min han bawhbet mauh mai thin chu kan ding uih vang vang mai thin. A châng chuan vaivutte kan han phul ve bawk a, a hnuai lam/ a chhungril lam a lo la nêm thin tho si a, chutiang ang delhtu nih chu thil nuam tak zawng a ni hauh lo mai le. Thenkhat chu kabadi...an tih hian an tâwp hlei thei lo va, inchum harh bawrh bawrh châng pawh a
- 157. Nunhluitenkiranrello 157 awm fo mai. Tin, hmanhmawh leh tan lûat avângin mite tum loh deuha tihpalh a awl thin khawp mai. A châng chuan an nghâwngah tihluihna ni lèm lo va lo reh/dawm palh a awm thin a; an hrawk bâwk khalh chiaha kan lo man fuh phei chuan reh ân bawi bawi pawh kan nei fo mai. Thenkhat chu an ke-ah chauhte kan lo man a, man hman lo tûra an ngaih thin avângin chak takin an tlân a, hmai tauh chawrh chawrh a tlûk te, hnar thi zawih zawiha tlûkte pawh a awm fo rêng a ni. Ka han chhuilet neuh neuh hian ka mitthla-ah kan in-kabadi lai vel kha a la cham reng a; khâ'ng hunte kha zawng kohkir rual chang lovin nun hlui a chang ta mai si a. Nun hluiten KIR AN REL SI LO !! A ngaihawm thin teh e. Perhlunga inperh : Inperh hi kut themthiam deuhte a ngai ve a, kan tumpui an thiam viau phei chuan kan thiam ve si loh chuan si kan phur teuh teuh mai thin. Inperh hi mi pahnih chauh pawhin a tih theih a, pahnih aia tam pawhin a tih theih tho va, inthawhchhâwk chi a ni. Marble emaw hlum emaw lungtê tih mum emawa infiamna a ni. Lei kan kêrkua a, a kua kan duh zau deuh leh kan kêr kaw zau deh mai a; a tlângpuiin kezungpui leng atanga kutbâwr leng vela lian a ni thin.Chu chu a khur kan ti thin. Ral a awm a, a kua atanga kan duh hlat dân azirin kan rîn mai thin. Kan rin loh pawhin hmawlhtê kan kham mai bawk thin. Perhlung (marble) kan keng far a. Thenkhat chuan marble an nei lo va, saihlum te, khiang rah te, an hmang bawk thin. Khiang rah hi chu a zang a, han perh hian a perh fuh hleih theih lo va, miin an perh lahin a lêng thui thei a, thawh ve nî-ah midang
- 158. Nunhluitenkiranrello158 perhlung perh ve hunah fuh a har duh êm avângin a nazawnga hman chi a ni lèm lo. Saihlum pawh hi khiang rah ai chuan a rit zâwk fê nâin a keh duh ve leh thung a, perhlung tha deuhina a perh fuh châng hian a kehsawm burh mai thin a, a hmantlâk rei lo va, engemaw laklawh châng chauhva hman chi chauh a ni. Ral atangin kan khur siam lamah chuan a mal malin kan perh diat diat a, kan perh dawn hian kan kutzungchal emaw kan kutzunglaiah emaw perhlung kan dah a, kan kut lehlamin kan dawm a, kan kuai fan fan a, kan thlah thin. Kan perh lai hian kan kutzungpuiin lei a tawk ngei ngei tûr a ni a. A tawk lo a nih chuan kan titha leh thin. Chutia kan perh chuan a khur kan siamah chuan luh kan tum thin. Ral atanga a kua kan siam lama kan han perh khân a thente chu a kuaah an lût a, a thente chu a kaw hlat deuhahte an perhlung a lum tâwp a; a tâwpna lai zawnah chhinchhiah nân kan rin rai(h) thin a ni. A kua a lût kha a thawk hmasa ber a, a hlah hma chu a thawk ngar ngar mai thin. A hlah veleh a kaw hnai ber khan a thawk ve leh a, chutiang zel chuan an hlah hunah midang an thawk leh thin a ni. Inperh zawng zawngin a kua an luh vek chuan a lût hmasa berin a thawk hmasa ber thova, a bâk-ho kha chuan ral aia hla lovin an duh na naah an dah thei a, chu chu 'thur' kan ti thin.Thenkhat chu an han thur hian an han fing thiam thin khawp mai a, lungtê phênahte an dah a, perh fuh a har thin khawp mai. A thawk hmasa ber tûrin a thawh khân a khur a lût sa a nih loh chuan, a khurah a lût hmasa phawt
- 159. Nunhluitenkiranrello 159 thei a, chu chu point hmuhna a ni nghal a, pakhat tiin a chhiar nghal thei thin. A khura lût sa a nih chuan point khat a chhiar nghal a, chuti chuan midang perhlung perh fuh a tum ta a, a perh fuh chuan point hmuh a sâng chho ve zêl thin. Perhlung a perh fuh khân a len hlat vak lohva, khâp khat chin aia hnai a nih chuan a perh fuh khan hmun dang a duhna lai hmunah a thûr thei thin. Vawi khat a perh fuh tawh chuan a khurah point hmuh nân a lût leh zêl thei. A perh ngai kher perh lovin a dang pawh a perh zêl thei a, pakhat chauh pawh a khalh reng thei tho bawk. Chutichuan, a hlah hnuah midangin an thawk leh zêl thin a. Kan kual kan kual thin a, game- na tûra kan tuk mi pakhatin a thlen tawh chuan a chak ber/thiam ber a ni mai thin. Inperh hian perhlung hi a hek ve thin khawp mai a, perh nâ deuh phei chuan perhlung hi an perh phel phawk thei thin. Thenkhat chu phel si lovin an perh hêk hlawk hlawk a, a khem nung thin. Perhlungah hian huai deuh bîk, mi perhlung lên hneh deuh bîk, intiat rau rau, khîn bîk nalh mai hi a awm thin a, chû'ng chu kan roh thin khawp mai. Inperh vel hian a tlângpuiin kekawr bul kan ha thin si a, kan han thu tung awt a, kekawr tlâng arh deuh kan hâk tum phei chuan kekawrtê kan lo ha ngai mang si lo va, tiltê lang raiha thut châng pawh kan nei fo mai. Thiante hian min lo nuih tlawrh tlawrh a, min hrilh mai duh bîk thin si lo va, kan hawi â ho fo mai. Khâng hun laite kha a lo ngaihawm phian mai. Eng ang pawhin tal pawl mah ila, thuamhnawte ha bal râng rêi ruai thin mah ila, perhlung tha kan neih chuan a dang kan beisei lo va, lungkham dang êm
- 160. Nunhluitenkiranrello160 êm kan nei chuang lo va, a lo ngaihawm ngawt mai. Nun hluiten KIR AN REL SI LO !! Inhmawlhpir :Inhmawlhpir kan han ti tak nâ a, thingte pawh kan hmang ve tho va; mahse a hming a nih ve miau avângin a dik lohna êm êm chu a awm chuang lèm lo vâng chu maw. Chingpirinu pawh a hming a ni ve mai a, a pa a awm pawhin chingpiripa kan ti chuang bîk hlei nem. Kan naupan lai chuan inhmawlhpir hi nuam kan ti ve thin khawp mai. He infiamna pawh hi tualzâwl zau tha deuh hlekah lo chuan a buaithlâk duh a; chuvângin, tualzâwl zau lai deuhah kan inhmawlhpir thin a ni. A hmanrua hi a hau tak vak lèm lo va, hmawlh emaw thing emaw-a siam a ni mai a. A vuakfung tûrin bân chen vêla seiin kan suih a, mau chhah tha deuh hlek emaw thing mum tha deuh hlek emaw kan hmang a, thil han vuak pawha lêng deuh nalh thin tûr a nih avângin a pan deuh chu kan duh lo a ni. Kan pir ber tûr kha kutphah chen vêlin kan tan bawk a. A chhah/len lamah chuan kan duh dân a inang vek lèm lo va, thenkhatte chuan killî nei deuhte pawhin an suih bawk a. Thenkhat chuan mau zung ngîl tha deuhte an hmang bawk a. Chutiang ang an hman chuan kutzungpui tiat vêl a ni tlângpui thin. Thenkhatten mau zung emaw thing emaw an hmanna chhan chu a vuak a nâ duh a, chhiar a hlâwk duh thin vâng a ni. A hmanrua hi a hau tak vak lèm lo nâ a; mau emaw phelsêp emaw satliah mai mai kan hman duh thin loh avângin kan duh ang hi kan hmu mai ngai lo va; mau bung naran mai mai duh ta lo chu a zawn pawh kan zâwng ngial thin. A châng chuan chhûngte
- 161. Nunhluitenkiranrello 161 ram kal kan chah a; min rawn hawn ve mai thin bawk a. A châng chuan a huhovin mau hmunah hmanraw la tûr ringawtin kan kal thin. Mauhâk-ah kher lo pawh a hmanrua tûr chu a awm ve zêl a, mau hmunah na nâ na chuan mau chhah deuhte pawh a lo tam nge nge a, kan hawn leh nghek mai thin. A hmanrua kan neih tawh chuan tualzâwlah kan kal khâwm a, kan tihna tûr ber : khuar kan siam a. Khuar hi thenkhat chuan lian vak lovin an duh a; kan hmawlh pir tûr azir zêlin kan cho khuar lianin kan cho khuar tê mai thin. Lei kan chawh khuar dawnin kan pir ber tûr kha kan han teh a, a kaw kotlânga kham theih tûra zauin kan tikhuar a. A thûk lam pawh kan hmawlhtê pir tûr sei dân azir zêlin kan ti thûk mai thin a ni. Kan pir tûr hmawlhte kha tlêmin a lawr deuh tûr a ni a, a lawr a awm loh chuan a tih that hleih theih loh a ni. Khuar kan siam zawh tawh chuan kan inhmawlhpir tan ta thin a ni. Tang leh tang siam chi a ni lèm lo va, mimal inêlna a ni. Mi duh zat zat a tel theih a; amaherawhchu, inthawhchhawk chi a nih avângin tam tham deuh erawh chu thawhna hun a khât duh êm avângin a tih chi lèm lo va, a tam berah palî atanga paruk bâwr vêl hi a nuam chin deuh chu a ni. A thawk hmasa ber tûr thum kan han vâwr a; a thawk hmasa ber chuan khur chungah a pir tûr kha a kham a, a vuakfunga pir tûrin a chuktuah ran a; a thawk lo (Thawk lo tih lemah atir lam hi chuan a tel zawng zawng hi thawk vek chu an ni mai a,a pir lotu zawng tihna a ni mai e) zawngin a hmawlhte pir kân tûr kha man tumin kan châng thin. A pirna tûr lamah chân a ni thin a, a chângtuten 'tiam' an tih hunah pir a ni thin. A thawktu khân a han pir ta vak mai a; leia
- 162. Nunhluitenkiranrello162 a tlâk hma ngeiin a chângtuten dawn kan lo tum thin. A chângtu tân chuan lo rin chân ve mai a ni thin si a, a pirtuin a pir kan san viau a, kan chân lohna lama a pir kan daih mai chuan kan dâk nasa mai thin a ni. A châng chuan dawn kan inchuh thin a, a dawngtu kha thawk leh nghal tûra kan tihchangin a ni. Kha a thil pir kha leia a tlâk hmaa an lo dawn chuan a thawktu khân a thawk zawm thei lo va, mi dangin an thlâk nghal thin. A pir thiam deuhin an han pir châng chuan man hi a har ve thin khawp mai a, a pir kha a chan that deuh phei chuan kan han dawng hi kan kut kan thing var var mai thin a ni. A thente chu kan kut chângah tak mai a tlâk fuh châng a awm a, kan dawn theih reng kan man ngheh theih tâk loh pawh a awm nual thin. Chung lam chauh an lo melh hlawm thin si a, kan insu tlu rem rum fo mai. Nuih pawh a za duh thin khawp mai. Tû mahin a thil pir kha an dawng lo a nih chuan a tlâkna hmun atang khân a khur lam hawiin vawm phei a ni thin a. A khur bulah a thawka khan a lo châng ran a; hmawlhtê an rawn vawm kha lo vuak per emaw a khur bula a tlâk loh nân a lo vêng thin. A khur atanga teh a, a vuakfung tlûk khat tal a tlin loh chuan a thawktu khan a hlah a ni thin. Chuvângin, hmawlhtê an rawn vawm phei kha lo vuak per loh pawhin a khur atanga tlûk khata hlâah tal a lo dang ngei ngei tûr a ni. A lo vaw per hla thei a nih chuan a tlûk chhiar zat a tam mai thin. A thawktu hmawlh pir, tû mahin an dawn lohva, an vawm a lo dan emaw a lo vuak per emaw theih chuan a thawkzui zêl thei a, a khurah a vuak per tûr a tung a, a hmâwr lehlam a kaw kotlângah a lawr a,
- 163. Nunhluitenkiranrello 163 chu chu vuakfung khân a vaw per thin. A vuak tûr a vuak khân a per tha lo pawh a awm thei a, thenkhat chu a kaw kotlânga la awm, a hmawr a khur lam la dâk a awm chuan a vuakfungin a hawlhlût leh thei a, chu chu a vaw-nawn leh thei thin. Mahse a vuak chhuah ve ting tang tawh si a, a vaw-nawn hman lo emaw leia a per sawn a nih emaw chuan a hlah a ni tho thin. Tha taka a vaw per a nih a, leia a tlâk hmaa a vaw-nawn leh hman a nih chuan a tlâkna hmun atang khân a khur lam hawiin a tlûk chhiar a ni thin. Hmawlhtê vuak per kha sèp theih a ni a, a sèp theih zât zât kha a tlûk a chhiar nawn mai thin. Vawikhat chiah a vuak chuan: tlûk khat, tlûk hnih tih ang zêlin a chhiar a; vawi hnih a vuak nawn chuan tlûk hnih,tluk lî, tlûk ruk tiin a chhiar thei thin. Hmawlhtê vuak per pawh hi a thiam lo tân chuan kan han vaw per hi kan rin lohna lam daihah a per thin a, vuak nawn leh a har thin khawp mai. Chêt ran deuhte pawh a pawimawh thin khawp mai. Kan inrin loh laia an vuak chuan min vuak per leh chawrh mai thin a; a nâ ve duh thin hle. A zei lo deuh chuan an han pir kang tûr ringawt pawh hi hlam khat pawh an pir hlei thei lo va, khur bulah a tla leh tuk mai thin a, tlûk khat pawh chhiar lo va, hlah ta mai mai pawh an awm thin. A vuak per thiam lo tlat, mahse mi pir dawng thei riau maite hi an awm thin a, anmahni tâna an han thawh ve lahin tlûk chhiar tûra lawi nei lo pawh an awm nual thin rêng a ni. Game tawp nân thlen chin tûr kan bituk a, chu chu a thleng hmasa ber kha a chak ber a ni mai. Inhmawlhpir hi hun âwl hnawhkhah nân chuan a lo tha ngawtin ka hria; mahse hmun a awh zau ve deuh
- 164. Nunhluitenkiranrello164 avâng hian naupang dangte kan vuak per palh mai ang tih a hlauhawm thin. Mi tihpalh a hlauhawm viau nain a lo hlimawm ve duhin, tan a nâ ve thin khawp mai. Tunah chuan khâ'ng hunte kha mitthlaah mai a châm tawh si a, nun hlui a chang zo ta si a, Nun hluiten KIR AN REL SI LO !! Kawk vuak : Kawk (Badminton) vuak hi naupan lai chuan a lo nuam ve thin khawp mai. Amaherawhchu, kan kawk vuak erawh chu tun laia kawk ang hi a ni ve lèm lo va, Kan Racket-te lah chu a quality a'n hniam khawp lehnghal a, mahse mahni zawn zawnah chuan kan tuipûi ve êm êm tho mai. Kan kawk vuak vete lah chu tun laia kawk ang hi kan vaw pha lo va, mi vawthlep (slipper) chhia hi tlêma la chhah lai deuh kan zai bial a, chutah chuan arhmul kan vit bur ve far a, chu chu kan vaw ve lauh lauh thin. Vawthlep lah chu a chhia hi a vâng thin khawp mai lehnghal a, vawthlep chhia tawh chu a pan tawh thin si a, a ke artui laite phei chu a pawp tawh thin a, a dang lah kawk atân êma hman theih tûra chhah tha a vâng tawh si. A chhuatte chu a chunga a vâr awm pawh hmuh tûr a awm mang tawh lo, khawk zo tawh, paw tak deuh ngûk hi a ni tawh thin a. A ni lah rêng taka, thingtlângah zawng vawthlep mai mai pawh lei a harsa a, a hrui a chat a nih pawhin khawlla chatfeiin an la thui zawm hram hram a, chu chu a chah leh hnuah a chahna lai mûm a bung hmawk a nih pawhin, hruikhâu hrual mum emaw thisen-chaw-pêkna hruiin emaw buara hrui emawin a kâk laiah an han suih leh a, a hnuai lamah a dawk loh nân an suih bâwk bawk a, chutianga rei tak tak an bun hnu, an duh tawh loh, lo vai chu a hmanna tûr a vâng thin bawk a ni. A zawn pawh kan zawng rei ngial thin rêng a ni. Kan han hmuh
- 165. Nunhluitenkiranrello 165 chhunte lah chu a ke artui pawp heu huau, rah sawih bei bui a ni chauh si a, a buaithlâk thin hle. Bawlhhlawh Paihna mumal taka siam a nih hma phei chuan mi vawthlep bun chhiat an paih zawngin mi kawmthlangah kan teikual rak rak mai thin a ni. Kan vanneih chuan, hmeichhe pheikhawk dûp si, ke artui sâng bawk si kan hmu leh mial thin a, chû'ng kan han hmuh fuh hlauh chuan kan lawm ve thin khawp mai. Chû'ng ang chu kawk tâwk vêl tûrin kan han tan bung a, kan chem hmante a lo bil thin si a, kan sât tîng tawlh tawlh mai thin. Hmeichhe pheikhawk chhia kher lo vawthlep kawk atâna siam remchâng thei tûr kan hmuh pawhin kawk tiat tûr tâwk lek lekin kan han tan chhum ram a, a hmâwr hi tlêma tihbial ve deuh kan duh thin si a, kan han zai bial tûrte chu kan bei rei ve thin khawp mai. Arhmul thiahna tûr vawthlep chhia emaw kan hmuh tawh chuan, arhmul thiah tûr kan zawng leh ta thin a. Ar hian bual ang reng an nei ve thin a, chutah chuan an hmul a tla ve tun thin a, chû'ng awmnate chu kan zawng vak vak thin. Mi kâwm kâr chêp tak kârahte arhmul zawngin kan vâk kan vâk a, ar talhte lah hian an kawmthlangah an han pawngpaw vawmthlâk hmiah mai thin a, a chek hnawk an paihte nên an paih fin vek a. Chû'ngte lah chu kawmthlanga sa rim hria, uipui cher pui pui leh vawkpui koham tak tak ten an lo inchuh a, a tak an zawnna lamah a hmul an thialfe zo va, an thial chiah loh leh an rap tliak chhe zo bawk si a, lâk mai tûr a awm mai ngai lo a ni. Ar talh an awm chuan a hmul hauh rêng rêngin an puah laiin an kiangah a puahtu aia hnai hnaiah kan thlêk ve a, a thente chuan ar hmul chu a hmul pawhah an lo hlawh ve bawk a. Thenkhatte phei chuan archhiara ar an man a, an
- 166. Nunhluitenkiranrello166 thlate a nungchungin an lo pawhsak thul. Arpa mei bul leh arpui mei bul met muat pawh an awm phah fo rêng a ni. Arhmulah pawh a vâr kan duh deuh bîk a, a vâr lam kan zawng hram hram thin. Arhmul naran mai mai a hman tlâk lo va, arhmul khawng tha deuh kan duh si avângin a zawn hmuh pawh a harsa thin nangiang mai. A vah a vâk tam thin na nâ na chuan kan hmu ve leh mai thin tho va. A hmanrua tûr kan neih chuan, arhmul vih luhna tûrin vawthlep emaw pheikhawk chhia emaw kha kan tikua a, a châng chuan perekin kan vit kua a, a châng chuan tûlthir kan rawh ling a, kan verh mai bawk thin. Arhmul a lo intiat vek thin si lo va, a thente chu a tâwt êm êm laiin a thente chu a thawl ve leh bawk thin a, a buaithlâk thin teh asin !! Kawk pangngai ang thlip thlepin arhmul hlai lam a inang thei lo va, a ngîl tha hlei thei lo va, tlûk leh ding awn a ni deuh ber mai thin e. Khawlla chatfeiin kan han phan ve tituai a; mahse, a arh dân inang lo ta chu phan fuh a harsa thin nangiang mai. Atirin arhmul inchen lo pawh nise, a chhîpte chu kan han tan rual ve hmak thin a. Kawk vuahkfung (Racket) tur lah kan duh tui lem lo. Duh tui dawn pawh ni ila, a tihngaihna dang a awm hran chuang lo va. Arbawm kawngkhar kan hmang ve mai thin a, vawn ngheh a har duhin, a lo rit ve nalh si a, kan kawk siam kan han hlap thin chu a lêng thui thei nal nal thin khawp mai. A châng chuan thingphêk kan suih ve a, a vawnfung tûr pawh kan siam nghal a, racket pangngai ang ve takin a chhîp lam kan suih bial ve pap a, a vawnfungte pawh kan siam ve thlap thin. Inchi khat thingphêk chu a chhah duh deuh thin avângin kan suih pan lehchhâwng thin. A fawng vel tih mam deuh nân
- 167. Nunhluitenkiranrello 167 lungnoin kan han nawt a, tlêm chuan a mam phah ve deuh thin. Kan net vete lah kha hrui thlun a ni mai a, chu mi tûr chuan rama hrui kan chhat thin. Kan hrui chhahte lah chu a hman rei theih thin si lo va, ni hnih khat lekah a ro zung zung bawk si. Ramah hrui chhat tûrin kan kal a, a thenin hruiduk hrui an chhat a, a thenin vawih-uih hrui an chhat a, a thenin kawi hrui sei tha deuh an chhat bawk a, kawi hrui hi chu a chatfei deuh a, han thlun pawh hian a ro deuh hnu pawhin a chat mai lo va, a tha phian mai. A châng chuan mi tlangban kan hmang mai bawk thin a, a chêt awlsam thei ang bera chêt kan duh châng a awm a, mi tlangban kan hman laia puanzar an duh mauh mai chuan min hnawt darh leh nge nge thin. Inkhelhna hmunte lah kan nei tha lèm lo va, mi kawt zâwl zau emaw tualzâwl zau lai deuhah emaw kan khel ve mai thin. Kawk hi chu in chhûnga khelh chi ngang hi a ni a, kawtlaia kan han khelh chuan thlî a lo thaw ve thin si a, a lêng duh thin dar dar khawp mai. Tualzâwlah net ban tûrin ban pahnih kan han sawhphun, mar teng tawngin hrui (Ram hrui ngei mai) kan han thlung a, killî neiin kan han rîn kual ve a, kan khel ve lauh lauh thin. Kan racket vete chu arbawm kawngkharte leh suihchawp satliah mai mai te a nih avângin a lawk thin a, lek dân tâwk thiam a har si, duh aia nâ hian kan hlap leh chawrh mai thin a. Kawk tha vak ta lo chu kan han vua hi kan tum lohna laiah a tla a, kan vaw vir leh nawk nawk mai thin. Zawi têa kan vua nia kan inhriat pawh hi a lêng hla hma si a, kan khelhna rin pâwnah kan vaw chhuak deuh rêng mai a ni. A vuakna a phawkphawhraw thin bawk a, kan kawk siamin a daih rei lo thin khawp mai a, vuak chet ve rêng na nâ na
- 168. Nunhluitenkiranrello168 chu arhmul kan vihphunte kha a dawk a, kan phanna hruite a chat bawk a, arhmulte hi kan vaw lêng chum chum mai thin. Kan kawk siam ve te lah chu kawk pangngai aiin a rit zâwk daih si a, kan khelh puite an chêt ran viau va, rem tak maia awm an han vuak chuan a lêng a rang thin si a, lâk hman a har duh khawp mai. Kan hmuiah te emaw kan âwmah te emaw min han vuak per pawp mai thin a, rin aiin a per a nâ duh thin khawp mai. A châng chuan kan racket-te hi kan man nghet zo thin lo va, hlap nat kan tum thin lutuk hi a racket chawpin kan vawm leh vawn vawn mai thin a, tumpuite tân chuan a hlauhawm thing ngawt ang le. Net pangngai awm ta lo chu, hrui thlun vel mai mai chu a buaithlâk chin a awm thin. Kawk kha a lêng chak thin si a, hrui chungah nge hrui hnuaiah a kal tih chu kan inhnialna tam ber a ni thin. A vawtu lamin. "A hrui chungah a kal," an ti a, a dawng tûr lamin, "A hrui hnuai lamah a kal," an ti ve bawk a, a tihlan nawn (replay) theih tawh si lo va, a buaithlâk thin khawp mai. Kan inkhelhna hmun leh hmanruate ho hle mah se, thlan tla zawih zawih khawpin kan tang ve tho va, kan chantâwkah kan lungawi ve a, lungawi lo pawh ni ila, a dang beisei tûr kan nei chuang lèm lo bawk a, kan hlimin a nuam kan ti thin khawp mai. Khâng hunte kha a lo ngaihawmin a lo hlimawm thin teh e. Tunah chuan khâ'ng hunte kha kohkir theih a chang tawh si lo. Nun hluiten KIR AN REL SI LO !! Rubber penchhuah: R u b b e r b a nd inpenchhuah siak hi thil hoteah chuan a hlimawm ve phian mai. A khelh dân hi ho lo lam viau e ti lo chuan rin aiin hun a duh rei ve phian lawi a. A hmanruate lah chu rub-
- 169. Nunhluitenkiranrello 169 ber leh hmawlhtê emaw thirmumte emaw a ni chauh mai si a. Rubber band hi thingtlângah chuan a harsa phian lawi a; khaw tê dawr mumal awm lohnaah chuan a buaithlâk thin viau. Dawr awmnaah pawh rubber band hi chu a lo zuar nalh nalh hi an awm mawh nek lehnghal a. Amaherawhchu, dawrkaihote pawh an fing ve zêl a, naupangin an mamawh lai chuan an zuar ve leh zaih thung a. A awm loh hun erawh chu a rei lutuk ngai lèm lo. Sûma lei a ngaih thin avângin chhûngte dil ngawng ngawng a awl viau thung a. Thenkhatte erawh chuan rubber band man tûr mai maite chu an hlawhchhuak ve thei a, thenkhat tân erawh chuan a buaithlâk thin hle. A thente chuan thingte an tuak, a thenin saihlum an hralh a, a thenin tui an chawi hlawh bawk a. Thenkhat inhlawh thei lo leh a man tûr tuak thei lote chuan an chhûngte an zar buaiin chhûngte hauh leh velh pawh an tawh phah nasa thin khawp mai. Naupang sual thenkhatte lah chuan rub- ber band lei nân tiin mi artuite an lo ru bawk a, an thil eng eng emaw an hralh phah bawk a. Amaherawhchu, a man a tlêm avâng leh pawisa tlêmte pawha tam tak lei theih a nih avângin chutiang ang sualna chu a hluar lem lo va. Rubber band kan neih tawh chuan kan ipteah ak tha mai lovin, kan bânah kan bun khâwm teuh mai thin. Tualzâwlah kan han kal khâwm a, a zâwl nuam tha deuh laiah kan bial tiau tiau a, hmawlhtê inphunna lai tûr ber kan zawng thin a ni. Hmawlhtê vihphun tûr kan zawng leh a, khawlaiah hmawlhtê let rem rum mah se rin aiin a tâwk tûr a vâng duh phian thin mai. A tâwk tûr kan hmuh mai loh chuan
- 170. Nunhluitenkiranrello170 tlêma lian deuhte pawh kan la a, tuallaia hmawlhtê lo let reng kha a sil pawh sil lovin kan seh phel nawk nawk mai thin, kan duh ang kan hmuh/siam tawh chuan zâwlah kan vit bur vah thin. Kan hmawlhtê vihna atanga hla vak loah ral kan siam a, chuta tang chuan kan hmawltê vihphunah khân thehluh kan tum thin a ni. Tang tang siam chi a ni lem lo va, mahniin kan theh a, duh zat zat a tel theih a; amaherawhchu tam tak tel erawh chu a buaithlâk thin viau. Thawh a khât thin a, kan thawh loh chhûng a rei lutuk chuan kan ning hman a, a hlimawm tûr angin a hlim theih thin loh a ni. Kan hmawlhtê vihphunah thehluh kan tum theuhva a thehlût hmasa berin a thawk hmasa ber thin. A châng chuan kan zavaia kan thehluh loh vek châng pawh a awm thin. Chutiang ang hunah chuan kan hmawlhtê phunna laia theh hnai berin a thawk hmasa ber thin. Kan hmawlhtê vihphunah khan rubber band pakhat kan dah a, chu chu penchhuah kan tum thin. A tel zawngin rubber band kan han thap/dahkham a, a penchhuak hmasa berin a chang vek mai thin. Kan pen dawn khân kan duh dân dânin kan pawtsawi kual thei a, mahse kan pawt fân tûr a ni lo thung a ni. Kan penna lai tûra kan han ruahman chhinnaah lei lam kan kut tinin emaw hmawlhtêin emaw kan kheuh khuar a; a nih loh leh kan penna tûr bâwr velte chu kan chhem fai hauh hauh mai thin. A thawk hmasa berin a han tan a, a duhtâwkin a'n pawtsawi kual vel a, penchhuah ngei tumin tan a la thin a ni. Tum khat thawhah vawi thum penna hun a awm a, a pen hmaa a duhtâwka a sawngbawl hnua vawi khat a pen tawh chuan a kutin a khawih thiang
- 171. Nunhluitenkiranrello 171 tawh lo va, vawi khat a pennaa a chhuah loh chuan pen vawi hnihnaah emaw vawi thumnaah emaw penchhuah ngei tumin a chhem kual hauh hauh thin a ni. Thenkhat chu an han fet leh zauh zauh thin a: a pen a pen lovin a pirin an lo pir a, a telve ten an hmuh chuan an pawmsak thin lo va, a chângin a hlah ah an ngai a, a chângin an thawh nawntîr leh mai bawk thin. Rubber penchhuah mai pawh ni lovin a vawm pawhin kan vawm chhuak thin bawk a. Tualzâwl zau laiah rin bial kan han siam kung mai a; chutah chuan kan rubber kente kan han dah a, vawmchhuah kan tum thin. Thawk hmasa ber tûrte kan han zawng fel tê tê a, a vawmchhuahna tûrin kan vawthlep khing lehlam kan lek far thin. Rin bial chhûnga rubber band awm kha vawthlep chuan kan vawm a, rin bial pawnah kan vawm chhuak nalh tûr a ni. A tlângpuiin tum khat kan vawm a, a chhuah hnem leh kan man hnem a ni mai thin. Kan inthawhchhâwk lat lat a, kan vawm ve huna tlêmte chauh vawm chhuah bang a awm tawh chuan a phurawm duh lo thin khawp mai. Vaivut a tam châng chuan vawthlepa kan vawmna lai hi a fai hluau mai thin. Vawmchhuah loh hlau rêng rêngin uluk êm êmin kan han tin a, kan thingthi ang rep rawp a, khûp bal tûr rêng rêng kan ngaihtuah chang lo bawka, a tal balh theih thin khawp mai. Rubber band kan ken tlem tuma kan man theih loh viau chuan kan cha fo mai a, in lama tlân haw nal nal châng pawh a awm fo thin. A châng chuan kan in lamah pawh kan lo nei tawh thin lo va, kan kâwt der fo mai. Tualzâwla infiam kan ni thin bawk a, kan tal paw thinin kan kutke vel chu a bal thin tlar tlar khawp
- 172. Nunhluitenkiranrello172 mai. Thlî liamna kawn deuha kan infiam phei chuan samte nên lam a paw thuk mai thin. Khâ'ng hun laite kha a lo ngaihawm ve khawp mai. Tunah zawng kohkir theih a chang tawh si lo. Nun hluiten KIR AN REL SI LO !! In ball vawm : Ball hmanga infiam hi a lo nuam thin teh e. A peta pet mai ni lo, a bena ben mai pawh ni lovin, a vawmte pawhin kan invawm thin a ni. Kan ball hman erawh chu a changkâng lem lo hle thung a. Mahse kan neih phâk tâwk a nih ve miau avângin a dang beisei leh tûr pawh kan nei chuang lo. Kan ball ve chu pawnchhe telkhâwm a ni thin. Infiam laklawh laia kan pawnchhe tel a phelh mauh mai chuan a buaithlâk thin hle. In-ball-vawm pawh hi pawnchhe telkhâwm hmangin an ti thin a; kan hlim thin hle. Tih dân chi hnih kan nei thin a, a pahnih hnihin tang tang insiama infiam a ni thin. A pakhat zâwk kan tih thin dân chu :Tualzawlah rin bial kan siam a, chu mi rin bial chhûngah chuan tang lehlam an awm a; tang lehlamin rin bial pawn atangin an vawm thin (Tun laia Dead Ball kan tih ang hi). Ball vawm hmasatute khân rin bial chhûnga mihring awmte chu vawm fuh satliah mai mai chuan awmzia a nei lo va, an khûp atanga hnuai lamah a fuh ngei ngei tûr a ni. Rin bial chhûnga mite chuan pawn lam atanga ball-a an vawm chu an kutin an lo bêng per thei a, an taksa dang erawh chuan an lo dang thiang lo. Ball khan rin bial chhûnga mi chu a khûp hnuaia a fuh chuan, chu chu a thî a ni a; pâwnah a chhuak nghal tûr a ni. Rin bial chhûngah ball tla ta se la, ball vawmtu lam khân an chhar ang a, rin chhûng atangin rin chhûnga awmte chu an vawm nghal ngawt thiang lo va,rin
- 173. Nunhluitenkiranrello 173 pâwn an chhuahpui phawt a ngai thin. A chhûnga awmte chu vawm hlum mai hlauvin lehlam pawlin an vawm apiang khân an zuang kang zak zak a; a vawmtute lam lahin bum phet an tum a, vawm tum awm takin an han tin zuau a, vawm leh lovin an zuan kan hnu, an inrin loh leh an chêt laklawh lai tak an chuh a, an vawm fuh leh nalh nalh mai thin. Rin pawnah a vawmtute an awm kual vek a, pakhatin a vawm mai loh pawhin an inpechhâwng a; a chhûnga lo tlânkhâwm kha awlsamtêa vawm hlum pawh an nei thin. An vawm thelh châng chuan ball a lêng sawn daih a, an ûm tang tang zêl thin. Inkhelh laklawh laia ball a chhiat mauh mai chuan a buaithlâk thin khawp mai. Ball changtute lamin ball a chhiat châng chuan, "Kan hai, kan hai," an ti a, an tê chul mai thin. Inkhelh chhûng hun bi teh nân pakhatin nambar a han chhiar lauh lauh a, nambar chhiar tâwp chin tûra tuk a ral/chhiar thlen chuan tâwp a ni thin. A chhiar tawp hmaa an vawm hlum hman vek chuan, lehlam an thawk leh rang ting mai thin. Hun tiam chhûnga an vawm hlum vek hman loh chuan an vawm hlum hman loh zat an chhinchhiah thin a ni. Lehlam a vawm hmasatutea rin bial chhûnga an awm ve hunah lehlamin an han vawm ve leh a, chutah chuan lehlamin hun tiam ral hmaa emaw ral ruala an vawm hlum hman vek a, an vawm hlum hman ve vek loh chuan an thawh chhûnga a vawm hlum tam zâwk zâwk kha an chak zâwk thin. A dang leh chu : Hmawlhtê rem vawm chim a ni. Hmawlhtê khâp chen vel, panga tanga sawm bâwr vel hi kan remkhâwm a, chu chu ball-a vawm darh a, rem leh tûr a ni. A vawmtuten hmawlhtê remkhâwm chu
