Abstract image of a woman sitting on books and studying on a laptop

Luận án: Thế giới nghệ thuật của Nguyên Hồng trước năm 1945

Dịch vụ viết bài trọn gói ZALO: 0909232620 , profile picture
Dịch vụ viết bài trọn gói ZALO: 0909232620

Đề tài luận án tiến sĩ của Đào Thị Lý nghiên cứu thế giới nghệ thuật của nhà văn Nguyên Hồng trước năm 1945, nhằm khẳng định giá trị nghệ thuật và giá trị hiện thực trong sáng tác của ông. Luận án sẽ phân tích các phương diện như đề tài, nhân vật, không gian, thời gian và ngôn ngữ nghệ thuật, qua đó chỉ ra sự độc đáo và đặc sắc trong thế giới nghệ thuật của Nguyên Hồng. Nghiên cứu này góp phần làm rõ những đóng góp của ông đối với văn học hiện thực phê phán Việt Nam và nền văn xuôi hiện đại.

Education
1 of 171
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
21
22
23
24
25
26
27
28
29
30
31
32
33
34
35
36
37
38
39
40
41
42
43
44
45
46
47
48
49
50
51
52
Most read
53
Most read
54
55
56
57
58
59
60
61
62
63
64
65
66
67
68
69
70
71
Most read
72
73
74
75
76
77
78
79
80
81
82
83
84
85
86
87
88
89
90
91
92
93
94
95
96
97
98
99
100
101
102
103
104
105
106
107
108
109
110
111
112
113
114
115
116
117
118
119
120
121
122
123
124
125
126
127
128
129
130
131
132
133
134
135
136
137
138
139
140
141
142
143
144
145
146
147
148
149
150
151
152
153
154
155
156
157
158
159
160
161
162
163
164
165
166
167
168
169
170
171
BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN ĐÀO THỊ LÝ THẾ GIỚI NGHỆ THUẬT CỦA NGUYÊN HỒNG THỜI KỲ TRƢỚC NĂM 1945 LUẬN ÁN TIẾN SĨ NGÔN NGỮ VÀ VĂN HÓA VIỆT NAM THÁI NGUYÊN - 2015
BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN ĐÀO THỊ LÝ THẾ GIỚI NGHỆ THUẬT CỦA NGUYÊN HỒNG THỜI KỲ TRƢỚC NĂM 1945 Chuyên ngành: Văn học Việt Nam Mã số: 62 22 01 21 LUẬN ÁN TIẾN SĨ NGÔN NGỮ VÀ VĂN HÓA VIỆT NAM Người hướng dẫn khoa học: 1. GS.TS. Trần Đăng Xuyền 2. PGS.TS. Trần Thị Việt Trung THÁI NGUYÊN - 2015
i LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Các kết quả nêu trong luận án là trung thực và chƣa từng đƣợc ai công bố trong bất kỳ công trình nào khác. Tác giả luận án Đào Thị Lý
ii LỜI CẢM ƠN Tôi xin chân thành cảm ơn các thầy cô giáo, các cán bộ Khoa Ngữ văn, Phòng Quản lý và Đào tạo Sau đại học, Ban Giám hiệu Trường Đại học Sư phạm - Đại học Thái Nguyên đã tạo điều kiện cho tôi học tập và nghiên cứu. Đặc biệt, tôi xin trân trọng cảm ơn GS.TS. Trần Đăng Xuyền, PGS. TS Trần Thị Việt Trung - những người thầy đã tận tình hướng dẫn và giúp đỡ rất nhiều để tôi có thể hoàn thành luận án này. Tôi xin trân trọng cảm ơn gia đình, người thân, bạn bè, đồng nghiệp đã động viên, khuyến khích, tạo điều kiện giúp đỡ tôi trong suốt quá trình học tập và nghiên cứu. Tác giả luận án Đào Thị Lý
iii MỤC LỤC LỜI CAM ĐOAN ........................................................................................................i LỜI CẢM ƠN .............................................................................................................ii MỤC LỤC................................................................................................................. iii MỞ ĐẦU ....................................................................................................................1 1. Lý do chọn đề tài.....................................................................................................1 2. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu..........................................................................2 3. Đối tƣợng nghiên cứu..............................................................................................3 4. Giới hạn, phạm vi nghiên cứu.................................................................................3 5. Phƣơng pháp nghiên cứu.........................................................................................4 6. Dự kiến đóng góp mới của đề tài ............................................................................4 7. Kết cấu của đề tài ....................................................................................................5 Chƣơng 1. TỔNG QUAN VẤN ĐỀ NGHIÊN CỨU..............................................6 1.1. Tình hình nghiên cứu chung về Nguyên Hồng....................................................6 1.2. Tình hình nghiên cứu về Thế giới nghệ thuật trong sáng tác của Nguyên Hồng........15 1.2.1. Về đề tài sáng tác ............................................................................................15 1.2.2. Về chủ đề sáng tác...........................................................................................16 1.2.3. Về nhân vật .....................................................................................................17 1.2.4. Về không gian và thời gian .............................................................................20 1.2.5. Về ngôn ngữ, giọng điệu nghệ thuật...............................................................23 Chƣơng 2. KHÁI NIỆM THẾ GIỚI NGHỆ THUẬT VÀ NHỮNG CƠ SỞ HÌNH THÀNHNÊNTHẾGIỚINGHỆTHUẬTCỦANGUYÊNHỒNG...................31 2.1. Giới thuyết chung về Thế giới nghệ thuật..........................................................31 2.2. Những cơ sở hình thành Thế giới nghệ thuật của Nguyên Hồng ......................37 2.2.1. Hoàn cảnh lịch sử - xã hội...............................................................................37 2.2.2. Hoàn cảnh gia đình, môi trƣờng sống và hoạt động văn học của Nguyên Hồng ....42 2.2.3. Cá tính Nguyên Hồng......................................................................................49
iv Chƣơng 3. THẾ GIỚI NHÂN VẬT.......................................................................53 3.1. Một thế giới nhân vật phong phú, phức tạp thuộc tầng lớp thị dân và lao động dƣới đáy xã hội....................................................................................53 3.1.1. Những ngƣời phụ nữ nghèo khổ, bất hạnh, cùng đƣờng, nổi loạn .................55 3.1.2. Những đứa trẻ nghèo dƣới đáy xã hội, “không có tuổi thơ”...........................65 3.1.3. Những ngƣời trí thức tiểu tƣ sản nghèo, giàu hoài bão nhƣng bất lực và bế tắc trƣớc cuộc sống..................................................................................71 3.1.4. Những nhân vật con ngƣời tha hoá .................................................................77 3.2. Một số thủ pháp nghệ thuật tiêu biểu xây dựng nhân vật ..................................83 3.2.1. Nghệ thuật tạo dựng hoàn cảnh và tình huống................................................83 3.2.2. Nghệ thuật miêu tả ngoại hình để khắc họa tâm trạng và tính cách nhân vật .......91 3.2.3. Nghệ thuật miêu tả tâm lý nhân vật qua độc thoại nội tâm.............................95 Chƣơng 4. THỜI GIAN, KHÔNG GIAN VÀ NGÔN NGỮ NGHỆ THUẬT.....100 4.1. Thời gian nghệ thuật ........................................................................................100 4.1.1. Thời gian gắn liền với những sự kiện và biến cố dữ dội của cuộc đời nhân vật......................................................................................................100 4.1.2. Thời gian của con ngƣời cá nhân, của sự hồi tƣởng đan xen giữa quá khứ, hiện tại và tƣơng lai ...........................................................................106 4.2. Không gian nghệ thuật .....................................................................................109 4.2.1. Không gian xã hội đen tối, nhức nhối, chứa đựng đầy bất công và tội lỗi ...109 4.2.2. Không gian gia đình chứa đầy bi kịch buồn đau, tan tác..............................113 4.2.3. Không gian mang sắc thái tôn giáo - trầm, buồn ảm đạm ............................115 4.3. Ngôn ngữ nghệ thuật........................................................................................124 4.3.1. Ngôn ngữ đầy ắp chất liệu cuộc sống cần lao, phù hợp với tâm lý, tính cách của từng kiểu nhân vật.......................................................................125 4.3.2. Ngôn ngữ mang sắc thái tôn giáo..................................................................142 KẾT LUẬN............................................................................................................146 DANH MỤC BÀI BÁO, CÔNG TRÌNH LIÊN QUAN ĐẾN ĐỀ TÀI LUẬN ÁN...............................................................................................................151 TÀI LIỆU THAM KHẢO ....................................................................................152
1 MỞ ĐẦU 1. Lý do chọn đề tài 1.1. Nguyên Hồng (1918-1982) là một trong những nhà văn xuất sắc nhất của trào lƣu văn học hiện thực nói riêng, của nền văn học Việt Nam hiện đại nói chung. Ông là ngƣời đến với nghề văn khá sớm và đã thành công ngay từ tác phẩm đầu tay: Bỉ vỏ (1937). Nguyên Hồng có sức viết phi thƣờng, viết với tất cả sự đam mê và nhiệt huyết của mình. Hơn bốn mƣơi năm cầm bút, ông đã để lại gần bốn mƣơi tác phẩm, trong đó có những sáng tác đặc sắc và có những tác phẩm đƣợc đánh giá là một trong những tác phẩm bề thế nhất của tiểu thuyết Việt Nam hiện đại. 1.2. Nhƣ đã biết, “Thế giới nghệ thuật” là chỉnh thể của hình thức văn học”, [140, tr. 29, 30], “Thế giới nghệ thuật là khái niệm chỉ tính chỉnh thể của sáng tác nghệ thuật (một tác phẩm, một loại hình tác phẩm, sáng tác của tác giả, một trào lưu)... Thế giới nghệ thuật có không gian riêng, thời gian riêng, có quy luật tâm lý riêng, có quan hệ xã hội riêng, quan niệm đạo đức, thang bậc giá trị riêng” [52, tr. 251]... Trong Thế giới nghệ thuật của Nguyên Hồng, ở mọi phƣơng diện nghệ thuật nhƣ: đề tài, chủ đề, nhân vật, không gian, thời gian, ngôn ngữ nghệ thuật,... đều đƣợc thống nhất trong một chỉnh thể nghệ thuật, giúp ngƣời đọc dễ hình dung ra những nét riêng biệt những đóng góp cụ thể trong quá trình sáng tạo không ngừng của nhà văn. Với một số lƣợng tác phẩm khá lớn ở nhiều thể loại (tiểu thuyết, truyện ngắn, bút ký, thơ...) qua hai giai đoạn sáng tác, trƣớc và sau năm 1945, Nguyên Hồng đã phản ánh một cách chân thực, cảm động cuộc sống với những số phận cụ thể của những ngƣời lao động nghèo khổ và quá trình đổi đời nhờ Đảng, nhờ Cách mạng của họ. Khi viết về vấn đề này, Nguyên Hồng đã thể hiện đƣợc cái nhìn hiện thực sâu sắc và tấm lòng nhân đạo thiết tha của nhà văn đối với những con ngƣời lao động. Vì vậy, khi đặt vấn đề nghiên cứu: Thế giới nghệ thuật của Nguyên Hồng thời kỳ trƣớc năm 1945 cũng có nghĩa là đã đi vào nghiên cứu về những đặc điểm nổi bật trong nội dung và nghệ thuật của các tác phẩm, khẳng định giá trị hiện thực sâu sắc và giá trị nhân đạo cao cả trong sáng tác của nhà văn hiện thực xuất sắc này trong một giai đoạn sáng tác cụ thể của ông.
2 1.3. Theo khảo sát của chúng tôi, cho tới nay đã có khoảng hơn 50 công trình viết về Nguyên Hồng và riêng việc nghiên cứu về Thế giới nghệ thuật của ông đã có trên 20 bài (đề cập đến nhiều khía cạnh, ví dụ nhƣ: Chủ đề, đề tài sáng tác, cảm hứng sáng tạo, chủ nghĩa nhân đạo, cảm quan tôn giáo, lời văn nghệ thuật,... trong sáng tác của nhà văn). Trong các công trình nghiên cứu này, các tác giả đã chú ý đề cập đến giai đoạn sáng tác trƣớc Cách mạng tháng 8/1945 của Nguyên Hồng, trong đó đã có sự khảo sát, đề cập đến một số phƣơng diện trong Thế giới nghệ thuật của ông nhƣ: đề tài, chủ đề nhân vật, không gian và thời gian, lời văn nghệ thuật... nhƣng chúng tôi nhận thấy rằng, phần lớn đây là những nhận xét, nhận định mang tính khái quát; hoặc đó có thể là những khảo sát, phân tích khá cụ thể ở một số phƣơng diện trong Thế giới nghệ thuật chứ chƣa phải toàn bộ Thế giới nghệ thuật của Nguyên Hồng. Do đó, vẫn rất cần phải có một công trình chuyên biệt nghiên cứu một cách khá hệ thống và toàn diện về Thế giới nghệ thuật của nhà văn Nguyên Hồng. Thực hiện đề tài nghiên cứu này, chúng tôi muốn góp phần nhìn nhận một cách tƣơng đối toàn diện, hệ thống về Thế giới nghệ thuật của Nguyên Hồng trong một giai đoạn sáng tác cụ thể - giai đoạn trƣớc Cách mạng tháng Tám năm 1945, để chỉ ra những đặc điểm riêng, những sáng tạo riêng trong Thế giới nghệ thuật của nhà văn; đồng thời qua đó khẳng định những đóng góp đáng trân trọng của ông đối với sự vận động và phát triển của trào lƣu văn học hiện thực phê phán nói riêng, của nền văn xuôi Việt Nam hiện đại nói chung một cách cụ thể và đầy đủ hơn. 1.4. Hiện nay, một số tác phẩm tiêu biểu của Nguyên Hồng đã đƣợc đƣa vào trong chƣơng trình giáo dục ở bậc phổ thông và đại học. Nếu đề tài này đƣợc thực hiện thành công, đây sẽ là cuốn tài liệu tham khảo có ý nghĩa đối với học sinh, sinh viên, giáo viên các cấp và những ai quan tâm đến nhà văn hiện thực xuất sắc suốt đời nặng lòng với những ngƣời nghèo khổ này. 2. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu 2.1. Mục đích nghiên cứu: Nghiên cứu về Thế giới nghệ thuật của nhà văn Nguyên Hồng, luận án góp phần khẳng định: Trong quá trình sáng tác của mình, Nguyên Hồng đã tạo ra một Thế giới nghệ thuật riêng độc đáo và đặc sắc; và qua đó ghi nhận những đóng góp quan trọng của ông đối với quá trình phát triển của
3 văn học hiện thực phê phán Việt Nam nói riêng và văn xuôi Việt Nam hiện đại giai đoạn đầu thế kỷ XX đến năm 1945 nói chung. 2.2. Nhiệm vụ nghiên cứu: Nghiên cứu những phƣơng diện quan trọng của Thế giới nghệ thuật trong sáng tác của Nguyên Hồng giai đoạn trƣớc Cách mạng tháng Tám năm 1945, nhằm chỉ ra những đặc điểm cơ bản trong Thế giới nghệ thuật của nhà văn (nghệ thuật xây dựng nhân vật; không gian, thời gian nghệ thuật và ngôn ngữ nghệ thuật). Qua đó khẳng định những giá trị nghệ thuật và giá trị hiện thực sâu sắc, giá trị nhân đạo cao cả trong những sáng tác của Nguyên Hồng - “nhà văn của những ngƣời khốn khổ” Việt Nam giai đoạn trƣớc năm 1945. 3. Đối tƣợng nghiên cứu Đối tƣợng nghiên cứu của đề tài luận án là những sáng tác của Nguyên Hồng giai đoạn trƣớc 1945. Tuy nhiên, trong quá trình nghiên cứu, những sáng tác sau Cách mạng tháng Tám năm 1945 của ông cũng đƣợc chúng tôi quan tâm khảo sát, nhằm so sánh làm rõ hơn những đặc điểm riêng trong Thế giới nghệ thuật của Nguyên Hồng thời kỳ trƣớc năm 1945, cũng nhƣ một số đặc điểm chung trong quá trình sáng tác của nhà văn sau cách mạng. Bên cạnh đó, chúng tôi cũng tiến hành khảo sát một số tác phẩm tiêu biểu của các tác giả cùng khuynh hƣớng, cùng thời với ông để so sánh, đối chiếu nhằm chỉ ra những nét riêng, nét độc đáo trong Thế giới nghệ thuật của Nguyên Hồng. 4. Giới hạn, phạm vi nghiên cứu Nhƣ đã biết, Thế giới nghệ thuật bao gồm nhiều phƣơng diện nhƣ: đề tài, chủ đề, nhân vật, nghệ thuật xây dựng nhân vật, thời gian, không gian nghệ thuật và ngôn ngữ nghệ thuật... Tuy nhiên, trong khuôn khổ luận án của mình, chúng tôi xác định phạm vi nghiên cứu cụ thể là đi sâu vào nghiên cứu một số phƣơng diện cơ bản của Thế giới nghệ thuật nhƣ: thế giới nhân vật và nghệ thuật xây dựng nhân vật, thời gian, không gian nghệ thuật và ngôn ngữ nghệ thuật trong các sáng tác của nhà văn Nguyên Hồng giai đoạn trƣớc Cách mạng tháng Tám năm 1945 - vì đây là giai đoạn sáng tác nhiều, tiêu biểu và thành công nhất của Nguyên Hồng. Còn một số phƣơng diện khác nhƣ: đề tài, chủ đề, lời văn nghệ thuật, giọng điệu nghệ thuật... cũng đã đƣợc một số tác giả đề cập đến khá rõ trong các chuyên luận và bài báo của mình, nên chúng tôi không chủ trƣơng đi sâu vào nghiên cứu.