- 174. Nunhluitenkiranrello174 vawm darh an han tum a, an zînga an thiam puipain a han vawm a, a thelh hlauh chuan a dangin an vawm zêl a, an thelh vek chuan lehlam an thawk ve leh thin. Ball vawm lo lam chuan hmawlhtê chu an rawn vawm fuh loh nân an lo vêng ve a, an lo dang ve thei a, ball kha an dawn ve hlauh chuan an dawn hlauh chuan an thawk ve lehnghal mai bawk thin. A vawmtuten an vawmdarh/fuhtheihchuanhmawlhtêvengtulamkhan ball vawmtute chu an hmawlhtê vawmdarh chu an remkhâwmna tûr an lo vêng tûr a ni. An remkhâwm leh hmain a remkhâwm tumtu ber chu an vawm fuh tûr a ni. An vawm fuh lo a nih pawhin a hmawlhtê rem tûra kha ball bawkin an vawm darh leh thei a ni. A remtuinrematumlaiinapâwlpuiinballanrawnvawm chuan a remtu a fuh loh nân a kutin a lo vêng thin. Tam tham deuhte phei chuan ball a lêng rang thin si a, rem zawh a har duh thin khawp mai. Pahnih khat kan han chher chhuan a, kan tlânchhe leh lailâwk a, hlau chung chung chuan rem chak a har thin khawp mai. Min rawn vawm fuh hlauh chuan kan thî mai dawn si a, lehlam an thawk a ni mai dawn si a, fimkhur a ngai thin bawk nên, a buaithlâk thin nak nak khawp mai. Mi thenkhat chu an kut a themthiam thin si a, hla tak atang pawhin an tum tak mai an vawm fuh chat thei a, thenkhat erawh chu hmun leh hmun, hnaitêah pawh vawm thelh zuai zuai mai an awm bawk a, A inan loh theih thin khawp mai. Kan hma zawnah ball a rawn lêng nal nal a, thenkhat chuan an lo bêng per nalh nalh a, hla tak takah an bêng per a, awlsamtêin a rem zawh theih mai a. Thenkhat erawh chuan ball ben per ve an tum a, an benthelha,anvawmhlumfobawka.Chetfuhlohchâng chuan kan inthawh chhâwk zak zak rêng mai thin. Vaivut tamna lai deuha kan in-ball-vawm châng
- 175. Nunhluitenkiranrello 175 phei chuan ball lam ngawt kan en a, lei lam chu kan pal khu luih luih mai thin. Thenkhatte chuan lungtê an rap hrûal a, an tlu leh hal hal mai thin. Han tlûk zangthal thuai mai thin chu a nuihzatthlâk duh thin hlemai.Hetianglochideuhhlekhiantihani thinbawk a, a thawk lamte an vawm hlum hma chu pakhat chauh pawh la dam mah se an la thawk rêng a, an vawm hlum kim veleh lehlam an thawk ve chauh mai thin. Khâ'ng kan in-ball-vawm hun laia, kan inûm kual leh kan tlânchhiat zar zar laite kha mitthlâah a châm rêng mai a, a ngaihawm ve thin teh e. Nun hluiten KIR AN REL SI LO !! Kaihbu hmanga intawk: Kei chuan ka ti ve chiah lo nâin han zeh tel ve hram kan duh a, ka'n zep tel tal(h) ang e. Kaihbuhithingatuk,lairawktumbuangtakmaia tuk a ni thin. A seizâwng hi inchi thum atanga inchi lî vêl a ni tlângpui thin. A lai a kiar a, a len lam pawh a kiar lai berah inchi thum bâwr vêl a ni thin. A mawng lam hi tumbu angin a zuih a, a lû lamah a arh chho tial tial a, duh sei dân azirin zai zuih hma emaw har emaw mai tûr a ni. A arh chho tâwp kha a tlângpuiin a hmawr atangin inchi hnih bâwr vel a ni thin. Chuta tang chuan awihtlân deuhin zai tûr a ni a, zai zuih ral lovin a lai takah a hrui tawnna tûr zuah a ni thin. Chu lai chu thûl chhîn ang deuh hian a pir deuh vah a, chutah chuanahruitawnanithin.Nghettakatawnanihtheih nân reh kuak a ni thin. A hrui hi a tawnna lam chu te tak tê a ni a, a zuih ral a ni deuh ber mai e. A tawnna atang khân a vawnna lamah a arh tial tial thin. Lei tawktûrlamzûmsiamhialâimawhhlea,athenchuan a lâi takah thir an khêng bûr bawk thin, A lâi taka siam a nih loh chuan a vir ngual ngual a, a tlu leh tup tup
- 176. Nunhluitenkiranrello176 mai thin. Butung a awm bawk a, a pangngai aiin a zai zuih tûra kha a zuih nêp deuh bîk thin. Kaihbu tûr hian thing chang tha theifeimûng te, mûngti te, phân te, hmuifarial te hman a ni deuh ber thin. A hruiah hian Vaiza leh khâupui hman a ni deuh ber thin bawk a ni.. Mi pahnih infiamna a ni a; pakhatin a kaihvir a, pakhatin a tawk a. Mi pakhat khân kaihvir tumin a han theh a, hrui kha a han pawt lêt leh a, a kaihvir char char a, kha kha pakhatin tihtlûk tumin a han kaih vir ve leh a, a vir tha char char lai kha a han vawm per nawlh mai a. Pakhat a vir reng a, pakhat zâwk a vir loh chuan a vir lo zâwk kha a chak lo a ni thin. Dawnthleng siam a ni a, ar kawngkhar tiat vel hi a ni a, a intawkte chuan neih ve ve a ni. Miin a tawk per khân pakhatin a ma dawnthlengin a lo châng thin a, a per kha a lo dang thin a, a dawnthlengah chuan dawn a tum bawk thin. Pakhatin a dawn a, pakhatin a dawn veleh bawk chuan an keng kâng a, an intawktîr ta thin a ni. An inkhaktîr bap bap tawh hnua a vir rei zâwk zâwk an chak a, a tlângpuiin a tawktu thiam lo chu an chak lo hma thin zâwk a ni. Kan infiamna thenkhatte kha zawng tunah han ti leh dawn mah ila, mi nuih kan ti za tawh mai awm si a, a ngaihawm ngawtin ka hre thin. Nun hluiten KIR AN REL LO !! BUNG 17
- 177. Nunhluitenkiranrello 177 RAMHNUAIHAH LEH DÂIAH KAN VÂK NASA THIN TEH E. Pi leh pûte hun lai pawhin nuin fapa a hrin chuan chemtum a vawn hmasaktîr thin a. Chû'ng hun lai chuan khua leh khua indo a ni thin a, mipa an hlu lehzual a. Chumai ni lovin pasalthate hi kan pi pûte hian an ngaihsan êm êm avângin râl laka huaisen mai ni lo, sa kâp thei fapa neih chu nu leh pate pawhin an châk zek zek thin. Chu lo rêngah pawh mipa hi chu chhungpuipa tûr an nih avâng hian naupan lai atang pawhin an rualpui hmeichhiate ai chuan an rilru a huaisenin an tumruh zâwk fo va; hmeichhe ngam loh leh tihtheih loh tam tak an tingamin an ti thei thin. Pi leh pûte nun kan rilruah a la bet deuh nge ni mipa naupang hi chuan ramhnuaia eng engemaw tia kal mai mai leh dâi vêla vahkual mai mai kan hrât viau thin. Naupangtê kan nih lai atangin nute thingphur ngen hi kan hrât a, kan tap lawm lawm a; an hnam hruiahte kan uai tlat thin. Awmtu kan neih loh vâng pawh ni lovin, ramhnuaia kal ve hrim hrim kan châk vâng zâwk a ni thin. Kal lam atangin min han kai a, a hmun pawh mahniin kan thleng thei lo va, min chhîpchhuan loh leh an paikâwngahte min phur a. An thing fawmna bul vela hruite kan lo chhat ve thin. Tlêma kan lêikân ve deuh hnu chuan kan duh leh peih vâng pawh ni chuang lovin, nuten an thing phurhnaah min hruai ve a, thinglukham tûr te, pal ban tûr te kan pû a; sihneh te, khawmhma te, hnah te min puttîr ve bawk a. Biang tai tak, thlan tuiin bek sam a tihhuh hnâpin kan haw ve thin. Thlan a tla zawih zawih a, a chauh pawh kan chau ve thin hle
- 178. Nunhluitenkiranrello178 a ni. Thianzahovin ramah kan han kal thei tan a, chhûngte tirhna nise kan peih loh tûr tam tak thianzaho chuan kan peih thin si a; daipawn lawk lawkah leh ramhnuaiahte kan kal deuh reng mai thin. Chhûngten min tirh tum chuan kan duh/peih leh mang thin si lo va. A chânga thiante an lo hman ve chuan an mi tirhna chu kan awih/zâwm ve thei hram a. Khawmhma a beh lai chuan chemtum nên kan han chhuak a; ramhnuaiah khawmhma zawngin kan vâk ve lauh lauh a. A thente chu kung khatah bâwr tha tak tak a awm a, chû'ng kan hmuh fuh chuan kan hlim thei thinin kan phur thin khawp mai. Phur deuhin lâk kan han tum a, a thente chu kung lian tak takte a lo ni a, chemtum maia kih huphurhawm deuhte a awm ve nual thin. A kung thenkhat chu a lianin a sâng deuh thin a, a zâr kan thlâk theih si loh, a kungpui kih ngei ngaite a awm thin a, chû'ng angte kan han kih chuan a tlûk rual hian khawmhma beh kha lei nên a inhlap zâwngin a til vek mai ang tih hlauvin kan tîm thin khawp mai. Thenkhat chu a invuak nat deuh chuan khawmhma lâk tûr alawi awm lo hian a invawtil filh leh thuau thin a, a uihawm thin khawp mai. A thente chu thingkung dangah a tâng thin bawk a, kan pawt lauh lauh mai thin. A kung thenkhat chu lei lam atanga beh bâwr tha hmuh tûr vak awm lem lo; mahse han kih a beh bâwr tha tak tak a awm thin laiin thenkhat chu bâwr hnih khat kan hmuh theih kan han kih ve ngawtte chu a dang awm chuang lo, kan hmuh chhun ang ang chauhte a lo ni thin a; a hahthlawnthlâk thin ang reng khawp mai. Kan duh tâwk angte kan hmuh chuan a thenin ipteahte an ak a, a thenin a bâwr kha hruiin an tawn
- 179. Nunhluitenkiranrello 179 khâwm a, thingtuaiin emaw mau-in emaw an kawt hâwng nalh nalh thin. Khawkherh a rah lai hian a tla chhar hi a nuam kan ti thin khawp mai bawk. Kan sikul kai ipte emaw pâte intepui hluihlawn tawh hnu, a pawp lai hruikhâu ilo vela tawnphui khawr têt tût emaw kan han ak a; a thente chuan êm an phur bawk a. Ramhnuai, khawkherh awmna ram lam kan pan a, khawkherh kungpui awmna hnuaiah khawkherh tla kan chhar thin. A thente chu a hâwng tlafai vek tawhte a ni a, kan ipteah emaw kan êmah emaw kan khung hmak hmak mai thin. Khawii lai khuar deuh laia a alo awm khâwm deuh chuan a nuam kan ti thin khawp mai. Luia a tlâkna lai a awm phei chuan a pûk deuh leh khuar deuh chu kan zen ngar ngar mai thin. A thente chu a hâwng la tla lo, nizan lama tla thar deuh niawm takte leh thenkhat chu tlêma lo tawih deuh tawhte a ni bawk a. Chhar hnem loh hlauvin a hâwng telin kan la hmiah hmiah mai thin. A hâwng inkheh sa ni lem lote kan chhar chuan chhut leh a ngai thin a; hmun thengthaw nuam deuh laiah kan chhu thin. A hâwng kan han chhu thla thin chu a la hrin deuh chuan tui a pai ve phian a, chu chuan kut a tidum thin a, kan kutte hi khawkherh hâwng kan chhu a ni tih hai rual lohin a dum hum mai thin. Kan chhut sa kha chhûngten an pho ro va, bûrah emaw pâteah emaw nakina chhut tûrin an khung tha hmak thin. A ro that hnua kan han kher leh thin chu a tui ve si a, kher chak a har si a, a induhthawh theih thin khawp mai. Thingsemîm tla chhar hi kan uar thin bawk. A tlângpuiin pheikhawk kan bun ngai mang si lo va, thingsehlîng rah palh a hlauhawm thin hle. A hrâta
- 180. Nunhluitenkiranrello180 hrât na nâ na chuan a rah pawh kan rap zing thin. Kan kalna tûr kâwngte kan han sial leh rih a, kan rah tûra kan tihfai kâr a hlat phei chuan kan zuan sual chângte a awm lo thei thin si lo va, kan pai nawk nawk a, hlîng kan rap leh nge nge thin. Thingsemîm chu hlîng zum deuh deuhin a tuam tlat thin si a, a tlâkna la rei vak lo emaw thenkhat chu rei ve tawh tak pawh nise a hlîng hian a la tuam ve tlat thin a; hlîng nêna ah that mai chi a ni thin si lo va, a tuamna hlîng kan kheh leh tê tê thin. Kan kheh zâwng hian a hlîngin min lo chhun thin a, kan awiah leh tuar tuar thin. Thingse buk hnuaiah emaw thên kung hnuaiah emaw fimkhur êm êmin kan han che ve a, a hlîng leh a tak hi a infin nuaih mai thin si a, a hlîng thai sawnna tûr, thingtang emaw hmawlhtê emaw kan keng far thin. A rah a that dân azirin a tak pawh a tha ve zêl a, hmun thenkhatah chuan a hlîng pawhin a chim vak lohna laiah hian a lo awm ve teuh thin a, chû'ng han hmuh fuh hlauh chuan a lawmawm ve thin hle. Savate pawhin an lo duh ve thin a, an ei tawhna a hêngte hi a awm ve neih nuaih thin. Lei lama thingsemîm tla kan chhar zawh khat tawh chuan a kungah kan lâwn thei a nih chuan kan lâwn a, kan sâwi vak vak a, a tla ve ur ur mai thin. A kunga lawnchilh a, kan sâwi dawn chuan kan theih ang tâwkin a hnuai lam kan sawi thlâk kha chhar a nuam thin a ni. Thingsemîm hi a tak leh tak lo a awm ve nual a, a then chu a pum him ve pial si, zang heih mai hi a awm a, a tlângpuiin chutiang ang chu kan chhar duh lo va; rit deuh nelh nawlh kan chhar thin. Mahse hman hmawh deuh chuan a chhia leh a tha chhar pawlh nuk mai a awl thin khawp mai. Kan chhar lai mekte pawhin kan ei duh bawk si a, chhar ngah a har thin teh asin !! A thente chuan an kang
- 181. Nunhluitenkiranrello 181 leh a, a khi deuh ter tuar a, a kheh a awlsam mai bâkah pum pawhin a zo deuh thin an ti. Thingsemîm hi chu kamram chi khat ve a ni mai a, han kheh a, han ei mai mai hian a tui ve duh khawp mai. Telhawng zawn hi kan hrât thin khawp mai bawk a. Telhawng hi leiah a awm a, a tak zawng hi hmuh theih lohin a inphûm a, a kung erawh chu pawn lamah a rawn chawr chhuak a, a tuvû ve thin. A tuvû a parh hma chuan a pum zum zeih a, a sen no nghial bawk a. Chu chu Zo-telhawng a ni a. Phai-telhawng erawh chu a tuvû leh a kungte a hring nghalh thung a ni. A tuvû hi a uih thin khawp mai a, kan han hnim deuh chuan lû a hai bûr thei thin a ni. Lei lama awm, bahra ang deuha chawh/laih ngai a nih avângin a chawhna tûrin thing kan han suihphêk a, a hmâwr kan tipharh ve deuh a, chu chuan kar kan tum thin a ni. A thente chuan tuthlawh te, tuthulh te, bawngtuthlawh te an keng bawk a, a ahna tûrin ipte an ak bawk a. Nî kangah telhawng hi a awm ngai meuh lo va; chuvângin, dam lamah kan zawng thin. Telhawng awm duhna ram lam lah hi naupangtê e ti lo chuan kan han hre thei khawp mai lehnghal a. A huhoin kan kal dam dam thin. Telhawng hi a nu pawh a awm ve thin a; mahse kan la ngai lo. Miten, "Telhawng nu chu a thak a nâ duh e," an tih avângin lâk enah pawh kan en ngai lo. A pa ngei mai hi kan la a, a nu awmna bulah hian a pa hi a awm ve duh riau va, a nu pawh kan hmuh chuan a bul hnaiah pawh a awm duh thin bawk a, kan hmuhna lai bâwr chu kan melh kual nasa thin khawp mai. Telhawng hi a hung deuh hlek, a bial deuh hlekte pawhin an lo to ve thin bawk a, a tamna lai hmuh fuh phei chuan a hawn ve teuh theih mai thin. A châng chuan a nu pawh hi a chawrno deuh
- 182. Nunhluitenkiranrello182 kan hmuh chuan a hnah no hi kan sik a, kan hawn ve thin. Chu chu chawbêl-ah, chaw chungah an up a, kan râwt a, hmarcha roa han thak chuan a tui ve thin khawp mai. Kan zawnna laia telhawng kan hmuh tam deuh chuan kan bur ngar ngar mai thin. A thente chu thing zung kârahte a awm thin a, kar hleih theih loh châng a awm a, kan kar pilh pheng phung mai thin. Kut a ti thak ve thei a, a kuangah kan vuan tha ngam lo va, a bul retah kan tan a, ipteah kan ak daih mai thin. Ipte kan ah loh châng chuan thingtang zâr deuh be bu hi kan la a, a hmâwrah telhawng kan vit bur far thin. Kan lâk sa hi tukverhah kan han dahkhâwm a, tuktin mai hian kan chhiar kan chhiar mai thin. Kan lâk tam khat tawh chuan kan chhûngten chawhmehah an lo siam thin. A ei duh tân chuan a tui êm êm a, pumpui chak lo chuan a haw deuh mai pawh a. Ei theih a ni tih pawh hi tû lo hriatchhuah nge ni a, tûin nge lo eichhin hmasa ber ang le tih chhût tham khawpin a siam lah hi a buaithlâk si a, mahse chu lam ai mahin a zawn vêl kha a lo hlimawm thin a ni. Hulhu veh hi nuam kan ti thin khawp mai bawk. Hulhu lâk aimahin a behbawmin kan hlim thin. Hulhu kan han zawng a, a chawrno deuh kan hmuh chuan kan han bal hmak hmak mai a, kan hmuh tam deuh leh kan hawn hnem deuh a ni mai a. Tlêma chang tawh deuh, lâk tlâk tawh chiah si loh kan hmuh chuan kan ui thin khawp mai. Sâng tak taka a awm ve theih tho avângin kawihsapir kan siam ve thin a, a châng chuan a kunga lawn miah lo hian kawihsapir chuan kan bât a, kan la ve zung zung thin. Kawihsapir chu thing kâk, nambar pasarih ang deuh hi a ni a; chumi kan hman chuan a awlsam phah êm êm thin. Hulhu hi chu daipâwn vel mai maiah hian a tam thin
- 183. Nunhluitenkiranrello 183 a, vah hlat vak a ngai lem lo. Thil vuai hma ve deuh mai hi a ni a, a hmunah hian kan awm rei pui thin si a, in kan thlenpui meuh chuan a vuai leh hnûp thin. A lâk chhûng rei lo mah se, hulhu kung hi a nel êm avâng hian su-su-bûkah (a thenin sûk-bûk an ti mai bawk) kan siam thin a, kan su lauh lauh mai thin. A thente chuan su-su-bûk hi an han nêl khawp mai a, sâng tak takah an siam a, an su lauh lauh mai thin. Naupang dawih deuhte chu an lo chuang ngam lo ve leh thin a, chuang ngam tûrtein kan infuih leh sauh sauh thin. Naupang tê zual deuhte chu kan kiangah kan awmtîr a, kan vuanbet a, kan sûkpui thin. Su- su-bûkah chuan thenkhat chu a huhovin an chuang a, pahnih khat lek dâwl tûrah palî panga an chuang a, an su auh tuarh tuarh a, a dawih deuhte chu an lo te teng tung a, an au tial riai riai fo mai. A dawl zawh bâk an chuan thin avângin an su tliak leh nge nge thin a, a thente chu an tla hnang awl awl a, an inchum leh bawrh bawrh mai thin. Naupang sual deuhte chuan kan su-su-bûk siamte hi kan awm loh hlanin an lo sât auh thin a; a thinrimthlâk thin hle a ni. Hre miah lovin kan han chuang a, kan tla leh tawk thin. Hulhu lâk tûr hmu tam êm êm lo mah ila, a behbawmah kan tui a, a nuam kan ti êm êm thin. Thelret hnai hi kan hrâtin a nuam kan ti thin hle bawk a. Thelret kung hi hmun tin hmun tanga awm a ni hranpa lo va, thing vâng tak a ni a; khawkhat rama a awm miah lohna pawh a awm âwm e. Chuvângin, a awmna pawh a hmun (abika chinna) a nih ngawt loh chuan hmun inkâr hlat fe fe a ni thin. Keini erawh chu kan vannei phian a, kan naupan laia kan chenna ramah thelret a awm hlauh mai a;chu mi hnai tûr chuan kan kal sup sup mai thin. A tlângpuiin thelret kung naupang deuhte chu a hnâi
- 184. Nunhluitenkiranrello184 awm ve mah se a tam ngai lo va; a chang tha deuh lo chu kan hnai ngai lo va, a chang tha lo hnai chu a sawi hma lutuk thin a, thial a manhla lo mai bâkah, a vâr hlûng mai a,a tuiawm thin lo a ni.Thelret kung lian tak tak han hnai chu a nuam thin khawp mai a, a kung puiah kan han lâwn a,chempui kan lawnpui a, a thenin mau bûr an lawnpui bawk a. Thingkung kan han sât chiah kha a hnâi hi a rawn dîr vâr thla zung zung mai a;chu chu mau bûr chuan kan lo dawh thin a ni. A thente chuan lei atang an sah phâk tâwk tâwkah an lo sât ve a,miten an lo sah nasat tawh deuh avângin a sawrbawl tek tuk a, a hnai dîr tûr pawh a awm tha thum lo va, muang chângin a hnâi vâr tiam tiam ringawt a.Tin, a thente chuan a zung an lo sât bawk a, chu pawh chu lei lam a nih avângin a ngap duh hle a, a chin tam tlâk vak lem hlei lo va. A kungpuia lâwnte sah hnai dîr bang, a khûar laia la tling, mau bûra dah luh theih tawh loh te, lei lama phâk ang tâwk tâwka lo sah hnai ve tim tiam te chu kan han nghak ro tê tê phawt a. Khâ'ng kan sah hnaite kha kan sâwk leh ta thin a ni. A thente chu kut lâwng pawhin a pawhchhuah/sihchhuah theih mai a; a thente erawh chu a lo sak ve tâk a, hmawlhtê zumin emaw chemte lû zumin emaw kan kher nauh nauh thin. Kan kherchhuah/sawhte kha kan hlawm zêl a, kan hnai fuh deuh chuan kuttum tiat tiatin kan sâwk mai thin a ni. A thente chu thinghâr/thinghâwng nen kan sawh pawlh nawk nawk a; lei lama kan hnaite kan sawh tuma lei ngap a lo telve hlauh chuan kan thial ngap that that mai thin. Kan sawh sa kha thial nuam tâwkin kan hlep thla a, kan thial ri ram ram mai thin. Hâ leh kâ kham erh urhin kan thial a; a sak deuh avângin thial sawih(nem) hi a har ve viau a, thial chak lo deuhte
- 185. Nunhluitenkiranrello 185 chu ni hnih ni thum an thial hnuah an thial sawi chauh thin. |helret hnai kan uar lai chuan naupangin thelret kan thial ri sup sup a. A thenin an thial laite an phawrh a, a sawi dawn tawh nge la sawi dawn lo tih an en chhen bawk a. A thial sawi tawhte lahin a nêm an thial tawh mai avângin thiante an awhfîk râwl nên. Thenkhat an thial sawih hmain thial thleh an han tum a, an han ang zau deuh a, an seh per sual a, an thlauh daih chângte pawh a awm bawk a. A hlimawm ve thin nak nak teh asin !! Sihneh hi naupang chuan kan la nasa thin khawp mai. Chhûngte tâna chawhmeh kan laksak ve theihte zînga mi a nih avâng pawh a ni ang, chhûngte tirh lèm loh pawhin phur takin kan la ve thin. Ram hla taka kal a ngai hran lèm lo va, dâi bul tê têah a awm ve thin avângin thil hahthlâk a ni lèm lo bawk a, sihneh na nâ na hi chu kan la ngah ve thin khawp mai. Chemtum nên ramah kan han kal a, sihneh kan han zawng lauh lauh a; thenkhatin a hnah sawl sei deuh an duh a, thenkhatin a hnah bial deuh an duh a, thenkhatin hnah tê lam, eng no sir ser, rah thit thet an duh a, duh a inang lo thin khawp mai. Mahse kan duh ang chu kan hmu tlâng thei theuh tho va; zawn a ngai rei ve deuh e tih mai loh chu. Kan duhkhawp kan lâk ngah tawh chuan hrui kan han chhat sap sap a, kan sihneh lâk kha nghet takin kan phuar a, hmun hnih khata phuar mai lovin hrui sei tak takin kan vet kual vak mai thin. Kan tawnnaah vêk khân a paina tûr hrui kan thlung nghal a, silai ahna ang chi deuh hian kan siam a,kan ak haw far mai thin. Sihneh kher kher chu chhûngkhata mipa naupang fel ve tâwk tak awmnaah chuan kan hnianghnar thinin pathlang lamah chuan sihneh têl ro chu hmuh tûr a awm ve reng thin. Chawhmeh laa
- 186. Nunhluitenkiranrello186 ram kal na nâ na chu chhûngte hauh pawh kan tuar lo nge nge thin. Tumbu khawrh pawh hi kan ram kalna thin pakhat chu a ni ve thin. Chhûngten chhang an den dawn apiang hian naupang hi chhang fun hnah (changêl hnah,chhang funna tûr) la tûrin min tîr thin a. Hnah lâk pah hian tumbu pawh hi veh a rem phian mai a, kan veh leh nge nge thin. Changêl hmunah kan han kal a, hnah lâk tûr tha, thler lo kan melh pah hian tumbu kan han melh tel nghal a. Changêl hi chi hrang hrang a awm ve a: Chang vandâwt te, thing changêl te, chang thîr te, chang pui te, lairawk te a awm a; a changêl azirin tumbu pawh kan duh zâwng leh duh loh zâwng kan thliar thin. A tlângpuiin changthîr tumbu hi chu a phak duh bîk a, kan la ngai meuh lo va, kan la a nih pawhin a vui a chhuah tak tak hma tlêma a lawr deuh êk êk velah chauh a ni thin. Changêl, a vui pawh chhuah tawh, a tumbu lai tak pawh uai fal deuh nalh tawh hi chu a tlângpuiin kan la zen zen lo va, tlêma lawr tantir deuh tawhte chauh a vui la chhuah lote hi lâk a ni thin. Lairawk tumbu hi khawrh tam ber a ni a; mahse a nazawngin hmuh tûr a awm lo thung. Tumbu kan han khawrh ve hi chu a hmunah kan ei teuh thin a, kâ phak chep chup, kamsîra kâi lei luaiin, aw chhang tuau khawpin kan ei mai thin. Rin aiin tumbu hi a rit hma hrep a, lâk ngah a awl thin khawp mai. Tumbu chuan hnâi a ngah thin a, kawrah te, kekawrahte a per palh chuan a reh thei tawh thin si lo va, kan ha dum nuau mai thin. Ipte lah chu a hnâi chuan a luan lo thei thin si lo va, ipte dum neu nuauin kan ak ve par par thin. A châng chuan iptea ak lovin a kuang tlêmte kan zuah a, hruiin kan tawnkhâwm a, tin-a tui kan kawt ang hian kan kawt haw nal nal bawk thin a ni. Han
- 187. Nunhluitenkiranrello 187 chhuikir hian a lo ngaihawm ve ngawt mai ! Chawhmeh atân tiar hi kan la fo mai bawk. Tui ti êm êm lo mah ila, chawhmeh titamtu atân a tha ve a, chhûngtê hian a awm hun lai chuan a khât tâwkin tiar la tûrin min tîr fo mai. Mi thenkhat chuan a kung hi a len vak loh avâng hian a kung chawpin an pu mai thin a, mahse chutiang anga tih chu a tha lo hawn tel teuh theih a nih avângin a hahthlawnthlâk theih thin a ni. A hmunah a hnah him tha leh no tha deuhte kan han sikkhâwm a, uluk deuhin kan têl mai a, a finthlâk zawk daih a ni. A awmna hi a dam deuh thin si a, hmeh duh hun lai hi thlasik khaw vâwt hun lai a ni si a, kan tiar la hi kan khur leh chawn chawn/hlawk hlawk mai thin. Tiar kan lâk pah hian tiarrep tlân hi kan han hrât khawp mai bawk a, a kungah kan lawn chilh a, kan hmawm mial mial mai thin. Tiarrep hi a duh lo tân chuan a duh loh theih ve khawp mai a, a nêm deuh ner a, a hnâng ve deuh thlîak a, a thlum ve viau lawi a. A tui titu tân chuan thil tûi tak chu a ni ve si a ni. Thehlei te, savaten an lo tlân ve thin a. Sava leh thehlei tihkhem tawh hnu kan lo hmuh chian si lohva kan hmawm tak mai pawh a awm nual thin. A rahna zâr hi a têt deuh thin avângin kan han lo tûr hi kan han lawn zai zai a, a thingin min dawl lo va, kan tla leh tawp mai thin. Mahse naupang hi zawng kan nâ ve thei ta lo emaw tih mai tûr hian eng êm kan ti bîk lèm hlei lo va. Kan innuih tawn vel mai mai thin a, nâ pawh kan hre chang tawh mang thin lo. Thil hlimawm ve tak zawng a lo ni. Artuibawm phah tûrin Kâtchât hi chhûngten min laktîr bawk thin a, katchât hmunah kan han kal a, a ro leh a hring kan lâkpawlh nuaih mai thin. Katchât hi hnim, zing taka to ve thin a nih avâng
- 188. Nunhluitenkiranrello188 hian katchat hmun chu a phui duh thin si a, rûl leh khuai ilo vel pawh a lo awm palh mai ang tih a hlauhawm thin hle a ni. Artuibawm pahnih khat leka hman tûrte kan la mai lo va, palî panga tûrte a nih thin avângin kan la teuh mai thin. Katchât kan thliahnaah hian kan kutte hi a thîp erh urh mai thin. Kan thliah sate kan han tawnkhâwm ve a, têl lian pui pui hi kan pu lûk lûk mai thin. Kan artuibawm mawngphah tûr kan lâka ar an tui chuan chhûngte pawhin kan vanneih châng chuan artui min chhumsak ve thin a, kan lawm ve êm êm thin. Mitthlâah a châm veng veng a, khâ'ng hun lai kha a lo ngaihawm ngawt mai. Tluangngîl leh bahra laih hi kan hrât thin khawp mai bawk a; dai vêl hi chu kan vêl kual nasain tluangngîl leh bahra awm duhna lai ram chu kan hre ve thin khawp mai. Tluangngîl leh bahra hi chu hruizâm chi khat, lei lamah kawlbahra angin 'bul bâwk' a nei a, kawlbahra ang tak chuan a bâwk fel lem lo va, sei zet zawtte emaw a ni tlângpui thin. Tluangngil hi chu chi hrang hrang a awm lèm lo va, bahra erawh chu chi hrang hrang a awm ve a: hrakai te, hra hlîam te a awm ve thin. Tluangngil leh bahra laih tûr zawng hian dai bâwr vel, khaw himna rizâp chin huamchhûng bâwrah hian bawngtuthlawh leh chem, tuthlawhtê te nên kan vâk kan vâk thin. Tluangngîl hnah leh hra hlîam hnah hi chu a inang deuh hlek a, a hrui en chian loh chuan kan lai sual fo mai. Tluangngil laiha kan laihte hi rei fe kan laih hnu, a tak kan lai thleng ta tihah hra hlîam te a lo ni thin a, a châng chuan a thinrim thlâk viau thin. Mahse nuih pawh a za duh thin khawp mai. Chîk taka en chuan tluangngil hnah hi chu hra hliam hnah ai chuan a sâwl sei deuhin a chan hmel deuh bîk bawk
- 189. Nunhluitenkiranrello 189 a; tin, tluangngil hruiah chuan hlîng a awm ve lem lo bawk a, a hrui a tial lo bawk a ni. Kan duh ang kan hmuh a, kan han lai ve tak tak mai thin chu mahni phâk tâwk tâwkah tan a nâ duh ve-in kan thaw nasa ve thin halh halh khawp mai. Kan laihna hmun thenkhat chu a lun(lung) deuh châng a awm thin a, kan pâmtul chângte leh a tak kan lâk theih chin bâkah kan cheh bun tâk, la tha tak tak kan han chêk bung vâr hluih hluih mai chângte a awm a, a uihawm thin teh asin. Kan tihfuh châng chuan rei pawh laih ngai lovin a tak a lo awm ve nghal mai a, a bir zâwnga a awm lohva, a hnuai lama pialtlêp ang deuhte a awm phei chuan a hahdamthlâk thin khawp mai. Thenkhat erawh chu thûk tak tak kan laih pawh a awm ve bawk a. A hun laite chuan nî tin mai hi laih tûr zawngin kan chhuak ve chamchi thin. Bahra kan laichhuah hnem ve deuh chuan chhûngten an chhum a, chhûn chawahte kan ring ve thin. Tluangngîl erawh chu chhûngten damdawi atânte an dah tha a, a thente chu kan rawh a, a thente chu an chhum a, khawlaiahte kan khel ngawng ngawng thin. A thlum deuh sek reuh a, a tui ve khawp mai. Kan laih chângin hlawhtling lua lo mah ila, kan lo hlim ve thin teh e. Thakthîng zung laih kan intihhmuh fo mai bawk a. Chawhnu lama sikul kan kal hian thakthîng laihna tûr tuthlawhtê leh chêm kan pai ru tat thin. Sikul chhûngah zirtirtuten hmanrua ken luh an phal ngai si lo va, sikul compound pâwnah, hnim hnuaiah kan thukru thin. Sikul ban veleh kan tuthlawh leh chem dahthatna lamah kan kal nghal vat vat a, a châng chuan kan ipte kan ak zêl a, a châng chuan mite kan ah hawntîr bawk thin. Kan ah tlang tum chuan pakhatin kan ipte zawng zawng kha a ak
- 190. Nunhluitenkiranrello190 khâwm a, a bâwr thin khawp mai. Thakthîng awmna laia kan hriat lamah kan han kal a, hmun awih deuha kan kal châng chuan kan tawlh leh han han thin. Kekawr mawng a bal duh thin khawp mai. Chetsual deuh châng chuan kan lum fo mai bawk a. Mahse naupang harh ta na nâ na chu kan nâ ngai lèm hlei lo va. Chutianga naupangho a huhova kal vak vak thin ta chu thakthîng awmna lai bâwr vêl ram chu a fai pe hen hun mai thin a ni. Thakthîng chu a hnah atangin kan han zawng ve a, thakthîng hnah kan hmuhna lam lamah kan kal ruak ruak a; a ni nge ni lo tih finfiah nân a bul kan han cho va, kan han chêk khem a, kan han seh a, thakthîng a nih chuan thakthîng tih takah a lo thak ve deuh thak a; phur takin kan laih chhunzawm ta thin a ni. Thenkhat chu kung tê tak tê tê, kar theih rual lek lekte a ni hlawm a, a kung chawpa kan karte pawh awm nual rêng a. A thente erawh chu kung lian pui pui a ni ve a, a zung lai hian kan bâwr tuau mai thin a ni. A thenin kan laih sate kha lei kâite an lo tuai fai nawk nawk a, an lo keih mawlh mawlh a, a thak deuh tum chuan an lo si hlap hlap mai bawk a. A zung thenkhat chu a lian deuh hlek thin a, kan la thei mai thin lo va, hun âwl tam deuh hlek kan neih huna laih leh tûrin kan dah ve thin. Tu-thulh te, hreipuite nên kan thawk tha ve leh a, a zung lian pui pui, sei pui pui kan lai chhuak ve thin a ni. Lei lama awm ta na nâ na chu a ngap thin a, thenkhatte chuan an silfai a, mahse thenkhat chuan a dâk an hlau va, an silfai ve duh lo bawk a. Kan laihchhuah tam ve deuh chuan kan intithei ve thin khawp mai. Khawlaiahte kan lekchhuak a, kan seh khem neng nung mai thin. A châng chuan a
- 191. Nunhluitenkiranrello 191 zung lian deuhte chu thiante nên kan in-keih chhawk liam liam thin. Kan keihna ha thlâ hi a lang keu kuau mai thin a ni. Kan han mêt a, kan meh thlâk chu kan ei a, kan mehna hnu hi aia naupang zâwkte chuan an lo hauh a, an inchuh ve lat lat thin. Meh tawh hnu chu a nâl zek a, a thak vak lo lehnghal a, a tui tawh vak lo nachungin naupang zâwkte chuan ha thlâ lang kuauin an keih ve tho mai.Kan meh sa kha kan exercise bu kan pawtthla a, kan zial a, kan zu ve hlat hlat thin. A thlum veng veng a, kan pai ve bawk a. Nu leh pate pawhin thakthîng zûk chu an phal vâng pawh ni êm êm chuang lovin min hau ngai chuang lèm lo. Mahse zial zûk zirna tha tak a lo ni a, chin tam atân chuan a tha lèm lo. Lêi a thîp duh bawk si. Amaherawhchu a nuam zawng kan ti thin e. Aidu sêntil khawrh hian kan chhuak ve fo mai bawk. Aidu sêntil hi kan zawng a, ipte kan ak ve a, pate iptepui kan ah chhuah châng a awm a, kan ah tawk loh avângin a fual thin si a, kan mawng hi a khuh hlup mai thin. Kan ipte ahin mawng a vuak deuh reng mai chuan kan ning thuai mai a; a hrui kan suih chhîng a, awm bâwr vêlah kan suih bâwk a, awm a do ul fo mai bawk a. Aidu tamna hmuna khawrh chu a nuam ve phian mai. A hmun hi a tlângpuiin a dam thin si a, engemaw châng chuan a hmun a lo awih deuh chuan kan tawlhthlu fo va, kan aidu khawrh sate hi kan tibaw leh vek thin a, ramhnuai, hnim kâra han chhar leh chu a ninawm duh thin khawp mai. Aidu hmunah hian fanghmir tê chi 'sisên' hi a tam duh thin êm êm mai a, sisên bu kan lo pal darh chang a awm a, kan taksaah an lo vâk kai ve hman thin a; min seh vual tep tup fo mai. Aidu hi khawrh ngai vak lohna hmuna mi chu a chang hma ve khawp mai a, a sêntil pawh awm tawh mang lo, lo
- 192. Nunhluitenkiranrello192 pâr deuh chhek chhuk tawhte a awm fo mai a, 'kan kal har deuh a ni maw' kan ti fo mai. A pâr tawh hnu hi chuan lâk enah pawh kan en tawh lèm lo va, a 'riâ' te a lo awm a nih chuan chû'ngte chu kan la bawk thin. Thâl laia chhûngkaw chawhmeh zawngtu kan lo ni thin rêng a lo ni. Thingthupui lawh hi kan hrât thin viau bawk a. Amaherawhchu ramhnuai hlâ leh pilril tak takahte kan kal ngam ve loh avângin dai vela kung te tak tê tê ui-pûm rual lek lekah kan lawn ve tai tai thin. Thingthupui hi a rim a na ve a, a kunga mi kan han bal chiah pawh hian a rim hi a nam nghal ram ram mai thin. Thingkung lâwn thei lo deuh tân chuan lawh ngaihna a awm der lo va, tlêma thing thiam ve deuh leh ngam ve deuh a ngai a ni. Thingkung lawn thei naran hi chu a kungah hian an zam tlat a, an che tha ngam lo va, an lo hlei thei thin lo. Thingzâr tê tak tê têa lawnte a ngaih thin avâng hian tlêma thing huai deuh chu a ngai a ni. Dâi vela thingthupui kan han lo thin hi chu a hlimawm ve thin mai mai phian mai. A kung bul/hnuai kan han thleng a, 'a chawr nge chawr lo' tiin kan han dâk a, a lo chawrno deuh hlap emaw chuan a lawmawm duh a; a lo thin deuh thuap erawh chuan a phurawm lo thin viau thung a. Thingthupui chawr tantîr tê hi kut nên hian a inang deuh reuh a; thenkhat chuan zuk ei ngam lo va maw le !! Thingthupui hi zawng han chhum chiah hian a rim a na zual a, inchhûnga chhum pawh hi kawmchhak, kawmthlangte in atang pawhin a hriat theih thin. Thingthupui hmeh hi chuan zunte hi a uih hmûn thei nia ! Ek phei chu a uih duh thin khawp mai. Lei laih khuara êk mai emaw phei chuan mi ur nasa thin ham ham khawp mai. Thingtlângpa chuan êk in hranpa kan nei ngai lèm chuang si lo va, dâi vel
- 193. Nunhluitenkiranrello 193 a ni mai a, chû'nga kan han e thin chu a uih hian min ur ram ram mai thin. Kan e tûr han kalte hi vawkpui hian min lo hmu thuai a, vawkpui no chawm lai phei chuan hnute fawn luang luangin min ûm mai thin a ni. Kan mawng bul lawk lawkah hian an rawn kal a, kan mawng an keih mai ang tih hlauhawm khawp a ni thin. A chang kâng deuhten lei an lai khuar a, khur nei pangngaiin an siam a, chû'ngte lah chu ruah a sur châng lahin tui a tling a kan han e te hi êk tum a tlâk chiah khân a ri pûrh mai a, tui a rawn per chhova kan kang zak zak mai thin a ni. Rawtûai/Mautûai khawrh pawh hian kan chhuak ve thin bawk a. Engtik lai pawha awm chi a nih lêm loh avângin, a awm hun tê-ah lo chuan khawrh tûr a awm ngai lèm lo va; a tlângpuiin lo hal hnu, hnuhpui lâk hun lai bâwr vêl leh a hnu lam hian kan khawrh deuh ber thin. Khawtlângin lo an hal tawh hnu, phulraw hmun vel leh mau hmun awmna bâwr vel an neih kum chuan lo hal khân mau leh ruate pawh a kang lûm ve a, a chawr/tûai duh bîk thin a, a tlângpuiin lo lamah kan khawrh thin. Tlêma kawng hulum lam deuh leh ram a reh loh deuhna lai a nih avâng pawh a ni mai thei bawk. Chawhmeh zawng tûr na nâ na chu chhûngte pawhin min duat ve a; kan ipte ah tûrte lamin min buaipui ve châng pawh a awm thin. Ipte pui kan ak deuh ber a, pate ah duh tawh loh, an hluihlawn hnu pawr deuh phing pheng, pawp deuh chik chek, ung deuh khek khawk hi kan ak deuh ber thin. Chem pawh pa ber chempui tih loh chu kan lekchhuak ve thei thin a ni. Amaherawhchu, ramhnuai lama kal ngai a nih avâng leh rawtûai awmna chu a hmun a rualrem lo tlângpui thin a, kal/che fimkhur tûrin min chah ngun
- 194. Nunhluitenkiranrello194 thin hle. Thianzaho bawkin emaw aia û zâwkte zui emawin kan khawrh ve thin a, kal tantirh lam chuan hmuh thiam a har ve thin khawp mai. Tlêma tûai sâng deuh tawh a nih loh phei chuan kan kalna hnuah hian rual û zâwkte chuan an rawn hmu an rawn hmu leh mai thin. A tûaitir hi chu lei hrul têah a awm deuh tat a, hmuh thiam a har ve reuh êm a tin a ni. Kan hmuh ang ang hi kan la ve nawk nawk a; tlêma sei deuhte hi kan lawm a, kheh fai mang hlei lo hian kan ak haw ve chawt mai thin a. Inah kan hawn sa chhûngten an lo kheh leh a, an paih leh teuh mai thin. An han chhum ve ngei a, a thente chu tlemin a lo kha deuh hlek a. Thenkhat chuan, 'Phulraw hung thlang lama mi chu a kha duh, chhak lama mi chauh a tûi ngai,' an lo tih ve te pawh hi a lo dik ve nge maw ni ? Mautûai pawh hi kan khawrh ve fo bawk a. Mau hmunah kan kal a, kan phêk zawn deuh tawp mai thin. Tlêma a lo chawr sei deuh tawh chuan a zualpui kan thelfai thawt thawt a, kan kheh fel tak tak hmain kan lakhâwm teuh mai thin. Chu laia mi chu a tui, chu laia mi chu a tui lo tih a awm ve lèm lo va, a awlsam viau thung. Rawtûai leh mau tûai khawrh chu a me ve si a, thil nuam tak zawng a ni hauh lo. Thosi a tam thei si a, min seh vual têt tût ringawt mai a, kan hmuh tam vak loh phei chuan a hrehawmna nên a in man lo thin khawp mai. Rawtûai ngat phei chu a hmun hma a rem lo ve thin si a, a hnah tla rah sual palha lei châra mawnga thui fe fe tawlh ruak ruak chângte leh perhte rah leh thut palh a awl ve nên. Mautûai
- 195. Nunhluitenkiranrello 195 khawrh pawh a nuam êm êm chuang lo. Mau pui hmun tak taka kan kal phei chuan mau râwp chunglamah a tam thin si a, rin loh hlana chunglam atanga min tlâk hnang awl awl châng pawh a awm ve thin a ni. Hrehawm ve tak ni mah se chhûngkaw tâna chawhmeh zawng kan ni ve miau thin si a le. Bâwng khalh hi bâwng kan neih chuan tihmakmawh a ni ve thin. Ran khuahkhirh ngai ta lo chu an duhna lai hmun hmunah an tla ve a; amaherawhchu, mihring chêttlatna lam deuh chu an pan ve thin ni tûr a ni. Lo lamah hian bawng chu tlat an chîng ve thin a; dâi theute pawh an tichhe ve fo mai. Lo lama khawtlâng huapa an inpeih khatah dâi hawn a ni thin. A hmaa lo hêl lo hêl tawh na nâ na chu lo lamah an liam a, liam ve lo an awm a nih pawhin lo lamah kan khalh hram hram thin. Kan bâwngpui a han rai a, a hrin dawn hnaih atangin an awmna ram lam kan han zawng a, a neih leh neih loh kan thlîthlâi a, an lo nei a nih pawhin kan man ngam nghal azeng pawh a ni lem lo va. Û-te emaw pate emaw kan pun a ngai leh tho thin a. Bâwng note kan han neih chuan kan hnathawh ve theih tâwk a pung tih chu kan hai bîk hauh lo mai. Chhûn lamah chul ram lamah bâwng an han tlâ a, tlai lamah kan khalh hâwng a; mahni bâwng kan melh ran a, a rual zîngah chuan hmuh sual palh pawh a awl ve thin phian mai. Mahse mahni ranvulh na nâ na chu kan hai reng bîk lem lo va. Tlaitin mai hian bâwng khalh tûr hian kan inzui dam dam fo thin. Rût kan siam a, bâwng awmna mawng lamah kan tlân khalh a, biang teng chhuai chhuaiin kan ham a, bâwng kha an hawi hru hru a, in lamah an tlân haw dal dal mai thin. A châng chuan an haw duh lo va; mual hranah an kal a, kan ûm ziai ziai mai thin. Hnim buk deuh deuh
- 196. Nunhluitenkiranrello196 hnuaia an kal tlat chângte a awm a, a buaithlâk duh thin khawp mai. Chhûngte lah chuan taksa tâna a tha tûr lam ngaihtuah aiin min chawhphur nân a khât tâwkin bâwnghnute min intîr a, chawah min chawmtîr ngei mai bawk a. Keini naupang ta na nâ na chu kan phur phah ve êm êm thin tho va. Bâwnghnute sawr lai hi chuan bâwng khalh deuh rêng mai a ngai a; kan khalh loh chuan a nazawngin an rawn hâwng duh bîk si lo va. An rawn haw dawn nge dawn lo tih hriat a ni thin si lo va, bâwnghnute sawr loh kan hlau bawk nên ,khalh chhuah a ngai deuh fo mai a ni. Bâwng thenkhat chu khalh pawh ngai miah lo va an rawn hawn châng pawh a awm ve tho va. Kan khalh chânga kan khalh haw tawhte chu kawt laiah hruiin kan thlung ran a; chite kan liah a, a note kan thlung hrang a, a pui a hrangin kan thlung bawk a. A châng chuan a pui thlung lo vin, a note chauh kan la a, sumhmunahte kan dah a, kan thlung ve leh a,zanahte an bê al al a, an tal ri ve tak tak thin. Thei lawh hi naupan lai chuan a nuam kan ti thin khawp mai a. Eng thei pawh nise, lawh tûr kan hmuh hi chuan kan lo chawt zêl mai thin. Thei chang lo pawh ei theih a nih tawh dêk dêk chuan kan ban tawk tawk thin. Dâi vel leh ramhnuaia kan kal phah tamna ber pawh a ni thin. Tawitaw tlachhar hi kan hrât thin khawp mai a; a tlângpuiin tawitaw kung chu a lian a, naupang tân a kunga lawn a harsat deuh thin avângin a tla chhar mai bâk chu tih theih kan nei lo tluk a ni. Tawitaw rah tui deuh awmna pawh kan hre thei thin phian mai. Tawitaw kung hnuai hi kan rap bel tlên tlûn mai thin. Tawitaw tla kan han chhar a, kan hma zawna a lo tai eng deuh tek chuan kan phûr thin
- 197. Nunhluitenkiranrello 197 khawp mai. A hnah rote a tla ve thin a, chu chuan a rah tla a khuh châng a awm a, a hnah tla te hi kan hai ve fo thin. A châng chuan kan lo rap per leh bawi thin a, kan ûi thin hle. Tawitaw rah lai vawm remchâng deuh a awm a nih chuan lungtêin emaw thing bungin emaw kan tawng vak vak thin. Chung lama thil han vawm chu vawm san a har duh thin khawp mai. Kan kalna lamah a lo tam deuh leh kan hawn ngheng mai thin a ni. Sunhlu hi kan lo nasa thin bawk. Thinglukham tûr emaw pal ban tûr emaw put pah emaw sava veh pah emaw tein kan lo thin. Sava veh paha kan lawh tum chuan kan ei sual châwk a ni. Saihlum nên kan ah pawlh vek thin si a; iptea mi kan han rin zen chawt a, a thente chu kan tham fu ve ngei a, a kârah saihlumte a lo tel thin si a, saihlumte kan seh ngap leh thawt thawt châng pawh a awm thin. Sunhlu hi chu kung lian ve tak tak awm ve mah sela, a tlângpuiin a kung hi a lian vak lo va, naupang lawnna tham lek lektê a nih avâng hian a lawh pawh a nuam kan ti thin. A zâr te takte têah kan lawn a, a rah tam phei chuan kan ipteah-ah kan zût lut tuar tuar thin. A vûr-um tawhte hi kan lawm deuh bîk a, chû'ng ang kan lawh tum phei chuan kan pawngpaw roh ve hlur thin. A châng chuan a rah hnem êm avâng ngawt tein a tui leh tui loh pawh dâwn chang lêk lovin kan lo leh ngheng thin a; a thente chu phak chep chup, ei tlâk mang loh pawh kan lawh châng pawh a awm thin. Hmawng ram (A thente chuan hmawng lawr an ti thin) pawh hi kan lo ve nasa thin khawp mai. Hmawng hi a kung a lian ve thin viau nâin a kunga lawn hi a awlsam a, hrui lam deuh a nih avâng hian thing dang rinchhana ding ve thin a nih avâng hian a zem nasa thin hle a, a kung pawh a kikawi nasa
- 198. Nunhluitenkiranrello198 thin a; naupang tân pawh lawn a nuam êm êm thin a ni. A ram nasat deuh kum chuan a sen tuar(h) mai a, a lawh vêl pawh hi a phurawm thin khawp mai. Mahse hnâi a neih avângin kuta a kai chuan a reh mai thei thin lo kha a buaithlâkna lai a ni thin. A kung hi a nel ve bawk a, a zâr te taktê tê pawhin min dawl zêl a; hmeichhia an tel ve tum phei chuan kan intihuai a, kan lawnna zâr a tê thei thin khawp mai. A kung a lentham avângin zâr tin deuh thawah kan lawn fer fur mai thin. A lo chan deuh tawh chuan a hnah no a lo chawr hring nghelh tawh thin a, a no zual deuh lai chuan a tûi ti zâwkte an awm bawk a. Thenkhat chuan a kâwr lei lama tlate hi an chhar khâwm bawk a, a ro hnu pawh hian a thûr ve deuh tho va, a duh tân chuan a tui ve reuh tho mai. Hnâi nei ta na nâ na chu ipteah kan han ah khân a hnai a kai dum nuau mai thin a, sikul kai ipte kan ah tum phei chuan kan ti dum neu nuau a, ah leh pawh a zahthlâk rum rum thin. Theipui hi kan lo ve fo mai bawk a. Hei pawh hi a lawh a nuam a, a kung a nel bawk a, naupang chuan kan nêl phian a ni. Theipui thenkhat chu lei atanga ban phâk lek lekah a sûr a awm thin a, a thente chu leiahte pawh a inphah hial thin. Thenkhat chu a kung puiah tlêma sâng deuhah a sûr a awm tup thin a, chutah chuan a rah tuar mai thin. Keimahni phur vâng hrim hrim pawh ni lèm lo va, chhûngte min lawhtîr tum pawh a tam zâwk mah thin. Tlêma a than len deuh tawh hnu, a bum tawh tih atangin den tûrin kan lo tan a, a hnu deuhah a hmin ta maw tihah kan lo bawk thin a, a hmin huna kan han lo chu kan ah that hma hawtin kan han vam hmasa phawt a, kan duh tâwk kan ei hnuah kan hawn tûr kan lo chauh mai thin. A hmin a tlem deuh tum chuan kan ei teuh bîk lèm lo va, a kungah kan han lawn hian a lo rah
- 199. Nunhluitenkiranrello 199 that deuh tum chuan a sûra hawn mai hi a châkawm thin a; mahse 'theipui sûra hawn chu nu hnutê a pân duh' an tih avângin a hriate chuan a sûrin tu mahin kan hawn ngai lo. La hre lo an awma an hawn pawhin nu leh pa, pi leh pûten hawn tawh lo tûrin an ti thin. Nu hnutê chu pân ve tak tak maw ? Ka rin dân mai mai chuan theipui sûr kha kan lâk zawh deuh mai a, kum leha lawh tûr a awm loh an hlauh thin avâng a ni. Theiarlung pawh hi a tui ve riau a, kan lo ve thin bawk a, ar lung a an deuh vâng nge ni 'theiarlung' an tih ni lah kan hre chuang lèm hlei lo va. A rah a lian vak lo nain a tui ve reuh khawp mai. Theiarbâwm pawh hi a lawm awm ve hrim hrim mai a, arbâwm ang deuh hian a rah hi a bial ve tep a, kan han lawh ve tum pawh hian a tam viau loh chuan kan ei phal mai ngai lo va, in lamah hawna mite hmuhtîr phêt kan tum bawk thin. Mahse thei tam tak a ni lem lo va, lawh tûr pawh kan hmu zen zen lèm lo. Bîl thei te, tuairam te, theipalingkawh te pawh hi kan lo ve bawk thin a. Bîl rah hi a kunga mi chu a la hmin loh chuan vuai ve hek lo le, a la mar tha thin si a, kan han pawngpaw hmawm leh thawt mai thin a, a chhûnga a tui awm hian kan dangmawnte hi a phuh ve thin a, kan hâk leh bawrh bawrh thin. A zâr hi a ram deuh avângin a zâr te taktê tê-ah kan kal ngam lo va, kan thlâk leh tawk mai thin. A kung a san deuh tum chuan a zâr kan han thlâk hian a rah zawng zawng hi leiah a invawdarh deuh vek thin a, kan chhar khâwm leh thin. Muvanlâi thei pawh hi ei tûr tam lèm lo mah se kan lo ve bawk thin. Kan lo ti ila, kan vawthla a nih
- 200. Nunhluitenkiranrello200 loh pawhin kan thlâk a ni deuh ber e. He thei hi chu hruizâm chikhat rah a ni a, thing kungah a zâm a, chu chu a zâmna kungah kan lawnchilh a, a rah tamna zâr kan thlâk hmiah hmiah mai thin. A hrui hian hlîng a neih deuh avâng hian a khawih vêl a buaithlâk thin hle. Tuaihabet hi kan lawm thin khawp mai a. He thei hi han seh hian hâ hi a eng deuh that a, naupan lai chuan kan lawm êm êm thin. Tum khat chu thianzaho hian tuaihabet hi an lo a, an zînga pakhat chu a kua a lo tha lo niin, a sâng berah a lawn si a, chhuk hman tawh hek lo le, a chung bera awm e ti lo chuan ....khah....khah...ka rawn e... tih pahin a zit pur pur nghal mai si a, a hnuai lama awmte pawh chu inthiarfihlim hman ta lo chuan an awm ngaiin an lo awm ve chawt mai a, chung lam atanga kawthalo êk rawn dîr ta zung zung mai chu an chhîpah te, an darah te a kai ta luai mai a ni. Mi khawthalo vete chu han thinur dawn viau mah se a tihngaihna dang a awm chuang si lo va, thinrim deuhin an nui tlâng ta vêl mai mai niawm tak a ni. Sialinuchhu pawh hi a rah tê hi a sen mawi vît vêt a, hlîng kâra a rah pawh hi kan ban tawk tawk a, kan bânte hi a hlîngin a chhun rin rêk ruak fo mai. A hming hi chiang fek fawk hian kan lam hreh deuh thin a : Sialinu..nghn.. te kan ti vel mai mai thin. Theisawntlung rah pawh hi a mawi deuh hlir hler riau mai a; ei tûr phei zawng a tam hauh lo va, kan zawng nasa thin khawp mai. A hrui hi sawntlunga to chi a nih avâng hian sawntlung pawng deuh euh tawhah chuan a awm ringin kan pan a, a bul vel pawh kan thlêk nasa thin khawp mai. Thei chi dang dang pawh a la tam mai a, naupan
- 201. Nunhluitenkiranrello 201 laia kan lawh chi pawh ziah sen chi a ni lo. Naupang harh leh kamhlei na nâ na chuan ei tûr apui hi kan hre phian mai lehnghal a. Builukham chenin kan tlân a, kan builukham einate hi kan lêi a paw phêt phût a, kan ei tûkah chuan kan kua a tha lo deuh ngei ngei a, kan e zît pur pur mai thin a ni. Engpawh nise, sunhlu a ni emaw hmâwng a ni emaw theipui a ni emaw, tuairam, theipalingkawh, tawitaw a ni emaw kan han dêng a, hmarcha-hmui-a kan han thak a, kan han ei si hlap hlap thin kha chu a lo tui ve êm êm thin a ni. Thei han lawh vêl leh han ei vêl thin kha chu a lo nuamin rampalailêng vêla min vahtîr tamtu pawh a lo ni thin. Laiking thala kah mai mai kha kan hrât thin bawk. Thingbul lera laiking ni lum ai a nghawng sen hlarh hlarh mai thinte kha thalin kan han kâp tlang zawk mai thin a. Mi huan pal ban hmâwra an awmte hi kan hmu thei riau mai lehnghal a; an awm tha hle hle laite hi kan thil leh zawt mai thin. A châng chuan kan han khawngaih leh hnuhnawh a, an harh leh nân bâwng êkahte kan han hnim phûm a, kan chhuah leh thin a nia(h). An lo khawngaihthlâk thin mang e. Kan nu leh pâten, "Vawkin laiking an ei hian an chaw ei a tui a, chaw an duh phah," an lo tih ve thin avâng khân kan han that ve ngei taka, mahse in kan thlenpui ai khân kan thlenpui loh kha a tam zâwk mah thin si a.Kan thal khân kan inkâp palh mai ang tih a hlauhawm hnuhnawhin ka hria. Thalah chuan nihliap tang, a hmâwr kan han chhu zum a, hriam tâwk takin kan han tât a; a hmâwr lam deuhah pawhfan kan tawn bet a, kan kuai vak vak mai thin kha a ni a; kan lo intipalh nâ pheng phung lo va, kan vannei zâwk ngawtin ka hria. Laiking hian a awr hi a chângin a tisen thei a, a chângin a tidum thei bawk
- 202. Nunhluitenkiranrello202 a. A châng chuan a tisen hlarh hlarh a, a châng chuan a tidum leh thual thin a, a mak kan ti thin khawp mai. Ramhnuai leh dâi velah kan vâk nasa thin si a, chabet, saphihrik leh tuhrik-te kan kai nasa thin khawp mai. Kan beng chhûnga saphihrik a luh hlauh chuan lâkchhuah a harsa thin si a, ama insehpuar hnua a tlâk hun kan nghâk ngawt mai a, a nâ kan ti thin si a, kan thle deuh bar fo mai. Tuhrik lah hi a tê tham si a, zakhnuai leh tiltêah hian kan kai sen deuh va va rêng bawk a, min seh bawl leh tawp mai thin. Kan thuamhnaw nise chabet a kai ten tun a, kan inthian deuh malh malh fo mai. Tûkthuan ei khama kan han chhuak hi tlai nî tlâk dawn a ruaiah inah kan hâwng leh chauh mai thin. Kan hlimna chu dâi leh ramhnuai vêla han vah khân a kim ve êm êm thin. Khâ'ng hun laite kha kohkir theih a chang tawh si lo va; a ngaihawm thin mang e. Nun hluiten KIR AN REL SI LO !! BUNG 18
- 203. Nunhluitenkiranrello 203 LO LAMAH VE THUNG Lo lama kal hi naupan lai chuan kan châk ve êm êm thin a. Chhûngte hna thawhpui thei mang hlei lo hian an feh tûrte hi kan ngên leh chawt mai thin. Chhûngte an kal dawn ta maw tihah nute êm hruiah kan uai a, min han thlem a, kawng hrang hrangin min thlem a, a châng chuan min thlem lungawi ve thei mai thin a; amaherawhchu mi thlem lungawi theih loh châng chu a tam zâwk mah thin a. Kan têt zual lai deuh phei chuan kan han ngên hi kal an phal lo va, kan tap rawng rawng mai thin a ni. Tlêma kan leikan tawh hnu deuhah chuan an phal lo chung pawh hi an hnungah kan zui ru a, mi phênah kan ding zar zar a, in atanga hla tawh tak, min tirh haw kan rin tawh loh hnuah kan fin chauh thin. A châng phei chuan kan kal thleng zo mang lo va, nuten êma min phurh emaw pâten min koki-chhuan lauh lauh châng pawh a awm thin. Lo kan han thleng a, chhûngte tanpui a hnehin kan tibuai zâwk emaw tih tûr a ni thin. Kangvâr laia kan ngên phei chuan thlâm la awm hman hek lo le, nîsa kan tuar thei lo va, kan tui a hal zing si, beka thlan tui luang zawih zawihin kan thu tai hlar a, thingbul lian deuh bul kan bel chhen mai thin. Tuithawl kan kuah ran a, tui kan intulh tlut tlut a; tui van kum leh a hlat deuh kum phei chuan duh ang pawha in tûr leh insil thlan daihna tûr a awm lo thin si a, haw a hun hma hmain hawn kan rawt chhen mai thin. Kan harh peih deuh tumin chêpchêp hram ri kan hriatna lam lamah kan tlan kual a, man tumin thingbul leh maubul kan hup a; kan invuan mang thel thual mai thin a ni.
- 204. Nunhluitenkiranrello204 Thlai chi thlâk tawh hnu leh buh pawh tuh a nih tawh hnua kan han feh ve tum lahin thlawhlaiah kan vâk kan vâk a, buh bî leh thlai tiaktîr tê tê kan rapchhia a; awihpang deuhahte hian kal phêt hi kan tum a, vawn tûr alo awm mumal thin si lo va, kan tawlh leh vak vak thin a; thlai leh buh bî vêl pawh kan rap chhe nual thin rêng a ni. Vaimim te, fanghma te, dawnfawh te, hmazil te leh thlai chi dang dang a thar tawh hnu chuan kan duh rêng vâng pawh ni lèm lovin, thlai thar vel ak tûrin chhûngten min han hruai ve; a haw vanglai a nih hma deuh si a, kan han feh ve tum chuan thlai thar hma nih kan châk a, fanghma sên tê tak tê tê, la bawl hrit hret te; vaimîm nise la no tak tak mai, han sih zawnga tui pir per theite,a kâwm pawh la puitling mang lote hi hawn phet kan tum thin a, kan han hawn lahin a thar hmasa pâwl kan nih chuan ak bo phal lovin, feh hawnnaah pawh kan keng lang deuh kher thin a ni. Thlai thar vanglaia kan han fehte chuan thlawhlaia kan hmuh hmasak sak hi kan han la ve chawt mai thin a. A thente chu dim a ngai ang tih pawh hre lovin kan han pâwngpaw phih bawrh bawrh mai thin a, chhûngten min lo hmuh palh chuan min hau leh nek thin a ni. Dawnfawh hâr leh fanghma mawng leh chhîp hi kan thlawh thin a; lo a kan einate hi kan dah tha a, kan thlawh vak vak thin. Dawnfawhte kha kan kheuh râng a, kan hmingte kan chhu thin a ni. A lo nuam ve ngawt mai. Bepui leh bete kung vela Kâwlkhau leh rammûng awm thinte khan mi tihlim thin. Kâwlkhau hi rawng chi hrang hrang : a hring te, a pawl te, a sen te leh a uk deuhte pawh a awm thin a, kan man khawl
- 205. Nunhluitenkiranrello 205 vak mai thin a ni. Rammûng hi a nu leh a pa a awm ve a, a pain ki an nei a, a nuin an nei lo thung a. A nu hi chu kan man tha duh vak lo va, a pa kan man a, khâwllain a ki-ah kan thlung/hlîng a, kan chaih thlâwk der der thin. Tlengtle pawh kan lawm thin khawp mai. A hming hi a pu zo va, a tle zar mai a, a mawi kan ti thin khawp mai. Mawi ti thin na nâ na chu kan man a, khâwllain kan chaih ve bawk thin. A châng chuan nawalh bâwm ruakah hian kan dah thin a, bâwm ruak chhûngah chuan lapua kan dah a, a thâwkna lai tûr tiin te tak tê kan rek a, chutah chuan dim takin kan dah tha khiau thin a ni. Lo zawh nî leh buh chil nîte kha a nuam kan ti thin. Chhûngte hmeh siam kan pui thin a, ar kan han keng ngei maia, kal lamte khân ar khai ngei kha kan tum thin. Thlâm chhûnga tap thiah a nih tawh chuan thlâm hnuaiah emaw, bûkah emaw lungthu bun a ni mai thin a, a nih loh vêk pawhin khua a san kum chuan bûk pawh ni lèm lo, thlâm bul hnaitêah a chung zar leh zar lèm lohte pawhin bun a ni mai thin. Mei kan chhem khûk lêt lêt atangin kan phur zual êm êm a, kan zauthau viau tawh thin a ni. Lo zawh nî chuan hlo an thlo uluk tawh vak lo va, hmâ an han sawn velte leh an tang velte hi thlir an nuam thin a, an hmâah, anmahni tibuai lo tâwk velah kan lo kal chhen mai thin. Buh chil nî lahin an chil fena hnu buhpâwl an paihte kan lo chên a, a châng phei chuan min lo vawm khuh bawrh bawrh thin a ni. An buh chil saahte kan lo chêng bawk a. Fasuar lah kan lawm Buh chîl tak tak mang si lovin kan pâwngpaw sûk vak vak mai thin. Buhseng laite khân chhûngte hian min hruai ve thin a, zuva an nghal kum phei chuan kan tangkai
- 206. Nunhluitenkiranrello206 ve thin khawp mai. Thlâmah kan awm a, chhûngte buh seng lah mual lehlam liam lamah an bung daih mai thin si a, naupang na nâ na chuan kan lo hlau ve deuh thin mai bawk a; talhkhûang kan vua a, kan zâi vak vak a, a châng leh kan âu vak vak a, chu chu savate pawhin an lo hlau ve bawk thin. Vaki an tam kum phei chuan vaua thingkungahte hian an fu bâwr tep tup a, an thlawk thum huk huk a, lo chhûnga an rawn thlawh hrin hum hum mai chuan kan aw tâwpin kan âu vak vak mai thin a ni. Hmarcha mal a lo hunin kan mal ve nasa thin bawk. Kut a thak hma si, hmarcha hri kan kâi deuh fo mai lehnghal a. Kan kut hi a sa hut hut mai thin a ni. Û-te nên kan han inêl a, mal tlêm bîk nih kan hlau thin hian a hnah nên, a kuang nên kan zût vak a, a tak tlêmte awm si hian êmah chuan a awm ve thar thin. Naupang na nâ na zawng êm kan dim thiam thin si lo va, kan sawh dawt dawt a, êm mawng kan sawh pawp thuai mai thin. Loah zawng mau bul leh thing bul te tak tê tê te, perhtê te a awm thin a, chû'ng ang chunga kan han sawhfuh chawrh chawrh mai chuan êmin a tuar thin lo a ni. Hmarcha mal lai chuan buarzên pâr pawh kha a ninawm thin khawp mai. A kung kan han tihchêt khân a pâr chu a darh a, hnâr kuaah hian a lût duh phian mai a, hnâr a tiza duh thin khawp mai. Nute ba tuainaah kan kal ve thin a; thlâm chhûngah an bal kar sate chu an dah nuaih mai a, sazu nghal deuh kum chuan ba kârahte hmarcha an lo seh nawi a, bal tuaia nute kan puih ve châng pawhin hmarcha nawi vel leh lei kai vêl kan han tih faia a khûk deuh khân kan hnâr a za a, kan hahchhiau vak vak mai thin. Bal kan tuai fai hnu kha kan ak haw bawk a; a tlângpuiin ba-nê chhum
- 207. Nunhluitenkiranrello 207 tûr kan ak haw tlângpui thin. Ba sen hi kan lawm thin a, zanah chhûngten an chhum a, zîng thawh kan nghahhlelh phah êm êm thin. Khum atangin kan han tum thla tak tak a, hmai pawh phih fai mang hlei lovin ba-kho lam kan pan tak tak thin. Kutin kan han hmet pawk nawlh nawlh a, kut leh kamsîr khing utin kan ei mai thin. Ram riah kha nuam kan tiin kan phur thin khawp mai !! Hlo thlawh lai a ni emaw buh seng lai a ni emaw eng hun pawh nise phûr takin kan kal mai thin. Chhungkuaa kan riah tum phei chuan âr nên lama kan riah luh châng a awm a, chû'ng hunahte chuan âr kan enkawl deuh ber thin a ni. Pathianniahte hian inkhâwm tûrin kan chhuak a; chawhnu inkhâwm banah kan lût leh thin. Kan riah rei deuh tum phei chuan ina kan han hâwng leh hi lo lam ngaiin kan lung a lêng fo mai nia maw le !! Buh phurh a lo hunte khân a thawhhlâwk lo ber berte kan ni thin nachungin a phûr phûrah kan tang a. Phur tam nih kan duh ve si thin khân êm lian kan phur duh lo va; êm tê tê kan thlang thin.Emping kan phur deuh ber a; hnam pângngaia phurh tawrh maite kha kan hreh ve khanglang a, pâten kan tâwk lek tûrin nghâwngkawl tê tak tê min tûksak ve thin a ni. Buh kan han phurh khân êma phai deuh chu kan phur duh lo va; kan phurh zat inang reng pawh ni se, êma lang khat deuh hlek lo chu kan phur duh thin lo a ni. Kan chauh châng pawhin chhûngte chhâwk pawh kan duh thin lo va, kan tlawmngai ve tlat thin a ni. Phurh tlem kan duh thin lo va, kan tlawmngai ve tlat thin a ni. Phurh tlem kan duh lohna chhan pakhat chu kalkawnga kan mi tawh ten, " Phai buh i phur a ni maw ?" min lo tih kan hlau thin a ni.