4 5. Phƣơng pháp nghiên cứu Trong quá trình thực hiện đề tài, chúng tôi đã sử dụng các phƣơng pháp nghiên cứu sau: - Phương pháp phân tích, tổng hợp: phân tích tác phẩm để tìm hiểu kỹ những đặc sắc về nội dung và nghệ thuật trong sáng tác của Nguyên Hồng giai đoạn trƣớc Cách mạng. Đó là cơ sở để có những nhận xét, đánh giá tổng hợp nhất về Thế giới nghệ thuật của nhà văn. - Phương pháp thống kê, phân loại: Phƣơng pháp này đƣợc áp dụng trong quá trình khảo sát các tác phẩm cụ thể của nhà văn, thống kê và phân loại từng kiểu nhân vật, ngôn ngữ, không gian và thời gian nghệ thuật trong Thế giới nghệ thuật của Nguyên Hồng. - Phương pháp so sánh, đối chiếu: để có sự đối sánh và có cái nhìn sâu hơn về đối tƣợng nghiên cứu, chúng tôi nghiên cứu và so sánh sáng tác của Nguyên Hồng trƣớc và sau Cách mạng tháng Tám năm 1945; so sánh với một số tác phẩm, một số nhân vật trong tác phẩm của các tác giả cùng thời, cùng hoặc khác khuynh hƣớng sáng tác của Nguyên Hồng, nhằm chỉ ra những nét riêng, nét độc đáo trong Thế giới nghệ thuật của nhà văn. - Vận dụng lý thuyết thi pháp học (về thời gian, không gian nghệ thuật, ngôn ngữ nghệ thuật...) để phục vụ trong quá trình nghiên cứu. 6. Dự kiến đóng góp mới của đề tài 6.1. Đây là công trình chuyên biệt đầu tiên nghiên cứu một cách khá toàn diện và hệ thống về Thế giới nghệ thuật trong sáng tác của Nguyên Hồng thời kỳ trước 1945. Luận án đi sâu vào khảo sát, nghiên cứu các sáng tác của Nguyên Hồng nhằm chỉ ra những đặc điểm nổi bật trong Thế giới nghệ thuật của nhà văn, nhất là trong việc dựng lên một thế giới nhân vật phong phú, phức tạp, độc đáo và sinh động của những con ngƣời lao động sống dƣới đáy xã hội thực dân phong kiến; Chỉ ra những đặc điểm về không gian và thời gian nghệ thuật, cũng nhƣ những nét đặc sắc riêng về ngôn ngữ nghệ thuật trong sáng tác của nhà văn. Qua đó khẳng định: Trong quá trình sáng tác của mình, Nguyên Hồng đã xây dựng đƣợc một Thế giới nghệ thuật riêng, độc đáo không lẫn với
5 bất cứ nhà văn nào. Và qua Thế giới nghệ thuật này, nhà văn đã thể hiện đƣợc một cách sâu sắc và cảm động chủ nghĩa hiện thực và chủ nghĩa nhân đạo cao cả của mình. 6.2. Kết quả nghiên cứu trên là cơ sở để khẳng định những đóng góp quan trọng của Nguyên Hồng vào quá trình phát triển trào lƣu văn học hiện thực phê phán giai đoạn 1930 - 1945 nói riêng và đối với nền văn xuôi Việt Nam hiện đại nói chung. 6.3. Nếu luận án này thành công, hy vọng đây sẽ là một tài liệu tham khảo hữu ích cho học sinh, sinh viên và những ngƣời quan tâm đến tác giả Nguyên Hồng nói riêng và văn xuôi Việt Nam thời kỳ hiện đại giai đoạn trƣớc Cách mạng tháng Tám nói chung. 7. Kết cấu của đề tài Ngoài phần Mở đầu và Kết luận, Tài liệu tham khảo, kết cấu của luận án bao gồm bốn chƣơng. Cụ thể nhƣ sau: Chƣơng 1. Tổng quan vấn đề nghiên cứu. Chƣơng 2. Khái niệm Thế giới nghệ thuật và những cơ sở hình thành nên Thế giới nghệ thuật của Nguyên Hồng. Chƣơng 3. Thế giới nhân vật. Chƣơng 4. Thời gian, không gian và ngôn ngữ nghệ thuật.
6 Chƣơng 1 TỔNG QUAN VẤN ĐỀ NGHIÊN CỨU 1.1. Tình hình nghiên cứu chung về Nguyên Hồng Gần 3/4 thế kỷ trôi qua - kể từ khi cuốn tiểu thuyết Bỉ vỏ của Nguyên Hồng ra đời và đƣợc nhận Giải thƣởng của Tự lực văn đoàn (1937) - đã có rất nhiều bài viết, những công trình nghiên cứu về cuộc đời và sự nghiệp, những đóng góp của nhà văn. Cho đến nay, việc nghiên cứu về Nguyên Hồng cũng vẫn đang đƣợc tiếp tục và đã đạt đƣợc nhiều thành tựu đáng trân trọng. Điều đó chứng tỏ sức sống của tác phẩm Nguyên Hồng rất bền vững trong lòng ngƣời đọc nhiều thế hệ, và theo thời gian những giá trị đặc biệt của nó ngày càng đƣợc phát hiện, đƣợc khẳng định một cách trân trọng. Theo khảo sát của chúng tôi, đến nay đã có khoảng hơn 50 công trình nghiên cứu chung về Nguyên Hồng, trong đó có khoảng 20 bài nghiên cứu có đề cập đến phƣơng diện Thế giới nghệ thuật. Bên cạnh đó có hàng chục luận án, luận văn khoa học nghiên cứu về sáng tác của ông. Đặc biệt khi ông qua đời, đã có hơn 20 bài viết về những Hồi ức và kỷ niệm về nhà văn, thể hiện tình cảm trân trọng tài năng và nhân cách của Nguyên Hồng trong lòng bạn bè, đồng nghiệp và bạn đọc. Ngay từ trƣớc năm 1945, có một số nhà nghiên cứu đã phát hiện tài năng văn học của nhà văn, đã đánh giá đƣợc những mặt mạnh, mặt hạn chế của ngòi bút Nguyên Hồng. Theo khảo sát của chúng tôi, đã có một số bài viết nhận xét, đánh giá về văn chƣơng của Nguyên Hồng của các tác giả: Thạch Lam, Trọng Quy, Trƣơng Chính, Vũ Ngọc Phan… Cụ thể, khi tiểu thuyết Bỉ vỏ đƣợc nhận Giải thƣởng của Tự lực văn đoàn, Thạch Lam đã nhận xét về văn của Nguyên Hồng nhƣ sau: ''Văn lúc nào cũng minh bạch, giản dị, một đôi khi thấm thía, rung động, có nhiều đoạn đẹp đẽ và sâu sắc… ông quan sát khéo, chỉ tả những cái gì đáng để ý, những tình cảm chân thật, những cảm giác đúng” [116, tr. 39]. Đồng thời tác giả cũng chỉ ra nhƣợc điểm khó tránh khỏi của một ngƣời mới vào nghề viết văn, đó là:“Nhiều chỗ vụng về, cẩu thả, nhiều câu văn chưa gãy gọn. Nhưng đó là những lỗi của một người mới viết văn và sẽ mất đi với kinh nghiệm và từng trải trong nghề ” [116; tr. 39]. Tuy nhiên, trong khuôn khổ nhận xét của một Giải thƣởng, Thạch Lam mới chỉ dừng lại ở một vài dòng nhƣ vậy về tác giả trẻ tuổi này.
7 Cũng năm 1938, khi giới thiệu Bỉ vỏ, tác giả Trọng Quy đã nhận xét: “Tác phẩm không hổ thẹn với sự được Ban giám khảo chú ý đến”, vì đây là “một thiên phóng sự tả rõ cách sinh hoạt của một hạng người” của “một cán bút linh hoạt mới mẻ”, “biết làm cho người khác phải cảm động” [127, tr. 8]). Trọng Quy đã khẳng định vị trí xứng đáng của Bỉ vỏ khi đƣợc nhận Giải thƣởng Tự lực văn đoàn chính là ở sự mới mẻ của cây bút Nguyên Hồng cũng nhƣ tính nhân đạo của tác phẩm. Tuy nhiên, không chỉ có những ý kiến ghi nhận sự thành công của Bỉ vỏ, mà còn có những đánh giá về hạn chế của tác phẩm này. Năm 1939, Trƣơng Chính đã nhận xét về Bỉ vỏ khi ông nhìn nhận từ góc độ Dưới mắt tôi nhƣ sau: “Quyển Bỉ vỏ là một quyển tiểu thuyết tầm thường, không đặc sắc. Tác giả còn thiếu nghệ thuật, thiếu kinh nghiệm, ngòi bút của ông còn non nớt, vụng về”...; các tình tiết “được sắp đặt một cách thô sơ… Nhà văn ấy kiên tâm và thành thực, nhưng ông chỉ thành công lúc ông giản dị và sâu sắc hơn” [17, tr. 173], đây là một nhận xét nghiêm khắc và khách quan về nghệ thuật của một cuốn tiểu thuyết đầu tay của Nguyên Hồng. Năm 1940, khi viết Lời tựa cho tập tiểu thuyết tự truyện Những ngày thơ ấu, Thạch Lam đã nhận thấy khả năng thể hiện “những rung động cực điểm của một linh hồn trẻ dại” của ngòi bút Nguyên Hồng… Tác giả của Gió lạnh đầu mùa đã rất tinh tế khi nhận thấy những cảm xúc chân thành của một trái tim dễ xúc động qua từng trang hồi ký đẫm nƣớc mắt của nhà văn hiện thực trẻ tuổi này. Trong cuốn Nhà văn hiện đại, năm 1942, Vũ Ngọc Phan đã công phu giới thiệu gƣơng mặt 78 nhà văn Việt Nam, trong đó có nhà văn Nguyên Hồng. Về Nguyên Hồng, tác giả đã khẳng định sự thành công của nhà văn qua những sáng tác đầu tay, nhất là cuốn Bỉ vỏ của ông. Vũ Ngọc Phan nhận xét: “truyện thật là hay… cách viết có mạch lạc mà đi đến đoạn kết một cách tự nhiên”, đồng thời ông cũng đƣa ra một nhận định khái quát khá chính xác về tƣ tƣởng nghệ thuật của “nhà văn xã hội này”: “Ở tập văn nào của Nguyên Hồng cũng vậy, tư tưởng nhân từ, bác ái của tác giả bao giờ cũng tràn lan và đó chính là cái phần cốt yếu của nhà văn xã hội cầu mong ánh sáng” [116, tr. 48]. Nhƣ vậy, nhà phê bình Vũ Ngọc Phan đã chỉ ra đƣợc cái cốt lõi, cái đặc trƣng và giá trị trong sáng tác của Nguyên Hồng, đó là: Tƣ tƣởng nhân đạo và khát vọng có một xã hội công bằng tốt đẹp hơn, nhất là đối với những ngƣời nghèo khổ.