- 208. Nunhluitenkiranrello208 Tlêma kan leikan hnu deuha zîngkâra buh phur tûra kan han kal thin kha ka hrereng thin bawk.Thlasik khua a vâwt tawh thin si a,hma takah kan tho va,hna thawh thuamhnaw thlanin a leih huh hnâwng chep chup kha kan ha a,êm kan phur a,ha chunglam leh hnuai lam hi a intauh bap bap mai thin a ni.Dai a tam tawh thin a,kawng hnim deuh hlek laia dai awmte chu kan han su tla a,kawng chhuat laia thingbul emaw maubul emaw kan rin loh deuh maiin kan han chhuih a,kawngah kan bawk thlawp mai a,kan êm phurh hi kawng thlangah kan vawrh daih mai thin a,ke zungtang thîp thum chungin kawng thlanga dai kârah chuan êm la tûrin kan kal taih taih thin a ni. Kan têt zual laite a nih loh chuan loa kan feh hi chu kan tangkai ve thin khawp mai a. Chhûngte hnathawk an tui a hal chângin tui kan pe a, tui a awm loh chângin vauah kan châwi a; chhûna hmeh tûr chawhmeh eng engemaw chu kan chhuang ve thei a; engemaw chenah chuan chhûngte chu kan puiin, hna an thawh tam theih phah viau thin. Thlai a thar vanglai ni se, nu leh pate haw rit lutuk tûr kan ahpûi thei bawk a. Lo bing neih kum phei chuan chhûngte khaw har taka feh tûrte kan fehpuiin, kan tihlim ve a. Chhûn lamah sava lakah buh leh thlai dang kan venghim thei ve bawk a. Hmarcha pawh theih ang tâwk tâwk chuan kan mal ve thei a, naupang thenkhat phei chu a kut rang rang an ni ve bawk a. Kan thiltihna kawngah thawh hlâwk êm êm lo mah ila, chhûngte tân chuan kan chhenfâkawm ve riau thin a ni. Amaherawhchu, kan naupan zual deuh hlek laia chhûngte feh tûr kan han ngên a, kan han zui ve
- 209. Nunhluitenkiranrello 209 chawt thin kha chu a lo tha lo ngawtin ka hria. A chhan chu chhûn chaw tûr chaw an fun laiin min fun kêp ve thin si lo va; ei hunah khân kan bang thin azeng pawh a ni si lo va. Ban ahnêkin (nghei ahnêkin) a tâm nasa hlei hlei leh a ei tam tam kha kan ni thin si a; nu leh pa, chhûngte chaw puar lovin kan lo eitîr fo thinin ka ring. A châng phei chuan kan nute khan nauno an pawmlaite a lo ni thin si a, chaw duhkhawp pawh an lo ei lo fo thin mai kha an lainatawm ngawtin ka hria. Keini lah kha chuan chu lam rêng rêng chu kan lo ngaihtuah thleng phâk ngai si lo va, chhûn chaw kan han fâkte kha a ei ber berah kan tang thin a ni si a. Chhûngte feh kha chhâwk nasa thin khawp mai bawk a. Sikul kal ni chuan, sikul ban veleh kan han inthlâk thuai thuai a, ipte kan ak a, a nih loh leh êm kan phur a; thiante, chhûngte chhawk ve tûr kan sâwm kual thin a ni. Chhûngtin deuh thaw mai kha loneiha eizawng deuh vek kan nih hlawm avângin naupang awmna inah chuan chhûngte chhâwk tûr an awm deuh vek thin. Kawtchhuah lam hi a huho hian kan pan dur dur mai thin a ni. Kum tin hian hmun hrang hrang loah nei thin mah se, a hmuahna tûr hi chu hmun remchâng, a huhova awm tlan theihna hmun hi a awm ve deuh zêl mai a; chhûngte an rawn thlen hma chuan kan lo infiam kual vêl zak zak thin. A thente chu thing kungah an lâwn a; a thente su-su-bûkah an chuang a, an lo su lauh lauh bawk a. A châng chuan kan zai rual thup thup thin a ni. He hla- "Ka nu, ka pa, lo haw thuai thuai, Tlângah ruahpui a sûr e;
- 210. Nunhluitenkiranrello210 Sakhi lam pêng rawn zawh la, Lo zangphar dêr dêr ang che Chhingmiti a tap e, Rolênga a tap e, Ka mumang mang chu ni sela, Ka zuk auna ral ral tûra" tih hi kan sak zin pâwl a ni thin. A châng chuan fehkawng lamah kan kal zêl a, chhûngte feh, kan chhâwk tûrte kan tawh hma chuan kan kal ngar ngar mai thin. Chhûngte feh an lo haw hma deuh a, an kal chak theih deuh chuan kan tâwk hma mai thin. Thianten an chhûngte an tawh tawh hnua chhûngte kan tawh ve mai theih loh châng chuan a manganthlâk duh thin hle. Hmun khata kan lo nghah chânga thiante an haw zawh tawh hnu chuan a hrehawm thin a, chhûngte thlir rêng rêngin kan ring kan fan a, kan ring a kham urh mai thin. Kan thian kawm ngeih zualte kan zînga an telve chuan an chhâwk tûrte thleng tawh mah se, kan chhâwk tûrte an la rawn thlen ve loh chuan min nghahpui thin a ni. Kan chhâwk tûrte kan han hmuh chuan kan hlim thin khawp mai. Chhûngte thlansa phulkaia an rawn thâwk huam huam laiin, "Chu mi, khami chu min rawn hawn em?" kan lo ti chul a. An hah thin lutuk hi an thaw pawh an kâ-ah a leng tawh lo tih mai tûrin an thaw ang hlawi hlawi a, a tawng pawh an tawng hlei thei lo va, chutih kâra, "Maw, maw ?" kan lo ti chhen thin chu an tân chuan a ninawm thin ngawt ang. Kan ah tûrte an phur atangin kan han la a, kan ah rit erawh chu an hlau thin khawp mai. Fanghmâte emaw an rawn phurh hawn tum chuan kalkawngah kan ei haw mawlh mawlh a; kan vel ngai lèm hlei lo
- 211. Nunhluitenkiranrello 211 va, a pil nên kan keih hmawk hmawk mai thin a ni. Kan chhâwk tûrte kan tawh tawh a, kan ah tûr ber kan ah tawh chuan kan chhûngte, kan chhâwkte pawh kan kalpui chuang lèm lo va, an hmaah theih ang tâwka chakin kan kal mai thin. Chhûngte chhâwk hun lai tak tak chuan kal lam leh haw lam hi kan insul pel zut zut mai thin a ni. Fehkawng sîr vela Dawlrem lo hram ruai ruai leh Sawng sawng, bawk bawk tia lo hram thin chuan lung a ti lêng thin khawp mai. Mipa naupang hi chu chhûngten min chhawr thiam dân azirin lo lamah pawh hian kan lo tangkai vein, kan chhûngte kan tanpui ve nasa thin khawpin ka hria. Khâ'ng hun laite kha han thlir kirin lung a lêng ve duh thin khawp mai. Mitthlâah a châm rêng a;mahse kohkir theih rual a chang si lo. Nun hluiten KIR AN REL SI LO !!
- 212. Nunhluitenkiranrello212 BUNG 19 KAN SIKUL KAL VE THINTE KHA ! Naupan têt zual laia kan sikul kal ve thinte kha alo ngaihawm ngawt mai. Lehkha zira kan kal ve hma hawt atang khan ûte sikul kal kan zui ve thin a. Ûte thutna bulah kan awm ve ran thin. A châng phei chuan kan ninhlei ve thin si a, an zirlai bute kan pawhchhiatsak châng pawh a awm thin. Sikul chhûnga khawk rum ruma kan tah châng pawh a awm fo mai. Ûte tân chuan kan lo hnawksakin kan timualpho thin awm ngawtin ka hria. Nu leh pâten hna an thawk duh thin si a, awmtu nei hek lo le, kan zui lo thei thin bîk si lo va. Sikul kan han kal ve tak tak a, fawm (Uniform) hak nuam kan tiiin, inhmeh ta riauin kan inhria a, sikul kan ban hnu pawhin kan ha reng mai thin. Chhûngten min phelhsak an tum châng pawhin kan phal lo va, zanahte kan mutpui a, zun kan cheh lai phei chuan kan zun khum val kêu kuau mai thin. Pathiannîte hian kan chawlhnî kawr ha lo va, kan sikul fawm kan hâk ni pawh a tam thin. Sikulah nî tin fawm kan lèm lo va, a nî kâr thlâkin kan ha thin a, fawm hâk loh nî pawhin kan ha tho thin a ni. Chutiang taka ha zing ta chu a bal ve thei thin khawp mai a, a râng rei ruai mai thin. Fawm kan thlâk ve hnu pawhin chhûngten min dahfelsak hman lèm lo bawk a, chhuatah te, khumah te, thingrem chungahte kan dah vêl mai mai a, a awm neih nuaih mai thin a ni. Thingrema dah ve nachâng kan hriat hnu pawhin kan hlawm nawk nawk a, kan thun hmiah mai a, fawm hâk nîah kan ha leh mai a, a chuar pawh a chuar duh
- 213. Nunhluitenkiranrello 213 thin nangiang mai. Istiri-a nawh mam a ni ngai lèm lo va, a thar tirha nawh bâk chu nawh nawn a hlawh tawh ngai lo. A hâk pawh kan ha chuar thin tap tap khâwp mai. A thente phei chuan a kawrkilhte an seh tla a, a tlângte an fêp (seh) chuar nêng nung bawk a. A tet chungin kan ha deuh reng mai bawk a; kan harh êm a ni. Thui pin sen a ni lo va; thui pin ve châng lahin khâwlla chatfei, zâi hraw pui puiin, khât phuarin chhûngten min thuisak thin. Lehkhapuan leh zirlai bute kha kan nei mumal ngai mang lo va, lehkhapuan pakhat chauh aka sikul kal mai mai kha a tam thin khawp mai. Pencil erawh kha chu tawi tê te kan ak rum thin a. Zirlai bu pahnih khat lek lek kan neih kha chuan kan lawm ve tâwk êm êm tho thin. Tlêmin kan han pâwl sâng ve deuh a; zirlai bu pawh kan nei tam chho tial tial a. Zirtîrtuten Routine min han pe ve thin teh mah se, hun thlâk kan peih lo va, zirlai bu zawng zawng kan ak vek mai thin. Zirlai bu mal tinah exercise bu kan nei lèm lo va, kan mal rin avângin a rit lo hlauh a. Mahse, ipte kan nei lian lo thung a; kan zirlai bute dim lo bak sakin kan thun a, kan ak khâwr hleu hlo mai thin. Kum tirah him pîal mah se, kum a lo tâwp meuh chuan a kâwm chu sawi loh, a bu chhûng thu pawh a tla darh nuaih a, kan ti bo thul. A bu nei ve siin zirlai tâwp lam chu zir tûr kan nei lo fo mai. Zirtîrtu tân a luhai thlâk thin awm ngawt mai. A châng chuan pencil kan ken theihnghilh thin a, kan zirtîrtuten min laktîr a, in lamah kan tlân haw vang vang mai thin. Sikul atanga kan awmna in a hlat viau phei chuan hmanhmawh baklêngin kan tlân mai thin a ni. Nawhrehte kha tun lai anga thelret tha kha
- 214. Nunhluitenkiranrello214 hmu phâk ve thin hek lo le. Kan hmuh chhunte lah chu kan pencil hmâwra bet, sen no chik chek kha a ni chauh mai a, khâ'ngte lah kha kan han hmang zo hma thin laileng khawp a, kan hman zawh thuai loh leh kan nawr bung zung zung mai thin a, a buaithlâk thin khawp mai. Nawhreh tha nei ngai ta lo chu thil ziah sual kan lo nei lo thei thin si lo va, nawhreh kan duh ve leh tho thin si a, kan buai thin khawp mai. Kan kut zungtangah chil kan hnawm phawrh phawrh a, kan nawhreh duh lai kha kan tuai nawk nawk a, kan tuai dum tlûk mai thin. A chânga kan lo tuai nat deuh phei chuan kan nuai pawp lehnghal a, a buaithlâk thin teh asin ! Sikul-a chithak leh ei tûr thil dang engilo vêl han pai mai mai kha kan chîng thin viau mai bawk a. Saidawiumtê(damdawi bûr ruak)-ah tui kan thun a, chi leh hmarcha kan thun tel bawk a, tui thak kan siam bawk thin. Sikul chhûngah zirtîrtuten ei leh in tih an phal si lo va, chawlhlâwkah kan eiin kan in thin a, chawlhlâwk kan nghâkhlel thinin dâr rik rual rualin pawnah kan zuang chhuak nghal mai thin. A châng chuan kan lo zuang chhuak hma thin deuh a, zirtirtu pawnah an chhuah fel hma hmain kan zuang chhuak a, min hrem leh rih thin a ni. Fanghma awm lai chuan ipte khat khatin kan pai a, chawlhlâwk laite hian kan ei a; mangai kan neih tum phei chuan kan phur thin khawp mai. A hâwng kan vel ngai lèm hlei lo va, a hâwng hi kan keih thla a, a tak kan ei a, a hâwng chuan kan invawm vak mai thin. Kan invawmna lamah kan thuam hnawte hi kan vawm huh hluam mai thin. Ser leh thei thûr dang dang pawh kan pai bawk thin a, kamram lam hi chu pai remchâng apiang hi kan pai mai thin. Chhûn chaw tûr pai (fun) hi kan hrat phian mai bawk a.
- 215. Nunhluitenkiranrello 215 Chawhma banin mahni in lamah kan haw dul dul mai thin a, chaw kan fun erawh chuan haw lo vin kan awmtlang mai thin. Sikul compound pâwnah, hnim buk hnuaiah hmun remchâng laiah kan kil bial ve lai lai thin. Chawhmeh pawh kan pai ve thlap a, kan chawhmeh pai pawh a inang lo thin khawp mai. A thenin bekâng ro te, nghathu buh nêna rawt te, zawngtah te, behlawi rah te, maite chhum te, bawkbawn leh samtawk chhumte kan pai buai(h) thin. Kan theih nghilh fo thin tui pai erawh kha chu a tih chi loh thin khawp mai. Chawhmeh rimna tak tak kan neih tumte khân kan then fai vêl mai mai thin zawng a ni a nia .Ui pawh thil a ei ve reng a, kam a thuah pawh kan hre lo va, a ha a vâr tha viau tho a lawm tih kha kan inhnemna chu a ni mai mai thin. Chaw kan pai loh nî-ah, chawhma banah chhûn chaw fâk tûrin in lamah kan haw a, piten emaw nuten emaw bêl tê tak tê-a chaw min lo chhumsak, thuk sîra an lo la her lum ngei mai chu kan han ei thinte kha a tui kan ti thin khawp mai. Chhûngte feh tur, khuain a bumboh emaw engemaw avânga an thulh leh tâk avânga an chawfun, vawt deuh thler thlawrte kha, nu leh paten, "Ram chaw chu a tûi duh," an ti a, tui ti takin kan ei bawrh bawrh a, ei kan inchuh thin lehnghal a!! A tûi bîk thin avâng pawh ni lovin, chawthing ei kanhreh ang tih an hlauh avâng leh chaw paih an ui vâng kha a lo ni zâwk awm si a. Zirtirtuten note min han pe a, zawhnaah chuan lamtawi Q (Question tihna) kan han hmang a; khiu kan ti hran lèm lo va, khuaisawn tiin kan lam ve mai a, chhanna tih aia kan hman Answer tih lamtawi A.N.S. erawh kah chu â-en-e-si kan ti deuh kher thin.Mathematics-te kha mathe kan ti mai thin a, Sci- ence-te kha kan lam fuh thiam har khawp mai. Sikul
- 216. Nunhluitenkiranrello216 compound tihte kha sikul kawmpainte kan tikual vêl mai mai thin. Office tih lah kha lam thiam hlei thei lo kan awm thin a, awfit ti tlat mai kan awm thin. Kan sikul kai ipte mawlh mai kha kan hmang rim thin teh e. Zirlai bu leh lehkhapuan kan neih ve zawng zawng kha kan ak a, chutah eng engemaw kan la pai a, puar fe fein kan ak luah mai thin a ni. Thil rit tak tak kan ak a, a thuina pawh a peh hei huai reng mai thin. Sikulah chauh lo pawh kan hmang nasa thin bawk e. Chawhnu sikul ban leh Zîngkâr, inrinni leh chawlh thenkhata kan sava vehnaah te, thei chi hrang hrang kan lawhnaah te kan ak kual reng mai bawk a. Sava thi leh thil hnâi reh thei lo a kai neu nuau thin. Zirtîrtute pawhin kan ipte a balh em avânga Class Room-a min dintîr leh fai en nia bân min phar tîr reng châng pawh a awm thin. Chengkawl khawrhna te, chakai leh sangha manna a kan ah, kan sûk fai mang hleih loh phei chu a thang ham ham mai thin. Kan fawm thui bang ang angte, beng pahnih nei ngeiin an han thui khâwm a, puanin a daih dân azirin a hrui sei deuhin an thui a, kan bâwk leh thin. Kan bâwkna laite chu kan nawk tle hleu hluau mai thin a ni. Inchiu kha kan huphurh thin khawp mai bawk. Sikulah hian mi chiu tûrte kha an lo kal thin a. Thenkhat chu inchiu an huphurh thin lutuk hi sikul an kal loh phah thin. Min chiu tûra lo kalte hi kan haw hlur mai thin. Mahse zirtîrtuten an lo puibawm a, hlau chung chungin, lehlam hawi chungin kan dawh ve hram hram thin. A nazawng chuan an rawn kal bîk lo va, engemaw hri dannate pêk a hun chângin an rawn kal thin a ni. Zonal Sport erawh chu kan châk thinin kan
- 217. Nunhluitenkiranrello 217 phur thung thin teh e. A thente phur chhan pakhat chu infiam an châk vâng pawh ni chuang lovin, lehkha zir an peih loh vâng a ni thin. Mî khuaah kan han kal a, kan sikulte leh mî khaw sikul an intum châng chuan a huhovin kan awm a, kan tang ve nasa thinin, a au pawh kan âu nasa thin khawp mai. Khawtêa awm chu mahni aia khaw lian tawh phawt chu thiam tûrah leh hneh loh enin kan en a, a vanduaithlâk a ni. Chhûngten pawisa hman tûr cheng hnih khat vêl min han paitîr ve a; Field(Playground) kotlâng vêla nepnawi an zawrh kan lei ve nak nak thin. Pawisa kan pai tlêm thei thin si a, haw hunah naute chithlum hawnsak ve hram kan tum bawk si a, hman tûr kan nei tlêm thin teh asin !! Zan lama lêngchhuak leh thil ru te, zial zu rute hi sikul naupang zîngah hian an awm fo mai a. A mimal taka an hriat loh chuan zirtîrtute hian sikulah min vai hrem mai thin a; dawhkan chungah te hian bân pharin kan ding leh ran mai thin a ni. Home work kan tih loh chângte hian min hrem thin a : Sikul kan tlan hual pap pap chang te, utawk sawta kan sawt lauh luah châng te, nîsa hnuaia kan din rengte beng pawt chunga kan sûk lauh lauh chângte pawh a awm thin. Miin thil an rûk a, mipa naupang zawng zawng min han dawp vel thinte kha : I lâk/rûk laiin thlî a thaw em ? Chutih lai chuan engtin nge i awm ? Tu nên nge in nih ? tih leh a dang dangte pawh min zâwt vak thin. Thlî a thawt leh thawt loh min han zawh chuan ' a thaw' kan ti emaw, 'a thaw lo' kan ti enaw, a enga pawhin chhâng ila, kan chhan phawt chuan kan ru/ti a ni thin, Zawimuangin, ' A thaw...' kan han ti a ; rang lutkin Eh...! a thaw leh lo kan ti chul mai thin. Naupang na nâ na chu kan hlauthawng hma thin si a, a ru ngeite an lo awm a nih chuan min man chhuak
- 218. Nunhluitenkiranrello218 leh nge nge thin a ni. A tih dân pawh an lo thiam thin e. Pawl tina a lian fâl deuh emaw, a mawng zâng deuh emaw kha zirtîrtuten Class Monitor-ah min dah thin a. Class Room chowkider kan ni deuh ber e. Class Room hnawk, thutthleng leh dawhkan chhia, sikul ban hnua tukverh leh kawngkapui khar te, Black Board-a thil inziak râng nawhfai te, Duster bo-ahte mawh kan phur thin. Zirtirtu awm loh hlan chuan kan intithu ve khawp mai. Mahse a chunga tarlan tawh ang zînga thil engemaw buaina leh harsatnate a awm chuan a luhaithlâk ve thin khawp mai. Fare-well kha kan nghâkhlel thin bawk e. Zirtîrtuten fare-well kan neih tûr thu an han puan hi chuan kan au rual leh dual thin. Keini fare-well ve thin kha chu pawisa faiin kan thawh ngai lo va, a thenin ar an thawh a, ar thawh ve lote chuan buhfai leh thingfâkte thawh a ni thin. Fare-well nî a lo thleng a, ar thawh hi kan châk thin a, nute hnênah ar thawh kan han ngên a, an phal loh tum chuan kan tap teuh mai thin. Ar neih ngah kum chuan chhûngte pawh an thil phal ve a, pakhat na nâ na chu an phal ve thin êm êm tho va, A thenin an arpa hluisen te, ar tui laite leh then khatte chuan choâk rual lek lekte sikul lamah an khai ai lap lap a. A thenin an sikul kai ipte- ah buhfai an ak a, thingfâk an pu bawk a. Sikul kawt velah kan insûlpêl huai huai a, ar-te hi a ai sup sup mai thin. Fatu tûrin pa thenkhatte an han sawm a, chûngte chuan an han buhchiar ngei mai a; changêl hnah la tûrin naupang lian zual deuhte zirtîrtuten an tîr thin a ni. Changêl hnah kha thlangra chungah an han phah ngei mai a, chutah chuan kan ei thin. Hlui khat hi pasarihin kan kil thin a, dar insi thapin kan thu kual pât mai thin a ni. Chaw ei khamah sikul
- 219. Nunhluitenkiranrello 219 chhûngah kan lût khâwm a; kan zai ho dual dual a, intihhlimnate kan nei thin. Promotion result( Third term exam result) an han puang ngei mai a; an puan hmain pâwl tinah tû nge pakhatna ni ang tih naupangte chu min zâwt zêl a, a thiam deuhte hming chu zirlaite pawhin kan lam nak nak thin. Kan result a that kum chuan in lama hawn kan nghâkhlel hle thin. Chhûngte hi ar talhtîr ngei mai kha kan tum tlat thin. Sikul han kal hian nî khatah hian mi pakhat tal hi chu mahni in lama tap haw an awm deuh ziah mai lehnghal a. A thente chu aia upate an zah loh avânga an velh tâk maite an ni hlawm a. Thenkhat chu naupang sual ve hrim hrim, mite thatna aia an chhiatna lam ngaihtuah ran mi, mi velh mai mai pawisa lote velh an ni thin bawk a. Thenkhat chu aia huai zâwkte velh leh hlauvin sikul an kal ngam loh phah a, nu leh pa an inrawlh zak zak châng pawh a awm thin. Nu leh pa thenkhatte hian an fate chu eng kawngah pawh thiam tûrah hian an dah ve chawt chawt mai thin a, an fate an tah haw châng chuan an thinrim a, a veltute an lo hrâwk ve hrep hrep châng lah a tam thin. Nu leh pa thenkhat phei chu an fate avângin an lo inhauh bawrh bawrh phah a. Thenkhat chu an zirlai an tih that peih loh avângin a thiam pawh an thiam lo va, home work an tih loh châng leh, zirtîrtuten thiam tûra an tih an thiam loh chângin hrem an tâwk thin a, chu chu an nu leh pate hnênah thu dik lo pui pui an hrilh thin a, a ral a khata zirtîrtu lo haw tâwk nu leh pa an awm thin bawk nên. A buaithlâk thin nak nak teh a nia. Zirlai bu kan neih kim loh châng leh lehkha zirnaa chhit tûr khawnvartui ilo vêl kan neih remchan loh chângin thenawmte in lamah emaw, kan
- 220. Nunhluitenkiranrello220 pâwl puite in lamah emaw kan zirho thin a, khawnvar pakhat ringin dawhkan pakhatah emaw chhuatlaiah emaw kan kil bial tuau mai thin a. Thiante nêna zirho na nâ na chu kan tîtî nasa zâwk thin mah a, kan hlâwkpui vak ngai pawhin ka hre hran lo. Mahse chhûngte chu an ngaih a tha tâwk ve êm êm thin tho va.Mei êng hnuaia tapchhak bula biang leh chhîp sa vet vuta lehkha zira kan thut châng pawh a awm thin. Kum tin hian Group-ah kan inthen thin a, sikul khata a lian pawl ho hming khan kan inthen thin a ni. Chu mite ho chuan kan awm a, pangpâr huante kan siam thin a, eng engemaw infiamna vêlah kan inêl ve thin bawk a, a nuam ve thin khawp mai.Group emaw team emaw anga kan kal tawh chuan tan a na ve duh thin khawp mai. Naupang tê tak tê kan nih laia kan sikul kal ve thinte kha zirlai kan la thutak êm êm hran lo va, sikul kal kan nih kha a nuam kan ti ve êm êm thin. Khâ'ng hun lai te khân engto kan nei êm êm hran lem lo bawk a, a lo ngaihawm ngawt mai. Nun hluiten KIR AN REL SI LO !!
- 221. Nunhluitenkiranrello 221 BUNG 20 NAUPANG INKHAWMPUI KHA A NUAM KAN TI THIN TEH E Sande sikul kal kan phurna thin pakhat chu Inkhawmpui kha a ni thin. Inkhawmpui hi a tlângpuiin Sahmulphah thla atanga Khuangchawi thla chho bâwr vêlah a ni thin. Kum tir atangin kan ûrlâwk ve nasa mai thin a, khual khuaa neih a nih dawn tum chuan kal ve theih ngei kan tum ve ran thin. Intihsiak tûr kan ni thin bawk a, zir pawh kan zir nasa thin lauh lauh e. Inkhawmpui hun dawn thla khat bâwr vêl atang hi chuan Kohhran Inkhawm loh zan : Ninga zan leh zirtawp zan hian 'Naupang Inkhawm' kan nei thin. Biak In enkawltu (chowkider) in dâr min han vuaksak ve a, dâr a rîk tawh hi chuan Biak In tualah kan zi huai huai tawh thin. Dâr vuak rîk zatte kan lo chhiar rual dual dual a; a vawtu hi kan kil bial leh tuau thin. Pam (Petromax) min han chhitsak ve ngei a; a chimnî (Chimnee) pawh awm lo, a khuhna (Cap) pawh awm tawh lo hi a han khai kang ve nul nul a. Biak In bang lah chu dâp a ni thin si a, thlî a lo thawt deuh chuan Pam hi a alh zuai zuai mai thin. Department zawng zawng hi Biak In chhûngah kan inkhung khâwm a; Biak In a tê si a, kan ri nuai nuai mai thin a ni. Kan zir tak tak hma hian a huhovin kan zaiho thin a, he hla- "Isuan naupangte a hmangaih,
- 222. Nunhluitenkiranrello222 Thinlung hmangaihin a khat; Chhûn leh zânin a veng fo va, A lal thutthleng atang chuan, " tih te, "Naupang tête chhandamna hriltu an ni thei, An chhandamtu hmangaihna; Naupang tête chhandamna hriltu an ni thei, Vân in khi an kawhhmuh thei." tih te, "Khawvel sum tinrêng leh lunghlu Ka dîl lo, nawmsakna nên; Rilru mawi leh thianghlimna chu, Ka dîl zâwk, chûng zawng ai chuan." tih hlate hi kan sa ngei ngei thin. A sak pawh kan sa ring thin thap thap khawp mai. Zai ring thei nihte kha a nuam kan ti thin a. Kan aw neih tâwk tâwkin kan zâi a, kan kut kan bêng thup thup thin a ni. Kutbêng thawm erawh chu a rual tha ngai lèm hlei lo va. Department tinin kan intihsiakna tûr theuh kan han zir a, a bengchheng thin mep mep khawp mai. A thenin châng an sawi rual thap thap laiin; depart- ment dangte an lo zai ngawng ngawng a; a thenin thu inchhâng an lo inzâwt bawk a. Hla thlûk inang lo tak tak, thu leh thu inchhâng thu inang lo tak tak theuha kan han au thin chu a ri nuak nuak mai thin a ni. Thu inchhâng leh châng chu zirtîrtuten min zirtîr nawk nawk thei a; hla zir erawh kha chu a buaithlâk thin khawp mai. Mi ruala zai thei naran khan intihsiakna tûra hla han zirtîr kha an lo thei ikhaw lo mai a; solfa thiam an lo awm mang hauh lo thin a, a buaithlâk thin hle. Keini ngat phei kha chu
- 223. Nunhluitenkiranrello 223 kan vandûai bîk emaw chu âw tih tûr a ni. Solfa vaia zai han hruai thei kha chu pahnih khat deuh chauh kan nei mai a, department zawng zawng hi min vaisak vek mai thin. A vai tûr kan neih loh châng a awm thin bawk a; thutthleng bân khawn rîkah kan zai vêl mai mai thin. Solfa ti thei ve sawih sawih, Modulator tlêma hre ve deuh nel nual lah kha Soh hi an saw tawi tuk mai a, vawi hnih vawi thum han saw tha ve thin mah se, a key a hrang thiau mai thin a; a lâk pawh a har thin hle. A vai dân nise, chhukchho (vuak hnih) hian min hrût rual deuh vek mai bawk a ! Hla kan han zir thinte kha Primary, Junior bâwr vêlah chuan mipa leh hmeichhe aw a inrual tlang thei viau va; Intermediate Department kan han nih meuh chuan aw a inkhuangrual lo nuk tawh mai a; mipain a air-a kan han sak ve khân thum tak tak mang si lo vin, kan pawlh tial a; han bass ve dawn ngawt ila, kan aw a thum tha leh mang tak tak tawh si lo va, zirtîrtu tân chuan lû a hai thin ngawt ang. Kan aw a rual lo lutuk thin kha, a thente chu hmui phunin kan zai a; kan duh rêng vâng pawh ni lovin zirtîrtute beidawng lutukin hmui phunin min tihtîr thin a ni. A aw lawi deuhte chu châng sawiah te, thu inchhângahte an hmui an phun vêl mai mai thin a ni. Vâihmitê-te kha a tam thin khawp mai a. Biak Ina kan luh hma si, a tual vêla kan han awm velte khân lû-ah te, ngalah te, ke-ah te, bânah te, min seh vak hman thin. A ngapin an ngap tuar thin a ni ber e. Tuallaiah bâwng an bawk thep thup a, thosî chu han tam lo chi ziazang a ni thin lo. Tukverha pam êng chhuakin a ên êngahte khân vâihmite chu an zi leh hat hat thin a ni. Kan bengah te, kan ngalahte an seh nasa thin si a, kan tûai/hiat sen hler hlur mai
- 224. Nunhluitenkiranrello224 thin. Chutiang khawpa tam thin na nâ na chu pawnchhe muh kan keng thin a, kan mût khu vak mai thin. Nuten lachhum min hrualsak a, meilingah kan dep mût a, kan thing lauh lauh a, kan kalpui mai thin a. Biak In chhûngah pawh thosi a tam tho thin avângin pawnchhe muh emaw lachhum hrual emaw chu kan keng lût tho va. Biak In chhûngah hian kan inkhawm hmui rum rum mai thin a ni. Thutthleng hnuaiahte kan dah a, tlêmin min seh tûr chu a veng ve thei thin a ni. A khu kiangah chuan vâihmite pawh an awm reng peih bîk lo thin ni tûr a ni. Din rual kan han zir thinte kha kan pui thin khawp mai. Beginner leh Primary Department kan nih lai bâwr vêl chuan kan hmaah zirtîrtu kut kuangkuahin an han ding ang veng vawng a, Biak In khawk rum rumin, "Ding rawh u le," an han ti a. Chutah inring et-awtin kan lo awm thin bawk a, kan han ding perh deuh at mai a. Ding satliah mai lovin, kan ke hi kan han per ri deuh ngei a, a thawm a rin deuh loh chuan ding rualah pawh kan inngai thin lo a ni. Kan thut laiin kan kut min han inkuangkuah lawktîr a, kan ding eu deuh at a, âwm kan pho deuh lah mai thin a ni. Junior, Intermediate pâwl vêlah chuan kan kut hi hnung lamah min suihtîr a, kan han din chiah hian taksa hnung lamah kut kan suih far mai thin. Kan kutsuih ringawt pawh kha kan ti mai mai lo va, a nghet leh a khawng thei ang berin kan suih at mai thin. Din rual ringawt pawh kan zir rei thin khawp mai. Zirtîrtu lam hawi mang lo vin, a then an lo tîtî hman thin bawk nên; thiante din perh deuh at lai hian thenkhat chuan khaw dang an lo hawi a, an lo ding ve hman ngai lo va, thiante din hnuah an rawn ding veleh hnuhnawh a, kan ding rual lo zung thin a, kan ding nawn chhen mai thin a ni.
- 225. Nunhluitenkiranrello 225 Inkhawmpui kal a lo hun dawn hnai ta a; kan thuamhnaw neih ang chhun chhunte kan sufai ve a, tuikhurah hian naupang kan awm sup sup mai thin, Inbualfai vek kan tum thin bawk a, tuikhur hmun a zau lo nên, kan nghâk thep thup mai thin a ni. Chât nih kan zak ve thin bawk a, kan inbualte hi kan innawt sen hler hlur mai thin. A zir hun laiin kal kim tha thlap thin mah ila, a kal a hun meuh chuan kal thei tûr hi kan tlem pharh mai thin. Eng dang vang mah a ni law, pawisa pai tûr leh thuamhnaw hâk tûr tha kan neih loh vâng leh, thuamhnaw thar kan neih loh vâng pawh a ni lo. Thuamhnaw thar ngat phei chu, Krismas-ah deuh chauh hian neih tûr emaw kan ti thin. Mi khuaa kal kan hreh leh kan lunglen kan hlauh vâng pawh a ni lo. Intihsiaknaa a tâwpna ber kan nih kan hlauh vâng pawh a ni chuang hek lo. Kan zuncheh rei lutuk thin avâng kha a ni thin.Ni, zuncheh kan la chin laia khual khuaa han zin chu a buaithlâk thin rêng a ni. Naupang fai ving veng emaw kan tih pawh hi zan lama khêl lo va zuncheh an lo ni fur a !! Tihsual palh pawh ni lo, zantin maia zunhuhphah thlâk ngai tân chuan zin chhuah a buaithlâk a; taksa lam harsatna avângin inkhawmpui kan kal theih loh phah fo rêng a ni. Zuncheh sawi tâkah chuan han sawi chhunzawm kual leh lawk ila. Kan naupan lai khân zun kan lo cheh rei thin rêng rêng mai ka ti. Rapchung chen chen, mahni pawha sava veh ngam, lian ve tak tak kan nih thleng khan kan la cheh ve thin nia !! Zanah hian khumah kan han mû a, kan mumang lamah dâiahte kan lo vâk a; eng engemaw hi kan lo zun khum vêl a, kan zun zawh chiahah kan han thangharh a, khumah kan lo zung huh leh dup thin.
- 226. Nunhluitenkiranrello226 Zunhuhphah hîng zet mai, sûkfai mang hleih loh, nî sâa pho ro mai mai, khawng erh urh kha kan phah a, nîin a hîng a hem chhuak zual ta emaw tih tûr hian a hîng uih deuh huk huk a; chû'ng kârah chuan kan mu hlâwm ve rêng thin. Rizai kan zun huh tel tum khân asin hrehawm thin ni : Kan zun hlimin lum deuh pup thin mah se, rei lo têah a vâwt leh thlur mai thin si a, a sin a hrehawm thin nak nak khawp mai. A châng chuan kan zun huh kha delh ro kan tum thin a, kan inlet zak zak rêng thin. Tlêma kan pumruate a lo len tawh deuh hnu chuan kan zak ve thin si a, sawi chhuah hi kan hlau zek zek thin a ni. Mi thenkhat phei chuan an zuncheh thin avângin arbawm zawnin an chênna in an hel kual thin. A reh hlenna tak tak ni ang maw le ? Zuncheh chu bak sa eiin a reh duh an ti a, bak sate hi kan ei fo mai thin a ni. Zuncheh damdawi an tih, mizo tûalchhuak damdawi lam pang chu a ei pawh kan ei nasain a in tûr lam pang leh a tih tûr lampang chu kan tikim thawkhat viau thin a ni. Kan zuncheh rei hlawm lutuk khan mi rual kan pâwl loh phah nasa thin khawp mai. Kan kual thui deuh ta i duh tawk ang. Inkhawmpui kal thei tûr angte chu mahni thuamhnaw neih that ber berte ak chhuakin kawtchhuahah kan innghâkkhâwm a. A thenin ipte ah tûr remchâng an nei lo va, an puanin an thuamhnawte fatumbu an tih ang hian an rawn ak a; a thenin an ûte emaw anmahni sikul lai ipte emaw an rawn ruak a, a tawt a tawtin an rawn inhnawhpuar ak a. Kan pheikhawk neih ve chhunte lah khaw kâr kawngah kan bun phal lo va, ipteah kan ak tha a; ke lâwngin kan kal mai thin. Kan kal kim hnuah zirtîrtuten hunserhte an han hmang a, chu mi zawhah chuan a rualin kan kal dum dum thin.
- 227. Nunhluitenkiranrello 227 Kan inkhawmpuina hmun tûr khua kan thlen dawnin kan han thu khâwm leh a; zirtîrtuten awm dân mawi leh nun dân tha min zirtîr leh a, tawngtaina an han nei leh a, khua kan lût dum dum mai thin. Kawtchhuahah : 'Chu mi kha mi lai hmunah chuan mikhual kan lo hmuak che u' tih lehkha an lo târ phe lap lap a, chu chu kan chhiar a, an sawina lam chu kan pan ta thin a ni. Mikhual hmuahna hmunah chuan thingpuite kan han in a, kan thlenna tûrte min han ruat dan dan a, naupang na nâ na chu a huhova thlen (thlenho) teuh mai kan duh thin a, kalkawng atanga insiamrem sa kan nih thin avângin in khatah kan buk leh lawih thin. Mi khuaah na nâ na chuan kan han kimki deuh nghal a, kan hriat phâk tâwk leka tûalchhûng naupangten : 'Mikhual mei tan, kel mei tan' an lo tih phei chuan kan zakve thin khawp mai. Kan hriat phâk tâwk leka intihsiakna tûr an lo zir thup thup phei chuan keini aia thiam tûrah kan dah a, kan zam nghal êm êm mai thin a ni. Khua a lo thim dawn tan a, naupang thenkhat chu an khua a har a, biak tawng zawh mang hleih lohvin an awm a, a thente phei chuan chawte hial an lo nghei a. A thente phei chu an lo tap deuh thaw thin a, an mittuite a lo tling leh kiau thin a; "I khua a har em ni ? I tap em ni?" han ti ila, an tang ve tlat a; 'Ka mit a mim a," tiin min chhâng ve mai a. A thente erawh chuan nuam an ti a, lunglen pawh an hre lo thung a; kan inang lo hlawm thin teh a nia. Intihsiak a lo hun meuh chuan tan a nâ duh thin hle. Inkhawm hruaituin kan tih ve huna min han ko chiah tihah hian kan che sup sup a, kan aw kan thian tluar tluar a, khuh chhuak lo pui kan khuh
- 228. Nunhluitenkiranrello228 mawlh mawlh mai thin. Kan tih hmaa titen an thiam viau phei chuan kan huphurh lâwk nghal a, kan zam ve viau thin. Naupang kan zam thin si a, zirtîrtuten châng min sawitîr emaw hla min saktîr emaw a nih pawhin a bul lâk fuh hleih theih loh kan nei fo mai a; kan han lâk nawn chhen mai chuan mark hmuh san a har duh thin khawp mai. Zirtîrtu ngei ngei pawh inkhawmpuiah hian an kal kim thei bîk lo va; Solfa vai tûrte hi an kal loh mauh mai châng a awm a; mi pakhatin pawltin zai a vaisak vek tum pawh a awm thin. Chû'ng hun angah chuan zai thiam a har hle thin. A chhan chu kan zir hun laia solfa vaitu tih dân phung (style) nen a inan diak diak loh avâng a ni thin. Department khata zirtîrtu kal an awm miah loh tum phei chuan a buaithlâk thin hle. Thu-in-chhâng kan sawi laia zirtîrtuin a chanpual a han theihnghilh mauh mai tum chuan naupangte pawh kan zâm chhe nasa mai thin. Zirtîrtuin a sawi leh tûr a han ngaihtuah a; a han ngawih deuh vang vang tawh chuan hrilh a hai duh thin khawp mai. Zawh-lawr (Quiz)min han zâwtte kha tan a nâ duh thin teh e. Kan hriat zawng tak mai min zawh fuh thin chuan a zawttuin a zawhna pawh a sawi zawh hma hma hian kan chhâng suau suau mai thin. Min zawh kan hriat loh tum erawh chuan a pawi kan ti ve thinin, kan ngui deuh nghiai mai thin. Zirlai bu chhûng min han zawt thin kha chu tangkai pawh kan tangkaipui thin khawp mai. Chawhma leh chawhnu inkhawmin kan intihsiak a, kohhran lian deuh an din tlar put laiin kohhran tê deuhte chu kan ding hlawm nalh chauh mai thin. Beginner Department atanga Senior Depart- ment thleng kan han inkhawmpui thin chu intihsiak
- 229. Nunhluitenkiranrello 229 chhûng pawh hun a rei duh thin ngat ngat khawp mai. Rizal an han puang a, kan rin ang he hu chuan kan titha ngai lem lo va, khual khuaah a nih vâng nge ni, kan zâm ve deuh thin ni tûr a ni; lawmman pawh sâng tak tak a har thin khawp mai. A tlângpuiin khawtual an ti tha thin a; an zam loh deuh thin avâng pawh a ni ang e. Rizal an han puan chu ngunthlûk takin kan han ngaithla ve a, a pumpuia pakhatna kan nih loh châng pawhin kan pawlin pakhatna kan lâk chuan kan inchhuang ve êm êm thin. Kan tih fuh ve deuh chânga a pumpuia pakhatna kan nih ve chuan kan lawm thinin mahni khaw lama hawn pawh kan phur thinin kan nghâkhlel thin khawp mai. Tualchhûng kohhranten pakhatna an lâk a, a hniam lama kan awm a nih chuan kan phun haw sap sap thin. Engmah sawi kaw thei hlei lo hian, "Kan khuaa a thlen ve hun chuan aw," kan ti ve ngal ngal thin. Engtin tin emaw phunnawina kan zawng a, mark/ point pêk vêla induhsak ta riauah kan ngai tlat a, induhsak bîk tûrin kan kohhran atang pawhin endiktuah tel an awm ve thin tho si a !! Inkhawmpui a tiak ta a. Mahni khaw lama hawng tûrin kan inbuatsaih leh sauh sauh a; a ngaitê bawkin innghah khâwmna kan ruatah kan innghâk leh a, a rualin kan hâwng leh dum dum thin. Khual khua ngei maia Naupang Inkhawmpui kan han hmang thin kha chu a lo nuamin kan hlim ve thin khawp mai. Tunah chuan khâ'ng hunte kha kohkir theih rual a ni tawh si lo va; a ngaihawm thin teh e. Nun hluiten KIR AN REL SI LO !!
- 230. Nunhluitenkiranrello230 BUNG 21 KRISMAS MAWLH MAI KHA !! Mitin maiin Krismas lo thleng tûr hi chu kan nghâkhlel thin. Naupan laiin kan nghâkhlel zual emaw tih tûr a ni. Puitling nih tawh hnu, a rau lama khah vak loh phei chuan a nawmna leh a hlimna lam aiin a ho tihna a lian a. Nula upa deuhte phei chuan, "Kum ti tam mai mai," an lo ti ve bawk a. Chhûngkaw nu leh pa tam tak lah an fate thuamhnaw thar man tûr tuak rêng rêngin krismas an hmuak a. Chhûngkaw thenkhatte lah an chhûngte mual liam tate tel lo va hman zuam lovin krismas lo thleng tûrin a vêl a, an han tap leh per pur ve bawk nên. Khawvel sual phur tûr leh kan sualte tlantu tûr lo pianna nî champha lo thleng tûr meuh zawng a rau lama khat deuhte chuan Amah hnaih zual nân hman tum rêng rêngin an lo intât hriam a. Krismas hi zawng Mizo thinlungah a lianin, mitin mai hian kan ur lâwk theuh zawng a nih hi !! Krismas hi zawng kan nghahhlelh chhan lah a inang lo nuk hlawm mai. A thente chuan Kalvari lam hawiin an nghâkhlel a, a thente chuan dai kil kâr lam hawi deuhin, a thente lahin tû tute nêna intawn leh nî atân an nghâkhlel a. Naupangte ve thung chuan thawmhnaw thar leh lawm ilo kan neih theihna hun a nih ve thin avângin kan nghahhlelh phah ve bawk thin. Krismas zawng naupan lai khân a lo nuamin a lo nghahlelhawm ber e. Bar thla a lo thleng dêk dêk a, kan kutzungtang kan kuai thlep a, phur fahranin : 'Krismas thlen nân
- 231. Nunhluitenkiranrello 231 thla thum chiah a awm leh ta,' kan ti tan a. Promo- tion ekzam a lo hun meuh chuan kan ekzam hma atangin chhûngte kan intiamkamtîr a, kan vau thin a ni ber e: ka pa, ka pass chuan krismas thuamhnaw atân chu mi kha mi chu min lei ang, maw, maw, maw min lei ang em ? tiin kan nawr ngawng ngawng thin. Min chhan hma chu tap aw teu tuauin kan zâwt ngawng ngawng thin. Promotion ekzam kan han zo fel a, zan lamah lehkha zir ngâi tawh hek lo le, chhûngten an phal emaw phal lo emaw pawh nise, kan lêngchhuak ru thova; an phal loh zana kan lenchhuah châng lahin kan hawn hnua min ben nak nak châng lah a tam thin. Chhûngte hian thil tultê a awm a nih loh chuan zana lenchhuah satliah ngawt hi an remti mang lèm lo va, thil sual kan tih an lo hlau thin a lo ni. Pawl tinin ekzam kan zawh tawh chuan zan lamah krismas thing (Sa leh thingpui ilo chhum leh lumna tûr ni lo, kawtlai a chhem thin Meipui tûr) zâwn tûrin mipa naupang kan insâwm khâwm a, aia rual û deuh zâwk, sikul bâng tawh, la intitlangval ngam chiah si lo hovin min ho thin a. 'Naupang krismas thing zâwn lo lo chuan an ai ve lo vang' kan ti thin. Naupang luhlul leh thatchhe si, ar tial fin tlat tih loh chuan Krismas thing kan zâwn lo ngai lo; ai ve loh mawlh kan hlau thin a ni. Khaw dâifem bâwra thingbul ro tawhte kan kar a, a thenin meichher an chhî êng tung tung a, a thenin a zung karna tûr leh a cheh chhumna tûr hreipui leh hriamhrei dang an keng bawk a, kan duh ang kan hmuh chuan kan dawm khat ang tei tawi a, kan thing zawn a zan deuh tum phei chuan kan au pawr ve nasa thinin : 'Masi thing zâwn lo lo, ai lovah' tiin kan au rual a, kan sêp kang ve lawp lawp thin.
- 232. Nunhluitenkiranrello232 Thla a ên zan phei chuan a nuam kan ti thin khawp mai. Kan zâwn thenkhatte chu thingtuluang thenkhatte emaw thing sawrbawl deuh hreipui leh hem ilo hmang pawha eh theih tawh lohte a ni thin a. Thing rit chi a nih phei chuan kan dahna hmun tûr kan thlen har ve thin khawp mai. Hlang kan siam a, kan zâwn ve laih laih a, tualzâwl emaw hmunzâwl emaw tha deuhahte chuan hnung lam leh hma lam kan innawr fiam ve tang tang thin. Krismas thlen in bîk a awm thin avângin krismas thlenin atanga hla vak loah kan thing zâwn khawl sa chu kan dah khâwm ruih a; Krismas chhûng zawng muh daih tûr zâwn khâwm ngei ngei kan tum thin. Kan zâwn khâwm tlem deuh tum chuan tlangvalhovin min hauva, thatchhia min ti thin hle. Hah thlansâ phulkaia kan zâwn ve ni mah se a chhem a lo hun meuh chuan kan ai chang ve ngai mang hlei lo va. Tlangvalho lah chuan nuam singkhaw tiin an han hnungpuak ang er awr a, an duh ang ang tîtî an vawrh mai thin a. Naupangte lah chuan an kâr ruak laite a awm a nih loh chuan kan ai chang ngai lo. Tlangval an kal kian deuh chuan kan ai chang ve a, meipui sîra lo muthlu lawp lawp tâwk an awm a, a thenin thingtuah an lo tlawh a, lo ti tek chum chum tâwk lah an bo lo. A thenin halpuahte meipui chhûngah ngawi rengin an lo vawm lut a, a puak chiah a, kan darh leh hak hak thin. Meipui kan han tuah alh hluah mai chu kut hnung suihin meipui kan hnungchhawn far mai thin. Mahni theih ang tâwk tâwkin kan ur lâwk ve a, tlaivar zana chhang emaw chow emaw kanna tûrin buh phurtêin kan inhlawh ve tang tang thin a; tina chêng khat emaw, duli emaw a nih chuan hlawh hnem a har duhin hah nên a in man lo thin khawp mai.
- 233. Nunhluitenkiranrello 233 Zîngkârah vawt ti chung chungin kan tho va, ha hnuailam leh chunglam a intauh ri bawp bawp a, kan kal khur chawn chawn mai thin. Kan pate emaw kan ûte emaw bawm kan siamtîr a, 'tah chuan kan pawisa hmuh ang angte kan khâwl ve thin. Krismas ruai theh zawha kuhva leina tûr te, halpuah leh halzît leina tûrte kan mamawh ve thin si a,pawisa kan han tuak thin chu kan tang ve thin khawp mai. Krismas a hnai telh telha, thenawm naute leh thianten thuamhnaw thar an han nei sap sap a; nu leh pâte kiangah min leisak ve thuai thuai tûrin kan nawr chamchi a. A hun lo la thleng chiah lo mah se thuamhnaw thar neih thuai thuai chu kan nghâkhlel thin a ni. Thuamhnaw thar lei tûrin khualkhuaah nu leh pâte an kal a ngâi a, zîng lamah kan ke te, kan kâwng te, kan dar hlai lamte min teh sap sap thin. A thente chuan kan kephah hlai lam kan han teh chu chhuatah lehkha kan phah a, kan rin kual raih thin. Tribal ke phah hlai tih zawng zawng kan la zo va, ke phah a pharh hlai duh khawp mai. Thuamhnaw thar lei tûrin nu leh pâte khualkhuaah an han kal a, kal ve châkin kan ngên a, an bânahte kan pawt tang tang a, an phal hlauh chuan kan phurin kan intithei thin khawp mai. An phal loh tum erawh chuan kan lunghnûrin kan titau ve nasa thin khawp mai. Kal ve kan châkna chhan pawh kan duh thil dang dang leitîr kan duh thin avâng a ni tlângpui thin. Thuamhnaw thar ngawr ngawr lo deuh : pistol lem te, halpuah te, halzit te, balûn te, hal mawite kan duh ve thin a ni. Chhang den ni (24th Dec.) a lo thlen chuan kan zauthau zo tawh a; chhûn lamah kan inbualfai a, thlasik lai ngang a ni si a, kutte a chât duh si a, kutke thîp erh urhin nawhlungin kan innawt sen tên tûn
- 234. Nunhluitenkiranrello234 thin. Naupang e ti lo chuan chât nasa bîk nih kan zak a, ruai theh huna kut chât khâk bur nih chu kan duh bîk hauh lo rêng a, kan innawhna hnuhmate pawh a sen tên tûn thin. Chât nasa zual deuhte phei chu an chât kha a khi thi tem tuam thin a, khatiang ang han nawhfai tum chu a hau tak thin hle. Behliang mun hun bâwr velah chhang an han dêng tan a, in tin mai sumhmunah an ri tlut tlut hlawm a, naupangte lah chhang mawngkhak ei inchuh rêng rêngin kan hmanhlel a, chhang dêngtute lahin kan ti ngap ang tih hlauvin min hnawt kiang reng mai bawk a. Hmui vâr berh burhin kan tlânchhe zak zak mai thin. Zan lamah kan chhang mawngkhak eiin nghawng a rawn nei a, kan kua a puar a, kan vawih ri awl awl mai thin. Naupang thenkhatte chu an pâte emaw an pûte emaw thangkam ennaah zuiin ramhnuai lamah an kal ve bawk a, an thang ena a lo awh chuan an rawn hlim hawin, pahnih pathumte a lo awh hlauh chuan an rawn kawt haw lauh lauh thin. An mi hmuh hmasakte hnênah an rawn pho langsar vêl a, a hmulte an chhêm lêng ar ar thin. Khua a lo thim tan a, chhûngte kawrlum thar min leisak emaw kum hmasa lama min leisak tawhte emaw kan ha a, chhûngte hnênah, "Zanin chu tlaivar zan a ni a, ka tlaivâr ve dawn nia," kan ti a, an phal emaw phal lo emaw pawh nise tlaivar kan tum thova, zana hal tûr halpuah leh halzît kan nu leh pâte kan dîl a, thiante sâwm tûrin kan tlânchhuak nal nal thin. Pa phawk deuhten, "Naupang tlaivâr tûr chuan hming ziah zel tûr, Upa chu mi kha mi hnênah chuan ziah tûr," an lo ti a; naupang ta na nâ na chuan an fiamthu pawh kan lo awih ve zêl a, hming ziahna tûra
- 235. Nunhluitenkiranrello 235 an sawi upa in lam panin kan tleh ham ham thin. Upa in kan han thleng a, upa hnênah chuan, "Ka hming min lo ziah ve rawh, ka tlaivâr ve duh a nia," kan han ti a; thiante pawhin, "Kei pawh, kei pawh," an lo ti sap sap hlawm bawk a. Upa fiamthu duh deuhte chuan an lo ziak fiamthu ve zêl mai bawk a. Ngaih tha takin inti tlaivâr tûr deuhin kan chhuak leh dal dal thin. Khawlai, mî tamna laiah kan halzît neihte kan han hal a, kan tlânpui char char a, a ral dawn têpah vân lam hawiin kan han vawm vak a, a rawn tla thla leh chu naupang dangin an inchuh ve nak nak a. Hmeichhe naupang thenkhatte chu a tlâk mai ang tih hlauvin an lo tlânchhe ve bawk a. Halpuah nise mî tamna laiah hal ngei loh kha chu kan duh lo va, inchhûng atangin chaichehin meiling kan chep chhuak va va a, kan chhem ling tha ang hler hlawr a; a ling tha laiah tak mai chuan a fawhkai (fuse) chu kan han dep a, a kai tan ta maw tihah a rang a rangin kan paih a, mahni hal ngei ngeiah pawh kan thil hal a han puah chuan kan phu leh zawk zawk mai thin. A hal dawih deuhte phei chuan a fawhkaia an deh kai hmain a halpuah an lo paih hman a, a puak lo chiang thin kher asin !! A puak lo va paih mai kan ui ve thin si a, meichher nên kan zawng kan zawng thin. Halpuah kan han hal thin tak tak zawng Bawrhsap (District Magistrate) thuchhuah rêng rêng kan dâwn chang tawh thin lo. Biak In lamah kan han inkhâwm ve thin bawk a. A pianna lampang zawng kan ngaihtuah thleng phâk ve lèm hlei lo va; biak in cheimawina vêl en kual rêng rêngin nghâwng nâ erh urhin kan dâk a, kan hawi kual vel thin a ni. Kohhran ziaktuin thu a han puang zat zat a: "Zaninah Krismas thlen in lamah
- 236. Nunhluitenkiranrello236 kan zai khawm ang a, chu mi kha mi chuan min hruai ang; kan zai tui chuan kan tlaivâr ang," tia a han puan chuan tlar hnung lama naupangte chu kan lo lawm a, kan lo ri mar mar a, a thente phei chuan kut an lo bêng bawk a. Tlaivar lampang a sawi mawi loh tum erawh chuan kan ê dual dual mai thim. Tlaivar an sawi mawi loh tum chuan inkhawm banah biak in tualah kan phun chhuak mur mur a; tlaivar an sawi mawi zan chuan kan hlim hi kan khek chhuak thawt thawt mai thin. Zai khâwmna lama thutna tûr thutthleng pu tûrin naupang min han ruat a, phur fahranin kan pû a, kan pu hnem hman lo vang tih hlauvin kan tlân dawr dawr mai thin. Eng awm tha hek lo le, kan thutthleng pûte chu kan intauh ri bawp bawp a, kan inkhak ri nawk nawk mai thin. A thente chu an hmanhmawh lutuk thin hi thutthleng an put laiin lung an chhuih palh thin a, an tlu leh nawk nawk thin. Kohhranina chanvo min pek ve chhun chhunte chu kan tlin ve thin rap rap khawp mai. Zaikhâwm an han tan chhova, puitling hovin pakilkâr lamah kan thutna tûr buarâ emaw puan emaw an phah a, kan thu khâwm tal thin. Zan a rei telh telh a, kan meng reng thei thin si lo va, kan muthlu lawk lawk a, kan indelh khâwm rum mai thin. Thalâite leh puitling zâwkte an zai tlaivar peih chuan kan awm tlaivâr ve zak mai thin. Zai a tui loh deuh zan chuan hruaituin ban a han rawt dêk dêk a, a zai lama thawhhlâwk lo ber naupangho chu a chiar ring leh a chiar rei peih peih kan ni lawi a. Zai khâwm hruaitu tlaivâr peih leh peih lo chu kan hre thin khawp mai. Engemaw zan chuan zai a kal loh deuh hian tuemaw fiamthu thiam deuhten fiamthu an han thawh châng hi chuan kan nui nasa thin bak bak
- 237. Nunhluitenkiranrello 237 khawp mai. Tlaivar zan chuan thianzaho tê têin kan pawisa kan thawh khâwm a, chow-te kan han lei ve a, têlte kan han lei ve bawk a. A nih loh leh chhûngte chhang den sa pakilkâra kan dahthatte kan la chhuak a; kan kang a, kan ei khâwm ve dar dar thin. Zaikhâwm tlaivâr peih an awm loh pawhin khawlaiah kan tei kan tei a; a nih loh leh mi leihkapuiahte kan mu tlaivar vel mai mai a. A tûkah chuan 'nizan ka tlaivâr' kan ti a, kan insawithei ve êm êm thin tho mai. Dawhthlâk mawlh mai kha kan hlimpui thin. Kan lukham sîrah emaw khum hnuaiah emaw thleng kan han dawh a, kan mut dawnin Krismas Putar chuan eng tak lo dah ang maw ? Chu mi kha mi chu lo dah se la aw...ti chungin kan muthilhsan a; kan nu leh pâten thawm dim takin kan muthilh hlanin kan lawm zâwng deuh tûr an lo dah thin. Zîngkârah hma takin kan han thova, kan thleng dawh kan han en thuai a, kan duhzâwng deuh a lo awm a, kan dawhthlâk chuan kan hlimin kan lawm thin khawp mai. Krismas Putar lo dah tak takah kan ngâi a, zan tin deuh thaw dawhthlâk kan tum thin si a, nu leh pa harsa deuhte tân phei chuan phurrit tak tûr a lo ni. Krismas tûk tak (25th Dec.) a lo thlen chuan kan thuamhnaw thar neih zawng zawngin kan inbel a, pistol lem kan neih chuan kan han pai ve tat a, a thokêp nên kan pai a, kan kâp puak ri ve thak thak thin. A châng phei chuan kan indo lem lem a, leiahte kan bawk a, kan thuamhnaw fai tha takte kha kan bawh bal vek mai thin. Balûn mawlh kha kan lawm thinin nu leh pa, û-ten min hampuarsak a, khâwllain a hmâwr min tawn pinsak vek a, khawlaiah kan
- 238. Nunhluitenkiranrello238 kengchhuak a, kan hmet kan hmet a, rei lo têah kan tikeh a, in lamah a dang dîlin kan tlânhaw leh chan chan thin. Kan tihkeh tawh, a thalaite a la hlai that chuan kan hîp puar a, kan herhphui sauh sauh a, kan bêng puak pawp pawp mai bawk thin. Balûn kan neih tawh lohva midangin an la ken chuan kan thlir vawng vawng mai thin. Mahnia kan hâmpuar ve theih tawh hnu chuan, kan hâmpuar tawh hnu a lo thêp chuan kan han hâm tha leh tûr hi chil kan lo thun thin tehrêng a ni ang chu, han lip ila, a lo huh hluam mai thin. Kan han hîp tûrte kha chhûngten thâwkna a hnawh ang tih hlauvin min hau chamchi thin. Balûn tel lo chuan a krismas lo riau hian kan hre thin a ni. Krismas ruaipui kan han theh tûr kha kan phur thin ngawt mai bawk. Mipa naupang tlêma tlei deuh tawhte zawng zawng deuhthaw hnah (changêl hnah) la tûrin min ruat a; fatu tena sa an chan mawlh mawlh lai leh a thenin sa chhumna tûra tui an chhuan khûk vut vut laiin ruai thehna tûr hnah lain mipa naupangte chu ramhnuai lamah kan liam zung zung a; changêl zâwl emaw changêl tamna lai hmun deuhte emaw panin kan liam zut zut thin. Changêl hmun kan han thleng a, hnah hlai tha deuh leh thler lo deuhte kan melh a, rial a tlâk tam kum chuan changêl hnah him dam hmuh tûr a vâng thin khawp mai. Changêl kûng kan han kit thlu dar dar a, a kûnga a awm laia a hnah thler lo pawh kha kan han kih thlûk meuh chuan a lo invaw nâ ve thin bawk a ni ang, a lo thler leh nung thin a, Lâk tûr a lawi a awm loh châng pawh a awm fo thin a ni. Tumbu kan han hmuh chuan kan han la a, a kâwr velte kan chemin kan thel thal thawt thawt a, kan keih bung hmiar hmiar mai thin. A hnâi a lo tamin kut bâwr
- 239. Nunhluitenkiranrello 239 velah a lo kai nasa thinin reh thei lo kan kai haw nual thin. Changêl kûng kan kiha hnah lâk tûr tha a lo awm a nih chuan fit hnih leh a chanve leh fit thum inkâr vela seiin hnah chu kan han tan a; kan duh khawp kan lâk hnu chuan uluk deuhin tihthler hlau tak chungin kan têl a, hruiduk hrui emaw vawihuih hrui emawin kan tawn a, a ahna kan siam a, silai ah ang hian kan ak hâwng thin a ni. A châng chuan hlâng kan siam ve a, hnah kan lâk kha hlâng siamah chuan kan dah a, kan zâwn hâwng ve bawk thin. Kan lâkna hmun a hlat deuh chuan kawng laklawhahte kan châwl ve thin a, kan tlu zâl far a, a hma zan lama kan lo tlaivar chuan kan han mu hlek hi kan muhil nghal bawrh bawrh fo mai. Tawngvaih hrât deuhte chu an tawngvai nawk nawk bawk a. Bianga thlantui luang zawih zawihin kan hawi tai ve tâk mai thin. Khua kan han lût a, a huhova kal ta na nâ na chu kan inzui dam dam a, krismas thlen in lam kan pan tak taka, kan hnah lâk kan dah khâwm a, inti hnathawk tak maiin kan han hawikual vêl a, nula thingpui lumten thingpui min lo pe a, kan thingpui in thinte lah chu a paw chu a ni ve nâ a, paw vâr lep lup, thingpuife leh bawnghnutein a hneh tâwk lo a ni tih hriat fahran dâng lêp lûp a ni thin a. A veilam atân Aluminium thleng kum hleu hlo emaw thlangra hlai hlep hlup, a chunga changêl hnah phah emaw a chhunga kurtai, a fûnna hnahthial nêna dah tawp mai chu min lo hlui thin a, a thente chu a nêm deuh a, kan kawmna kut thlâte hi a lang rêk ruak mai thin. A châng chuan kurtai funna hnahthial chawpin min chhawp a, kan ei zawh chuan a hnahthial hnaha bet zawng zawng nên kan liak fai vek thin. Kan râwp zual lai phei chuan a fûnna hnahthial nên hian kan thialfe thin.
- 240. Nunhluitenkiranrello240 Fatu hovin ruai an han siam peih fel a, fatu zînga râwl ring deuh pakhatin, "Ruai peih a ni tawh a, chhûngtinin chaw bêl dah khâwm theuh tûr," a han ti a, a au lauh lauh reng a. Zai khawmho tûi taka an zai tluk tluk lai pawh ni se an tîn a, an zai tui laklawh deuh chuan an bâng mai thei bîk lo va. Naupangho lah fatu au thawm hre hmasa saah kan tang a, ruai an siamna lam tûr kan pan a, kan bial tuau tuau mai thin. Fatu thenkhat chuan an sa chhuan tihngap palh hlauvin naupang hnai zualte chu an lo hnar ve bawk a. Kut chât zahpui deuhte chu ruai siam peih hma deuhin mahni in lamah an tlânhâwng a, an kutte an lo nawt fai a, an nawt sen hler hlur mai thin. Thenkhat lahin vawksa thau ngam nân tiin lengser ro, bang thlang lama chhûngte thiahte an lo la bawk a. A thenin ruai theh zawha ei tur vaianthur an lo fun a, a thenin kuhvate an lo lei lâwk bawk a. Ruai kan han theh a, fatuten naupang hlui bîk an siam a, pasarih atanga pariatten min kiltîr thin a, dar insi khapin kan thu bial tiau thin. Vawksa buhchiar kan han ei ngei a, a pamham deuhte chuan mahni hma chu an hai kaw chakin, an hma zawna sa awm chu a fai rang thin khawp mai. Kan kianga fatu an awm hnaih mai lohva, chaw leh sa kan ei zawh tawh si chuan a thenin, "Chaw, chaw,' an ti a; a thenin, "Sa, sa, sa....sa kan duh," an ti lauh lauh bawk a.Fatute an rawn kal har phei chuan kan hawihai der fo mai.Fatu an rawn kal ta chêng a,chaw leh sa an rawn chhûng a,kan lo hmanhmawh deuh tawh hian buhchiar kha kan han pir dawn ngawt mai a,kan rin aiin a lo sa thin si a,kan kut hi kan phawi leh thuai a;a sa kan ti thin lutuk hi kan thing var var a,thiante hmai-ah buhchiar kan thin per chângte pawh a awm thin a,a buaithlâk nak nak thin teh a nia. A châng
- 241. Nunhluitenkiranrello 241 leh vawk sa thaute kan ineisiak thul.A hlimawm niak niak thin teh a nia ! Kan han ei kham a, a thenin kuhva an lo hmawm mawlh mawlh laiin a thenin luakchhuak tihreh nân thei thûr an lo ei bawk a. Ruai theh zawh tawh hnu chuan tih tûr awm tawh heklo le, tual laiah kan zi nuak nuak tawh mai thin. Paho fiamthu duh leh thiam deuhte an phawk a chhuah chuan tual zâwl zau laiah fiamthu an thawh a, naupangho chuan kan thlîr thup mai thin a, kan nui nasa thin bak bak khawp mai. Krismas zawng naupangte tân chuan a hlimawmin zai khâwmna lamah tangkai lèm lo mah ila, kan hun tawnah chuan kan hlimpuiin kan nghâkhlel ber awm e. Krismas a han tiak tate kha krismas leh hun tûr hla ta ngawih ngawihin kan hria a, puitlin hnuah zawng kumte hi a thar zung zungin kan hre tawh si a. Khâ'ng hun lai : halpuah, halzit, thuamhnaw thar, pistol lem kan neiha kan hlimpui êm êm thinte kha a lo ngaihawmin tunah zawng kohkir theih rual a chang tawh si lo va, Nun hluiten KIR AN REL SI LO !! BUNG 22
- 242. Nunhluitenkiranrello242 SAZU KAW LAIH Sazu hi in lama awm chi deuh leh ram lama awm chi a awm a. In zu chu mi nazawng chuan ei enah pawh kan en hlawm lo va; ram lam, a bîkin lova sazu awm ang chi hi chu tenchhe deuh lo chuan an ei duh tlângpui thin. Ram lama sazu awm, a bîkin zu pâwl hi chu a sa ei lam aimahin a man vêl hi a nuam ve hrim hrim mai. Chhûngten buh an han seng zo va, pâwl a han tla fel a, mahni thar chhuah ang angte thlâmah an han dah fel a, Sazu lah chuan buh dah khâwm sa lah hi an lo tlân ve a; sazu nghal kum chuan zem kual chhûnga buh chung lâng lam chu an lo chip sî ve leh dup thin. An êk lah hi an han thlahdah khawp a, an awmna hmun apiangah an e mai emaw tih tûr a ni. Buh an chipna kâwr nên, an êk nên a inpawlhsawp nuaih mai thin a ni. Thawkmawh deuhte chhûngkaw loah phei chuan an nghal zual bîk emaw tih tûr a ni. Buh seng lai atangin an che tan a, buh an lo seh ve a, leiah buh vui an seh tla nuaih mai thin a ni. Sazu hmuh tûr awm si lovin an kawng bêl tak tak a kal kawi neih nuaih a, thingtuluang hnuaiahte hian an kawng hi a bêl tlut thin. Hmarcha nise an lo keih bung ve rem rum thin a, an chimawm thin teh a nia. Pâwl tlâk fel tawh hnu, lo chhûnga a khawii lai hmun pawh cheh khuar pawi tawh loh hunah sazu kua chu laih a ni chauh thin. Chhûngten bal an kar a, a châng leh an kar sa an tuai chângte a awm thin a, chung hunahte chuan lo lama kal ve talh kan chuh
- 243. Nunhluitenkiranrello 243 thin. Chhûngte hna thawhpui tak tak chuang lo hian sazu kua mawlh kan zawng thin.Thlâmah chemtuthlawh kawm (A thenin chemkawm an ti mai) awm te, tuthlawh pangngai awm ang angte kan han la a, lei tha laia sazu kaw awmte chu kan lai ve mai thin bawk a. Sazu kaw lai tûr hrim hrima kan chhuah hi chuan a thenin bawngtuthlawh te, tuthulh te, chempui te, nawalh te kan keng thin a. Lo kan thleng a, thlâm luhka kan han thleng a, hruiha mau an khamte kan han rap ri rap rap a. Kan chem ken tein mau ro kan han khâwng ri zat zat a; namthlûk/ namthlâkah kan ke kan han then uai lap lap a. Kan chawlh hahdam deuh hnu chuan sazu kaw awmna lam nia kan rin lamte kan han pan a; buh pâwl kan pal ri san san mai thin. Sazu kawng bêl deuh laite kan han chhui zat zat a. A thente chu a kaw panna kawng pawh ni lèm lo, bel ve êm êmte a kawi nuaih a. Chutia sazu kawng kan han chhui chuan a kuate chu kan han hmu fuh ve mai bawk a. Thenkhat chuan lungpui hnuaiahte kua an hreuh a, thenkhat chuan thingbul hnuaiah te, thenkhat chuan thing zung kâr phawh mai mai theih loh kârahte kua an hreuh a. Chû'ng kâra kaw bêl tak tak kan han hmu thin chu kan ui thin khawp mai. Han lai dawn ila, a laih ngaihna a awm dawn si lo va. Sazu kawng kan han chhui ve ngar ngar a, a kaw hlui zet mai, maimawm rîl ina a zam nuaih tawh kan han hmuh erawh chuan, hah tawh lamah ngat phei chuan thin a rim duh thin khawp mai. A hlet awmte kan hmu kim thawkhata kan hriat chuan, a kawpui ber nia kan hriat chu kan hnawh ve lo va, buhpâwl kan la khâwm a, a kuaah chuan kan hnawh a, kan nawalh kenin kan han hliau a, a khû
- 244. Nunhluitenkiranrello244 chu a kuaah kan chhêm lût thin. A khû kan han chhêm luh chuan sazu kha an lo chau ve a, an harh tha peih lo thin a ni. A châng chuan mei chhêm kher lovin, vaiham kan siam thin. Mau châng khat, a châng kha te reuhtêin kan verh pawp a, a chhûngah buhpâwl emaw favai emaw kan dah a, meiling a chhûngah kan dah a, meiling chuan a mût ta maw tihah sazu kuaah chuan kan hâm lût vak thin. Kan han ham khûk leh chhem khûk tak tak chuan sazu pawhin hrehawm an ti ve thin ngang a ni ang; an hletahte chhuah tumin a hnawhnate an tâwn pawng zawt zawt thin. A hlet hnawh hmaih kan lo neih vaih chuan sazu an tlânchhuak vâr zak zak mai thin. Kan han ûm leh rih a, keini ai chuan an tlânchak zâwk daih si a, kan ûmna lamah thingbul leh maubul kan tauh a, kan chal te, kan khûp te, kan ngal te kan tauh vûng el ul fo mai. A hlet kan hnawh kim chuan kan urna kua atang khân kan lai chho zêl a, kan laih chinah sazu a rawn tlânchhuah mai loh nân tiin a kua chu kan hnawh zêl a. A châng chuan mauzung a lo awm a, kan han tâng leh rih a, chempuiin kan han tan leh rih thin a; thingzung leh maubul, mauzung kar tûr a lo awm châng chuan laih a sawt mawh thin khawp mai. A chângin a kua chu lung hnuaiah a kal thul, kan tuthulh kenin kan han kar leh rih thin a. Sazu kaw thenkhat chu pawnlâng tê têah a ni a, kan laichhuak zung zung a; a thente erawh chu a kaw tâwp kan laih thlen theih loh pawh a awm thin. A kua kan han lai lauh lauh a, a chhûngah hmarcha nawi te, buhpâwl nawi te, hnimhnah nawite a lo inchawhpawlh nuaih a, bu an lo chhep a, a thenah chuan hrikte a lo awm ve a, a tê si a, kan taksaa kan kai palh chuan min zar chhen mai thin. Thui tak kan
- 245. Nunhluitenkiranrello 245 laih tawh hnu, chau hnawp khawpa kan laih tawh hnua a bu hlui, thing deuh rip rep kan han hmuh chuan a thinrimthlâk thin khawp mai. An chêng tawh lo a ni tih hriat tak mai, an bu chheh pawh hmuar vâr un tawh, buhpâwl pawh uk khuk tawh, hnahthel ni se tawih nâl zek zuk tawh zet zawngin min tihlim lèm lo hle mai thin. Nuih a ti za lo va, kan chauh tawh phei chuan kan laihna sîr vela buh pâwl velte pawh kan tlawh awn sawk sawk mai thin. Sazu an lo tawm a nih chuan, khatia kan laih khân tlânchhuah ve phet hi an lo tum ve thin a, a châng chuan a kaw hnawhnate an lo tâwn chhia a, an tlânchhuak ve fo mai. A tam zâwk chu mei khûin kan ur chau va, an zawi der a, tlân leh tûr emaw han che châng leh tûr pawh an awm chuang lo va, a thente phei chu an lo thi hlawm ve der fo. An awmna zawn kan thlen khân kan man nghal nghauh nghauh mai thin. A thente chu meikhû pawha kan ur chauh zawh loh, kan tihthinrim fet fet, kawlh zet mai, a patiltawlhte chu a kaw tâwpah an lo tang ve a, an la awm nge awm lo tih fiah nâna hmawlhtê emaw buarzên kûng emaw buhchang emawa kan han hawlh fuh chângte hian an lo seh ve rap rap thin. A kua kan han laih hian a kawpui hnawhin kan han chêk pawp pawp a, rin aia a kua alo pawn lang deuh châng chuan kan rin aia hmain sazu an lo awm a, an mei te, an lute a lo lawr zak zak a, tuthlawhin emaw hmanraw dangin emaw kan han nawr leh rih thin a. Kaw khata an lo awm tam deuh phei chuan kan inring far mai thin. Pakhat kan pawhchhuah veleh a thenin a kua an lo hnawh nghal vat a. A thenin, "Kha kha, a mei pawh a rawn lawr leh tawh, a ! a lu pawh kha, man rawh, man rawh," an lo ti thul. tihchhuah kan hlau thin si a, pakhat kan man
- 246. Nunhluitenkiranrello246 chhûnga a dang an rawn tlânchhuah ve hman vaih chuan man tumin buhpâwlte chu kan bawh pe hen hunin kan delh tlu hen hun mai thin. Sazu kua lai zei lo deuhte chuan, khatia an han laichhuah khân pakhat an han man a, a kua hnawh nachâng an hre lo thin a, kaw khata tam tak awm pawh miten an man vek theih laiin pakhat chauh manin a bâk zawng chu an chhuah vek fo mai. Pakhat an man khân a kua an hnawh lo va, a dang an rawn tlânchhuak a, an ûm a, an man thei si lo va; a dang an rawn tlânchhuak zêl a, an man thei lo si lo va; a dang an rawn tlânchhuak zêl a, an man thei lo zêl a, a rawn chhuah apiangin : a..a..a !' an ti tluan chhuak parh mai thin. Sazu hian inkhung khâwm hun hi an nei ve a, an inkhung khâwm hnua an kua laih fuh chuan kaw khatah pawh a man teuh theih thin a ni. Vanduai thung chuan hah taka laih tauh tauh hnu pawhin a kuaa pakhat chauh lo awm chângte, a awmchhun pawh man loh châng pawh a awm fo mai. Sazu kua a tam chuan lo pakhat chauh chu sawi loh, mual khatah chauh pawh kan nilêng thei mai thin a ni. Sazu kua a vân deuh erawh chuan sazu kaw laih tûr zawng rêng rêngin a zau zau va kan suartluan châng pawh a tam thin mai. Kan chauh deuh châng chuan zâwngtûr te, kâwlbahrâ te kan cho va, kan ei ngheng mai thin. Tihsual nî chuan chul ramah chuan nî a sa thin si a, tâmchhâwl pawh a awl thin khawp mai. Tui lah hi hmun tin hmun tangah a awm lèm chuang si lo va, dang ro teuh chungin changêl chhûngmu mai mai pawh kan hmu tai tuk tawh mai thin. Changêl chhûngmu pawh hian tam a lo hnèm ve thei khawp mai. A nih loh vêk pawhin tui awm lohna laia kan tui a hal miau mai si chuan, mi
- 247. Nunhluitenkiranrello 247 thlâm bul vêlah an fû chinte kan zawng lauh lauh a, chau chung chunga thingtuluang han kân vêl chu a hrehawm thin khawp mai. Sazu seh hi kan hlau thin khawp mai a, 'Sazu seh chu a dam har a, a hlauhawm, piansual theih,' te pawh an lo ti ve bawk a. Mahse sazu seh han piansual phah êm han sawi tûr phei chu kan hre chuang lèm hlei lo va. Sazu kaw laih a hlauhawmna chu, sazu kua nia kan rin, kan laih ve ngawt thinah khân rûl a lo awm palh hlauh ang a, min chûk hlum der mai ang tih a hlauhawm thin a ni. Sazu kua laihna lama rûl laichhuak ta hlauh pawh an awm fo rêng a ni. Rûl chu thil kuaahte an lo tawm ve thin si a, sazu pawh thilkuaah an lo tawm ve tho si a. khawii kua zâwk nge tih hriat bîk a ni si lo. Hmanrua hmang thiam thin ta lo chu hmanrua pawh kan tichhe fo mai. Bawngtuthlawh ha (fawng) te, tuthlawh hate kan kar bungin kan kar-bal rem rum a, tuthulh fangte kan ti bo thul. Bawngtuthlawh leh tuthlawh fangte pawh kan kar-bal loh leh kan chek ner nûng a, chhûngte hriat mang hlei lo va kan chhuah nî phei chuan chhûngte hriat a hlauhawm thin zak zak hle a ni. Sazu kan laihchhuah tam chuan kan hlim thin hle a; kan han insemte hi a rual thei ang berin kan han sem dan dan a, a len dân inrualtlâng deuhin, a inzat thei lo a nih pawhin a chang tam deuh leh a chang tlêm deuhte a sa inrualkhai zâwngin kan sem hram hram thin a ni. Insem tham loh kan laihchhuah châng chuan a kal zînga naupang ber emaw a tê ber emaw kan hawntîr vek mai thin. A tê ber tih chu a fuh loh châng a awm a, mi thenkhat chu thang thei lo, te tak tê upa feng an awm a; chuvângin, a naupang ber tih hi a fuh ber thin fo mai.