8 Năm 1944, trong cuốn “Văn chương và xã hội” (Đại học Thƣ xã Hà Nội), khi nghiên cứu một số tác phẩm của Nguyên Hồng thời kỳ trƣớc cách mạng nhƣ “Bỉ vỏ”, “Bảy Hựu”, “Những ngày thơ ấu”, tác giả Lƣơng Đức Thiệp nhận xét: đây là “cây bút linh động cho ta cảm thấy sâu xa lòng yêu thiết tha của chính tác giả đối với các nhân vật trong truyện” [159, tr. 98]. Nhận xét này khẳng định thêm tính nhân đạo của nhà văn Nguyên Hồng. Qua một số ý kiến, nhận xét trên, chúng ta nhận thấy khá rõ một điểm: ngay đƣơng thời, ngƣời ta cũng đã chỉ ra những mặt mạnh, những thành công của nhà văn Nguyên Hồng. Đó là chủ nghĩa nhân đạo, là tƣ tƣởng nhân từ bác ái, cũng nhƣ đã chỉ ra những mặt hạn chế của Nguyên Hồng khi buổi đầu đến nghề văn còn đầy non nớt này. Đồng thời cũng qua khảo sát, chúng tôi nhận thấy: Trong vòng 10 năm (1936 - 1945), Nguyên Hồng đã có khá nhiều sáng tác (54 truyện ngắn, 03 truyện vừa, 01 hồi ký, 03 tiểu thuyết) với mảng nội dung hiện thực đặc sắc nhƣng thực sự những sáng tác này của Nguyên Hồng cũng chƣa thu hút đƣợc sự quan tâm của giới nghiên cứu, phê bình nhƣ những trƣờng hợp nhà văn hiện thực khác. Hầu hết các ý kiến nhận định, phê bình chỉ tập trung vào hai tác phẩm nổi tiếng của Nguyên Hồng là: Bỉ vỏ và Những ngày thơ ấu, còn những sáng tác khác của ông đều chƣa hoặc rất ít đề cập đến. Các tác giả (do những lý do chủ quan và khách quan nào đó) cũng chƣa thấy hết đƣợc giá trị nhiều mặt của các sáng tác ấy, cũng nhƣ chƣa phát hiện và đánh giá đúng mức đƣợc tài năng và cống hiến của Nguyên Hồng, mặc dù bƣớc đầu cũng đã ít nhiều động chạm vào những vấn đề đó khi nhận xét đánh giá về ông. Từ sau năm 1945 cho tới tận hiện nay, Nguyên Hồng và tác phẩm của ông tiếp tục đƣợc nhiều ngƣời quan tâm, chú ý nhìn nhận, đánh giá và khẳng định những giá trị nổi bật về nội dung và nghệ thuật. Những tác phẩm của nhà văn vẫn tiếp tục trở thành đối tƣợng nghiên cứu hấp dẫn trong đời sống nghiên cứu, phê bình văn học của nƣớc nhà. Trong khi đó, một số những nhà văn hiện thực khác nhƣ Vũ Trọng Phụng, Nam Cao... vẫn chƣa thu hút đƣợc sự quan tâm của giới nghiên cứu, phê bình, mà phải đợi đến thời kỳ đổi mới, các tác phẩm của họ mới đƣợc chú ý nghiên cứu và đƣợc đánh giá sâu sắc, công bằng và toàn diện hơn. Có thể nhắc đến những công trình nghiên cứu của các nhà nghiên cứu, phê bình tiêu biểu nhƣ: Nguyễn Đăng Mạnh, Phan Cự Đệ, Hà Minh Đức, Vũ Ngọc
9 Phan, Chu Nga, Trần Đăng Suyền,... cùng các mục từ giới thiệu về Nguyên Hồng, tiểu thuyết Bỉ vỏ, Hồi ký Những ngày thơ ấu trong cuốn Từ điển Văn học của tác giả Nguyễn Hoành Khung; Những đề tài nghiên cứu về sáng tác của nhà văn Nguyên Hồng của các tác giả: Lê Hồng My, Bạch Văn Hợp, Phạm Hồng Lan, Nguyễn Duy Tờ, Lê Thị Hải Vân... Qua các công trình nghiên cứu này, chúng tôi thấy các vấn đề về tƣ tƣởng nghệ thuật, phong cách nghệ thuật, lời văn nghệ thuật, cảm hứng sáng tạo,… trong sáng tác của Nguyên Hồng đã đƣợc đề cập đến ở những mức độ khác nhau. Các ý kiến, nhận xét đều sâu sắc và tinh tế nhƣng phần lớn là những nhận xét, nhận định có tính chất khái quát, hoặc nghiên cứu sâu một phƣơng diện nào đó thuộc về nội dung hoặc nghệ thuật trong sáng tác của Nguyên Hồng, cụ thể là một số ý kiến tiêu biểu nhƣ sau: - Đánh giá sự đóng góp của Nguyên Hồng đối với sự vận động và phát triển khuynh hƣớng văn học hiện thực phê phán Việt Nam trƣớc Cách mạng tháng Tám năm 1945 nói riêng và đối với nền Văn học hiện đại Việt Nam nói chung trên những phƣơng diện cụ thể. Tiêu biểu cho xu hƣớng đánh giá này là các công trình nghiên cứu: “Nguyên Hồng” [Phan Cự Đệ -116], “Nguyên Hồng, con người và sự nghiệp” [Nguyễn Đăng Mạnh -116], “Nguyên Hồng và quá trình sáng tác của anh” [Chu Nga -116]... - Khẳng định chủ nghĩa nhân đạo thống thiết của Nguyên Hồng khi viết về các nhân vật dƣới đáy xã hội thực dân phong kiến, đặc biệt là nhân vật ngƣời phụ nữ và trẻ em. Xu hƣớng này đƣợc thể hiện trong các công trình nghiên cứu: “Nguyên Hồng, con người và sự nghiệp” [Nguyễn Đăng Mạnh -116], “Một cuộc đời sáng tạo trong đau khổ” [Vƣơng Trí Nhàn - 111], “Cảm hứng cần lao trong sáng tác của Nguyên Hồng” [Phan Diễm Phƣơng -116]... - Chỉ ra đặc điểm phong cách nghệ thuật của Nguyên Hồng là “nhà văn của niềm tin và ánh sáng”, “nhà văn của lòng thương cảm thống thiết”, “một ngòi bút hiện thực giàu chất lãng mạn”… “Nguyên Hồng, nhà văn của những khát vọng sống” [Hà Minh Đức - 116], “Phong cách nghệ thuật của Nguyên Hồng” [77], “Nhà văn của tình thương” [1]... - Khẳng định mặt mạnh của Nguyên Hồng trong nghệ thuật xây dựng nhân vật, cũng nhƣ trong nghệ thuật sử dụng ngôn từ, giọng điệu... nhƣ bài viết: “Đặc sắc hồi ký Nguyên Hồng” [Nguyễn Đăng Điệp -116], “Giọt lệ lớn và đoàn tàu chợ” [Linh Thi - 116]; hay chuyên luận: “Lời văn nghệ thuật Nguyên Hồng” [Lê Hồng My - 101]...
10 Khi cắt nghĩa cảm hứng chủ đạo của Nguyên Hồng, Phan Cự Đệ cho rằng cảm hứng chủ đạo trong sáng tác của nhà văn “Bắt nguồn từ một chủ nghĩa nhân đạo sâu sắc với những lớp người cùng khổ. Anh là một cây bút đôn hậu, luôn hướng tới cái cao đẹp, trong sáng, niềm tin yêu thắm thiết” [116, tr. 112]. Khái quát về “Nguyên Hồng và quá trình sáng tác của anh” tác giả Chu Nga đã giới thiệu và khái quát: “Nguyên Hồng sau cách mạng chỉ là sự kế tiếp một cách logic Nguyên Hồng những năm trước cách mạng” [116, tr. 157] - Đây là một nhận xét rất chính xác về sự nhất quán trong quan niệm sáng tác của Nguyên Hồng cả ở hai giai đoạn trƣớc và sau năm 1945. Đồng thời Chu Nga cũng nhấn mạnh đến sự đóng góp riêng biệt của Nguyên Hồng vào dòng văn học hiện thực phê phán: “Trước tiên cần khẳng định ở anh những đóng góp đáng kể với tư cách là một nhà văn hiện thực phê phán tiến bộ nhất, tiếp cận gần nhất với cách mạng. Anh không chỉ hiểu cách mạng mà còn viết về cách mạng, cũng không phải chỉ viết một cách cảm tính, mà ít nhiều có quan điểm, có lý luận” [116, tr. 157], và đó còn là “tiếng nói yêu thương nhân đạo (…) sôi nổi, lạc quan, tràn đầy một lòng tin ở ngày mai tươi sáng vì nhìn thấy được những phẩm chất đẹp đẽ ở những con người nghèo khổ hôm nay”[116, tr. 158]… Nhƣ vậy, tác giả đã đề cập đến cảm hứng chủ đạo trong sáng tác của Nguyên Hồng, đó là tình cảm yêu thƣơng, trân trọng con ngƣời lao động. Cùng quan điểm nhƣ trên, Phan Diễm Phƣơng, Vƣơng Trí Nhàn, Đỗ Trung Thoại... đều cho rằng cảm hứng sáng tác của Nguyên Hồng là cảm hứng về cuộc sống lầm than, đói khổ của ngƣời lao động trong xã hội cũ. “Cảm hứng cần lao… đã được phô diễn một cách ám ảnh, đầy sức lay động đối với những con người đồng cảm” [116, tr. 225]… “Cảm hứng cần lao và tranh đấu của Nguyên Hồng cũng chính là cảm hứng nhân đạo nơi ông” [116, tr. 227]… “Giá trị phổ biến của hàng ngàn, hàng ngàn trang sách được bắt nguồn vào những cảnh sống của con người, hướng về con người ” [116, tr. 229]. Vƣơng Trí Nhàn khẳng định cuộc đời Nguyên Hồng là “Một cuộc đời sáng tạo trong đau khổ”, “Văn xuôi Nguyên Hồng là một thứ sản phẩm giàu chất tự truyện”, đồng thời tác giả cũng đánh giá Những ngày thơ ấu là tác phẩm đỉnh cao của Nguyên Hồng: “Khách quan và tỉnh táo mà đánh giá, phải nhận toàn bộ cuộc đời và sáng tác của Nguyên Hồng về sau không có cái nào vượt được Những ngày thơ ấu” [116, tr. 219]. Và “Trước đau khổ, Nguyên Hồng thấy nên cam chịu, và tìm thấy lẽ sống, cảm hứng
11 sáng tạo của mình trong chính sự đau khổ” [116, tr. 220]. Đỗ Trung Thoại thấy ở Nguyên Hồng là“một nhà văn lớn, một nhân cách lớn… chủ nghĩa nhân đạo là tư tưởng chủ đạo trong hầu hết các tác phẩm của ông… Nguyên Hồng là nhà văn của nhân dân lao động và ông thuộc về những người lao động” [119]. Trong giáo trình Văn học Việt Nam thế kỷ XX, tập 2, tác giả Lê Hồng My, Trần Đăng Suyền đã chỉ rõ quan điểm nghệ thuật của Nguyên Hồng là “Đề cao vai trò của văn chương nghệ thuật, khẳng định ý nghĩa cao quý của nghề cầm bút” [134, tr. 134]... “Nhà văn, (người nghệ sĩ) phải trung thực, chân thành trên trang viết: say mê, tin tưởng vào cuộc sống; phải cần cù học hỏi và không ngừng sáng tạo” ”[134, tr. 135]... “Nghệ thuật phải “bắt rễ” vào cuộc sống của người lao động và hướng tới tương lai tốt đẹp. Bạn đọc quần chúng là “lẽ sống của ngòi bút” [134, tr. 137]. Đây chính là quan điểm nghệ thuật nhất quán của Nguyên Hồng trong sự nghiệp sáng tác của mình. Đánh giá Nguyên Hồng ở một góc nhìn khác, GS.TS. Trần Đăng Suyền đã phân tích một cách sâu sắc Sự gặp gỡ, giao thoa của những khuynh hướng, trào lưu văn học trong sáng tác của Nguyên Hồng trƣớc cách mạng. Tác giả đã phân tích và khẳng định: “Văn học Việt Nam giai đoạn 1930 - 1945 đã xuất hiện nhiều khuynh hướng, nhiều trào lưu văn ọhc: Chủ nghĩa lãng mạn, chủ nghĩa hiện thực và khuynh hướng văn học cách mạng; chúng vừa đấu tranh với nhau, vừa bổ sung cho nhau để cùng phát triển. Sáng tác của Nguyên Hồng thể hiện quy luật vận động và phát triển, sự gặp gỡ và giao thoa của nhiều khuynh hướng, trào lưu văn học… Có được điều đó là do ngòi bút Nguyên Hồng gắn bó sâu sắc với thời đại, với cuộc đời rộng lớn, với những người cùng khổ. Có được điều đó còn do những sáng tác hiện thực chủ nghĩa của ông được xây dựng trên cơ sở của chủ nghĩa nhân đạo, đi sâu vào bản chất của sự sáng tạo nghệ thuật, thể hiện quy luật vận động và phát triển tất yếu của tiến trình lịch sử văn học dân tộc” [137, tr. 55-59]. Nhƣ vậy, về cảm hứng sáng tạo, chủ nghĩa nhân đạo của Nguyên Hồng, các nhà nghiên cứu, phê bình đều nhất trí rằng cảm hứng sáng tác của Nguyên Hồng là cảm hứng cần lao, bắt nguồn từ cuộc sống tăm tối, cực khổ của những ngƣời dƣới đáy xã hội thực dân phong kiến trƣớc Cách mạng. Cảm hứng sáng tác ấy đƣợc thể hiện qua một tấm lòng nhân đạo thiết tha, trĩu nặng với những cảnh đời đen tối trong xã hội đƣơng thời.