- 248. Nunhluitenkiranrello248 Kan hlawhtlin deuh nî a ina kan han hâwng chu kan hlimin kan phur thin vat vat teh asin !! Hawn kawnga kan mi tawh apiang hian, "Eng zat nge in man ?" min lo ti zêl mai se kan ti rilru a. Mahse mi nazawngin min lo zâwt vek lèm hlei lo va. Sazu hi chu a nung chunga hawn theih a ni lèm lo va; sava te, chakai te, sangha te chu a nungchungin a hawn mai theih a,sazu hi chu a nung chunga hawn an awm pawh ka hre ngai lo. Kut bênga kan haw nî chuan miten "Engzatnge in man?" an lo tih pawhin ; "Hmeh tûr chi chu kan hâwn lo va, mahse hei, a nungchungin kan rawn hawn mai," kan ti fiamthu thin.Sazu tak tak a nunga hawn thu a awm lo va,keimahni tiltê kan sawina a ni. Inah kan hâwng a, kan hlawhtlin nî chuan kan ipte ah kha chhuatah kan han dah nak a, kan nau ve leh chhâwng ten, "A u, sazu min rawn hawn em? Apa-tiltawlh ka chah che kha, maw, min rawn hawn em?" tih pahin kan ipte an han zen a, kan han chhâng tha duh vak rih lo ngei mai a. An han hmuh chuan an lawm êm êm mai a, a thenin an pawm a, a tê zualin nautê lem angin ka paw duh an lo ti thul. Hmeichhe naupang tê zualin an lo hlau va, an lo tap tuarh tuarh a. Hlim thawm nên, tap thawm nên in chu a khat mup mai thin. A kut rang deuhten a rîl lak hma hmain meiah an lo rawh hmui rum rum a. A hmul kang hmui hriain zawhte pâte chhûnga bawk, muhil reng awma ngaihte pawh chhuatah an lo tum thla tak a, ka tâ tak emaw tiin chhuat laia lo let reng sazu chu khum hnuai lamah an lo pu lût daih mai thin a. Ni danga, "Mengte, mengte," kan tih hliau hliau thin pawh, "Zawha, zawha, zawhte, zawhte, "kan ti tuar tuar a, an rawn chhuah duh nân kawiin emaw kho chhunga ba nê-in emaw kan han vawm thul. Khum hnuaia an
- 249. Nunhluitenkiranrello 249 seh ri rap rap thawm han hriat chuan thin a rim duh thin khawp mai. Sazu sa hi a tûi emaw a tûi lo emaw a kua thianzahova han laih laih laih mai chu a lo hlimawm thin khawp mai. Khâ'ng hunte kha kohkir theih rual a chang tawh si lo va, ngai mah ila, nun hlui chang ta kan Nun hluite khân KIR AN REL LO !!
- 250. Nunhluitenkiranrello250 BUNG 23 ZU PÂWL TUAM Chhûngkaw tam takin an buh thar chhuah tûr ang ang an seng khâwm a. Buh chîl tûrin lâwm an neih sa ang angte emaw thenrual tha, chhûngkhatte emaw an han sâwm a, a thente phei chuan tha sût leh ngai tûrin lâwm an nei bawk a; nî khat thil thuah an buh lâk sa zawng zawngte an chîl zo duak thin. Chutia buh an chil a, a chilna fe kha buhpâwl tih a ni thin. Chu chu paih/vawm darh mai lovin hmun khatah an vawm khâwm thûr thin a; buh a hlâwk kum phei chuan buhpâwl hi a vûm tam theiin a vûm sâng thin khawp mai. Chu buhpâwl vûm thûr mai chu sazute lah chuan riahbûkah leh chaw zawn nân an lo hmang ve hlauhva, an tân zawng thawh hah pawh ngai lo va chawlhna nuam a ni hrim mai. Chutia buhpâwl vûm ta thûr mai chu sazu chuan an pan a, a chhûngah an lût a, buh chil laia buh fang a kâra lo la inzepte an zawng ve thin ni ngei tûr a ni. Chawlh hahdam nân an hmang ve nge tih lah chu kan hriatpui lèm hlei lo va. Chutia sazuin tawm khâwmna in bera an hman tâkah chuan mihring tân lah man a lo awlsam phah deuh a, awm khâwm na nâ na chu a tih dân chi dang deuh, tharum pawh hman ngai lovin a lo awm ve leh a. Chu chu lèn emaw puan emaw hmanga tuam chi a ni. Chutia sazu man dân chu Zu pâwl tuam tia vuah a ni thin. Chhûn lamah pâwl vawm khâwm lûk kha dâpin kan han hung kual pup mai a, sazu kan lo chânna lai tûr kha chu kan hung phui lo va, kan zuah âwl a,
- 251. Nunhluitenkiranrello 251 chulai zuah âwl lai chu a ngawizawn tih a ni. 'Tah chuan lènin emaw puanin emaw kan chang thin a ni. Hmun khat/lo khat mai kan hung lo va, lo hrang hrang, hmun hrang hrangah kan hung thin a ni. Thenkhat buhpâwl chu hung remchâng lo tak tak a awm nual thin a, a bul vêl kan sam fai/then fai châng pawh a awm thin. Thenkhat buhpâwl chu a beitham deuh thin avângin hung enah pawh kan en lèm lo va, sazu a awm tam loh kan ring a, buhpâwl vûm tam tam, sazu tam hmel deuh deuh kan hung tlângpui thin. Rin aiin a hungna tûr dâp pawh a tam mawhin hung tam pawh a har duh khawp mai. Zu pâwl tuam hi chu zan lama tih chi a nih avângin naupang chumchiap kan nih lai chuan kan kal ngai lèm lo va. Tlêma kan leikan deuh hnu, kan intipa ve deuh tan tawh, kan sazu pawh a tukloh hmui ve tan tawh hnuah pâwl chu kan tuam ve chauh thin. Naupang han telvena chi chiah a ni lo va, a thalai hna deuh a ni. A chhan chu zanah thlawhhma rem leh rem loah vah vah a, thingtuluang lian pui pui leh kawrtê chhengchhe tak tak kân ngai a awm tam thin a, chû'ng hunah chuan naupang zual tân chuan a harsa deuh thin a ni. Thlawhhma kawng pangngai awm ve tho mah se hunin min daih thin lo va, pumpelh lama kal a ngaih chang a tam thin êm a ni. Zana thla a êng kulh hian zu pâwl tuam chu a inhmeh riau hian a hriat a; van lam han hawi chho ila, van thiang kûk mai, arsi pe un mai kârah thla a êng nul nul a, ramsa thenkhatten ramhnuai lamah ûngau an lo ti râwl nên. Thlawhlai chhûnga perhpâwng lo chirî char char mai a lo awmte hian a inhmeh bîk riau hian a hriat thin a ni. Zan a lo thleng a, pâwl tuam tûrin kan inbuatsaih
- 252. Nunhluitenkiranrello252 a, chhûn lama kan meichher siam sa diamte kan han chhî tan a, chhûn lama kan pâwl hung lam kan pan tham tham a. Kan tuam tûr hmun tak kan thlen hma chuan thâwm kan dim vak lèm lo va, kan tîtî bawrh bawrh thin a; mahse kan tuamna hmun tûr tak kan thlen dawn hnaih atang chuan thawm kan dim tan a, pâwl kâra sazu tlân ri sen sen mai pawh a ri a ring hma êm êm mai thin a ni. Mahni tâwk tê te chuan ngaihzâwngte kan nei ve fir fer tawh si a, ram a reh ruih mai si a, mihring thawm rêng rêng hriat tûr a awm si lo, ramhnuai lama sava hram lo awm te leh sazu tlânchhe thawm mai mai pawhin lung a tilêng ve hle a; van lam han hawi ila, lunglêng ve niawm takin chhawrthlapui lah tû ma dip dal lohin a êng nul nul mai si a, thianite chu an ngaihawm ve duh thin khawp mai. Chhawrthlapui a êng thin si a, zaupui zawng zawng a hmuh theih deuh vek thin si a, mahse hmuh tûr an vâng si a, perhpâwngte lah an lo chirî cher cher a, leihrikte lah an lo hram ve cher cher mai bawk nên, lung an tilêng thin khawp mai. Thawm dim takin kan han kal tham tham a, kan tuam tûr hmun kha kan han thleng a, kan awmna tûr hmun theuhah kan awm far a, a thenin sazu an rawn tlânchhuah veleha lo khuh vat nân sazu rawn tlânchhuahna tûra kan ruahman dâpa kan hung lohna laiah an châng a, a thenin dâpa kan hung chung pawha lo la tlânchhuak hram hramte vuak nân tiin tiang tha tâwk tak, bung mai mai lo tûr an lek vû mai bawk a. A thenin meichher rinawm takin an lo pu ngar ngar bawk a. Mahni awmhmun tûr theuh hi a hmun kan thlen hmain kan relfel diam tawh thin a, mahni awmna hmun tûr lam pan chu a rei lèm lo. Kan awmhmun kan siamfel a, kan inrin tlân tawh hnu chuan pâwl chunga lawn a, sazu chîlchhuak tûrin
- 253. Nunhluitenkiranrello 253 pâwl a han chîl ta lauh lauh mai a, sazu an lo tam deuh châng chuan an tlânchhuak dum phak phak a, dâp an han su a, a then chuan lawn liam nachâng an hre lo va, an tlânchhuahna tûra kan ruat, mahse an tan thang ni tlat bawk si lamah chuan an tlân a, lènin emaw puanin emaw an lo khuh a, talhtumin emaw kuttumin emaw an lo tihlum zung zung mai thin. Kan lèn zarte hi an rawn tâwn puar zawt zawt mai thin. Tum khata an chhuah hak chuan pâwl chîltu pawh a châwl ve rih a, sazu rawn tlânchhuak sa kha a chângtuten an lo man a, an kut a indaih bîk thin si lo va, man hman lohvin kan chhuah vak mai ang tih a hlauhawm thin a ni. A thenin dâp hunga lo lawn liam ta kha man tumin an ûm a, sairawkherh ten an perh a, an umna lamah thingbulte an tauh a, nâ an ti hi an then tlak tlak a. A tlânchhuak sate a tihhlum theih ang ang an tihhlum hnu chuan pâwl chîltu pawhin a hna ngai a chhunzawm leh a; a kim leh a uar thei ang berin pâwl a han chil leh a, a châng leh thingtuai hmangin a han karlet thul. Chuta lo tlânchhuak apiangte chu a sîra lo awmte khân chhuah tum miah lovin an lo melh kiauva, a rawn tlânchhuakte chu an lo hup chat chat a. Sazu thenkhat chu an vannei kan ti dawn nge? An ar tial fin kan ti ve zâwk dawn ? A dang an rawn chhuah a, lèna kan han khuh chiah khân an rawn zuangchhuak ve a, an sa himna an zawng thiam ve thin khawp mai. Man hman loh châng kan ngah ve thin si a. Sazu an hân ta deuh nia kan hriat hnu chuan thenkhatin fiamthu an lo thawh a, thiante chan khan lamah sazu tia lek lek mau bung emaw thing bung emaw an theh zauh a, thiante chuan sazu emaw tiin an lo khuh ve that a, chum hlum loh hlauvin rang
- 254. Nunhluitenkiranrello254 mangkhenin an lo chum ve chawrh chawrh a, a thehtu tân chuan nuih a za duh thin hle. Thenkhatte chu thingbung, mau bung mai mai lo vaw pawp pawp te, lo ûm ta tang tang maite, an awm a, a hlimawm viau thin. Infiamnaah chuan huat theih si loh, huat tûr awm êm êm si loah chuan a tuartu tân chuan a runthlâk viau awm e. Hmun khatah kan han tuam zo va, engzat nge kan man tawh tiin meichher êngah kan han chhiar a, a kut rang deuhte chuan an lo that teuh hman a, a tamna hmun tuam fuh chuan rin aiin man tam a lo awl phian mai. Chutah, lo hranah a dang tuam leh tûrin kan inbuatsaih a, a kal zînga upa deuh ber emaw kalho zînga hotu deuha kan neihten, "Nang chutah chuan i awm ang a, nang khati laiah khân i lo chang ang a, nangin pâwl i chîl ang a, nangin meichher i pu zêl dawn nia, tû mah inbum tawh awih loh," tiin ro a han rel zung zung a. 'Tu mah inbum tawh awih loh' han ti ngawt thin mah se thianzaho na nâ na chuan infiam zauh zauh chu a awm lo thei thin si lo.Meichher chhîtu nih kha a lo nuam ber awm lèm lo ka ti thin. Meichher hi keng thiam lo deuhte hi an awm a, a thente chuan an han pu ve a, an han keng ve dawn chauhva a mit suai suai a, a alh hlei thei lo va, a thim leh duak thin. Thenkhat thin chhe deuhte chuan meivap an tihtlâk lai ringawt pawh an lo nghâk zo ta thin lo va, an lo vin hman râwl nên. Khua a ro thin si a, meiling thlawhlaia han tihtlâk palh pawh a hlauhawm thin si a, thlî a lo thawt phei chuan a ling a chhêm tla duhin kangmei tihchhuah mai pawh a hlauhawm thin hle. Buhpâwl ro tha tak tak a tam si a, mi thenkhat fimkhur hlel deuhte chuan thlawhhma an tikang fo rêng a ni.
- 255. Nunhluitenkiranrello 255 Lo hrang hranga kan pâwl hungte kan han tuam char char a, zau hran deuhah thenkhatte chuan an lo tuam ve mêk thin bawk a. In auh phâk si loh, meichher êng leh mihring kal che vêl erawh chu a inhmuh ve theih thin a. Ring lutuk lovin kan han kûk raih a, anni pawhin min rawn chhang ve raih thin a; a hlimawm thin viau nain lunglen lama a thawh erawh chuan lung a lêng duh khawp mai. Rannung tê tak te te hram mai mai pawh a ring duhin buh pâwl kâra sazu tlân thawm mai mai pawh a thawm a ring duh khawp mai. Lui pui hnaih deuhah phei chuan tui luang rite hi a ri su su a, ngaw hnuaiah nise chingpirinu a khât tâwkin a lo hram ri vei dut dut a; vainronghakte lah thlam atangin an lo thlawk chhuak ri phurh phurh a, sakhî te, sazuk te, sazate lah a khât tâwkin an lo huk ve a; khawimûte lahin kei tak emaw tiin min lo thlawh hual a, an hram/ thlawk ri vû vû a. Lo thenkhatahte chuan sakuhte a lo chhuak a, bal te, kâwlbahrâ te, pângbalte an lo nawr ve mêk bawk a, chû'ngte chu kan thawm hriain an lo tlânchhe ri ve san san bawk a. Hmun thenkhatah phei chuan sanghal a lo chhuak a, kan tihtlân châng pawh a awm thin. Chûng sanghal leh sakuh ilo lo chhuak tûr changin pasaltha thenkhat chu thingtuluang chungah te, thingkâk rem tha laiahte an lo thu ngawi rêng bawk a. Anni ang tân chuan meichher chhi êng tung tung mai, tawng ri bawrh bawrh mai bawk chu an huatthlala duh thin ngawt ang. Sa chang thenkhat chuan thawm kan dim deuh nân an hmeh-en/sih-en tein min han chhun a, kan lo hrethiam ve êm êm mai thin. Naupang zual deuhte chuan a hrâng emaw tiin an lo hlau va, an lo sawi chhuak ngam lo bawk a. Thenkhat chuan kal hmasak ber an hlau va, kal hnuhnûng ber nih an hreh
- 256. Nunhluitenkiranrello256 bawk si. Meichher kengtu tân lah kalna tûr ên kim lah a har nangiang mai. A laia kalin a hmahruaitu rin kal a ngai a, a hmasa bera a kal dawnin hnung lam an thim a, maubul, thingbul an chhuih awk awk bawk si a, a luhaithlâk thin viau. Thla a ên rei zan chuan hmun tam tak a tuam hman a, chhûn lama kan pâwl hung kher lo pawh kan rin tuam a, a chhuah khan deuh nia kan rin/ hriat laiah kan lo châng tawp mai thin. Chhungkaw thenkhat an buh pawh la phurh zawh loh thlâma an dah hi sazuin an tlan duh khawp a, buh chungah an e nuaih a, an chip sî teuh mai thin. Chû'ng buh tlante pawh chu kan luhchilh a, a thenin pawn lamah an lo chang a, a then thlâm atanga an tlânchhuak lo chang: lèn emaw puan emaw-a lo khuh mai thei tûra lo inringte an awm bawk a. A thenin thlâm an han luhchilh a, hruih an han rah rik rek atang hian sazu chu an lo chi-ai ve tan tawh thin a, kawngkhar an han nam tawlh meuh chuan liangah te,thlâm banahte an lo vâk vâr zat zat hman tawh a, kut rang deuhte chuan sairawkherhin an lo perh tla hman mai thin. A thente chuan an tiang kenin an lo hâwl thla hman bawk a. Sazu thenkhat chu thlâm atang khân an lo zuang thla hman daih mai a, an thlawk thei ta emaw tih mai tûrte pawh an ni hlawm. Mahse khâ'ng thlâm atanga zuangthlate kha pawn lama lo chângtute khan an lo hup bet chat chat a, chhûng lama luhchilh tute lahin : kha kha kha.....a rawn chhuak leh tawh a nia, an ti tuarh tuarh thei chauh tawh mai si a. Kan man pawh a tam a, kan chhuah pawh a tam tho bawk a. Khâ'ng kan chhuah then thente erawh kha chu putarho vaithang kamah an âwk ang chap chap mai a. Thenkhat chu an lû chauh te, an ke chauh te, an pum tak takte an lo âwk thin a.
- 257. Nunhluitenkiranrello 257 Khua a thian that chuan zan a rei deuh deuhva, kan tui tulh tulh mai hian a hriat a, thla a ên no nghual mai chuan a lo hlimawm bawk a ni. Thla a tlâk hma chuan kan tuam ngat ngat a, a châng chuan kan tuamna hnute kan tuam nawn ve leh mai bawk thin a, kan man ve leh zêl tho mai bawk a.Thla a tlâk dawn hnaih hi chuan a ên pawh a êng tha lèm lo va, tha pawh a lo thum ta deuh tawh bawk a; kan chawlhsan thin. 'Thla a tlâk fel tawh hnu phei chuan sazu pawh an tawm tlat duh e' an ti râwl nên, kan pâwl tuam chu kan chawlhsan ta rih thin a ni.Thla a ên that chuan tlaivâr zaka pâwl tuam pawh awl tak a ni. Tum khat chu khaw pakhat hian Kum Thar nawn an duh si a, pahovin ro an han rêl a, Zu pâwl tuam an rêl thlu ta a, paho leh tlangval rualin tlaivâr zakin pâwl an tuam a, meipui (thing lian pui pui tuahna)-ah nu leh nula hovin an rawh a, tulthîr (thir tak) tam tâwk hek lo le, hmawlhtê an suih a, 'tichuan an thiltlang a, an rawh ta mai a ni a, meipui chu a sa nasa mai si a, sazu lah tlawr tha, a rawhtu pawh thlan tla hlem hluam, thlantui far zawih zawih, biang tai têk tûkin an rawh e' an ti a, an hlim viau awm asin !! Zu pâwl tuam hi zawng a nuam ve a ni. Kan duh tâwk emaw kan peih tâwk emaw khaw awm dânin azir tâwk thleng kan tuam hnuin in lam panin kan hâwng a, a châng chuan lo-ah kan sazu man sa zawng zawng kan insem fel thlap a, a châng chuan tu inah ber emaw kan lût khâwm a, kan insem dar dar thin. Zu pâwl hi zawng a duh tân chuan tui viau mah se, a duh lo tân chuan a rim nghit nghet hi luak a tichhuak a, an demawm chuang hauh lo. Chulam ai mahin a tûi emaw tûi lo emaw pawh nise,
- 258. Nunhluitenkiranrello258 thianzahova lungrual taka zu pâwl kan han tuam tlâng thin kha a lo hlimawmin a ngaihawm thin khawp mai. Nun hluiten KIR AN REL SI LO !! BUNG 24
- 259. Nunhluitenkiranrello 259 CHAKAI MEICHHER CHHIT Chakai sa hi tui ka ti lèm lo nâ a, a man vêl hi chu a nuam ka ti thin phian mai. Chakai meichher han chhit ngat phei hi chuan a nuam ka ti lehzual thin. Chakai meichher chhit hun lai hi chuan khua tha se, ruah sûr lo se tih hi kan duhthusam ber a ni thin. Chakai meichher chhit pawh hi a hna hi a pa deuh hle a; zan lama chet ngai a nih avâng hian naupang chumchiap tân chuan tih ve chi rual a ni lo. Tlêma leikang deuh tawh, kalkawnga chau mai mai tawh lo tûr tân lo chuan a hna hi a khal deuh avângin châk avâng ngawta tih ve chi a ni lo. Chakai meichher chhit chuan lui zawh a ngai thin si a, lui chhengchhe deuh phei chu lêngkir a tam thin si a, hêl a ngaih châng lah a tam a; lui thenkhat chu khawkrawk deuh deuh a awm nual a, zuan dawrh dawrh ngai a awm thin avângin naupang leikang deuh tawh tân lo chuan tih mi a ni lo. Kan ûten emaw kan paten emaw min hruai a nih si loh chuan. Naupang chumchiap zual deuh kan la nih lai pawhin chakai meichher chhit hi kan châk ve teh thin a. Chhûngten min remtihpui lo bur thin si a. Remtihpui chi pawh a ni lo rêng a ni. Zan thim thamah ramsa hliam pawh tawh palh a hlauhawm a; chu lo rêngah pawh kan chau mai ang tih a hlauhawm thin a ni. Chhûngten min khap reng mah se kan châk ve thin si a, tuikhur lui mawng tal hi thianzahovin kan chhit lui ve hram thin. Tlai lama sikul banin
- 260. Nunhluitenkiranrello260 rappuichungsânga chhûngte vaimim dahthat, an feh hawn hmain kan lo pawtthla ve a,thukah kan kang hmui a, sumah kan dêng a;chhungte feh hawn hmaa den zawh hman kan tum hi kan hmanhmawh ve thin si, kan kan rosate kha tui tih huh nachâng kan hre thin si lo va,suma kan han den khân a fai huau mai thin si a,kan dêng baw leh tuar tuar thin a ni. A thenin thiante kut kan lo dêng palh thul. Kan han dêng chip a, a vâi kan han paih ve a, ipteah kan ak a, khaw thim hmain tuikhur lui lam kan pan a; lî tha awm ve hek lo le : tui a hnawn chip chepna hmunah chuan kan vaimim ken kha kan han phul tlawrh mai thin a. A thenin vaimim aiah buhfaite an lo kang hmui a, an keng ve bawk a. Lî chhe tê emaw tui hnawn chip chep tawhnaah chuan kan phul vâr tlêk tlûk mai thin a ni. Tlaiah bawk meichher tûr kan siam ve a, kan siam sa chu thingkhawn phênahte kan thukru a, a nih loh leh khawii lai hmun remchângah emaw kan dah tha ve bawk a. Inkhâwm zan a nih chuan inkhâwm tan dâr rik hnuah kan ên tan ang tiin zanriah chaw ei tûrin kan tîn ta thin a ni. Zanriah chaw kan han ei kham a, inkhâwm dâr khatna pawh a ri har thin si a, a châng leh kan han pawnto leh rih a, a châng leh kan inbihruksiak a; naupang dangte bulah intithei takin, inti chakai man tûr deuh maiin kan han insawitheihkhum thin a. Inkhâwm tan dâr a lo ri a, "Chu, a hun tawh e, i kal tawh ang u, " tiin kan meichher dahna lam kan pan dal dal a. Inkhawm zan a nih lohva, thla a ên chuan kan kutzungchalin van lam kan kawk ang ve vaw a, "Khiti lai zawn khi thlain a kawh hunah kan kal ang," kan ti thin a ni. Kan ên a lo hun tawh chuan inchhûng atangin
- 261. Nunhluitenkiranrello 261 kan meichher siam kha kan han chhi êng hluah a, kan kal êng tung tung mai thin. Mi fimkhur deuhte chuan, "In in ti kang ang e," lo ti tâwk lah an bo lo. Mi thenkhat phei chu kan hlau a, kan meichher chhit sate hi kan vawhlum leh rih thin bawk a. A buaithlâk thin teh a nia. Tuikhur lui chu kan han thleng a, a thenin meichher an pu a, a thenin ip an lo keng ve bawk a. Bengchhengte kan han khap ve bawk a. A chhan chu chakaiin kan tawng/thawm riva an hria anga, an lo tlânchhia ang tih kan hlau thin a ni. Kan chaw chahte kan han en a, a thente chu a ngai ngaitêin a lo la awm a, a thente chu tuiin a lo lèn riral zo va, chakai erawh chu kan man tam ngai lèm hlei lo va. Kan man ve tum pawhin palî panga lek lekte kan man a; kan man chhunte lah chu Aifiar sen hri hre, harh zet mai, chehna deuh/zet maite a ni tâwk a. Insem tham man thin ta lo chu, a kal zînga a naupang ber emaw kan hawntîr mai thin. Man êm êm lo mah ila, kan hlim ve thin êm êm tho va; mahse a hahthlawnthlâk thin deuh chu a ni. A châng chuan rual û zâwkte hian min lo rum thaih thin a; kan hawi zak zaka, kan tlânchhe chiam mai thin. Mite hnênah chuan chû'ng kan thil tawnte chu kan han sawi a, kan thlahrâng sawi ve hmiah hmiah mai thin a ni. Thlahrângte hi kan hmuin, a thawmte hi kan hre zìng thin teh a nia. Fiah ngam tak tak thin ni ila chu thlahrâng kan tih tam takte pawh hi sava te, mihring te, ran te, ramsate an lo nih mai mai hmel hle mai. Tlêmin kan lo leikâng chho ve a; mi thenkhatten, "Hmeithai rai rual zet zawng in nih tawh hi," min lo tih ve fo tawh hnuah chuan thian inkawp pahnih pathum bâwr vêlah chakai meichher chhit kan ngam
- 262. Nunhluitenkiranrello262 chho tan a. Chhûngte pawhin khaw awm dân leh kan lui kalna tûr azirin chakai meichher chhit chu min phalsak ve thin. Khua a dur hi chuan chakai an vâk chhuak tha duh lo va, chakai meichher kan chhit dawn chuan khaw awm dân kan thlîr a, khua a tha dawna kan ngaih chuan tukthuan ei khamah chakai chaw chah tur aibuh kan la thin a ni. Aibuh hi hmun tin hmun tanga awm chi a ni lèm lo va, hruizâm chi khat, ngawpui hnuaia thing dang behchhan emaw leia inkual emawa zâm chi a ni a; thlawhbuaahte pawh hmuh tûr chu a awm ve zauh zauh a. Hual sa neih lèm lohte phei chuan rei ngial zawn a ngaih châng lah a tam. Thingkung sâng tak takahte lawnchilh a ngaih châng lah a tam a. A châng chuan thingkung sâng taka lawn tawh hnua chem lawnpui theihnghilh palh hriatchhuah hi a awl êm êm mai a; a ngaitê bawka, a bul tê atanga tan that leh a ngaih châng pawh a awm thin. Aibuh han lâk hian thenkhat chu dâwn tawi deuh deuh lah hi a lo awm ve fo thin bawk a. Hruizâm a ni kan tih tawh kha; a hrui kha lâk tumin a hrui vêkah an lawn chho va, mahni duh tâwka sât chhum ta mai mai hnuai lama tla thla thum ta tawk tawk lah sawi tûr an awm ve bawk a. A thente chu an tla hnang a, in buaipui laih laih a ngaih châng pawh a awm thin. Kan duh tâwk kan lâk hnuah in lamah kan hawn leh rih a. Aibuh kan hmuh fuh deuh a, a tlawn sei chi a nih chuan kan kual a, kan hawn mai thin a. Kan aibuh hmuh kha a chhumbung deuhte a nih chuan a tâwk awma kan ngaihah kan tan chhum a, kan ak haw thin a ni. Kan lui kalna tûr kha a sei/thui dân azirin kan la tlêmin kan la tam thin.
- 263. Nunhluitenkiranrello 263 Tualah mei kan chhêm a, aibuh luia chiah tûra kan tih kha, a tâwk awmah kan tanbung vek a, kan tan bun sa kha meiah chuan kan rawh a, kan rawh ût thual a; chutichuan, a rim a lo chhuak a, a ût zualpui kan met thla leh a, kutzungte tiat bâwr vêlin kan phel a; chawnpuar tiat lek lekin kan têl a, kan iptepuiah kan ak thin a ni. Kan la rawh loh a bang a awm a nih chuan chakai meichher kan chhit leh huna atân tiin kan dah tha khiau mai thin. Aibuh kan han rawh nam ram ram chuan naupang te zual leh pa thenkhat in awmte chuan min rawn kil bial leh tiau thin. 'A rim a nam ram ram chuan chakaiin an duh bîk' an ti a; tin, kan rawh khân a vâr sur lo deuh a, 'chakai pawhin an hlau lo' an ti bawk thin a ni. Lui inkalthuah a hlauhawm thin , kan chakai meichher chhitna tûr lam lui panna lam kawtchhuahah 'chu mi luiah chuan chakai meichher kan chhit dawn' tiin lehkha kan târ vâ thin a ni. Lehkha tar a awm tawh chuan kan inchhitthuah ngai lo. Hun laitê awm a nih avângin lui kalna tûr inhriatpawhtawn a tul hle thin a ni. A thenin aibuh an rawh mêk laiin, a thenin zana meichher chhit tûr an lo siam ve mêk bawk a, Meichher atân hian mau thliarsin emaw mau phel têt emaw dâp emaw hman a ni deuh ber thin a; dâp hi a alh duh viau nain a ral chak lutuk deuh a, hman tam a ni lo zâwk mah thin. Aibuh te, meichherte kan siam fel hnu chuan kan zanriah chaw ve tûr kan fun a; a nih loh leh chhûngten min funsak a. Ai-ip kan keng a, chem tum nên; tin, nawalh sahar chhûngah kan khung a, kan ak bawk a. A lui hlat dân azirin behliang mun hunah
- 264. Nunhluitenkiranrello264 emaw zanriah chhum hun bâwr vêlah emaw ram lam panin kan kal thin. Ram lam panin kan han kal a, a thenin meichher kan pu a; a thenin iptepui puar lahin aibuh an ak bawk a. Rual û deuhte chuan zial an pak khu talh talh bawk a. Kut hlei deuhte chuan kawng sîra hnim leh thingzâr ilo chu an chem kenin an chhawk thla vei zat zat bawk a; 'sam fai rawh ' ti se peih mang hlei lo tûr hian. Lui lam panin kan kal zêl a; thianzaho na nâ na chu kan infiam nasa thin hle a, a hlim pawh kan hlimin kan nui nasa thin bak bak khawp mai. Amaherawhchu tawng erawh kan fimkhurin upate duh loh lampang tîtî kan vawrh ngai lèm lo thung. Tawng kan thlahdah luattuk chuan kan tluan loh kan hlau thin a ni ber mai. Kan chhit tûr kan han thleng a, naupang zâwkte chu an han kûk raih(h) a; aia u zâwkten an hau va. Ramhnuaia kuk hi chu 'Tanpui kan ngai a, helamah hian kan awm' tihna tlukah kan ngai thin a; chuvângin, phur avâng maia pawngpaw kuk chiam mai chu chin loh tûr a ni. Aibuh kan chiah tanna chhinchhiah nân perh kan khêng a, mau emaw thing emaw kan sawhphun a, a hmâwr kan phel a, hmawlh a kawkalhin kan târ va(h) thin. Meichher kan siamte pawh ken reng a buaithlâk avângin a khât tâwkin kan hnutchhiah zauh zauh a, kan chiah tâwpna tûra kan ruahman kan thlen chuan pahnih khat bâk meichher kan keng tawh ngai lo. Lui hnâr lam atangin a mawng lamah kan zawh thla zêl a, chakai awm duhnaa kan rin lai : Lîah emaw tuiluang dam deuh laiah kan aibuh chu kan chiah zêl a; chakaiin a lo hmuh fuh a, a put bo mai loh nân lungin kan delh tlat a; lung a awm remchan loh chuan thing emawin kan delh mai a; hmun hran deuh a mi
- 265. Nunhluitenkiranrello 265 pawh aibuh delh beh nân chuan kan zawng lauh lauh mai thin. Kum khata chhit hmasa bertu kan nih loh va, kan hmaa lo chhit tawh an awm a nih chuan aibuh delhna tûr hmanrua chu a awm sa tlângpui a, a awlsam duh phian mai. Aibuh thenkhat chu kal hmasate chiah kha thler neng nung, chìk hrep hrup tein a lo la awm thin a, chû'ngte chu kan paih a, a dahna hmun kan sawn hret a, a tharin kan thlâk mai thin. Lui kan zawh a, aibuh kan chiahthlâk zêl lai chuan chakai vâk chhuakte a lo awm ve zauh zauh a, kan man a, kan ai-ipah kan thun hmak hmak a, a lo chhuak an tam deuh leh kan khung nghauh nghauh mai a,a nuam ve thin khawp mai. Lui mawng lam panin kan aibuh kan chiah thla nghauh nghauh zêl a; kan aibuh kenin a daih chin thleng emaw lêngkir leh kawng buaithlâk chin emaw lui khawkrawk chhe zual chinah emaw kan tâwp thin a ni. Kan aibuh chiah tâwpnaah chawlhna tûr remchâng a awm loh chuan mualtê, thengthaw nuam deuhte kan zawng a, kan châwl thin. A nih loh pawhin lui mawng lam zêl kan pan a, lungphêk remchâng lai deuhte a lo awm chuan 'tahchuan khaw thim kan nghâk thin a ni. Khua a thim tak tak hmain chaw kan ei a, kan kal lama kan chakai mante kha rilruah langin mitthlaah a cham a; mahse, kan rawhhmin a, chawhmeha kan hman nghal mai chuan a tha berin kan hre si lo va. A tha lo nia kan ngaihna thin chhan chu 'Sapui a ko duh' an tih thin avâng a ni. Kan chawhmeh pai : a thenin kurtai tlang, a thenin bekang, a thenin sangha rep, a thenin hmarchapui kan ro leh hmeh chi dangte pawh kan pai a, puar lehlawhin chaw kan han ei a; kan ei kham hnu chuan
- 266. Nunhluitenkiranrello266 kan tlu zâl far a. Khaw thim kan nghâk chawt mai thin. Khua a lo thim tan chuan sava hram lunglen thlâk tak tak a lo ri a, in lam ngaih a na duhin, a ruktêin bialnute kan lo nei ve tawh thin si a, mahse kan rual û zâwkte kiangah chuan kan sawi chhuak ve ngam thin si lo va, kan hel tawrh ve tlawk tlawk thin. Khua a thim zual zêl a, vâna arsi pawh a lo lang phauh phauh a. Han hawi vêl ila, khua a that chuan vân lam a thiang kûk mai thin si a; khua a thim zual zêl a, vân arsi pawh a lo lang zawt zawt a, a lang pe un mai thin. A lunglenthlâkin khua a har ve duh khawp mai. Kan lui zawh a thui tham deuh chuan vâna arsi a lan kim khata kan hriat hunah kan meichher kan chhî kai a, kan aibuh chiahte kan en tan thin a ni. A thenin meichher an pu a, a thenin aiip an keng/ak bawk a, a then chakai man tûrin an inpuahchah bawk a. Kan aibuh chiahte kan han en tan a, kan chawlhna atanga hla vak loah chuan an lo la bawm tha vak lèm lo va. Kan zawh thui telh telh a, chakai lian puin puiin kan aibuh chiah kha an bawppuiin an lo chep kâk huang mai thin a; a thenahte chuan kan chaw chah kha pahnih pathumten an lo bawm a, an cheh rawn huai huai a, êng kan han chhi lang chiah tihah a thente chuan an cheh an thlah a,a thente chu lungpui hnuai lamah an tlân lût a, keini lahin man loh hlauvin a rang a rangin kan kutin kan hup bawk a. Kan hmanhmawh thin lutuk hi kan thil rahte a lo pelh deuh phei chuan tuiahte kan tlu leh bawrh bawrh thin. Chakai man chu sawi loh keimahni pawh kan inhliam deuh thaw fo mai. Kan ding far tluk tluk mai a ni. Nawalh aktute an tlûk a,
- 267. Nunhluitenkiranrello 267 tuia an tlûk luh palh chuan nawalh kan lo tuam that loh chuan a hlô leh vek thin a, a buaithlâk thin hle. Meichher kengtu ber a han tlûk a, tuia a meichher ken lai a chiah hlauh mai phei chuan kan ding thim ran mai thin a ni. A buaithlâk nak nak thin teh a nia. Chêtsual palh a awl viau nain nuih a za duhin nuih lamah insum a har duh thin hle mai. Kan aibuh chiah rim hria a, chakai lo vâk chhuak thenkhat, aibuh awmna la thleng si lo pawh a khât tâwkin an lo awm a, kan man a; aiipah kan khung hmak hmak zêl a. Kan chaw chah an lo bawm that deuh chuan a buaithlâk thin hle mai. Kut dinglamin kan han man a, kut veilamin kan hum bet bawk a, ke dinglam leh vei lamin kan rapbet bawk a, awm dân (possy) a mawi duh lo te taw khawp mai. Kan hup beh sa a lo chhuak a, pûk lam an pan daih chuan kan ui si, kan han zen a, a kaw tâwpah an tang a, an bawppuiin kan kutah min lo chehsak a, kan thlah dawn chuan a uiawm bawk si, min chehna a nâ kan ti thin bawk si, kan thlah loh chuan min chep reng dawn si, a châng leh kan han sî leh hlarh hlarh thin a, a tâwpa tâwpah kan pawtchhuak ve leh nge nge thin a; pawhchhuah loh pawh kan nei nual thin. A thente chu a bawppui chauh kan pawtchhuak a, a bawppui chauh pawh kan hawn hram hram thin. Kan zawh thui tial tial a, kan meichher dahte pawh kan han hawlh zawm chho zêl a. Kan chiah hmasak lama aibuh thenkhatte chu a lo hniar nung mai thin a, chakai hmuh tûr awm tawh mang si lovin, a thente chu an lo pu sawn ve leh daih mai thin. Chhûn ênga kan kal laia lungnâl leh nghet lo thenkhat kan chhinchhiahte kan lo theihnghilh leh a, tuia kan tlâk thlak leh chângte pawh a awm nuk mai. Kan hlawhtlin deuh châng chuan aiip kengtu
- 268. Nunhluitenkiranrello268 tân a ninawmin a rit hma êm êm mai a, kan ipte aha kan aiip ken veah kan khung then a, kan in-ah-sem leh tê tê thin. Meichher chhîtu tân lah kut a kham duhin a ninawm hma ve viau mai a, kan inthlâk zar zar reng bawk. Mahse meichher hi keng thiam leh thiam lo kâr a hla êm êm a, a keng thiamin êng tha taka an ken theih laiin, a thiam lo thung chuan a chhî thim ruai ruai mai thin. Meichher kengtu zei lo deuh chuan thiante sam an han hliau hmui rum rum châng lah a tam. Kan tluan châng chuan kan rin aia hmain kan perh khenna hmun kan thleng a. Kan tluan loh châng pawh a awm ve nuk tho mai. A châng chuan khuain min bumboh a, ruah a sûr a, chakai an kuaah an tawmim tlat a, hlawhchham phah a awl khawp mai. A châng chuan kan en hmaa min lo enkhalhtu ramsate a lo awm a, chakai eina hnu hêng hêu huau thar fet fet leh, an hniak lungpui chung atanga la rawn luang thla zaih zaih maite han hmuh châng chuan a zamawm duhin, kan intâwk/kan in nangching thut mai ang tih a hlauhawm duh thin hle. Kan aibuh chiah kan en zawh hnu chuan lui lam chhuahsanin kawng pangngai lam kan pan a, hmun hma rem kan hmuh hmasak berah chakai man sate kan in ahsem ta thin a ni. Chakai chil (thli) lah hi taksa-a a luan chuan a thîp hrehawm ve thin khawp mai. Kan lui kalna lamah thakpui a tam phei chuan khaw ên laiin hmu reng mah ilangin, kan chakai man phur vel a talangin kan lo hre chang leh thin lo va, a pâr kan su tla a, kan inhiat thîp leh thuai thuai thin. Vangvat lah a tam duhin hriat loh hlanin min lo zûk thi hman deuh ziah mai lehnghal a.
- 269. Nunhluitenkiranrello 269 Khua kan han lût a, in khatah kan lût khâwm vek phawt a, chhûngte pawhin min lo nghâk ve ran thin a. Dam taka in kan thlen chuan kan hlimin, kan man tam zan phei chuan kan lawm thin hle. Kan chakai man sate kha chawhtawlh lianah emaw tinahte emaw kan bun a, a kalte chuan intiat tlâng deuh deuha insemin, a rualtlang thei ang berin kan insem thin. Chhûngten an lo buaipui ve tawh a, keini lah inti ram kal fahranin an tui lo lum sa hmangin kan inbual ham ham thin. Tinah emaw chawhtawlhah emaw kan chakai mante an han vak ri sang sang chu a ngaihthatthlâk hliah hliah thin. Zîngah chhangphut nêna siampawlh tûrin emaw a hlanga chhum mai tûrin emaw kan mutsan mai loh pawhin, chhuan thih sek a ni thin. Khâng hunte kha a lo hlimawmin kohkir rual a chang tawh si lo : 'Nun hluiten KIR AN REL LO !!
- 270. Nunhluitenkiranrello270 BUNG 25 THINGTHU-A INDO LEH INDAHHLATSIAK Naupan lai chuan zanah hian kan han lêng chhuak a, thiante kan han sâwm a, kan tîtî a, eng engemaw hi kan sawi a, kan thu bial tiau tiau a, mei kan chhêm leh chawt mai thin a. Kawtlai vêlah thingbung, mau leh raw phel ilo vêl a tam thin si a, rualkhat zînga a naupang deuhte leh a dawih deuhte, tlêma chhehchhawl deuha kan hman hi an awm fo thin bawk a; chû'ng mite chu tuah tûr kan han fawm khâwmtîr a, pakhat meichher chhî tûrin kan tîr bawk a. Thing leh mau ro ilo fawm khâwmtuten an ngah hunah khan mei kan chhêm hluah mai thin a ni. Mei kan han chhêm a, tlangvalho nula rim tûr hre lo, mei lum âi tûrte an lo kal a, a nih loh leh tlêma rual û zâwk te, nula rim ngam chiah si lo, intipa ve deuh tawh si te chuan kan mei chhem lam chu an rawn pan a. Naupang, mei chhêmtute chuan kan âi chang leh mang hlei lo va. Mei chhem peih lo hlei hlei khan a ai an duh leh lawi a. Naupang zâwkte na nâ na chuan aia rul û zâwkte chu kan lo hlau ve thin si a, mei pawh ai hman lo lêkin a tuah tûr kan fawm khâwm thin a ni. A châng chuan kan aina tûr zawng zawng min dal vek a, mei dang, hmun hranah kan chhem leh ngawt mai thin a ni. Chû'ng rual û zâwkte lo kal chuan min han fuihpawrh a, tû nge huai ber tih min fiah an tum thin a ni (Min fiah an tum ka'n ti tak na a, huaisen min zirtîr a ni ber zâwk ang chu). Thingthu nung ramhnuai lamah indahhlatsiak tûrin min ti thin a
- 271. Nunhluitenkiranrello 271 ni. Kan mei chhem laia kan tuah, thing châng tha deuh vâm tha hem hawm kha min kentîr a, a dah hmasa ber tûrte pawh min ruat vek thin a ni. Dawih deuh tân chuan a zamawm duhin, mahni dah ve hun tûr ngaihtuah rauh rauh hi a awl khawp mai. Han dah ve lo dawn ila, rual û zâwkte na nâ na chu kan hlau thin bawk si; rilru hrehawm deuhin kan awm thin a ni. Chumi avâng chuan huaisen inzirtîr chu a pawimawh phah rêng a ni. A dah hmasa ber tûrin thingthu nung a han keng va va a; ram lam, thim deuh tak lam panin a han kal nal nal a. A ngam tâwk thleng a han kal a, hmuh theih ngei tûrin a thingthu nung ken chu a han dah va mai a. Thim thamah a rawn kir leh nal nal a, a dawta dah ve tûrin a hma a mi ang bawkin a ti ve leh a. Chutiang zêl chuan kan indahsiak thin a ni. Thingthu dah tawh apiang kha rual û zâwkte chuan, "Khawii lai hmunah nge i dah ?" tiin an lo zâwt zêl a. A thente chuan, "Khiang zikbul dinna bulah," an ti a; a thenin, "Zihnghal thing kawng thlanga dingawn awmna zawnah khân ka dah," an ti a; a thente erawh chuan, "Theipui kung hnuaiah," an ti bawk a. A thente chu fing ver vek deuh, artial fin deuhte hi an awm thin a, an thingthu ken kha an kal ngam chin atang khan an theih tâwkin an vawm a, an rin sawi mai thin. Rual û zâwkte chuan a châng chuan kan thingthu dahnate chu kan sawi nên a inmil leh mil lohte an enfiah deuh kher thin a; dâwt sawi an awm chuan min zilh nek mai thin. Pakhat dawt sawi pawhin min vai zilh nek mai thin si a. Mak ve ang reng tak mai chu kan kalna chin kan han sawi khan rual û zâwkte chuan an lo mitthla thei zêl mai a; hmun hming, a bul vela thingkung awm han sawi
- 272. Nunhluitenkiranrello272 a, an lo hre nghal deuh zêl maite kha a ni. Thingthu indahhlatsiak chuan naupang huaisen leh dawizep deuh chu a hriat thin khawp mai. A huaisen deuhin an dah hla ngam a; a dawizep deuhin an dah hnai mai thin. A châng chuan a hrang hranga indahsiak lovin, pakhatin a ngam tâwk a dah a, chu a dah sa chu kan la mai bawk thin. Kan elpui ten an dahhlat ngam viau mai chuan hlau chung chunga thingthu lâkkir ve phet chu kan tum ve si a, hnim buk hnuaia laitel vâk ri leh hnahthel tla thawm pawh a ring hma thin khawp mai. Thingthu indahhlatsiak mai bâkah hian thingthu nunga indo hi kan ti ve zauh zauh bawk a. Amaherawhchu tlêma hmun fianrial deuh emaw hmun ruak zau deuh hlek emaw a ngai thin a, chutiang ang hmun chu pan a ngai thin a ni. Tang tang kan insiam a, a châng chuan Team Team-in kan infiam bawk thin a ni. Lehlam hovin an awmna lam tûrah mei an chhem hluah a, lehlam ho lahin chutiang bawkin. Thingtang nawi tê te kan fawm khâwm a, kan tuah alh hluah mai thin a ni. Kan thingtang tuahte a kang bung rem rum tawh maw tihah meialh kan thelh a, thingthu nung kan la a, kan meichhem kan timit vek a, thim thamah kan invawm tawp mai thin a ni. Thingthu nung na nâ na chu zan thim hnuaiah chuan a lo êng va va a, lehlam pâwl lamin min rawn vawm dawn pawh hian min vawmtu tûrte awmna lai kan hre thei thin a, an rawn vawm hi a rawn en phei thin avâng hian kan lo bum ve zak zak mai thin. Thingthu lian pui pui hman kan phal thin lo va, thingtang nawi tê te deuh chauh kan hmang thin. Thingthu rit deuhte kan hman loh chhan chu kan invawm fuh palhin a nat duh deuh dawn avâng a ni. Thingtang tê tak tê te kan hmang
- 273. Nunhluitenkiranrello 273 chung pawhin kan lo bum hman lohva, min vawm fuh châng chuan a nâ ve thin khawp mai. Thenkhat chu fing thiam deuhte hi an awm leh tlat bawk a, an thingthu nung ken kha an taksain an phen a, anmahni an hmuh theih thin si lo va, kan bul hnai lawk lawkah an lo kal a, kan inrin loh laite hiam meiling leng chuai(h) chuai(h) hian min rawn vawm mai thin. Lu tak erawh chu kan tum lèm lo va, taksaa invawm fuh kan tum ber thin. A chak lo lam deuh leh a che muang lam deuha tan chu a retheihthlâk thin nang nang khawp mai. Pâwl pâwla kan indo tum chuan tlêma kan mi huat deuhte chu an awmna lai kan hriat fuh chuan thingthu nung lo hian kan vawm phei tawp/chawt mai thin , thingthu nung lo na nâ na chu an lo hmu thei thin si lo va, an nâkahte kan vawm fuh a, a then chu an ngumah te, an zângah te kan vawm ri dawp dawp mai. A thente chu kan vawm hnang thin ni ngei tûr a ni : an inchum ri dawt dawt a. Lehlam pawl lam rawn vawm lah chu a hlauhawm thei thiak thiak khawp mai a; kan beng bul lawk lawkahte hian an rawn vawm ri leh fung fung thin a ni. Ka han ngaihtuah lêt neuh neuh hian kan naupan laia kan thil tih thinah chuan thingtu nunga kan indo thin kha a lo âtthlak deuh berin ka hria. Kan lo inhliam pheng phung lote kha kan vannei ngawt hian ka hre thung. Mahse kan lo hlimpui ve phian lawi si a, tunah zawng khatiang ang kha thil âtthlâk ni mah se kan hlimna kha a lo ngaihawm thin ngawt mai. Thingthu indahhlatsiak leh thingthu nunga indote kha nun hlui a lo ni ve ta si a le. Ngai mah ila, Nun hluiten KIR AN REL SI LO !!
- 274. Nunhluitenkiranrello274 BUNG 26 THUBELH : HMANLAI MIZO NAUPANG NUNPHUNG Hmanlaiin naupang hi an ngai pawimawh vak lo niin a hriat a. Nauawih hla-ah pawh hetiang hian kan hmu a:- Ka nauvi hian puak leh chhunrawl a hlawh lo Chhunrawl hlawh lo tlai tlâk a har lû êm e !! tiin. Pi pute chu lo neia eizawng an nih avângin kawla nî chhuak chhiarin lo lamah an liam a ngai thin. Hna lam an ngaih pawimawh êm avângin an fanaute pawh an uap lum tha hman thin lo. Nu leh pate pawhin an fasên te pawh lo lamah an liamsan mai thin a. Hnutê pawh an kham lo hle thin. Pi leh pute'na nau an awm theih chu a la ziaawm viau va; pahmei chhungkaw tân phei chuan a buaithlâk thin khawp ang chu. Nu leh pa an feh a ngai a, nau chu an û-ten an theih ang tâwk tâwkin an awm ve ngawt mai thin. An nawmsam loh deuh phei chuan an tap nîleng deuh rawt thin ni tûr a ni. Falak phei chu an lainatawm lehzual. Nauawmtu pitar leh putar, naupangte chuan an nu feh hawn hun nghâkhlel takin kawtchhuahah an lo hmuak a, an awi lawp lawp thin. Chaw puar khawpa la fah theih loh, hnutê deuh chauh la ringte phei chu an tuihal tawh thin si a, a nu a han hmuh chiah atang phei chuan a hmel a hlim sâwt sâwt a, lawm avângin a tap titih hial thin a ni. Nu pawh a inthlâk leh silfai hmain nautê a lainat avâng chuan a hnutê chu a pe lo thei bîk lo. Riltam, tuihal ta na nâ na chuan nu hnutê tang nâ erh urh tawh chu duh thâlin a hne
- 275. Nunhluitenkiranrello 275 dawk dawk mai thin. Irh awk awk khawpin a hne dawk dawk mai thin a, chu chu a pum lamin a lo zo lo leh thin. "Fa an neih chuan an lawm hle a, mipa a nih phei chuan an lawm lehzual a, huaisen turin an duh ber a, ral in hal tur a nih entir nan, a lai an tan hnuin meichher an chhittir a, 'ral in hal tur' an ti a; thenkhat chuan, 'mipa huaisen sai kap tur' an ti thung a, chu chu upate malsawmna a ni."1 "Tin, nau a lo pian veleh nauchhartu chuan mipa a nih chuan, 'E hei, mipa darkhuang man a ni, ava duhawm em ! Mi that sa kap tur a nih hi' a ti hlut thin".2 "Hmanlai chuan naupang hi an dahhniam hle mai a, tawngnamahah, "Naupang leh haite chu siam chak an tam em ren tur a ni lo, an piang leh zel alawm," tih hi tlangval tawngkauchheh dan a ni. Puitlingin eng thil emaw lo khawihin lo siam sela naupangin, "Eng tur nge ?" ti a an zawhte hian, "Neihfaka rilbawmah," an tih san mai thin a. Tin, puitling zingah lo awm vein lo hnawksak deuh sela, "Naupang chu lo awm hnai suh u, uite rim in nam," tiin an hnar kiang thin a ni. Thlasikah emaw khaw vawh changte pawhin meilum ai vein puitling chu lo dip deuh sela, "Naupangin khaw vawt an hre lo, lo kal kiang rawh u," an ti mai mai thin a ni !! 3 "Hmanlaiin naupang insuala invel an tamin chotuah pawh an ching a. Chutia mipa naupang insual leh invelh mai mai an chin nachhan ni-a lang chu: Khaw khat mah ni se,vengtian hrang inkarah intihbikna(feeling) rilru neiin inerna a awm a. Chung 1. B. Lalthangliana, Pi pu chhuahtlang, phek 15 2. C.Lianthanga, Hmanlai Mizo Nun, phek 113 3. Ibid, phek 14-15
- 276. Nunhluitenkiranrello276 veng tian hrang naupangte chu an inhmuh fal remchanah naupang ve tho an aia lian tawh siten fuih pawrhin, "A chalah chil i hnawm ngam lo," tiin an fuih a. Annin tlawm an lo ngai si, pakhatin pakhat chala chil a hnawm zauh tawh chuan 'Insualah ka cho che' a tihna a nih avangin an inbei ve phat mai thin a ni. Tin, chu bakah indo thin an nihna chuan naupang rilruah indona thinlung a tuhna chen a awm a. Naupang ta na na na si chu veng leh veng inkarah indona rilru puin insual leh inchil chenin an hman phah a tih theih awm e."1 Naupang inkawmho lo intithiam lovin lo invel ta sela, patling meuh lo inrawlh a, mi fate lo velh chu thubuaia lak a nih chuan cheng sawmhnih (tlaisial) chawina a ni.2 Chuvangin, naupang insual leh invel mai maiah chuan nu leh pa chu an inrawlh ve lo tluk a ni. Kum sawm hnuai lamah chuan, naupang nun hi, nun awl em em, tal mai mai a ni.3 Rev. H.S. Luaia chuan, "Sikul lut rual kan la nih loh avangin khawlaiah kan hun kan hmang ber a. Buh tlang kan keng a, khawlaiah chi nen kan hum chhuak thin a. A chang chuan arpuiin min zuan thlak sak thin a, kan kuta chite chu in hnuai ban hriamah kan tat fai thin a ni. Chutihlaia kan ban te chu thing eh phel vek a la ni a. Daikiangah fawvai paihna leh inthawina hmunahte kan vak a, daikiangah chuan inthawina bawlhlo, maicham te, leh mau meh pawr te leh hnah te, bel te a tam thin a. Inthawina bel (Zunthiang bel) an tih chu tihkeh thiang lo an ti a, kan hlau hle thin. 1. James Dokhuma, Hmanlai Mizo Kalphung, p- 247 2. C. Lianthanga, Hmanlai Mizo Nun p- 29 3. Lalhmuaka, Zoram Thim Ata Engah, p- 24
- 277. Nunhluitenkiranrello 277 Kan khua a sap an lo zin chuan an dailenna kan en ru a, an hawn veleh an ek hrukna lehkha chu an ek kai lai kan pawt thla a, vaihlo kan zial a, kan zu thin a ni," a ti.1 Chhûn lamah an inkawm a, an inhnawk a; a châng leh se lemte an chaih a, an tal bal thei viau thin. Pi pute pawhin, "Naupang fai vir ver an hrisel ngai lo," (a tawng a la upa vak lo mai thei) an ti a. Naupang tal bal thei an hmuh chuan an lawm zawmah thin ni tûr a ni.Tin, kalchhetin an infiam bawk a. Zan lamah an pawnto va; an intihlim a, tual an chai a, hlate an sa a, an inbihruksiak bawk thin. Chû'ng an tihna vêlah chuan an tal bal êm êm thin a ni. Sap an lo thlen tawh hnu pawhin Mizo naupang chu an la bal viau ni tûr a ni. Rev. H.S. Luaia chuan, "Pu Buangan, ' Mizo naupang chu an bal em mai a, vawkte emaw ka ti thin,' a tih ka la hria a ni," a ti.2 Incheina pawh a mawlmang ve hle ni tûr a ni. "Mipa naupang khawsak dan chu a mawl hle a. Zawlbuk thingnawi fawma phut an nih chuan kawr ha chu an awm ve bawk nain saruaka tal mai mai hi an tam hle. Zawlbuk thingnawi fawma phut an nih chinah erawh chuan kawr an ha ve tawh a, thenkhat chuan mahni phu tawk puan an veng ve a ni."3 Naupan lai atanga chhel leh huaisen tûra infuih kan ni a. 'Mipa leh sapa chuan ramdai kan ngam tûr a ni' pi pute chuan an ti thin. Hei vâng pawh hi a ni ang naupang leikang deuh tawhte chu chhûn lamah an ramvak a, chakai te an khawrh a, aidu sentil te an khawrh bawk a; thâl laiin luitêa sangha an vaw 1. Rev. H.S. Luaia, Mizo Nunphung p- 3 2. Ibid, p-5 3. C.Lianthanga, Hmanlai Mizo Nun phek 63
- 278. Nunhluitenkiranrello278 bawk a. Rawtuai-te pawh a awm hun lai chuan an khawrh ve bawk. A chângin ramhnuaiah thang an kam a, sahdal te, thangchep te, thangthlengte an kam thin a, savate pawh an veh bawk thin. Ramhnuaia thei chi hrang hrangte pawh an lo ve thin bawk a. "Tlema an len deuh hnu chuan, sial vulhte chuan rama an tla an veng thin a, tlaiah an khalh haw a, huangah an khung thin. Kum riat vel an nih chuan thalah se en turin an hman tan theih a, 'se en rual' an tih hi a ni. Kum 10-12 vel an lo nih chuan a fur a thalin se en chu an tum a ni a, an tangkai ve hle. Se en tur nei lo emaw se en an chin loh hnu erawh chuan an tangkai lem lo.1 Naupang fel ve deuh an nihin an tlangval huna an nupui man atan mi hausa hnenah sial an veng thin a. Kum thum vel an ven hnuin chhang nei chin se note an hlawh thin.2 Thingnawi keuh rual an nihin thingnawi an fawm a, zan tin zawlbukah an keuh a, khawtlang tan an tangkai ve tan ta a ni. Kum sawm rual vêl an tlin chuan lo lamah an pate feh an zui a, vau tui chawi te, chhûn chawhmeh tûr bai chhuan te, buh tuh laia buh tuhte zinga tui semte thawkin an tangkai ve hle a. Hna chi hrang hrang thawh an zirtîr a, kum 15 an tlin chuan 'ram tang rual' an ti a, engkim zirtîr tawhah an inngai a, hna thawkah an hmang tawh thin. 1. B. Lalthangliana, Pi pu chhuahtlang, phek 19 2. B. Lalthnagliana & F.Lianhmingthanga, Mizo Nun Hlui Part -II, phek 65
- 279. Nunhluitenkiranrello 279 MITTHI AWM NIIN Mitthi an awm hian tlangvalhovin thlan an lai thin a, a khauhkhurhna tur lung phek put erawh chu mipa naupang tum a ni. Lungphek a nih loh pawhin thingtuai an pu thin. Heng khauhkhurhna tur hi thingnawi fawm hotu tleirawl (rawlthar) thlan la lai ngam ve lo ho khan an pu thin.1 Mi tha thih ni leh lenglai thih ni chuan lung kuang rem a ni thin a, lung phek tha deuh zawn pui turin tlangvalten an ho thin. Thlai chhiah nan vawkpui emaw a nei zo chuan Sial emaw talh a ni thin a. "Chu vawk sa chu tlangval thlan lai tute leh rawlthar lung pu hote chuan an ei tur a ni."2 Hlamzuih chungchanga Pu C.Lianthanga ziah dân ka'n tarlang ve reng reng ang e : "Nausen thi hi 'hlamzuih' an ti a. Dan naranin thlaruk hnuailam an ni ber a, tin, hlamzuiha ngaih chin hi khaw hrang hrangah a inang lo nual a ni. Amaherawhchu mitha leh neinung deuh chuan an fate hlamzuiha thi rual pawh kha hlamzuihah phal lovin thih thatte pawhin an lo thihtir bawk thin a ni. Hlamzuiha thi chu a thih daih(vawt)veleh chhun a ni emaw zan a ni emaw upahovin thlan an lai a, (thenawm paho an ni deuh ber)an laih zawh veleh an phum nghal mai thin. An phum dawn chuan puanin an tuam a, a kutphah vei lamah nu hnutetui an sawr a, a kut dinglamin artui an hum tir a, Sa so bel (hlum bel lian tak) chhungah an khung a, an phum ta thin a ni. Nu hnutetui kha a kalkawnga a 1. C.Lianthanga, Hmanlai Mizo Nun, phek 74. 2. Rev. H.S. Luaia, Mizo Nunphung, phek 16
- 280. Nunhluitenkiranrello280 chhawlhal huna a fawh thin atan a ni a, artui kha a kawng zawngtu tur a ni. Artui kha a lum biang biang a, nausen khan a zui zel a, mitthi khua a hruai thleng ta thin a ni. Hlaah pawh - "Thlafamin tum kawng a hai love, Lum biang biang rawh bawhartui lungfingte, Tuaiin sul a zui," an lo ti a ni. Nausen thlarauvin mitthi khua a va thlen khan Pawla khan a va en run run mai a, mahse nausen kha a invaukhan ve a, "Min han sai teh dek, dam puitling ila, mi lu sa lu ka hawn lo bik dawn em ni?" a ti khar khar mai a, a sai ngam ta bik thin lo a ni an ti," a ti ve thung a."1 Hlamzuih thi hi chu 'Kan thi ru a ni e' an ti a, ral an hlawh lo, Nuho nausen lo ti thi tawhte leh thenawm nuten an thutpui let let chauh a ni. Hlamzuih thiha pa an tah hum hum mai chuan mak leh tuarzuau an tiin patling lovah an ngai a, an dem mah mah zawk thin a ni. Tawngnamahah meikhu ur pawh 'Hlamzuih tah chu nepte' an lo tih thin hi"2 . "Sakei ai tawhte an thihin naupangte chuan 'Thihthiap' an veng thin. Thihthiap hi upate sawi danin beng pasarih nei a ni a, Sakei ai tawh chu a thihin a ruang chu rawn bawm a tum thin a, amah ngei a lo kal loh pawhin rannung zinga a duh duh a tir thei a. Khau emaw tho emaw, a tir thinin an ring a. Chungte chuan mitthi ruang chu an va ei mur mur ang tih hlauvin an veng thin a. Tichuan thihthiap veng tur chuan naupang tam tawk mitthi awmna in bang chhak te, kawmchar bang lam te, thawmmawlte 1. C.Lianthanga.Hmanlai Mizo Kalphung phek 35 2. Ibid phek 77.
- 281. Nunhluitenkiranrello 281 chu an vaw ri chuah chuah thin a ni. Chutianga thihthiap an ven hah manah chuan mitthi thlai- chhiahna sa chu an sem ve thin a. Kawng lehlama thlir chuan mi chhiatniah naupangho chu an lo hlim ve hle thin thung a ni."1 KUT NI-AH Mizovin kut chi chi thum kan neihah hian naupang chuan chanvo neih ve a ni a. Theih angin a hnuaiah hian tarlan i han tum dawn teh ang. Pawl Kut : Pawl kut hi naupang puala ngaih a ni a. 'Naupang kut' tih a ni ber zâwk mah. Naupang pual deuh a nih avâng hian naupang chuan an thlir ber leh an nghahhlelh ber a ni thin. Pu James Dokhuma chuan Pawl Kut chung châng hetiang hian a ziak a : "Pawl kut ni atan chuan nula leh tlangval leh naupangte chuan zulawm atan buhhum an khawn thin a. Chu chu dengfaiin an ngamtlak nu an saktir a. Hetia in tin atanga buhhum an khawn hian sumhmun atangin :- "Mim neiin mim min pe u, Fang neiin fang min pe u Chhawhchhi pawng e," an han ti a, an lo peka lawmthu an sawi nan chuan :- "Dam ang che, dam ang che, Tar kun khup bihin dam ang che, Kum tin buh za thlo ang che," 1. B. Lalthangliana, Pi pu chhuahtlang phek 120
- 282. Nunhluitenkiranrello282 an ti a, Mahse an lo pek loh chuan anchhe lawhin an in chu an chhuahsan a, an anchhe lawh dan chu :- "Thi ang che, thi ang che, Ngal ngetin thi ang che," an ti hrep a, an chhuahsan vang vang thung thin."1 Pawl kutah chuan vawk talh tur neiin an talh a, a nei lo chuan ar an talh a, artui pawh an lo dah khawl a, an chhum teuh thin a. Tlai lamah daikiang lungdawhah te, khawlai lungdawhah te, nuin thleng leh belin chaw leh sa an chawi chhuak a, duhtawkin an ei a. An ei bang chu thiante inrin loh laiin an barh tawn tawn thin a. Chutianga sa te, artui te an inbarh chiam thin chu 'Chhawng hnawt' an ti a. Nuam an ti em em thin.2 Tu leh fa nei ten, an tu leh fate he mi ni hian ar mit an rawh sak thin. An tute chuan armit rawhna arfêp kha an awrh a, mawi an inti hle thin.3 Naupang chuan an kawr tha ber an ha a, thite an awrh a, hlim takin an hmang thin a.4 Thi neilote pawhin mi thite an hawh ve a.5 Tin, Mipa naupang fel tawh deuhte chuan an thiante nen buhhum an thawhkhawm a, chu chu an deng a, an nel tlak deuh nu an awm tir a. Pawl kut hman ni chuan an ngamtlak deuh inah an inkhawm ve a, an hlim ve em em thin. Hetia naupang hovin zu an in ve hi 'zulawm' an ti a, an han ruih tawh chuan an vei an veiin an za ruai tawh thin.6 Chu an zu sak 1. James Dokhuma,Hmanlai Mizo Kalphung, phek 87-88 2. Remkunga, Class V MIZO 8th Edition, 1988 3. K.Zawla, MIZO PI PUTE LEH AN THLAHTE CHANCHIN Phek 52 4. Remkunga Class V MIZO, 8th Edition, 1988. 5. B.Lalthangliana, Pipu chhuahtlang phek 90. 6. C.Lianthanga, Hmanlai Mizo Nun, phek 99.