12 Khi nói đến Phong cách nghệ thuật của Nguyên Hồng, nhiều tác giả đều cho rằng Nguyên Hồng có phong cách nghệ thuật riêng. Nguyễn Đăng Mạnh là một trong những nhà nghiên cứu chuyên sâu về Nguyên Hồng, trong các công trình nghiên cứu của mình, tác giả cũng đặc biệt chú ý đến tƣ tƣởng và phong cách nghệ thuật của nhà văn. Ngay từ những năm 70 của thế kỷ XX, trong cuốn Giáo trình Lịch sử Văn học Việt Nam giai đoạn 1930 - 1945, Nguyễn Đăng Mạnh đã khẳng định: "Nguyên Hồng là nhà văn có phong cách rõ rệt quy định bởi những đặc điểm về hoàn cảnh gia đình, môi trường sống, về tư tưởng, tình cảm, về sự tiếp thu ảnh hưởng xã hội và văn học" [100, tr. 20]; Đồng thời tác giả cũng chỉ ra một vài nét tiêu biểu của phong cách nghệ thuật của Nguyên Hồng trƣớc Cách mạng tháng Tám là "tình cảm say sưa bồng bột", và "tinh thần nhân đạo chủ nghĩa thiết tha", "... một nội dung trữ tình sôi nổi, một cảm hứng lãng mạn mãnh liệt...”. Ở một công trình nghiên cứu khác, ông cũng đã bàn về phong cách lãng mạn của Nguyên Hồng: “Thế giới nghệ thuật của Nguyên Hồng có một cái gì rất gần gũi với thần thoại, cổ tích, truyện Tàu, lại giông giống như thế giới đầy dông bão của những trường ca, những thiên truyện ngắn lãng mạn chủ nghĩa của Mácxim Goorki hay tiểu thuyết của Víchto Huygô, trong đó có sự đối lập giữa ánh sáng và bóng tối, giữa bão táp và nắng vàng, giữa quỷ dữ và thiên thần…” [116, tr. 100] và “Nguyên Hồng có thiên hướng xây dựng những tích cách phi thường, những hình tượng kỳ dị, những tâm trạng được phóng đại, những tình huống dữ dội, những quang cảnh rộng lớn, náo động đầy dông bão (…) phù hợp với một giọng văn thống thiết của một tâm hồn nồng nhiệt muốn giãi bày trực tiếp trên những trang sách...” [116, tr. 100,101]... Phan Cự Đệ là một trong những nhà nghiên cứu dành nhiều tâm huyết nghiên cứu về Nguyên Hồng, ông đã tiếp cận sáng tác của nhà văn từ nhiều góc độ khác nhau nhƣ: cảm hứng sáng tạo, chủ nghĩa nhân đạo, màu sắc trữ tình... Về phong cách nghệ thuật, tác giả khẳng định: "Cùng đứng trong chủ nghĩa hiện thực phê phán nhưng Ngô Tất Tố, Nguyễn Công Hoan, Nam Cao, Nguyên Hồng, Vũ Trọng Phụng... mỗi người có một phong cách riêng. Phong cách nghệ thuật của Nguyên Hồng cũng mang những màu sắc thẩm mỹ độc đáo” [116, tr. 112]. Nhà nghiên cứu cũng chỉ ra yếu tố trữ tình lãng mạn nhƣ một đặc điểm phong cách nghệ thuật của Nguyên Hồng: "Không phải lúc nào Nguyên Hồng cũng viết bằng một bút pháp hiện thực tỉnh táo và nói chung, ít khi anh sử dụng một lối viết nặng nề về trí tuệ. Ở anh, những yếu tố nội tâm, những tình cảm sôi nổi, dạt dào từ bên
13 trong đôi lúc cứ muốn lấn lướt, trùm lên cái hiện thực khách quan được miêu tả" [116, tr. 121]. Khi giới thiệu quá trình sáng tác từ Bỉ vỏ đến Cửa biển, Phan Cự Đệ cũng đã lý giải sự chuyển biến về tƣ tƣởng và nghệ thuật của Nguyên Hồng từ sau Cách mạng tháng Tám gắn liền với quá trình nhận thức về cách mạng, đi theo cách mạng của nhà văn. Tác giả khẳng định sự nhất quán trong phong cách nghệ thuật của Nguyên Hồng, "Phong cách nghệ thuật của Nguyên Hồng giờ đây giàu có, phong phú hơn trước nhưng nhìn chung vẫn là một phong cách hiện thực giàu chất lãng mạn cách mạng và chất trữ tình say đắm" [116, tr. 142]. Tác giả Bạch Văn Hợp khi đi sâu vào nghiên cứu Đặc điểm phong cách nghệ thuật của Nguyên Hồng đã chỉ ra phong cách nghệ thuật của Nguyên Hồng là: nhà văn của “lòng thương cảm thống thiết những kiếp người cùng khổ” [77, tr. 200], một “ngòi bút hiện thực giàu chất lãng mạn” [77, tr. 66] và một “bút pháp sôi nổi, nồng nhiệt” [77, tr. 123];… có những nhân vật khác thường nhƣ: “nhân vật giàu nghĩa khí mang dáng dấp anh hùng hảo hán” [77, tr. 110], “nhân vật mang dáng dấp cổ tích huyền thoại” [77, tr. 114], “nhân vật thánh thiện” [77, tr. 116], “nhân vật quỷ sứ” [77, tr. 119]; mặt mạnh của Nguyên Hồng là “cách sử dụng thành ngữ độc đáo” [77, tr. 125], “ngôn ngữ gây ấn tượng” [77, tr. 134], “ngôn ngữ giàu cảm xúc” [77, tr. ]; một “giọng điệu sôi nổi thiết tha và cấu trúc chồng tầng của lời văn nghệ thuật” [77, tr.159]; một “thủ pháp trần thuật giàu xúc cảm” [77, tr. 173] trong sáng tác của nhà văn. Nhƣ vậy, ý kiến của các nhà nghiên cứu đều thống nhất cho rằng phong cách nghệ thuật của Nguyên Hồng là phong cách hiện thực, giàu chất lãng mạn và chất trữ tình, là nhà văn của chủ nghĩa nhân đạo, của lòng thƣơng cảm thống thiết đối với những ngƣời cùng khổ trong xã hội cũ. Ngoài ra còn một số ý kiến, nhận xét khác về sự nghiệp và quá trình sáng tác của Nguyên Hồng, về Thế giới nghệ thuật của nhà văn thời kỳ trƣớc năm 1945, nhưng thực sự chưa có một công trình chuyên biệt nào nghiên cứu một cách hệ thống, toàn diện về Thế giới nghệ thuật trong sáng tác của Nguyên Hồng giai đoạn trước và sau Cách mạng tháng Tám năm 1945. Đặc biệt, sau khi nhà văn qua đời đã có một số công trình nghiên cứu tổng hợp về Nguyên Hồng, một số bài viết của các tác giả là các nhà thơ, nhà văn cùng thời với Nguyên Hồng nhƣ Kim Lân, Nguyễn Tuân, Huy Cận,... và các nhà
14 nghiên cứu, phê bình, các nhà thơ thuộc các thế hệ sau nhƣ: Hà Minh Đức, Tế Hanh, Bùi Hiển, Bùi Ngọc Tấn, Nguyễn Quang Thân, Ngô Văn Phú,... Nội dung những bài viết này là những hồi ức, kỷ niệm liên quan đến nhà văn của các tác giả, bày tỏ lòng yêu quý, trân trọng, ngợi ca tài năng, phẩm chất nghệ sĩ và những bài học đầy ý nghĩa đƣợc rút ra từ cuộc đời và sự nghiệp của nhà văn hiện thực xuất sắc Nguyên Hồng. Gần đây nhất, tháng 11/2013, Hội Văn học nghệ thuật Hải Phòng đã tổ chức Hội thảo “Nhà văn Nguyên Hồng - cuộc đời và sự nghiệp văn chương” (Nhân Kỷ niệm 95 năm ngày sinh của nhà văn Nguyên Hồng, tại Hải Phòng). Trong khuôn khổ của một Hội thảo, các ý kiến của GS. TS. Trần Đăng Suyền, PGS. TS. Nguyễn Ngọc Thiện, TS. Lê Thị Bích Hồng, TS. Nguyễn Đức Thuận... nhà thơ Hữu Thỉnh, nhà văn Đình Kính, nhà văn Đỗ Nhật Minh, nhà văn Cao Năm, Lƣu Văn Khuê, nhà sử học Lê Văn Lợi, nghệ sĩ nhiếp ảnh Hoàng Minh Đáng… đều thể hiện sự ngƣỡng mộ, trân trọng tài năng và nhân cách Nguyên Hồng. Các ý kiến đều đánh giá cao sự đóng góp của Nguyên Hồng đối với sự phát triển của nền văn chƣơng Việt Nam hiện đại. Nhà thơ Hữu Thỉnh - Chủ tịch Hội Liên hiệp các Hội Văn học nghệ thuật Việt Nam, Chủ tịch Hội Nhà văn Việt Nam đã ghi nhận những đóng góp của Nguyên Hồng, đó là: “Nguyên Hồng là một tác gia lớn, một tác giả sử thi tầm cỡ nhất của văn chương Việt Nam hiện đại, một nhà văn thực sự xuất sắc của thế kỷ XX” [119]. GS. TS. Trần Đăng Suyền đã khẳng định: “Nguyên Hồng là nhà văn của chủ nghĩa nhân đạo sâu sắc, thống thiết; sáng tác của ông làm phong phú thêm chủ nghĩa nhân đạo của nền văn học dân tộc” [119]. Với một cái nhìn tổng quan về Nguyên Hồng từ “một cái nhìn thế kỷ” - PGS.TS. Đoàn Trọng Huy [119] đã có những đánh giá rất trân trọng và xác đáng về nhà văn: “Nguyên Hồng đã sống với những sự kiện lớn lao của đất nước… với tư cách chứng nhân lịch sử, cũng là người tham gia làm nên lịch sử, Nguyên Hồng đã sống và viết hết mình. Những trang viết của nhà văn có sự mặn mòi của mồ hôi lao động, có cái nồng ấm của nước mắt pha lẫn vẻ rạng rỡ của nụ cười. Tất cả những gì trên mặt giấy đều được giãi bày tươi thắm bằng máu huyết tâm hồn” (Nguyên Hồng từ cái nhìn thế kỷ)... Tóm lại: Khi nghiên cứu về cuộc đời và sự nghiệp sáng tác của Nguyên Hồng, các nhà nghiên cứu phê bình đều đánh giá cao tài năng và nhân cách của ông, khẳng định Nguyên Hồng là một trong những nhà văn xuất sắc nhất của trào
15 lƣu văn học hiện thực phê phán 1930 - 1945. Với những đóng góp của mình, Nguyên Hồng đã có vai trò quan trọng trong việc hoàn thiện quá trình hiện đại hóa văn học Việt Nam thế kỷ XX. 1.2. Tình hình nghiên cứu về Thế giới nghệ thuật trong sáng tác của Nguyên Hồng Nhƣ chúng tôi đã trình bày ở trên, đã có những công trình nghiên cứu, những bài viết về Thế giới nghệ thuật của Nguyên Hồng ở những phƣơng diện nhƣ: đề tài, chủ đề, nhân vật, thời gian, không gian nghệ thuật, ngôn ngữ nghệ thuật,... trong sáng tác của nhà văn trƣớc cách mạng. Tuy nhiên, theo khảo sát, chúng tôi nhận thấy, những nhà nghiên cứu mới chỉ dừng lại ở những nhận định chung nhất, hoặc đi sâu vào một số phƣơng diện nhƣ: nhân vật, ngôn ngữ nghệ thuật... mà chƣa có một công trình nghiên cứu toàn diện, hệ thống về Thế giới nghệ thuật của nhà văn. Xuất phát từ quan niệm: Thế giới nghệ thuật “là chỉnh thể của hình thức văn học”, “là sản phẩm sáng tạo mang tính cảm tính, có thể cảm thấy được của người nghệ sĩ, một kiểu tồn tại đặc thù, vừa trong chất liệu, vừa trong cảm nhận của người thưởng thức, là sự thống nhất của mọi yếu tố đa dạng trong tác phẩm” [140, tr. 30], chúng ta hiểu rằng: Thế giới nghệ thuật chính là sự thống nhất của mọi yếu tố: Đề tài, chủ đề, nhân vật, thời gian và không gian, ngôn từ nghệ thuật... tất cả tạo nên một Thế giới nghệ thuật mang nét riêng, mang cá tính sáng tạo của nhà văn. Từ cơ sở lý thuyết, lý luận nhƣ trên, tác giả luận án đã tìm hiểu lịch sử nghiên cứu về Thế giới nghệ thuật của Nguyên Hồng ở các phƣơng diện sau: 1.2.1. Về đề tài sáng tác Trong cuốn Việt Nam văn học sử yếu của Dƣơng Quảng Hàm (xuất bản lần đầu1941, tái bản năm 1993), NXB Tổng hợp Đồng Tháp, có nội dung nghiên cứu về “Các khuynh hướng phổ thông của tư tưởng trong quốc văn hiện đại”, đã chia ra 3 khuynh hƣớng: Khuynh hƣớng về học thuật, khuynh hƣớng lãng mạn, khuynh hƣớng tả thực. Tác giả đã xếp sáng tác của Nguyên Hồng vào khuynh hướng tả thực cùng với Vũ Trọng Phụng, Trọng Lang [51, tr. 466]. Cũng cùng quan điểm này, Thế Phong khẳng định: “Nguyên Hồng là nhà văn xã hội hơn hết theo đúng danh từ. Xã hội tính trong văn chương Nguyên Hồng là tả chân thực
16 sự” [123, tr. 77]. Giáo sƣ tiến sĩ khoa học N.I. Nikulin khi nghiên cứu Lịch sử văn học Việt Nam, cho rằng “cuộc sống của tầng lớp dân nghèo thành thị cũng được phản ánh trong những tác phẩm hiện thực”, và tác giả dẫn ra ví dụ tiêu biểu là “tiểu thuyết Bỉ vỏ của Nguyên Hồng” [103, tr. 749]. Nhiều nhà nghiên cứu về Nguyên Hồng sau này nhƣ Nguyễn Đăng Mạnh, Phan Cự Đệ, Hà Minh Đức… cũng đều thống nhất cho rằng đề tài sáng tác mà Nguyên Hồng hƣớng đến là cuộc sống của những ngƣời lao động nghèo khổ dƣới đáy xã hội thực dân phong kiến. “Từ thế giới những người lao động cực khổ nhất trong xã hội. Nguyên Hồng đã đến với nghề văn” [116, tr. 78]; “Mỗi nhà văn đều có một nguồn suối tinh thần yêu thương của họ, Ngô Tất Tố tiếp thu được cái hơi thở khỏe mạnh, hồn hậu, lạc quan của nông dân, còn Nguyên Hồng thì bắt rễ sâu vào cuộc sống và những tình cảm tốt đẹp của những người dân nghèo, thợ thuyền thành phố. Anh luôn luôn nói đến người lao động nghèo khổ với lòng biết ơn tình nghĩa, với sự gắn bó trọn đời chung thủy” [116, tr. 106]… Có thể thấy rằng: các ý kiến, nhận xét, đánh giá của các nhà nghiên cứu, phê bình (trƣớc và sau cách mạng) đều đã chỉ rõ: Đề tài sáng tác trong tác phẩm của Nguyên Hồng là cuộc sống của những con ngƣời khốn khổ trong xã hội đƣơng thời, nhà văn đã rất thành công khi viết về đề tài này - và điều này là hoàn toàn chính xác. Chính vì vậy, trong luận án của mình, chúng tôi sẽ không đi sâu vào nghiên cứu phƣơng diện này mà sẽ tập trung vào một số phƣơng diện khác trong Thế giới nghệ thuật của nhà văn hiện thực Nguyên Hồng. 1.2.2. Về chủ đề sáng tác Trong nhận xét của Giải thưởng Tự lực văn đoàn, năm 1937 (báo Ngày nay, năm 1938), Thạch Lam đánh giá sự thành công cũng nhƣ hạn chế trong tiểu thuyết Bỉ vỏ nhƣ sau: “Cái đặc biệt của Nguyên Hồng có lẽ là cái màu sắc tự nhiên và sự linh động. Người ta mừng rằng với một đầu đề như thế (đời một cô gái trụy lạc) ông Nguyên Hồng đã khéo đứng trong phạm vi sự thật và sự cảm thấy, mà không sa ngã vào những câu sáo và hoa mỹ,… còn nhiều chỗ vụng về… nhiều câu văn chưa gãy gọn. Nhưng đó là lỗi của một người viết văn và sẽ mất đi với kinh nghiệm và sự từng trải trong nghề”. Trong khuôn khổ của một Nhận xét Giải thưởng Thạch Lam cũng mới chỉ nêu ý kiến nhận xét về sự tự nhiên và linh động cũng nhƣ một số hạn chế trong văn Nguyên Hồng mà thôi.
17 Phan Cự Đệ khẳng định rằng: “Vấn đề chính trong tác phẩm của Nguyên Hồng trước Cách mạng là: những con người quằn quại trong sự đau khổ nhưng vẫn lạc quan, yêu đời, vẫn muốn “ngoi lên ánh sáng như những mầm cây xanh” [116, tr. 111]. Tác giả đã nhấn mạnh đến bản chất nhân vật của Nguyên Hồng, đó là: những ngƣời dân nghèo tuy bị xã hội đẩy đến sự bần cùng hóa (thậm chí lƣu manh hóa), nhƣng ở họ luôn là niềm khao khát cuộc sống lƣơng thiện trong một xã hội công bằng, đẹp đẽ hơn. Còn nhà phê bình Vũ Ngọc Phan thấy ở truyện ngắn của Nguyên Hồng "phần nhiều pha một giọng phóng sự chua cay và kín đáo, phần nhiều dùng việc thay lời, nên cái nghệ thuật của ông thật là sâu sắc” [116, tr. 44], “Ông đã đi từ cuộc sống nghèo nàn của mấy hạng người bị xã hội khinh bỉ đến những cuộc sống bên trong rất phức tạp và không kém phần ồn ào, nhộn nhịp” [116, tr. 48], “chỉ khi nào lòng yêu nhân loại lên tới cực điểm, là người ta mới thiết tha đến những người bị xã hội ruồng bỏ” [116, tr. 43]. Vũ Ngọc Phan cũng đã nói đến cảm hứng sáng tạo và giá trị nhân đạo toát ra trong sáng tác của Nguyên Hồng, đây là một ý kiến rất đáng chú ý khi cắt nghĩa ngọn nguồn cảm hứng sáng tạo của nhà văn. Khái quát về toàn bộ đời văn Nguyên Hồng, Nguyễn Minh Châu thấy “Ngổn ngang gò đống kéo lên biết bao nhiêu là hạng người, là mẫu người của xã hội cũ”... “bao giờ ông cũng đặt niềm tin tưởng vững chắc vào cái cốt lõi tốt đẹp của tính cách những con người lao động nghèo khổ” [116, tr. 379]. Đồng thời, tác giả cũng cho rằng: Nguyên Hồng là “Nhà văn của thập loại chúng sinh”.., “từ trong lòng cái xã hội “thập loại chúng sinh” bước ra, cầm cây bút sắt chấm vào mồ hôi, nước mắt và máu của mình mà viết ra văn chương riêng của mình” [116, tr. 378]. Chúng ta thấy rằng: Nguyễn Minh Châu cũng nhƣ các nhà nghiên cứu, phê bình trên đã nhấn mạnh đến đối tƣợng thẩm mỹ trong sáng tác của Nguyên Hồng là những con ngƣời nghèo khổ trong xã hội cũ, đồng thời tác giả cũng khẳng định niềm tin tƣởng vững chắc của Nguyên Hồng vào bản chất tốt đẹp của ngƣời lao động - đó chính là chủ đề nổi bật, bao trùm trong toàn bộ sáng tác của nhà văn hiện thực này. 1.2.3. Về nhân vật Ngay từ trƣớc Cách mạng, Trƣơng Chính tuy có những nhận xét khắt khe về cuốn tiểu thuyết Bỉ vỏ nhƣ: còn thiếu nghệ thuật, thiếu kinh nghiệm, nhƣng ông cũng đƣa ra nhận định khách quan về cách xây dựng nhân vật của Nguyên Hồng:
18 "Tác giả dồn hết nạn này đến nạn khác trên đầu Bính cho đến khi cô bị bắt, ở tù, mới chịu thôi”, đó là nhận xét về một trong những đặc điểm xây dựng nhân vật ở Nguyên Hồng trong một cuốn tiểu thuyết cụ thể. Tác giả Hà Minh Đức khi đánh giá tổng quát về Nguyên Hồng và quá trình sáng tác của nhà văn - đã nhận định: “Nguyên Hồng, nhà văn của những khát vọng sống”… “nhà văn của những xóm thợ”, “người đã đem vào trang sách muối mặn, mồ hôi và đất bụi của cuộc đời” [116, tr. 13]. Đồng thời, tác giả nhấn mạnh đến đặc điểm nhân vật của Nguyên Hồng “thế giới nhân vật của Nguyên Hồng bị vây bọc trong sự nghèo khổ không có lối ra (…) nhưng bao giờ cũng nuôi khát vọng sống chân chính của con người… Cũng dễ nhận ra người dân lao động trong tác phẩm của Nguyên Hồng ở cuộc đời nghèo khổ, lòng nhân ái và những khát vọng sống của họ” [116, tr. 17]… Ở đây, nhà nghiên cứu đã khẳng định lòng nhân ái, sự lạc quan và sức sống bất diệt ở các nhân vật của Nguyên Hồng. Đồng thời tác giả cũng chỉ ra nhƣợc điểm trong cách xây dựng nhân vật của Nguyên Hồng là: “còn thiếu những nhân vật phản diện để tạo nên những đối trọng của các nhân vật thuộc tầng lớp giàu nghèo khác nhau” [116, tr. 18]. Nói về những hạn chế của Nguyên Hồng khi xây dựng nhân vật, Vũ Đức Phúc, Nguyễn Đức Đàn cho rằng: “Nếu như tư tưởng của Nguyên Hồng tương đối ngày càng tiến bộ, thì về nghệ thuật ông lại hay mắc phải nhược điểm là lý luận dài dòng và trực tiếp nói lên nhiều ý nghĩa của mình thay cho việc mô tả sự việc và tính cách con người. Nhân vật của ông thường triết lý về cảnh khổ của mình và của người khác hơn là hành động… trong sáng tác của ông nhiều trang có tính chất bài báo hoặc bút ký trữ tình, ông không chú trọng xây dựng điển hình cho thật sinh động” [125, tr.149 ]. Ý kiến về hạn chế của Nguyên Hồng khi xây dựng nhân vật nhƣ trên không thấy có ngƣời hƣởng ứng. Tác giả Phan Cự Đệ cho rằng nhân vật của Nguyên Hồng “là những con người quằn quại trong sự đau khổ nhưng vẫn lạc quan, yêu đời, vẫn ngoi lên ánh sáng như những mầm cây xanh” [116, tr. 111]. Tác giả cũng nhận xét những đức tính quý báu của nhân vật trong sáng tác của Nguyên Hồng nhƣ: “tình thương yêu, đùm bọc lẫn nhau giữa những người cùng khổ”, “tình nghĩa chung thủy và lòng hi sinh cho hạnh phúc người khác”, “lòng tự trọng dù đói khổ vẫn không chấp nhận lối sống trụy lạc, bán rẻ nhân phẩm để chạy theo đồng tiền và danh vọng”. Đồng thời Phan Cự Đệ cũng thẳng thắn chỉ ra những hạn chế trong cách xây dựng nhân
19 vật của Nguyên Hồng nhƣ: “dù sao, nhiều nhân vật dân nghèo của Nguyên Hồng vẫn còn giữ một thái độ cam phận, nhẫn nhục, chịu đựng trước cảnh ngộ. Đôi lúc ta có cảm tưởng dường như ngòi bút nhà văn chìm sâu một cách triền miên trong sự khổ đau, say sưa trong một thứ chủ nghĩa cùng khổ”… “Nhược điểm này từ năm 1938 trở đi, dần dần được khắc phục” [116, tr. 111]. Nhƣ vậy, tác giả đã ghi nhận sự thành công cũng nhƣ hạn chế về cách xây dựng nhân vật của Nguyên Hồng. Khi nghiên cứu tổng quát “Nguyên Hồng - con người và sự nghiệp” [116], tác giả Nguyễn Đăng Mạnh cũng đã khái quát quá trình sáng tác trƣớc và sau Cách mạng của Nguyên Hồng, đã chỉ ra những đặc điểm quan trọng trong sáng tác của nhà văn. Đó là chủ nghĩa nhân đạo, là cảm hứng sáng tạo, là ba loại nhân vật quen thuộc của nhà văn: “những người làm các nghề phu phen, tạp dịch nặng nề” [tr. 82], “những người đàn bà dân nghèo thường kiếm ăn bằng việc buôn thúng bán mẹt, hay bán hàng cơm, hàng nước”[tr. 83]; “những trẻ em nhà nghèo” [tr. 86]; Ngoài ra còn có“loại nhân vật trẻ tuổi thuộc tầng lớp tiểu tư sản nghèo” [tr. 86] và “những hạng người lưu manh côn đồ” [tr. 80]. Tuy nhiên, với một công trình nghiên cứu tổng quan về “Nguyên Hồng, con ngƣời và sự nghiệp”, Nguyễn Đăng Mạnh cũng mới chỉ dừng lại ở mức độ giới thiệu chung về các loại nhân vật của Nguyên Hồng, mà chƣa chỉ ra đặc điểm cụ thể của từng loại nhân vật cũng nhƣ chƣa đi sâu vào nghiên cứu nghệ thuật xây dựng từng loại nhân vật ấy. Nhận xét về tính cách nhân vật của Nguyên Hồng, có ý kiến nhận định rằng “Trong thế giới nhân vật của ông, ta thường bắt gặp những tính cách phi thường, những con người thánh thiện nhuốm vẻ tôn giáo và màu sắc lãng mạn. Đó là những con người khác thường với những nét tính cách được tô đậm, phóng đại, được đẩy lên đến mức cực đoan. Tất cả đều mang một nét chung nào đó khiến người đọc nhận ra đây chính là những nhân vật, những đứa con tinh thần của Nguyên Hồng” [131, tr. 420]. Theo chúng tôi, đây chính là một nhận xét chính xác và tinh tế bởi tác giả đã chỉ ra sự khác biệt về nhân vật của Nguyên Hồng so với nhân vật của các nhà văn khác cùng thời với ông, kể cả nhà văn hiện thực phê phán. Về nghệ thuật sáng tạo của Nguyên Hồng, PGS.TS. Đoàn Trọng Huy cũng khẳng định “Nguyên Hồng có nhiều hứng khởi để sáng tạo, đổi mới trên lĩnh vực văn xuôi. Nghệ thuật ngôn từ phát triển do đi sâu vào đời sống nhiều mặt phong phú và hết sức sinh động”. Từ góc nhìn của một nhà đạo diễn sân khấu, nghệ sĩ ƣu
20 tú (NSƢT) Đào Quang nhận thấy mối quan hệ gắn bó giữa văn học và sân khấu mà sáng tác của nhà văn Nguyên Hồng là một ví dụ. Tác giả nhận xét: “Chất kịch và chất sân khấu đậm đặc trong văn Nguyên Hồng”, “Tiểu thuyết và truyện ngắn của Nguyên Hồng đầy ắp chất kịch”… “Nhân vật của Nguyên Hồng thường được đặt trong những tình thế hết sức căng thẳng, buộc phải lựa chọn để tìm sự giải quyết cho mình... Chính vì vậy, sáng tác của Nguyên Hồng giàu chất kịch và chất sân khấu” [Chất kịch và chất sân khấu trong văn Nguyên Hồng - 119]… Chính nhờ chất kịch và chất sân khấu ấy mà văn xuôi Nguyên Hồng không chỉ làm xúc động những độc giả yêu thích văn chƣơng Nguyên Hồng, mà nó còn “có một sức tác động và cảm hóa thật thấm thía và mạnh mẽ khôn lường, gần như thôi miên đám đông khán giả, tạo nên cảm xúc thăng hoa trong thưởng thức của người xem như từng đợt sóng dâng trào bất tận” [119]. Có thể thấy rằng, đã có khá nhiều ý kiến nhận xét về đặc điểm nhân vật của Nguyên Hồng, về thành công cũng nhƣ hạn chế trong cách xây dựng nhân vật của nhà văn. Tuy nhiên các ý kiến đó vẫn là những nhận xét, nhận định chung có tính khái quát. Các tác giả chƣa đi sâu vào đặc điểm của từng loại nhân vật cũng nhƣ nghệ thuật xây dựng từng loại nhân vật ấy của Nguyên Hồng - nhất là trong những sáng tác của ông ở giai đoạn trƣớc năm 1945. 1.2.4. Về không gian và thời gian Về Thời gian và không gian nghệ thuật trong sáng tác của Nguyên Hồng trƣớc Cách mạng tháng Tám năm 1945, qua khảo sát, chúng tôi thấy không có nhiều ý kiến về vấn đề này. Tuy nhiên, trong công trình nghiên cứu “Nguyên Hồng, con người và sự nghiệp” tác giả Nguyễn Đăng Mạnh đã ít nhiều đề cập đến không gian và thời gian trong sáng tác của Nguyên Hồng. Nhận xét chung về toàn bộ sáng tác của Nguyên Hồng trƣớc và sau Cách mạng tháng Tám, tác giả đã khẳng định: “dù ông viết về nơi đâu, thuộc địa chỉ nào, người đọc cũng như cảm thấy mở ra trước mắt cảnh vật, con người và không khí của thành phố Hải Phòng”… “Tất cả diễn ra dưới cái nắng chói chang và màu hoa phượng vĩ cũng rất tiêu biểu cho cảnh sắc của thành phố Hải Phòng” [116, tr. 98,99]. Đây là một nhận xét rất chính xác về một đặc điểm nổi bật trong các sáng tác của Nguyên Hồng kể từ những tác phẩm đầu tay trƣớc 1945 cho đến bộ tiểu thuyết Cửa biển sau Cách mạng.
21 Trong công trình nghiên cứu “Thi pháp hoàn cảnh trong tác phẩm của Ngô Tất Tố, Vũ Trọng Phụng và Nam Cao”, tác giả Phạm Mạnh Hùng đã đi sâu nghiên cứu quan niệm nghệ thuật về hoàn cảnh trong văn xuôi hiện thực thời kỳ 1930 - 1945. Trong chuyên luận này, tác giả nhấn mạnh đến “mối quan hệ giữa tính cách và hoàn cảnh” [79, tr. 7] khi nghiên cứu trào lƣu văn học hiện thực phê phán. Tác giả đã chú ý nói về yếu tố thiên nhiên, và cho rằng: thiên nhiên “nhiều khi nó là yếu tố biểu hiện tâm lý. Và đứng ở góc độ hoàn cảnh nghệ thuật, nó có thể là yếu tố tạo không khí cho hoàn cảnh” [79, tr. 316]. Tuy không trực tiếp bàn về không gian, thời gian trong sáng tác của Nguyên Hồng, nhƣng những “quan niệm nghệ thuật về hoàn cảnh” trong Tắt đèn (Ngô Tất Tố), Giông tố (Vũ Trọng Phụng), Sống mòn và một số truyện ngắn tiêu biểu của Nam Cao - những tác phẩm của các tác giả cùng khuynh hƣớng, cùng thời với Nguyên Hồng - là cơ sở và những gợi ý thiết thực để chúng tôi tìm hiểu về không gian, thời gian nghệ thuật trong sáng tác của Nguyên Hồng. Khi nghiên cứu về Chủ nghĩa hiện thực trong văn học Việt Nam nửa đầu thế kỷ XX, GS.TS. Trần Đăng Suyền cũng chỉ ra sự khác biệt về không gian, thời gian nghệ thuật trong sáng tác Nguyên Hồng so với các nhà văn cùng thời, đó là: “không có những xung đột giai cấp như tiểu thuyết của Nguyễn Công Hoan, Vũ Trọng Phụng, Ngô Tất Tố mà là một vùng quê tăm tối, cổ hủ hàng trăm năm bị giam hãm, trói buộc bởi những luật lệ nghiệt ngã, vô lý của lễ giáo phong kiến” [135, tr. 422]… đó là:“không gian rùng rợn nặng nề với những cảnh cướp giật, chết người”… không gian của “những nhà chứa nhớp nhúa, tanh tưởi, hôi hám”… là “không gian của một xã hội gian phi” [135, tr. 423]. Đây là một nhận xét rất chính xác trên cái nhìn tổng quan về không gian nghệ thuật trong sáng tác của Nguyên Hồng trong sự đối sánh với các tác giả cùng khuynh hƣớng hiện thực khác đƣơng thời. Trong luận án: “Không gian và thời gian nghệ thuật trong tiểu thuyết hiện thực phê phán 1930 -1945 qua một số tác phẩm tiêu biểu” (2009), tác giả Phạm Hồng Lan đã chọn vấn đề nghiên cứu về không gian và thời gian trong tiểu thuyết Bỉ vỏ của Nguyên Hồng. Tác giả luận án đã có một số nhận xét cụ thể về đặc điểm thời gian nghệ thuật trong tiểu thuyết này là: “thời gian đêm tối”,(“những sự kiện của cuộc đời nhân vật chính diễn ra trong đêm tối”) và thời gian này rất “phù hợp với nhân vật hành động” [85, tr. 119,120); cụ thể hơn nữa là: “Thời gian tâm
22 trạng trong Bỉ vỏ là thời gian dằng dặc, lê thê kéo dài vô tận” [85, tr. 129]... Không gian trong Bỉ vỏ là không gian nông thôn “tăm tối tù đọng và ngột ngạt bởi những hủ tục lạc hậu”; là không gian thành thị “là nơi cuốn con người vào vòng quay tội lỗi”... Và “Việc mở rộng không gian nghệ thuật gắn liền với cảm hứng phân tích xã hội của Nguyên Hồng. Xã hội Việt Nam trước cách mạng chỉ có thể là môi trường sản sinh ra cái xấu và cái ác, ở trong môi trường đó, con người không thể giữ được nhân phẩm mà ngược lại bị môi trường làm cho tha hóa. Với sự mở rộng không gian, dường như Nguyên Hồng đã có ý thức sâu sắc hơn về sự tác động của môi trường, hoàn cảnh sống lên thân phận con người” [85, tr. 42]. Do mục đích và giới hạn của mục tiêu nghiên cứu, tác giả luận án cũng mới chỉ dừng lại ở những nhận xét, những phân tích về không gian, thời gian trong một cuốn tiểu thuyết tiêu biểu là Bỉ vỏ của Nguyên Hồng, chứ chƣa nghiên cứu tất cả các tác phẩm khác trong giai đoạn sáng tác trƣớc 1945 của ông. Tác giả Lê Hồng My trong chuyên luận Lời văn nghệ thuật Nguyên Hồng cũng nhắc đến không gian trong sáng của Nguyên Hồng, đó là: “không gian sinh hoạt tăm tối”,“không gian và cảnh vật triền miên trong trạng thái nặng nề”,“không gian giam cầm đầy đọa con người” [101, tr. 38,39]. Còn nhà đạo diễn sân khấu - NSƢT Đào Quang bƣớc đầu chỉ ra: “Trong tiểu thuyết và truyện ngắn của Nguyên Hồng, không gian và thời gian được miêu tả rất chi tiết làm thành môi trường sống cụ thể, thành khung cảnh sinh động sắc nét của các nhân vật sống và tồn tại... Không gian ấy là mảnh đất Hải Phòng trước Cách mạng tháng Tám với những khu phố nghèo, chen chúc người cư ngụ, với những căn nhà lụp xụp, tăm tối, ngột ngạt là môi trường không gian quen thuộc trong những trang văn đầy ắp những chi tiết sinh động, chân thực và dạt dào cảm xúc của Nguyên Hồng” [Chất kịch và chất sân khấu trong văn Nguyên Hồng - 119]. Tóm lại, có thể thấy rằng các nhà nghiên cứu trên đều đã chỉ ra: không gian nghệ thuật của Nguyên Hồng chủ yếu là không gian Hải Phòng - một không gian tăm tối ngột ngạt, bế tắc đại diện cho cả một xã hội Việt Nam nói chung trƣớc Cách mạng tháng Tám. Không gian ấy đã đầy đọa, bủa vây những con ngƣời lao động bần cùng, đẩy họ xuống tận bùn đen của sự đói rách. Không gian này có tác dụng hữu hiệu trong nghệ thuật xây dựng tính cách và bản chất nhân vật.