- 283. Nunhluitenkiranrello 283 chu an duh leh an in a, an chakkhai lei nân an hralh bawk.1 Chapchar Kut : Chapchar kuta nula tlangval, paho zai hlim inkaihkuah kual ve, rui nghet lo, bu luk luk chu an sawi dum dum a. A tel lo naupang lah chuan hmuhnawm an ti a, an pungkhawm ve zel a. Paho rui tha tho, naupang vau vel chuan, "Min en s'u, min en chu zu in chawi ang," an ti a. Naupang zu chawi tur nei lo chuan chaiho zu bawk chu an thal a, inkaihkuah kualte chu an tulh lawr ta thin ani.2 Tin, naupanghovin kut hman nan zulawm khawn ang bawkin in tinah mimpawng an khawn a. Chung an mimpawng khawn chu zu-ah an sa a, mim zu an in ve thin. Tin, chhangpai kha an ak far a, naupang chu an hlim em em thin a ni.3 Chapchar kut tan niah chuan tausang vel atangin kut thlen inah chuan mi tin an kal khawm a.......... Naupangho an mahni thlen in theuhah an pung khawm a. Kut zu atana an lo sak lawk chu an pu khawm a.4 Chapchar kut tlai lamah behliang mun hun vel atangin mualah an chhuak a. Mualah chuan tlangvalin zu an siak tling luauva; an in hlawm a. Naupanghovin an sipawng zu neih ve chu mauthei te, no te, darhai te leh seki tein an rawn keng chhuak ve bawk a.5 1. James Dokhuma, Hmanlai Mizo Kalphung, phek 87 2. Ibid. p.77-78 3. Ibid. phek 84 4. M.Lalmanzuala, Zoram Kalsiam-2, phek 51 5. Ibid. p-52
- 284. Nunhluitenkiranrello284 Chapchar kut tan niah chuan mi tin an neih ang tawk tawkin an inchei theuh va. Naupang puak lai leh kal thei tawhte samah tlaiberh dawp sen leh sava hmul mawi deuh dangte khawite hnunin an char bet a.1 Tin, chhawnghnawt tura an kal hian mipa naupangin puandum an sin chhuak thin. 2 Mim Kut : Pawl kut ang deuh bawkin zulawm an nei ve leh a; mimpawng an khawn a, zu-ah an saktir a. Chu chu zulawm a ni ve tho na a, mima siam a nih avangin 'Mim zulawm' a ni.3 SERH LEH SANG LEH INTHAWINA 1. Ramhnuaia naupang hruaiin hnung lama kaltir lovin a chhawmin an chhawm thin a, chuti lo chu laikingin chil a chhak ang an ti thin.4 2. Belthlenga naupangin chaw an ei te hian khuavang hnenah ngaihdam an dil.5 3. Nau a lo pian veleh nauchhartu chuan mipa a nih chuan,"E hei, mipa darkhuang man a ni, a va duhawm em! Mi that sa kap tur a nih hi," an ti hlut thin.6 1. M.Lalmanzuala, Zoram Kalsiam, phek 50. 2. Zatluanga, Mizo chanchin Bu I, phek 29 3 James Dokhuma, Hmanlai Mizo Kalphung, p- 181-182 4. Ibid phek 109 5. Ibid phek 108 6. C. Lianthanga Hmanlai Mizo Nun phek 113 7. Rev.H.S.Luaia,Mizo Nunphung phek- 43.
- 285. Nunhluitenkiranrello 285 4. Nausen chu a piantirh atangin chaw fah tur a ni a, a pian veleh artui chhum hmin, a chhungmu hi an pe thin a. Nuin chaw a seh sawm a, a fah thin.1 Inthawina : Pi leh pute chuan natna hi Ramhuai thlentir niah an ngai a, ramhuai tihlungawi nan inthawina an nei thin a ni. Naupang tana inthawina : Hmeichhe naupai hmasak ber tumin an thawi thin a, a hnuah pawh hlan tho chu a ni ang chu. Arpui pathum hman a ni thin. Nu tan leh naupai mek tana thawina hlan a ni.2 Naute kha lo dam lo ta sela, he inthawina hian thawi a ni. Hetiang hian tih a ni : Kawtah te tak tein lei an ker kua a, tui tlin theih nan, changêl hnah, zuk phah a ni. He khur siam hi in bul a ni ngei tur a ni. Khur siamah chuan, tui tlem an chhung lut a. Puithiam chuan a han chhampual a, tui chungah chuan artui a vaw keh ta a, tuiah chuan a bun lut ang. Kerkuak velah chuan Katchat te, lêm te, sumbul te, hnim dang tlem, an phun hual tiau thin.3 Tin, Naute dam lo kha Tuihuai mana damlo niah puithiam khan chawh ta sela, Daiah, tih a ni ta a, mahse naupang inthawina ang chiah a ni. Hranna hret, an belh chu, hlanna dawhkan siam a ni. Hemi tih loh chu a dang zawng chu a inang chiah.4 1. Rev.H.S.Luaia,Mizo Nunphung phek- 43. 2. Lalhmuaka, Zoram Thim Ata Engah, p - 61 3. Ibid, p - 62 4. Ibid, p - 62
- 286. Nunhluitenkiranrello286 Hrilawn : He natna hi naupang hri, natna hlauhawm tak a ni a, 'hri hmanhmawh' an ti a, ar hluisen an hmang thin. Pu James Dokhuma chuan vawkte pawh tel niin a sawi.1 Thawi hman chu dam zel niin an hria a ni. He natna thawi nan hian bawlhlo dang a hautak lo hle a, khuangthli zikno leh thinguihahni a ni mai. He inthawina hi thimhlimah a ni thin a, mangan tawpkhawkah chuan chhunah pawh hman theih tho chu a ni.2 Hetiang hian puithiam chuan a chham thin a - "Kawlkunga lo thawk che, nizung rawn zui che, thla zung rawn zui che. Liana pangti-a i sen theih tawh loh nan ka hluikhuangin ka tin che, Van-thimpuia lo thawk che. Tumpui kauvah lo tum che, kham puk karah lo tawm che. Tumpangpui meiah lo uai che, lawichal chungah lo chuang che. Se kawng rau, vawk kawng rau rawn zui che. Liana pangti-ah rawn sen che, i sen thei tawh lovang. Hnai sen i chhuah thei tawh lo vang, hnai var i chhuah thei tawh lo vang." a ti a. Ar chauh an hman chuan, "Ka hluikhuangin ka tin che," (an hman kawp chuan) "Ka khai kawpin ka tin che," a han ti a.3 Puithiamin chham tur ang a chham zawh chuan ar chu a zaihlum a, a thi chu damlo natna laiah chuan a hnawih a. Arsa chu sumhmunah an puah a, inchhunga lak luh a thiang lo a ni.4 A sa chhumna har mei chu phum bo vek tur a ni a.Phum hmain puithiam chuan,"He ka suanglungpui hi a nghin hma loh chuan i che-chang thei tawh lovang," tiin a chham hmasa thin. Inthawina sa chhumna thuk hawl an 1. Hmanlai Mizo Kalphung p - 62 1. C.Lianthanga, Hmanlai Mizo Nun, phek 56. 2. James Dokhuma, Hmanlai Mizo Kalphung phek 62 3. C.Lianthanga, Hmanlai Mizo Nun phek 57..
- 287. Nunhluitenkiranrello 287 phum bona chhan chu, in thawi kha natna hlauhawm a nih vanga inkai an hlauh thu a ni. A sa serh pawh an phum vek a, an phum hma-in sa har-mei phum hmaa chham hla ang bawkin puithiam in a chham thin. Chutia an thawina chu an ngeih em em e, zu ti a. A thawina sa chhum so hmaa an hawptir hman phawt chuan, thi-chhawnga lum tawh pawhin har mei an rawn vil leh thei nghal niin an sawi.1 Nauhri : Nausen puala inthawina a ni a, a tul dana nausen thawi dan chi hrang hrang a awm. 1) Arte hring ban : Nau a pian atanga ni thum ni-ah hman a ni a, nau an lo hrisel zel theih-na tura thawina a ni. Chaw hi fun te tak te te fun thumin emaw fun ngain emaw fun sarihin emaw an fun a, a vai chuan mauphel an chehtir a, a tawp berah arte an chehtir bawk a. Arte chu a lu-ah an zai thi ser ser a, a thi chu nau chalah leh a thinah an hnawih a. Chutia an hnawih hnu chuan bawlhlo chu pawn bangah an tar a,.Chu arte chu a duh apiangin vulha tan an la thiang.Hemi hnuah hian naute pa pa chu hna thawk lovin nithum chhung a awm leh ang.2 2) Bawrhkeu : Nau hi an pian atanga ni sarih velah an bawrh a chhuak (Keu) thin a, an bawrh chhuak chu a nat zual loh nan an thawi a. Zanah mut hnuah thawi tur a ni. Thiam hla an chham a, chutah vawmhrui kual chhungah naute chu vawi thum an hlang tlang tawn a. Chumi hnu chuan khawvar hmaloha mei chhem leh tawh lo turin an thawlh te te a an mu nghal vang vang thin.3 1. James Dokhuma, Hmanlai Mizo Kalphung, phek 63. 2. Ibid p - 63 3. Ibid p - 64
- 288. Nunhluitenkiranrello288 3. Arte lui lam : Ar luilam hi nau a pian atanga ni sarih a tlin hma ngeia thawina a ni.Nu hnute tui tam nan leh chak lo thawina a ni. Naute nu kha a nau neih atanga ni sarih a tlin hma pawnah a chhuak tur a ni lo. Ni sarih a tlin hma chu indim takin in chhungah a inkhung a. A thawi nan arnu leh arpa an hmang.1 4. Ui lui lam : Nau pian-sual hlauh thila thawina a ni. Ui chu puithiamin a ât a, a thi chu nausen chalah a hnawih thin. Uisa chu puithiam leh naute chhungten an ei.2 5. Zun hnawm : Ui an hmang a, nau zun cheh thawina a ni.Puithiamin ui chu a ât a, sa tuihâng chu nau a intir a, a sa chu puithiam hovin lainate nen an ei.3 6. Sava dawp sen tawn : Naupang kaih leh sual venna a ni.Nausen chhip samah tlaiberh (sava) dawp sen hi khawite-hnunin an char bet a, a sen vat vat thin.4 Chawm : Chawm hi ramhuai hlauhawm nia ngaih a ni a. Chawm nu hi a hmututen an sawi danin a pianzia chu nu lianpui mai, lukir bep bup, hnute lian zet mai hi a ni a, luite dung a mawng lam hawia a zawh thlak nghut nghut laiin an hmu thin.Naupang kaih 'sual' kan tih ang chi reng reng leh puitling pawh an lo kaih chiam thei a, chu chu chawmnu sawisak niin an hria a, daibawl bawlpuin an thawi thin. He inthawinaah ui emaw arpui hang emaw an hmang a, 1. James Dokhuma, Hmanlai Mizo Kalphung phek 64 2. Ibid phek - 64 3. Ibid phek 64. 4. Ibid phek 64.
- 289. Nunhluitenkiranrello 289 bawlhlo a lo tam a, inthawina khirhkhan tak a ni.1 ZU Hmanlaiin naupang pualin zu chi khat a awm ve a, a in hun a tam lo hle.Chu chu 'Zu lawm' a ni. "Pawl Kut hman nan naupang hovin zulawm tur buhhum an khawn a, an ngamtlak nu an sak tir a. An in duh leh an in a, an duh loh leh an hralh a, an duhzawng lei nan an hmang a. Pawl kuta an tih ang deuh bawkin Mim Kut hman nan naupang hovin mim-pawng an khawn a, zu-ah an saktir a. Chu chu zu lawm ve tho a ni na , mima siam a nih avangin 'Mim zulawm' a ni".2 Tin, 'Nau zu' a awm bawk a; hei erawh hi chu naupangin an in ngai lo thung. "Nau zu chu Nau an pian atanga a ni riat velah nau bawrh an keu thin a. Nau bawrh keu zawhah an zu lo inrin lawkna 'nau zu' an tih chu an in a, he zu hi naupang leh tlangval leh hmeichhiain an in ngai lo, upa chauhin an in thin".3 SE CHHUNNA-AH Se chhun an awm hi chuan naupang hi a nuam ti thei ve ber ber an ni thin a ni awm e. Rev.H.S.Luaia chuan, "Nuam kan tih ber pakhat chu sechaih a ni a. Se chhun tur an awm chuan tlangvalte nen ram hrui kan va chhat teuh mai a, Khuankhau leh Chiar hrui zungpui aia lian deuh kan va chhat teuh mai a. Se chhun dawn ni-ah chuan Sial chu kan hling 1. C.Lianthanga, Hmanlai Mizo Nun, phek 63. 2. James Dokhuma, Hmanlai Mizo Kalphung phek 181-182 3. Ibid phek 181
- 290. Nunhluitenkiranrello290 ta a, Sepa a ni thin a. Tlangvalte nen nilengin kan chaih ta a, kan vaw nasa em em a, a mawngtam chu a duk chur thin a ni.Tlai lamah chuan a chhun tuin a han chhun ta a,. Mipuiin ruai an theh a, keini naupang tan chuan sabebuh an siam a, sati sah nawi leh buh an chhum pawlh a. Chu chu a ei hunah chuan kan ngen a. Inhnuaiah te kan lut a, ban kan man a,"Sabebuh ka duh, ka duh, ka duh," kan ti a, in chu kan han sawi ta a, a ri tuar tuar thin a ni.Chutah chuan fatuten thlangrain sabebuh (sawhchiar) chu leihkapuiah an rawn chawi chhuak a, kan hlim ve thin khawp asin," a ti.1 Pu Lalhmuaka chuan,"Zawlbuk kawtah inzawh chhuahna nei turin thingnawi fawm hotuin tlangau (naupang) an autir ang a;chutah chuan, "Naktukah kan vaiin sehrui chhatin kan kal vek ang," tiin thupek a puang ang. A ni tur a thlen hma (ni thum vel a ni ber e) khan tlangval pali emaw hovin, se chhun tur hling (man) turin naupangho ( a lian lam an ni) an kal a, sial chu an va kai chhuak ta thin a ni. Se chhun ni, ni thum a la awmin chhun tur kha naupang lian deuh leh tlangval rualin kawtlaiah an chaih ta thin a; an vaw zawt zawt mai a, chu chu an hlimna tak a ni bawk si."2 1. Mizo Nunphung phek-4. 2. Zoram Thim Ata Engah phek 76.
- 291. Nunhluitenkiranrello 291 ZAWLBUK-AH 1. Khaw pangngai chin chuan Zawlbuk hi neih theuh a ni; khawtlangin an sa thin a.Zawlbuk sak hi chuan a bawhbel tur a ngai thin a. Thinglian takte a nih thin avangin puitling maiin an zawn lo va, a khawnawtin an thawk chhuak a.'Bawhbel zawn niin naupang chenin an thawk chhuak thin.'1 2. Zawlbuk enkawl tur chuan thingnawi fawm naupang zinga fel deuhte chu mawh phurhna an pe a. Chung naupang te chuan Zawlbuk chhuat zawng zawng chu tlai tin an phiat fai a. Zawlbuk chunga inting tih fai te, vut tam lutuk paichhuah te, chhuata khumfa a tama then fai te chenin an hna a ni a. Thla khatah emaw, a aia rei deuh emaw thingnawi fawm hotute'n a thlaktu tur an ruat thin bawk.2 3. Tui chu Zawlbuka riak tlangvalte leh paho chuang kai tuihal intur a ni ber a.Zawlbuk tan a hrana tuichawi a ni ve ngai lo. Naupang thingnawi fawm lian pawl deuhin inchhawkin in tina tui an inkhawn chhawk a. A laklawh laia tui an tlakchham thut pawha khawn nghal thei turin men lai chhungin a khawn tur naupang pawh Zawlbukah chuan an inring sa reng thin a ni. An tui khawnna tur in tina an lak zat tehna tuium an nei hrang a. Um sei ang reng rawng 'dan ûm' an tih hlam leh bân vela sei a ni a. Chumi khat chu in khat atanga an khawn ber thin avanga 'dan ûm' tih pawh a ni.3 Mipa naupang pakhat ruat a ngai a, tuium 1. B.Lalthangliana & F.Lianhmingthanga, Mizo Nun Hlui Part- II phek 80. 2. B.Lalthangliana & F.Lianhmingthanga. Mizo Nun Hlui Part -II phek 81. 3. James Dokhuma, Hmanlai Mizo Kalphung phek 188.
- 292. Nunhluitenkiranrello292 thum tal tui awm chawpa dah tur a ni;bang kil bawhbel hrûlah an tung thin. Hmun pawh thim dâwnah an phiat fai vek thin.Tui tumtu leh hmun phiattu hi thing nawi a âwl thung a ni; zânah meichhemtu-ah a tang nghâl bawk a."1 4. Zan tina tlangval riakte tuah tur thingnawi chu khawchhung naupang zawng, kum 9-10 rual an tlinin an thawh tan.Tlai tin tel hnih emaw, an hotute ruat ang zat zat an keuh a.2 Naupang thangduang leh than thu awm a ni a, a kum bithliah/bituk theih chiah chu a ni hranpa awm lo ve. Pu James Dokhuma chuan, "Ni tinin naupangin thingnawi tel an keuh zat tur tuk pawh a awm chuang meuh lo. An mamawh anga keuh a ni ber mai. Thing an ngah deuh chuan ni tin 'fawm khat' theuh pawhin an tla thei a, " a ti.3 Chung naupangho ramhnuaia thingtang fawmtute chu 'Thingnawi Fawm Naupang' tih an ni. Thingnawi tel khat hi mahni awm tiat tih a ni a; mahse a te lam a ni fo zawk.4 Tin, uipum tiat velin tel a ni bawk.5 "Thingnawi fawm tura lâk dân chu : Chawng emaw, Sechhun emaw, Khuangchawi emaw an awm tuma, tiak dawn zân, chawndo ni zana naupang tâna sabebuh pek tum apiang hian kum 11 tling chin Zawlbuk thingnawi fawm tura lâk an ni thin.6 Thingnawi fawm hotute an awm a, 'thingnawi 1. Zatluanga, Mizo Chanchin Bu 1, phek 112. 2 B.Lalthangliana & F.Lianhmingthanga, Mizo Nun Hlui Part -II phek 80. 3. Hmanlai Mizo Kalphung phek 188. 4. Lalhmuaka, Zoram Thim Ata Engah, phek-24. 5. H.S.Luaia, Mizo Nunphung - phek 5. 6. Zatluanga, Mizo Chanchin Bu 1 phek 111.
- 293. Nunhluitenkiranrello 293 fawm hotute' hi hetiang mi hi niin an sawi :- 1) Thingnawi fawm awl hlim, an taksa lian thur mahse tlangval rilru la pu pha si lo, naupang rilru ang deuh chauh la pu an ni.1 2) Naupang zinga thingnawi la awl chiah lo, upa lam an ni ber.2 3) Val Upa-in thingnawi fawm HOTUTE, hruaitu atan tlangval pahnih emaw pathum emaw a ruat ang.3 'Thingnawi fawm hotute hian thu an nei em em a, naupang thuawih lo hremtu an ni. Lo feh hawn lai hi, thingnawi tel thehluh hun a ni a, bawhbelah endiktu pathum emaw an hotuten an ruat chuan an lo thlir reng ang a, awl ru an awm leh awm loh hretu an ni. Naupang tin khan an thehluh laiin hretu pahnih tal an nei theuh tur a ni. Awl ru an awm chuan, zanriah ei lai velin naupang tlangau a lo au ang a, "Zawlbuk tualah kal khawm tur a ni a, inzawn chhuahna neih tur a ni," tiin.4 Rev.H.S.Luaia chuan,"A khat tawkin kan inzawt chhuak a, zawlbuk chhungah kan dingtlar a, "Tunge i keuh lai hmu ?" tiin min zawt a, min hmutu hming pathum vel sawi tur a ni," a ti.5 Awl ru man an hremna chu 'Thingnawi Vawi' tih a ni. A naranin fawm (tel) 5 atanga 10 hi hremna tlangpui a ni. Hremna na deuhah chuan fawm 20 lai pawh an tuk ang.6 A hremna hi B.Lalthangliana & Lianhmingthanga chuan a lêt hnih emaw a let thum emaw an ti ve thung a.1 A 1. C.Lianthanga,Hmanlai Mizo Nun phek 15. 2. James Dokhuma, Hmanlai Mizo Kalphung, phek 189. 3&4. Lalhmuaka, Zoram Thim Ata Engah, phek 24. 5. Mizo Nunphung, phek 5. 6. Lalhmuaka, Zoram Thim Ata Engah, phek 25.
- 294. Nunhluitenkiranrello294 thehluh hun tur an tuk ang a, chu chu a ti ngei tur a ni. 'Hei hi naupang tan hremna na tak leh zahthlak tak a tling'2 Zanriah ei khamah chuan thingnawi fawm naupangte chu tlangvalin an ko khawm bawk thin a, thing tuah tûr a tlêm deuh chuan in tina mi an khawntir mai bawk thin.3 "Zan laklawh laia thing an tlakchham phei chuan thingnawi fawm hotu chu ring taka auin, "Kan in phut e," tiin an au a. Thingnawi fawmsa lo inring lawk lo naupang tan phei chuan a buaithlak thei hle. Chung hunah chuan zan fawm em thu awm suh, naupang chuan an chhungte thing phurh sa, thing fak fak sawm aia tlem lo chu fawm khata ngaih a nih avangin an keuh mai a. Fawm hnih fawm thum keuh tura an inphut phei chuan a hautak tham hle a ni".4 Thingnawi fawm awl theite : 1. Lal fapa-in thingnawi an keuh ngai lo.5 2. Sa serh kai ngat eng sa pawh kap ta se, chu a thiltih chu ngaih ropuisakin thingnawi fawm a awl nghal ang.6 3. Sakei mei satthla se, chu chu pasaltha hna tak, mi nazawng pawhin an ngam loh leh an theih loh thil a nih avangin, thingnawi fawm a awl nghal bawk a.7 4. Naupanga la ngaih thingnawi fawm naupangin nula ngai ta se, chu chu tlangval tawh chhinchhiahna a nih tlat avangin a thingnawi 1. Mizo Nun hlui part-II, phek 81. 2. Ibid p - 83 3. Remkunga, Mizo Tawng Class-V 8th Edition, 1998,p-51 4. James Dokhuma, Hmanlai Mizo Kalphung, phek 188-89. 5-7 Ibid, phek 198
- 295. Nunhluitenkiranrello 295 fawm a awl nghal hmiah bawk a. A nula ngaih chu aman a sawichhuak hreh a nih pawhin a thian hnena sawiin annin an sawisak thin.1 5. A zanghmulin vaibel dawn a zem chhuah theih hun a ni ber a. Zawlbukah Val-Upain an zanghmul chu pawhsakin an zanghmul chuan vaibel a zem chhuah theih leh theih loh a tak tak ngeiin a chhin a, a zem chhuah theih erawh chuan tlangvala chhiar tak tak ngam a lo nih tawh avangin thingnawi fawm a awl tawh ang.2 6. Thingnawi fawm naupang chuan Sahrâng hliam, a nun lai ngeiin a sah ngam a, a sah pem chuan thingnawi keuh an âwltîr thin a. Khaw thenkhatah chuan sahrang bawp man pawh an awltir thin. Amaherawhchu, thingnawi keuh bâk naupang mawhphurhna erawh chu an awltir chuang lo.3 Zawlbuk hi naupang inenkawlna leh thununna hmun ber a ni a; naupang nungchang tha chherna hmun a ni. Naupang sual fâl bîk leh zilh ngai apiangte chu Zawlbukah zilhhau an ni thin. "Naupang chu thingnawi fawm rual an lo nih chiah chuan thingnawi fawm hotute kaihhruaina hnuaiah an lo khawsa tawh a, an hotuten a nuam emaw a hrehawm emaw tha an tih ang angin an hrual a, chumi kawngah chuan an ti thi hne hnute a nih em loh chuan nu leh pain han vui pui vak chi a ni lem lo. Thingnawi fawm hotute hi thingnawi fawm awl 1. Ibid, phek 198 2. James Dokhuma, Hmanlai Mizo Kalphung, phek 198. 3. B. Lalthangliana & F.Lianhmingthanga, Mizo Nun Hlui Part-II, phek 83.
- 296. Nunhluitenkiranrello296 hlim an taksa lian thur mahse tlangval rilru la pu pha si lo, naupang rilru ang deuh chauh la pu an ni si a, chung ang kaihruaina hnuaiah chuan mipa naupangte chu an khawsa ta a. Hotu sual bik deuhin naupang an han hrual vel chu a hrehawm zia hrilhfak a tling ve reng a ni. Hotute tih dan kha nu leh pa hnena sawi a chi bawk si lo, lo sawi ta se vuak rawn hrep tur an ni mai a, an tuar tlawk tlawk mai a ni."1 Rev. H.S.Luaia chuan, "Thingfawm hotu sual deuh kan neihin hrehawm kan ti hle thin a, zawlbuk luhka hnuaiah hian ekther (ek hrukna)a tam hle thin a. Hmanlai chuan zawlbuk leikaah hian an daileng mai thin a ni a. Chutiang te chu min chhartîr thin. Zawlbuk hi naupang tan chuan dicipline kan neihna a ni a, naupang lian deuh chu zawlbuka riak ve tura tih a ni," a ti.2 "Naupang sual leh thuawih lo an awm chuan, an zilh a, an hauva, an hrem thin a. An la sim duh loh phei chuan an hotute remtihnain an 'sih sawi' hial thin. Chuvangin, naupang nun vawnna tha tak a ni."3 "Naupang sual bik deuh chu, a ngam loh pakhat, an velhtir ang. Tlangval an inrawlh lo tluk a ni, fawm hotute kutah dah vek a ni a; anni hian tul nia an hriat chuan, tlangval hotu ruatte an rawn ang."4 Zawlbûka tlangvâl inkawm khâwmte hian naupang lo awm ve te hi an tir an tir mai thin.5 " Tin, aia Upate tirhna reng rengah hnial chu sawi loh a tlana tlan vang vang zel tur a ni a,naupang thu 1. C.Lianthanga, Hmanlai Mizo Nun, phek 15-16 2. Rev. H.S.Luaia, Mizo Nunphung, phek 5 3. B. Lalthangliana & Lianhmingthanga, Mizo Nun Hlui Part-II p 81 4. Lalhmuaka, Zoram Thim Ata Engah, phek 25 5. Remkunga,Mizo tawng class V,8th Edition,1998, phek 78
- 297. Nunhluitenkiranrello 297 awih lo lah vuak rawn tur an ni bawk si. Amah- erawhchu hei hian aia upate zahna leh thu inawih tawnna naupangte rilruah a tuh nghet tlat a ni.”1 "Miin a huana ser emaw bo fo sela, a rutu man fuh thei lovin a thinrim chuan 'Bûk' khai a tum ta a. Chu chu naupangin an hotute an hrilh a, an thusawi chu thutling a nih chuan 'Bûk' khai lo turin an khap thei a, naupangte a hum thei a ni. 'Bûk' khai tih awmzia chu, patling thinrim chuan suk emaw, thing tum emaw telkhawmin, La zar-banah rua a kham a. A thil telkhawm kha bûk kang turin naupangte chu thingnawi fawm a dahtir thin a. Thingnawi fawm 40 emaw 50 emaw lo chuan a buk kang thei thin lo va. Naupang tan chuan hremna lian a tling thei a. Chutiang thilah chuan naupangte dik reng sia hremna a nih loh nan an hotute'n an hum thin a ni."2 Tin, zawlbuk hi naupangte tân chuan a hlu êm êm a, nungchang zirna a nih mai bâkah infiamna hmun atân pawh hman a ni thin a. Tlangvalten an han ko khâwm a, an inbuantîr vêl thin a. Tin, zawlbuk tlangbanahte an inbansiak bawk thin a, uisalehlin tein an uai bawk thin. Tlangvalte infiamna ang chiin anmahni tâwk tâwkin an infiam ve bawk thin. Tin, zawlbuk hi hnam ro inhlan chhawnna a ni a; upa titi vawrh vêl chu naupangin ngaihnawm ti êm êmin an ngaithla kiau thin a. Heng atangte hian Hmanlai indo thu te, mi huaisen chanchin te, Mizo hnam dân leh thu tinrêng an lo inhlan chhâwng thin a ni. 1. C.Lianthanga, Hmanlai Mizo Nun, phek 16 2. B. Lalthangliana & F.Lianhmingthanga, Mizo Nun Hlui Part-II p 81-82
- 298. Nunhluitenkiranrello298 THAWNTHU-AH Mizo thawnthu kan hriat theih ang ang atang chuan naupang chanchin a lannaah chuan naupang hlim tak, chan tha tak, vannei tak hmuh tûr a awm lem lo. An chan chhiatzia te, an retheihzia te, mite hmuhsit an nihziate leh miten an tihduhdah thinzia kan hmu a. Mizo thawnthu atang ngawt chuan naupang chan chhiatzia hlir mai a lan avâng hian Zo-zia ni awm lo tak pawh a ni. Mizo ziaah chuan tanpui ngaite intanpui tawn a, chhawmdawl ngaite inchhawmdawl thin hnam kan ni. Chuti a nih rual chuan kan thawnthu neih ve atang ngawt chuan naupang chan chhiatzia hlir mai kan hmu a ni. Thawnthu pahnih, Zawlpala leh Tualvungi, Darthiangi leh Chertuala chanchinah chuan Naupangte an pawimawh ve hle a, Tualvungi'n Zawlpala thlân a zawn pawh khan Se-en naupang- hovin Zawlpala thlân awm dân leh a hriat theih dân tûr an hrilh a; Tualvungi pawhin Se hrui tûr a vawrh ve a nih kha. Kha kha naupang tân chuan a hlu ve êm êm a ni. Darthiangi leh Chertuala chanchin atanga kan hmuh, Chertuala leh Darthiangi chu hun rei tak an inngaizawng tawh a, mahse an inthen a, hun rei ve tak a kal hnuin Chertuala leh Darthiangi chu an intawng leh thei a, an lunglen thu pawh an inhrilhtawn ve leh thei a, Chertuala kha naupangin a lo hmu a, kha mi a hmuh kha an khuaah a sawidarh a, an intawn leh theih phah a nih kha. He mite thawnthu pahnih atang deuh chauh hian naupangte chu mi tân an tangkai ve niin a lang a ni. A bâk chu chanchin sawi tûr a awm lo hle. Unau fanghma to zawngah chuan a nau zâwkin a
- 299. Nunhluitenkiranrello 299 u a huphurh thu leh fanghma ei tûr tak ngial pawh a pêk phal ve loh thu kan hmu a; Chawngmawii leh Hrangchhuana thawnthuah Hrangchhuana'n Naupang pawnto lai a that thin tih kan hmu bawk a. Maurawkela thawnthuah lah Lalin naupang leh a nu a hnawtchhuak bawk a; Pa fa kawi hrui sât chat thawnthuah lah pa nei lo an hmuhsitzia a lang a, sal sarih-hovin an pa phuba lâk an tum ve a, sakeiin a lo ei zawh vek thu kan hre bawk a. Sichangneii thawnthuah chuan Tlumtea chanchinah a âtzia kan hria a, a pa a thih dawn a a chalchang chu a lâm emaw a ti hial a, "Ka pa a lâm e," a ti hial a; tuiumte a sawh vel a nih kha. Tlumtea te unauzaa an vahvaih leh a nu an belh leh tâk hnu pawha Hringeiin thah a a tum phet thu kan hmu bawk a. Rahtea thawnthuah lah fahrah naupang, nuhrawn hrawn, tih retheih tak, a tâwpah phei chuan a nuhrawnin tihhlum a tum thu a hria a, a tlan bo nghe nghe a ni. Pa fa hruai bo thuah lah khân naupang nuhrawn hrawn bawk, an nuhrawnin a nin êm êm, an nuhrawn ruahman ang a, a pain khur chhûnga a chhin hnan, rampalâilênga vâk vak chanchin kan hria a. Liandova te Unau thawnthuah lah naupangtê an nih laia anmahni hringtu nu ngeiin pasal a neihsan tak, rethei taka vâkvai, mite hmuhsit leh endawng êm êm, chu mai pawh la ni lo va an diriam êm êm mai te, Tuaisiala naupang â leh lutuk sawi âwm leh âwm lo pawh dâwn thiam lo, a û zâwk Liandova rilru tihah êm êmtu chanchin kan hmu bawk a. Mizo thawnthu atanga a lan dân mai chuan fahrahte leh falak ang chite chu an hmuhsitzia leh mitin maiin an hnuai en êm êm mai a lang thei a. Thenkhat chu an duh rêng vâng pawha awm an ni bîk lo va, thihna avânga rethei ve leh lo fahrah ta an ni mai a. Khawngaih zâwk ahneha an han hmusit vêl leh an han tiduhdah zawk tlat maite chu a mak ka ti.
- 300. Nunhluitenkiranrello300 A lehlamah chuan falak ang chite an han hmuhsit viau mai nachhan nia ka ngaih chu miten falak an pai leh an neih zêl an lo hlauh vâng pawh a ni mahna. Tuna kan thawnthu han sawi chhuah takte hi an upa hlawm tawh viauin a hriat a, chuvângin, hmanlai ata tawh naupang fahrahte hi chhawmdawl leh tanpui ahnehin an lo hmuhsit thin zia a hriat a ni. A chhe zawng deuh hlir maia kan thawnthu a naupang chanchin a han awm mai chu thil mak tak pawh a ni. CHAWNGCHENNA AH1 Chawngchen ni hnihna 'Zupui ni' an tih, a thente chuan 'Pu zu ni' ti an awm bawk a. Zingah vawkpui an talh a, "Mual buh" atan hman a ni a. Vawk pahnih an talh leh a, pakhat zawk khawtlang tan a ni. Chawhnu herah chuan thingnawi fawm naupang Zawlbuk atangin an lo chhuak a, tlangval dawn dawnin an ho va. Chawngpa in chu an rawn sawi sawk sawk a, a thenin lungin an vawm a : Chawngnu, chawngpa lo tho rawh, Sumdeng rualin zu kan nei lo ve. an rawn ti a. Mahse makpa leh fatu hoten, "Zahngai rawh u, zahngai rawh u, kan pe dawn a che u," an ti a. Vawkpui sa sawhchiar chu an pe thin a ni. A ni thum ni 'Zu thing ni' an tih leh, a thenin 'Saruh kawl cheu ni' an tihah chuan chawngpa in leikaah buh an thai thin a, chu chu a hnuaiah thingnawi fawm naupangte leh rethei deuhten an dawh ve thin a ni. KHUANGCHAWI -NA-AH "Khuangchawinaa talh thin Sepui 'Tlangphal' an tih mai chu Mual buh tur a ni a, Naupang pual a ni. 1. B.Lalthangliana & F.Lianhmingthanga, Mizo Nunhlui Part II, p-61-62.
- 301. Nunhluitenkiranrello 301 Buhchiar tawh lovin an chhum a, ruai an siamsak thin"1 "Khuangchawi dawn niin tlainemah chuan mipui an lam mup mup thin a, naupang hote chuan zute an lo tulh ve thin. Khuangchawi ni hnih niah Mual buhah naupangho Vawkpui leh zu ngan khat an pe. Khuangchawi ni thum ni 'Chawn do ni' ah naupangin sabebuh an ngen thei. Mitha intih ropui duhte chuan, khuang vawi thum an chawi hnuah pawh tih leh tur tam tak an la nei a, chungte chu : 1) Zaudawh : Zaudawh tukah saruh chheu ni tlaiah sabebuh an ngen a, in an sawi vak vak thin. 2) Nauawm hrai : Tlaiah pitar leh putar, nauawma thu mai mai tawhte nen ruai ropui takin an theh thin. Tin, Khuangchawi nu leh pa leh an chhungte an chuanna thin 'Khuanghlang'-a an chuan a, an thil neihte an vawrh chu naupangte pawhin an chuh ve thin."2 NAUPANG HLA3 Hmasang Mizo nun kan zira ngaihnawm tak pakhat chu, an nun mawlmang leh hniam takah khan, naupang chanpual an theihnghilh ngai hauh lo kha a ni a. Kût an hmannaah naupang chanpual an dah a, zu chi hrang hrang zingah pawh Naupang chanvo an ruat tel a. Hla chen hian naupang ta tur an lo ruat kan hmu a ni. Chung naupang hlate chu chi hniha then a ni a. 1. B.Lalthangliana & F.Lianhmingthanga, Mizo Nunhlui Part II, p-148 2. C.Lalbiaknema,Mizote khawsak Dan, phek 125-129 3. B. Lalthangliana & F.Lianhmingthanga, Mizo Nun hlui Part-II, Phek 161-162
- 302. Nunhluitenkiranrello302 Nau awih hla hi a chi khat chu a ni a. Hetiang hian nau an puakin, an nau puak mawnga beng thap thap chungin an sa diai diai thin a, awmzia a neiin a mawi ngawt mai. 1. Ka nauvi hi mu hle hle se, bei hle hle, A mut loh chuan keima'n ka beng mu ang e. 2. Kan kawmcharah tuihawk a luang dem dem, A fim hmasa Lalngovi'n thal zo zel e. 3. A khi-a'n khian rammu an kal dial dial e, Ka nauvi pa tel ve maw, ral that ve maw ? 4. A khi a'n khian meikhu a zâm chiai chiai e, Lalte a pa'n sai a kap, an sai lu lam e. A chi hnihna chu, naupang inkawm ho leh pawntonaa an sak thin, engmah engto leh phurrit an neih hma leh an hriat thiam hma hlim taka an sak ho dial dial thin hlate a ni a. Chung zînga tlem chu lo tarlang ila: 1. Ka nu, ka pa, lo haw thuai thuai Tlangah ruahpui a sur e, Sakhi lampeng rawn zawh la, Lo zangphar dêr dêr ang che; Chhingmiti a tap e, Rolenga a tap e; Ka mumang mang chu ni sela; Ka zu au na ral ral tur a. 2. Nghêng tâwlah, sai awnah, A ruh no no chhuakah, A che che sih hlawkah; Thlengpui khup hnu thal leh thei lo, Kei ka tiam dai dak. ...................................... 1. B. Lalthangliana & F.Lianhmingthanga, Mizo Nun hlui Part-II, Phek 161-162