23 1.2.5. Về ngôn ngữ, giọng điệu nghệ thuật Nghiên cứu đặc điểm ngôn ngữ nghệ thuật trong những sáng tác của Nguyên Hồng trƣớc Cách mạng, chúng tôi thấy rằng đã có các tác giả nhƣ: Nguyễn Đăng Mạnh, Nguyễn Đăng Điệp, Chu Nga, Lê Hồng My, Nguyễn Minh Châu, Linh Thi... đề cập đến ở một số phƣơng diện nhƣ sau: Nghiên cứu sáng tác của Nguyên Hồng cả hai giai đoạn trƣớc và sau cách mạng, Nguyễn Đăng Mạnh cho rằng, giọng điệu văn Nguyên Hồng “ Là giọng văn thống thiết của một tâm hồn nồng nhiệt” [116, tr. 101], giọng văn “cuồn cuộn, sục sôi, hăm hở tràn đầy cảm xúc dù là kể việc, vẽ người hay tả cảnh” [116, tr. 100]. Khi đọc Những ngày thơ ấu, tác giả Nguyễn Đăng Điệp đã chỉ ra những nét đặc sắc trong hồi ký Nguyên Hồng: “Không chỉ viết truyện mà ngay cả với hồi ký, văn Nguyên Hồng là thứ văn dạt dào xúc cảm. Trên những dòng chữ lấp lánh ánh lửa lòng nồng ấm, và sau nó là “giọt lệ lớn” của một trái tim dễ xúc động” [116, tr. 233]… “thứ văn giàu tình cảm, nồng say”… “chất thơ, chất trữ tình trội át chất phân tích tự sự” [116, tr. 234]. Nhà nghiên cứu Nguyễn Đăng Điệp đã rất tinh tế khi cảm nhận giọng điệu trữ tình đầy xúc cảm qua hồi ký của Nguyên Hồng. Tác giả Nguyễn Minh Châu cũng đồng quan điểm này khi nhận xét câu văn Nguyên Hồng có “cái mập mạp khỏe khoắn đầy chất "đời sống cần lao” của ngay cú pháp” (…) Nguyên Hồng viết văn như một ông lão thợ đấu cứ lễ mễ vác từng mảng thực tế sự đời mà huỳnh huỵch đắp lên mặt giấy [116, tr. 379)].. Chu Nga khi viết về quá trình sáng tác của Nguyên Hồng có nhấn mạnh đến giọng điệu riêng biệt của ông so với các nhà văn khác cùng thời, cùng khuynh hƣớng, "Tiếng nói mới, riêng biệt của Nguyên Hồng góp vào dòng văn học hiện thực phê phán về căn bản vẫn là tiếng nói yêu thương, nhân đạo, có phê phán nhưng không mỉa mai trào lộng như Nguyễn Công Hoan, không chì chiết và đau đớn như Nam Cao, hay sâu cay nặng nề như Ngô Tất Tố” [116, tr. 158]. Tác giả Chu Nga đã chỉ ra sự khác biệt về giọng điệu của Nguyên Hồng so với các nhà văn khác cùng khuynh hƣớng, cùng thời với ông, mà chƣa đi sâu vào từng đặc điểm lời văn cũng nhƣ giọng điệu của Nguyên Hồng. Linh Thi cảm nhận đặc điểm câu văn Nguyên Hồng:“câu văn Nguyên Hồng cứ ngồn ngộn, ngồn ngộn chi tiết, đôi khi được chất lên, được tấp lên, được
24 chằng buộc đến ngốt mắt” [116, tr. 239]... “Đúng là câu văn của Nguyên Hồng lúc nào cũng như con cá đang thở gấp, lúc nào cũng cựa quậy, phập phồng sự sống, lấp lánh sự sống” [116, tr. 240], “như một cái cây sum sê, lúc lỉu những thành phần, như một đoàn tàu chợ” [116, tr. 240]... Nhìn lại một trong những sáng tác đầu tay của Nguyên Hồng, PGS.TS. Nguyễn Ngọc Thiện chỉ ra và nhấn mạnh đến giọng điệu “thống thiết” của cuốn tiểu thuyết tự truyện Những ngày thơ ấu:“Sức sống mạnh mẽ, giọng điệu thống thiết, đằm thắm, tình cảm tươi mới, trẻ trung, lúc nào cũng biểu hiện ở cường độ cao, mãnh liệt, cảnh sắc rực rỡ, âm thanh náo động trong văn Nguyên Hồng luôn có sức thu hút người đọc”, (Những ngày thơ ấu - cuốn hồi ký tự truyện đặc sắc, mở đầu cho một thể tài của văn học Việt Nam hiện đại - 119). Cuốn sách chuyên luận của tiến sĩ Lê Hồng My: Lời văn nghệ thuật Nguyên Hồng đã nghiên cứu và tiếp cận sáng tác của Nguyên Hồng từ góc độ: Lời văn nghệ thuật trên phạm vi toàn bộ sáng tác trƣớc và sau Cách mạng tháng Tám của nhà văn. Trong chuyên luận này, tác giả đã phân tích một cách kỹ lƣỡng, chuyên sâu Phương thức tổ chức lời văn nghệ thuật. Đó là “Nguyên tắc cụ thể hóa tới mức tối đa, bão hòa đối tượng phản ánh của lời văn”… tác giả đã phân tích cụ thể các thành phần cơ bản trong lời văn nghệ thuật nhƣ: lời trần thuật, lời đối thoại của nhân vật, lời độc thoại nội tâm… và những phương thức tu từ đặc sắc tạo hiệu quả thẩm mỹ cho lời văn nhƣ: tiếng lóng, biệt ngữ tôn giáo, từ láy, phép điệp ngữ,... trong sáng tác của nhà văn. Đây là một chuyên luận chuyên sâu về một yếu tố trong Thế giới nghệ thuật của Nguyên Hồng, đó là Lời văn nghệ thuật của Nguyên Hồng cả hai giai đoạn trƣớc và sau năm 1945. Kết quả nghiên cứu này của tiến sĩ Lê Hồng My là tƣ liệu thiết thực khi chúng tôi nghiên cứu ngôn ngữ nghệ thuật của Nguyên Hồng giai đoạn trƣớc năm 1945. Về nghệ thuật sáng tạo ngôn ngữ của Nguyên Hồng, PGS.TS. Đoàn Trọng Huy [119] cũng khẳng định: “Nguyên Hồng có nhiều hứng khởi để sáng tạo, đổi mới trên lĩnh vực văn xuôi. Nghệ thuật ngôn từ phát triển do đi sâu vào đời sống nhiều mặt phong phú và hết sức sinh động” (Nguyên Hồng, từ cái nhìn thế kỷ)… Ngoài ra, chúng tôi còn thấy có một số bài nghiên cứu đi vào tìm hiểu những phƣơng diện khác trong sáng tác của Nguyên Hồng nhƣ: Cảm quan tôn giáo trong sáng tác của Nguyên Hồng (Đào Đức Doãn), tác giả này cho rằng:
25 “Trong sự tiếp thu tôn giáo, Nguyên Hồng không bị cuốn đi bởi sự mê muội mà luôn chắt lọc, một sự chắt lọc tự nhiên - lấy phần nhân văn cao cả của nó. Đó là tinh thần tôn giáo hiểu theo nghĩa như là đức tin tuyệt đối về sự hy sinh cao cả (…). Và nhất là lúc nào cũng tin ở con người” [20, tr. 1]. Tiến sĩ Bạch Văn Hợp cũng đồng quan điểm này và cắt nghĩa nguồn gốc cảm hứng thương cảm của Nguyên Hồng là “việc tiếp nhận những ảnh hưởng của tư tưởng bác ái Thiên Chúa giáo ở Nguyên Hồng có quá trình lịch sử và có mức độ đậm, nhạt khác nhau trên từng chặng đường sáng tác. Thời kỳ đầu, sáng tác của Nguyên Hồng có ảnh hưởng của tinh thần bác ái Thiên Chúa giáo trên phương diện nội dung tư tưởng, tình cảm lẫn hình thức biểu hiện. Từ khi tiếp nhận được ánh sáng của lý tưởng Cách mạng, sáng tác của ông chỉ còn dấu vết ảnh hưởng của đạo Thiên Chúa ở hình thức biểu hiện các trạng thái tâm lý nhân vật mà thôi. Mặt khác, có lẽ Nguyên Hồng không hiểu nhiều lắm về những triết lý sâu xa của đạo Thiên Chúa nên sự ảnh hưởng của nó đối với nhà văn rất hồn nhiên và phù hợp với cuộc sống cũng như cá tính của ông. Đó là cái ý nghĩa nhân văn đích thực của Thiên Chúa giáo phù hợp với đạo lý của người lao động mà Nguyên Hồng đã tiếp thu được qua trường học cuộc đời” [78; tr. 6]. Về vấn đề Thế giới nghệ thuật của Nguyên Hồng còn một số luận án tiến sĩ, luận văn thạc sĩ đã quan tâm đề cập đến ở một số phƣơng diện, ví dụ nhƣ: Luận án tiến sĩ “Sự vận động của dòng văn học hiện thực Việt Nam 1930 - 1945 (qua khảo sát tiểu thuyết và truyện ngắn của Nguyễn Công Hoan, Ngô Tất Tố, Vũ Trọng Phụng, Nguyên Hồng, Nam Cao)”, tác giả Nguyễn Duy Tờ đã chỉ ra những đóng góp riêng biệt của các tác giả Nguyễn Công Hoan, Ngô Tất Tố, Vũ Trọng Phụng, Nguyên Hồng, Nam Cao - thông qua việc khảo sát và phân tích hai thể loại truyện ngắn và tiểu thuyết. Về Nguyên Hồng, tác giả luận án đã đƣa ra những nhận xét cơ bản về cảm hứng sáng tạo của nhà văn: “Ông viết, ngay từ những trang văn đầu tay, cuộc sống của đám lưu manh, cảnh sát, mật thám, đĩ điếm... với những hành vi phản bội, dối lừa... Ngòi bút của ông bị lôi cuốn mạnh mẽ theo chiều quan sát muốn ghi lấy, chép lấy, không bỏ sót. Nhờ vậy mà Bỉ vỏ và sau đó là Những ngày thơ ấu không bị khuất lấp sau “thác lũ” của những Giông tố, Số đỏ, Vỡ đê, Làm đĩ, Kép Tư Bền...” [144, tr. 168]; “Ở hầu hết các nhân vật của ông, nhân vật chính luôn rơi vào trạng thái tự vấn mình ráo riết, tự vò xé, dằn vặt bản thân tới tận cùng” [144, tr. 175]. Do phạm vi nghiên cứu của đề tài, tác giả luận án
26 chỉ tập trung giới thiệu, khảo cứu, nghiên cứu, phê bình sự vận động của dòng văn học hiện thực Việt Nam 1930 -1945, và chủ yếu ở thể loại tiểu thuyết, truyện ngắn của 5 tác giả trên, nên những nhận xét chỉ mang tính khái quát. Luận án tiến sĩ của tác giả Phạm Hồng Lan “Không gian và thời gian nghệ thuật trong tiểu thuyết hiện thực phê phán 1930 -1945” (2009), đã nghiên cứu không gian và thời gian nghệ thuật của tiểu thuyết Nguyễn Công Hoan, Ngô Tất Tố, Vũ Trọng Phụng, Nguyên Hồng, Nam Cao. Do đối tƣợng và phạm vi nghiên cứu, tác giả luận án cũng mới chỉ dừng lại nghiên cứu Không gian và thời gian nghệ thuật trong một cuốn tiểu thuyết Bỉ vỏ nổi tiếng của Nguyên Hồng, mà chƣa bao quát đƣợc những đặc điểm về không gian, thời gian nghệ thuật trong toàn bộ sáng tác của nhà văn. Luận văn thạc sĩ “Bước đầu tìm hiểu lý tưởng thẩm mỹ trong tiểu thuyết của Ngô Tất Tố, Vũ Trọng Phụng, Nguyên Hồng, Nam Cao” của Nguyễn Thị Thu Hoài đã khảo sát về lý tưởng thẩm mỹ của các nhà văn hiện thực trong đó có Nguyên Hồng qua tiểu thuyết xuất sắc Bỉ vỏ. Tác giả luận văn đã nhấn mạnh Bỉ vỏ “là bức tranh cuộc sống của lớp người dưới đáy xã hội” [60, tr. 58] và “là hiện thực khắc nghiệt của thành phố Cảng” “đầy cạm bẫy”, “lừa lọc”, “môi trường hỗn độn, vô luân lý”. Từ đó, tác giả khẳng định: “ca ngợi phẩm chất của người phụ nữ đáng thương để lên tiếng tố cáo hiện thực nghiệt ngã chính là nét riêng trong lý tưởng thẩm mĩ của Nguyên Hồng” [60, tr. 71]. Tìm hiểu về “Thế giới nhân vật trong truyện ngắn của Nguyên Hồng trước Cách mạng tháng Tám năm 1945”, luận văn thạc sĩ của tác giả Trần Thị Thanh Yến [171] đã nghiên cứu các kiểu nhân vật của Nguyên Hồng qua thể loại truyện ngắn trước 1945. Tác giả luận văn xác định các kiểu nhân vật của Nguyên Hồng trƣớc Cách mạng là: nhân vật cam chịu, nhân vật vượt lên hoàn cảnh, nhân vật vị tha giàu đức hy sinh. Tuy nhiên, trong khuôn khổ của một luận văn thạc sĩ, tác giả cũng chỉ dừng lại ở sự khu biệt các loại nhân vật, nghệ thuật xây dựng nhân vật (tạo tình huống, miêu tả ngoại hình, hành động, ngôn ngữ…) của Nguyên Hồng ở thể loại truyện ngắn mà chƣa bao quát đƣợc toàn bộ các thể loại sáng tác của nhà văn giai đoạn trƣớc Cách mạng. Ngoài ra, theo khảo sát của chúng tôi, trên một số báo điện tử và trên một số tạp chí khoa học cũng có những bài viết về nhà văn Nguyên Hồng, ví dụ nhƣ:
27 - Báo Sài Gòn online, có bài viết: “Nhà văn lớn của người nghèo” của Đoàn Minh Tuấn 04/11/2008; - Báo Điện tử VN EXPRESS có bài viết: “Nguyên Hồng, Nhà văn mau nước mắt” (Quách Liêu), ngày 07/4/2008, nguồn Báo Tổ Quốc. - Tạp chí Khoa học, Trƣờng Đại học Sƣ phạm thành phố Hồ Chí Minh có bài: “Văn xuôi nghệ thuật của Nguyên Hồng và cội nguồn của lòng thương cảm” của Tiến sĩ Bạch Văn Hợp, số 29, năm 2011... Nhìn chung, những bài viết trên đều thể hiện thái độ trân trọng, ngƣỡng mộ tài năng và nhân cách Nguyên Hồng. Tuy nhiên, với khuôn khổ bài báo nên chƣa có những bài chuyên sâu về Thế giới nghệ thuật của Nguyên Hồng. Qua khảo sát, chúng tôi thấy đáng chú ý nhất là bài báo:“Văn xuôi nghệ thuật của Nguyên Hồng và cội nguồn của lòng thương cảm” của Tiến sĩ Bạch Văn Hợp, số 29, năm 2011. Tác giả bài báo cắt nghĩa nguồn gốc sự thương cảm của Nguyên Hồng trong sáng tác, đó là do: hoàn cảnh gia đình, môi trường sống; tư tưởng bác ái của đạo Thiên chúa; tư tưởng nhân đạo của Chủ nghĩa cộng sản và cá tính nhà văn. Tác giả đã lý giải nguồn gốc sự thƣơng cảm của Nguyên Hồng là do bốn yếu tố nhƣ trên, mà chƣa bao quát Thế giới nghệ thuật của nhà văn. Đó là những nét khái quát nhất về tình hình nghiên cứu về Nguyên Hồng nói chung và Thế giới nghệ thuật của Nguyên Hồng nói riêng ở Việt Nam. Ngoài ra, trong khả năng có hạn của mình, chúng tôi cũng đã cố gắng tìm hiểu việc nghiên cứu Nguyên Hồng và về Thế giới nghệ thuật của ông của các tác giả nƣớc ngoài, nhƣ: - Trong cuốn Lịch sử Văn học Việt Nam, Giáo sƣ - viện sĩ N.I. NICULIN giới thiệu Lịch sử Văn học Việt Nam nói chung và Văn học Việt Nam giai đoạn 1930 -1945 nói riêng. Trong giai đoạn văn học này, tác giả nêu sơ lƣợc đặc điểm sáng tác của các tác giả thuộc trào lƣu văn học hiện thực phê phán nhƣ: Nguyễn Công Hoan, Ngô Tất Tố, Vũ Trọng Phụng, Nam Cao. Về Nguyên Hồng, nhà nghiên cứu ngƣời Nga đã giới thiệu hai sáng tác là tiểu thuyết Bỉ vỏ và truyện ngắn Một người mẹ Trung Quốc. Với Bỉ vỏ, “nhà Việt học” nhận xét: “Chủ đề về những nỗi cơ cực của người phụ nữ bất hạnh được nêu lên trên phương diện đạo đức - tâm lý (…), tác giả nhìn thấy cội nguồn của số phận bi đát của nàng là những điều kiện của cuộc sống xã hội” [103, tr. 749, 750]; với truyện ngắn Một
28 người mẹ Trung Quốc, Giáo sƣ - viện sĩ Niculin nhận định: “Trong thời kỳ Mặt trận bình dân, những tác phẩm của những nhà văn hiện thực đã tham gia tích cực vào công tác công khai của Đảng cộng sản, xuất hiện hình tượng người chiến sĩ đấu tranh cho quyền lợi của nhân dân lao động” [103, tr. 750] mà truyện ngắn Người đàn bà Tàu là một ví dụ điển hình. Câu chuyện “đã trở thành tấm gương sinh động của mối tình đoàn kết quốc tế thắm thiết” [103, tr. 750]. Nhƣ vậy, nhà nghiên cứu cũng chỉ dừng lại ở việc giới thiệu qua hai tác phẩm tiêu biểu của Nguyên Hồng thời kỳ trƣớc Cách mạng. Bài báo “Sự gặp gỡ giữa nhà văn Hàn Quốc Huyn Jin Geon và nhà văn Việt Nam Nguyên Hồng” của tác giả KangHaNa (Diễn đàn Văn nghệ Việt Nam số 7&8 năm 2000), tác giả đã vận dụng phƣơng pháp so sánh để tìm hiểu những nét tƣơng đồng về tƣ tƣởng và nghệ thuật trong sáng tác của hai nhà văn hiện thực Huyn Jin Geon (Hàn Quốc) và Nguyên Hồng (Việt Nam). Đó là sự tƣơng đồng “về tư tưởng nhân đạo” [81, tr. 52], “đều sáng tác theo khuynh hướng trữ tình” [81, tr. 56],… “cảm hứng chủ đạo trong tác phẩm của họ là cảm hứng yêu thương cảm thông, chứ không phải là cảm hứng phê phán (tất nhiên, ý nghĩa phê phán vẫn toát ra từ chính cái hiện thực mà họ miêu tả)” [81, tr. 54], nhƣng cũng có sự khác nhau ở chỗ “cái nhìn của Huyn Jin Geon thiên về khía cạnh bi quan, còn Nguyên Hồng thì đậm màu sắc lạc quan” [81, tr. 53]… Nhìn lại lịch sử vấn đề nghiên cứu về Nguyên Hồng, chúng tôi thấy: từ năm 1946 đến thời kỳ Đổi Mới (1986), tác phẩm của Nguyên Hồng luôn đƣợc giới nghiên cứu, phê bình chú ý và đánh giá cao về mặt nội dung tƣ tƣởng, trong đó cũng có một số bài nghiên cứu đã đề cập đến những giá trị về nghệ thuật trong các tác phẩm của ông. Đặc biệt, từ 1986 đến nay, vấn đề Nguyên Hồng vẫn tiếp tục đƣợc giới nghiên cứu, phê bình quan tâm nghiên cứu và ngày càng khám phá ra những giá trị mới, và đã thấy đƣợc những nét đặc sắc cùng những đóng góp quan trọng về mặt nghệ thuật. Đã xuất hiện khá nhiều công trình đi sâu vào nghiên cứu nghệ thuật trong các tác phẩm của ông (chuyên luận: Lời văn nghệ thuật Nguyên Hồng - tác giả Lê Hồng My; Phong cách nghệ thuật Nguyên Hồng - tác giả Bạch Văn Hợp; Không gian và thời gian nghệ thuật trong tiểu thuyết hiện thực phê phán 1930 - 1945, tác giả Phạm Hồng Lan...). Trong những công trình nghiên cứu này, các tác giả đã nhấn mạnh và khẳng định: Nhà văn Nguyên Hồng đã góp phần một cách
29 trực tiếp vào quá trình hiện đại hóa nền văn xuôi Việt Nam hiện đại. Việc nghiên cứu, nhận xét và đánh giá về những sáng tác của Nguyên Hồng đã có một quá trình, đã có một độ lùi về thời gian một cách đáng kể (đã gần 70 năm trôi qua), đã trải qua sự vận động và phát triển của nền văn học dân tộc qua các thời kỳ lịch sử khác nhau, và qua đó những giá trị của những sáng tác của Nguyên Hồng ngày càng đƣợc trân trọng. Hiện nay, Nguyên Hồng và những tác phẩm tiêu biểu của ông vẫn tiếp tục đƣợc đƣa vào giảng dạy trong nhà trƣờng phổ thông và đại học; Vấn đề Nguyên Hồng vẫn đƣợc đƣa ra thảo luận trong các Hội thảo khoa học; Sự nghiệp sáng tác của nhà văn vẫn tiếp tục đƣợc giới nghiên cứu, phê bình văn học quan tâm. Điều đó chứng tỏ rằng, tác phẩm của Nguyên Hồng mang nhiều giá trị, nó là văn chƣơng của mọi thời vì nó đã động chạm đến vấn đề cốt lõi nhất của con ngƣời - đó là quyền sống, quyền tự do, quyền đƣợc hạnh phúc của con ngƣời nói chung, nhất là những con ngƣời lao động nghèo khổ, những con ngƣời nhỏ bé, yếu đuối nhất trong xã hội. Tác phẩm của Nguyên Hồng “sống” đƣợc với thời gian bởi nó xuất phát từ tấm lòng thƣơng yêu, trân trọng con ngƣời của một nhà văn có tấm lòng nhân đạo thiết tha, một chủ nghĩa nhân đạo thống thiết đối với con ngƣời lao động cần lao, đâu khổ. Nhƣ vậy, khảo sát khoảng trên 50 công trình, bài viết nghiên cứu về Nguyên Hồng ở các mức độ khác nhau cùng hàng chục luận án, luận văn nghiên cứu về sáng tác của Nguyên Hồng, chúng tôi nhận thấy: đã có những ý kiến, những nhận xét về Thế giới nghệ thuật của nhà văn nhƣng nhìn chung mới chỉ dừng lại ở mức độ là những nhận xét chung, hoặc đi sâu vào một số phƣơng diện của Thế giới nghệ thuật nhƣ: Lời văn nghệ thuật của Nguyên Hồng, Thế giới nhân vật trong truyện ngắn của Nguyên Hồng… Cho tới nay, thực sự chƣa có một công trình chuyên biệt nào nghiên cứu về toàn bộ Thế giới nghệ thuật của Nguyên Hồng (kể cả những sáng tác thuộc giai đoạn trƣớc và sau năm 1945). Chính vì thế, khi thực hiện đề tài này, chúng tôi đã đƣợc thừa hƣởng rất nhiều ý kiến đánh giá, nhận xét quý báu của những nhà nghiên cứu đi trƣớc về con ngƣời và sự nghiệp sáng tác của Nguyên Hồng, trong đó có những khía cạnh trong thế giới nghệ thuật của ông - nhƣ đã nêu trên. Với đề tài này, chúng tôi sẽ tiến hành khảo sát toàn bộ sáng tác của Nguyên Hồng, cố gắng nghiên cứu một cách hệ thống và khá toàn diện về Thế giới nghệ thuật của nhà văn giai đoạn trƣớc 1945. Và để tránh trùng lặp với những công trình nghiên cứu đi trƣớc, chúng tôi đi sâu
30 tìm hiểu một số phƣơng diện cơ bản trong Thế giới nghệ thuật của Nguyên Hồng nhƣ: Thế giới nhân vật và một số đặc điểm về nghệ thuật xây dựng nhân vật; đặc điểm về không gian, thời gian nghệ thuật; ngôn ngữ nghệ thuật…trong các sáng tác của ông giai đoạn trƣớc Cách mạng tháng Tám năm 1945, nhằm khẳng định những sáng tạo, những đóng góp đặc sắc của tác giả ở những phƣơng diện trên qua Thế giới nghệ thuật của nhà văn. Từ đó chỉ ra một số đặc điểm nổi bật trong Thế giới nghệ thuật của Nguyên Hồng, khẳng định sự đóng góp có giá trị nhiều mặt của nhà văn đối với khuynh hƣớng văn học hiện thực phê phán nói riêng và quá trình vận động và phát triển của nền văn xuôi Việt Nam hiện đại nói chung - đặc biệt là ở giai đoạn trƣớc năm 1945.
31 Chƣơng 2 KHÁI NIỆM THẾ GIỚI NGHỆ THUẬT VÀ NHỮNG CƠ SỞ HÌNH THÀNH NÊN THẾ GIỚI NGHỆ THUẬT CỦA NGUYÊN HỒNG 2.1. Giới thuyết chung về Thế giới nghệ thuật Khái niệm "Thế giới nghệ thuật": Nhƣ chúng ta đã biết, quan niệm về “Thế giới nghệ thuật” trong sáng tác của nhà văn hiện có khá nhiều những quan niệm khác nhau. Ví dụ nhƣ quan niệm: Thế giới nghệ thuật “Là chỉnh thể của hình thức văn học” [140, tr. 29]. Việc dùng “thế giới” để chỉ tác phẩm văn học có cơ sở khoa học bởi “Thế giới” là khái niệm có ý nghĩa sau: 1/Chỉ sự thống nhất vật chất của các biểu hiện đa dạng; 2/Có tính vô cùng vô tận về không gian thời gian... 3/Phạm vi tác động tột cùng của các quy luật chung, chứng tỏ có một trật tự thống nhất cho toàn bộ. 4/Có tính tự đầy đủ về các quy luật nội tại; 5/ Là một kiểu tồn tại thực tại [140, tr. 29]. Với khái niệm này, ngƣời ta thƣờng nói tới thế giới vĩ mô, thế giới vi mô, thế giới động vật, thế giới thực vật theo ý nghĩa trên. Nhà phê bình văn học ngƣời Nga V. Biêlinxki nhận xét:“Mọi sản phẩm nghệ thuật đều là thế giới riêng, mà khi đi vào nó, ta buộc phải sống theo các quy luật của nó, hít thở không khí của nó”; nhà văn Sêđơrin cũng nói: Tác phẩm văn học là vũ trụ thu nhỏ, mỗi sản phẩm nghệ thuật là một thế giới khép kín trong bản thân nó” (dẫn theo Trần Đình Sử, 140; tr. 29). Theo tác giả cuốn Dẫn luận thi pháp học, thì: “Thế giới nghệ thuật là một sản phẩm sáng tạo của con người. Về mặt tâm lý học nó phục tùng quy luật sau: con người sống trong thế giới khách thể bốn chiều (ba chiều không gian và một chiều thời gian), nó phải thích nghi với ba chiều không gian và sự biến đổi của thời gian. Mọi cảm xúc, tri giác đều gắn với thế giới đó, không thể miêu tả sự sống mà không miêu tả thế giới của con người” [140, tr. 30]. Các tác giả của Từ điển thuật ngữ văn học quan niệm: Thế giới nghệ thuật là khái niệm chỉ tính chỉnh thể của sáng tác nghệ thuật (một tác phẩm, một loại hình tác phẩm, sáng tác của tác giả, một trào lưu)... Thế giới nghệ thuật có không gian riêng, thời gian riêng, có quy luật tâm lý riêng, có quan hệ xã hội riêng, quan niệm đạo đức, thang bậc giá trị riêng” [52, tr. 251]. Qua Thế giới nghệ thuật, ngƣời đọc thấy đƣợc tính độc đáo về tƣ duy nghệ thuật của từng tác giả, tức là thấy đƣợc cá tính sáng tạo của ngƣời nghệ sĩ:“Khái niệm thế giới nghệ thuật giúp hình dung tính
32 độc đáo về tư duy nghệ thuật của sáng tác nghệ thuật, có cội nguồn trong thế giới quan, văn hóa chung, văn hóa nghệ thuật và cá tính sáng tạo của người nghệ sĩ” [52, tr. 252]. Thế giới nghệ thuật còn “là sản phẩm sáng tạo mang tính cảm tính, có thể cảm thấy được của nghệ sĩ, một kiểu tồn tại đặc thù, vừa trong chất liệu, vừa trong cảm nhận của người thưởng thức, là sự thống nhất của mọi yếu tố đa dạng trong tác phẩm” [140, tr. 30]. Từ những quan niệm trên, cho phép ta hiểu Thế giới nghệ thuật chính là sự thống nhất của các yếu tố: Đề tài, chủ đề, nhân vật, thời gian và không gian nghệ thuật, ngôn từ và giọng điệu... trong một tác phẩm văn học, tất cả những yếu tố này tạo nên một Thế giới nghệ thuật trong sáng tác của nhà văn. Và cũng từ những quan niệm về Thế giới nghệ thuật nhƣ trên, chúng tôi nhận thấy rằng, khái niệm có tính khái quát hơn cả là khái niệm của các tác giả Từ điển thuật ngữ văn học. Và đây sẽ là cơ sở lý thuyết, lý luận để chúng tôi vận dụng trong quá trình nghiên cứu Thế giới nghệ thuật của nhà văn Nguyên Hồng. Trong các yếu tố tạo nên Thế giới nghệ thuật của nhà văn, chúng tôi chú ý đến những yếu tố cơ bản sau: Đề tài: là một yếu tố nghệ thuật của tác phẩm văn học, là khái niệm “chỉ loại các hiện tượng đời sống được miêu tả, phản ánh trực tiếp trong sáng tác văn học. Đề tài là phương diện khách quan của nội dung tác phẩm” [52, tr. 96]. Có nhiều loại đề tài nhƣ: đề tài thiên nhiên, đề tài loài vật, đề tài sản xuất, đề tài chiến đấu, đề tài nông thôn, đề tài thành thị, đề tài công nhân, đề tài nông dân, đề tài về cuộc sống cá nhân... Các nhà văn thƣờng chọn đề tài phù hợp với nhu cầu thẩm mỹ, sáng tạo của mình. Ví dụ nhƣ, trƣớc Cách mạng tháng Tám năm 1945, các nhà văn lãng mạn thƣờng chọn viết về loại đề tài tâm lý xã hội, những truyện tình cảm để phản đối sự khắc nghiệt của lễ giáo phong kiến, đấu tranh cho quyền tự do yêu đƣơng, quyền sống của con ngƣời; còn các nhà văn cách mạng hay chọn những đề tài về đấu tranh giai cấp nhằm thức tỉnh mọi ngƣời đấu tranh để thay đổi xã hội, đấu tranh vì quyền sống, quyền độc lập tự do của đất nƣớc, con ngƣời. Các nhà văn hiện thực thƣờng chọn đề tài về cuộc sống của ngƣời lao động nghèo khổ trong xã hội thực dân phong kiến (những ngƣời nông dân, công nhân, dân nghèo thành thị...) để phê phán xã hội đƣơng thời.
33 Nếu yếu tố "Đề tài" giúp ta xác định: Tác phẩm viết về cái gì? thì khái niệm Chủ đề lại giải đáp câu hỏi: Vấn đề cơ bản của tác phẩm là gì? Bởi “Chủ đề và tư tưởng là hạt nhân cơ bản của nội dung tác phẩm… Chủ đề bao giờ cũng được hình thành và được thể hiện trên cơ sở đề tài” [52, tr. 53]. Chủ đề thƣờng gặp trong các sáng tác của những nhà văn hiện thực trƣớc Cách mạng tháng Tám nói chung đều tập trung phản ánh về cuộc sống cơ cực, đói khát, bế tắc của ngƣời dân lao động nghèo khổ trong xã hội thực dân phong kiến. Chủ đề mà các nhà văn phản ánh trong tác phẩm thể hiện chiều sâu tƣ tƣởng, khả năng nắm bắt nhạy bén của các tác giả đối với những vấn đề hiện thực của cuộc sống. Từ những đề tài cụ thể nhƣ: viết về ngƣời công nhân, viết về ngƣời nông dân, viết về cuộc sống của những ngƣời lao động nghèo khổ... các nhà văn hiện thực phê phán đã thể hiện đƣợc những chủ đề mang ý nghĩa khái quát to lớn, sâu sắc: “Cùng với tư tưởng, chủ đề tạo ra tầm vóc của tác phẩm... Trong nghiên cứu văn học hiện đại, chủ đề được xem là phạm vi quan tâm chủ quan của nhà văn đối với thế giới, là hằng số tâm lý của nhà văn, gắn với quan niệm thế giới của anh ta” [52, tr. 54]. Khi nói đến Thế giới nghệ thuật của nhà văn không thể không kể đến yếu tố nhân vật. Nhân vật chính là cốt lõi của tác phẩm văn học, là linh hồn của tác phẩm, là một yếu tố quan trọng làm nên tác phẩm. Nhân vật thể hiện “Quan niệm nghệ thuật và lý tưởng thẩm mỹ của nhà văn về con người” [52, tr. 203], “Thể hiện những hiểu biết, những ước ao, những kỳ vọng của con người” [45, tr. 64] qua sáng tác của nhà văn. Và nhƣ vậy, ta hiểu con ngƣời luôn là đối tƣợng khám phá đầy phong phú, phức tạp và bí ẩn của văn chƣơng nghệ thuật. Việc miêu tả con ngƣời với tất cả hình thức, hành vi, tính cách và những trạng thái tinh thần nhƣ vậy chính là công việc xây dựng nhân vật của nhà văn. Vậy, nhân vật trong tác phẩm văn học nói chung đƣợc quan niệm nhƣ thế nào? Theo “Từ điển tiếng Việt” của Viện ngôn ngữ học, năm 1992, thì “Nhân vật là đối tượng (thường là con người) được miêu tả thể hiện trong tác phẩm nghệ thuật” [149, tr. 916]. Còn theo các tác giả cuốn Từ điển thuật ngữ văn học thì nhân vật văn học đƣợc hiểu là: “Con người cụ thể được miêu tả trong tác phẩm văn học. Nhân vật văn học có thể có tên riêng (...) cũng có thể không có tên riêng (...). Khái niệm nhân vật văn học có khi được sử dụng như một ẩn dụ, không chỉ
34 một con người cụ thể nào cả, mà chỉ một hiện tượng nổi bật nào đó trong tác phẩm” [52, tr. 202]. “Nhân vật văn học là một đơn vị nghệ thuật đầy tính ước lệ, không thể đồng nhất nó với con người có thật trong đời sống...” [52, tr. 203]. Trong truyện ngắn, truyện dài hay trong văn xuôi nghệ thuật nói chung, nhân vật có vai trò không thể phủ nhận. Văn học không thể thiếu nhân vật bởi đó là hình thức cơ bản để qua đó văn học miêu tả thế giới một cách hình tƣợng. Chẳng hạn các nhà văn hiện thực trƣớc cách mạng tháng Tám năm 1945 chỉ có thể tái hiện đời sống xã hội thông qua những nhân vật, để khái quát lên thành ý đồ nghệ thuật của mình. Qua những nhân vật Chị Dậu (Tắt đèn của Ngô Tất Tố), Chí Phèo, Bá Kiến (Chí Phèo của Nam Cao), Tám Bính (Bỉ vỏ của Nguyên Hồng), Xuân tóc đỏ (Số đỏ của Vũ Trọng Phụng), Kép Tƣ Bền (Kép Tư Bền của Nguyễn Công Hoan)… ta thấy rõ đƣợc ý đồ nghệ thuật của nhà văn là: phản ánh hiện thực đen tối dƣới chế độ thực dân phong kiến, phản ánh nỗi thống khổ của nhân dân lao động trong xã hội ấy, đồng thời cũng góp thêm tiếng nói phê phán mang tính phủ nhận xã hội và đòi quyền sống cho con ngƣời - nhất là những ngƣời lao động nghèo khổ. Nhƣ vậy, nhân vật văn học có một vai trò rất quan trọng trong tác phẩm văn chƣơng: “Nhân vật văn học còn thể hiện quan niệm nghệ thuật và lý tưởng thẩm mỹ của nhà văn về con người. Vì thế, nhân vật luôn gắn chặt với chủ đề tác phẩm” [52, tr. 203]. Điều đó cũng có ý nghĩa là: với chủ đề cụ thể, thể hiện những tƣ tƣởng nghệ thuật của mình, nhà văn đã tham gia tích cực vào đời sống, góp phần giải quyết những vấn đề của xã hội và của nhân sinh. Nhân vật là một yếu tố quan trọng, không thể thiếu trong tác phẩm văn học, những hình tƣợng nhân vật sống động bao giờ cũng chứa đựng những quan niệm của nhà văn về cuộc sống, về con ngƣời. Nếu trong tác phẩm văn học, nhà văn không khắc họa đƣợc hệ thống nhân vật phù hợp với ý đồ tƣ tƣởng của mình thì sáng tác ấy trở nên vô nghĩa. Vì thế, khi xây dựng nhân vật các nhà văn bao giờ cũng có ý đồ nghệ thuật nhất định để thể hiện tƣ tƣởng nghệ thuật của mình. Nam Cao thƣờng đi sâu vào số phận ngƣời nông dân sau lũy tre làng với những nhân vật: Chí Phèo (Chí Phèo), Lão Hạc (Lão Hạc)… hoặc cuộc sống của ngƣời trí thức tiểu tƣ sản với những nhân vật nhƣ: Thứ (Sống mòn), Điền (Trăng sáng)… để thể hiện nỗi đau trƣớc tình trạng con ngƣời bị chà đạp về tâm hồn và thể xác,
35 bị tha hóa đến mức không giữ nổi nhân tính, nhân phẩm vì miếng ăn trong một xã hội hết sức bất công, vô lý. Loại nhân vật thƣờng trở đi trở lại trong sáng tác của Vũ Trọng Phụng là những nhân vật nhƣ: Nghị Hách (Giông tố), Xuân Tóc Đỏ, Phó Đoan, Cố Hồng (Số đỏ)… Những nhân vật này đƣợc tô đậm những nét giả dối, tàn bạo, dâm ác, đểu cáng, tráo trở, cơ hội… nhằm thể hiện bản chất của xã hội thực dân phong kiến và thể hiện tâm trạng phẫn uất, mãnh liệt đối với xã hội “chó đểu” của một nhà văn “Tài cao, phận thấp, chí khí uất”. Cũng cần lƣu ý rằng: khi nói đến vai trò của nhân vật trong tác phẩm văn học, nhà văn thƣờng lấy những nguyên mẫu của con ngƣời trong đời sống để xây dựng nhân vật văn học, song không thể đồng nhất nhân vật văn học với con ngƣời của đời sống, vì nhân vật văn học là sản phẩm của lao động sáng tạo của nhà văn. Bởi “Nhân vật văn học là một đơn vị nghệ thuật đầy tính ước lệ, không thể đồng nhất nó với con người có thật trong đời sống” [52, tr. 202]. Các nhân vật trong tác phẩm nghệ thuật không phải giản đơn là những bản dập của con ngƣời sống, mà là những hình tƣợng đƣợc khắc họa phù hợp với ý tƣởng của tác giả. Mặt khác, nó còn là quan niệm về thế giới và con ngƣời mà tác giả muốn thể hiện qua tác phẩm. Nhân vật trong truyện ngắn, truyện dài, truyện vừa trong văn xuôi nghệ thuật cũng rất đa dạng, các nhân vật thành công thƣờng là những sáng tạo độc đáo chỉ xuất hiện trong tác phẩm của một nhà văn. Ví dụ nhƣ: hình tƣợng nhân vật Chí Phèo (Nam Cao), nhân vật chị Dậu (Ngô Tất Tố), nhân vật Nghị Hách, Xuân tóc đỏ (Vũ Trọng Phụng), nhân vật Tám Bính (Nguyên Hồng)… Qua những hình tƣợng nhân vật này, ngƣời đọc cũng thấy đƣợc tƣ tƣởng và phong cách nghệ thuật của nhà văn. Thời gian và không gian nghệ thuật cũng là một yếu tố quan trọng trong thế giới nghệ thuật của nhà văn, bởi "Thời gian nghệ thuật là sản phẩm sáng tạo của tác giả trên cơ sở tổ chức chất liệu" và: thời gian nghệ thuật “gắn liền với tổ chức bên trong của hình tượng nghệ thuật” - nó là “sự tự cảm thấy của con người trong thế giới”…; "Trong thế giới nghệ thuật, thời gian nghệ thuật xuất hiện như một hệ quy chiếu có tính tiêu đề được dấu kín để miêu tả đời sống trong tác phẩm, cho thấy đặc điểm tư duy của tác giả" [52, tr. 322,323]. Thời gian nghệ thuật chẳng những cho thấy cấu trúc nội tại của tác phẩm văn học, mà qua đó ngƣời đọc còn cảm thấy đƣợc quan niệm về thế giới, về con ngƣời và cuộc đời, thể hiện ƣớc mơ và lý tƣởng của nhà văn.
36 Còn Không gian nghệ thuật “là hình thức bên trong của hình tượng nghệ thuật thể hiện tính chỉnh thể của nó” [52, tr. 134]. “Không gian nghệ thuật gắn với cảm thụ về không gian nên mang tính chủ quan, ngoài không gian vật thể có không gian tâm tưởng”; “không gian nghệ thuật không chỉ cho thấy cấu trúc nội tại của tác phẩm văn học, các ngôn ngữ tượng trưng mà còn cho thấy quan niệm về thế giới, chiều sâu cảm thụ của tác giả hay của một giai đoạn văn học. Nó cung cấp cơ sở khách quan để khám phá tính độc đáo cũng như nghiên cứu loại hình của các hình tượng nghệ thuật” [52, tr. 135]. Ngôn ngữ nghệ thuật cũng chính là một yếu tố, một phƣơng diện quan trọng trong Thế giới nghệ thuật, bởi: “Ngôn ngữ là yếu tố thứ nhất của văn học” (M.Gorki), ngôn ngữ chính là công cụ, là chất liệu cơ bản của văn học. Với khái niệm “Văn học được coi là loại hình ngôn từ” [52, tr. 215], thì ngôn ngữ là một trong những yếu tố quan trọng tạo nên Thế giới nghệ thuật của nhà văn. Do đó, khi nghiên cứu Thế giới nghệ thuật của nhà văn không thể không nghiên cứu những đặc điểm về ngôn ngữ nghệ thuật của tác giả đó. Khảo sát ngôn ngữ của các nhà văn hiện thực trƣớc 1945, chúng tôi nhận thấy: các nhà văn hiện thực đều có ý thức đƣa vào trong tác phẩm của mình ngôn ngữ đời thƣờng rất mộc mạc, giản dị, giàu hình ảnh gắn với đời sống của nhân nhân lao động. Đó là thứ ngôn ngữ đa dạng, đa sắc thái, khi là thứ ngôn ngữ tự nhiên, sinh động, hóm hỉnh trong sáng tác của Nguyễn Công Hoan; là thứ ngôn ngữ sắc sảo mang tính trào phúng sâu cay của Vũ Trọng Phụng; hay thứ ngôn ngữ chắc nịch và phong phú của Ngô Tất Tố; ngôn ngữ “bề bộn lấp lánh sự sống” trong văn Nguyên Hồng; ngôn ngữ lạnh lùng sắc sảo nhƣng đầy sự thƣơng cảm của Nam Cao… Chính thứ ngôn ngữ đa dạng mà phong phú đó đã góp phần tạo nên nét rất riêng của các nhà văn hiện thực phê phán Việt Nam giai đoạn 1930 - 1945. Tóm lại, có thể thấy rằng: Thế giới nghệ thuật là sự thống nhất chung của mọi yếu tố nghệ thuật trong tác phẩm văn học. Các yếu tố đó bao gồm: đề tài, chủ đề, nhân vật, thời gian, không gian và ngôn từ nghệ thuật,... mỗi yếu tố đều có đặc điểm riêng và tất cả góp phần thể hiện tƣ tƣởng và phong cách nghệ thuật của nhà văn. Tuy nhiên, khi nghiên cứu về thế giới nghệ thuật của Nguyên Hồng, chúng tôi tập trung đi sâu vào nghiên cứu ba yếu tố chính, đó là: nhân vật, không gian, thời gian nghệ thuật và ngôn ngữ nghệ thuật, bởi hai yếu tố:
37 chủ đề và đề tài trong sáng tác của Nguyên Hồng cũng đã đƣợc nhiều ngƣời đề cập tới và hầu nhƣ đã đƣợc làm rõ, do đó chúng tôi không đi vào hai yếu tố này trong khuôn khổ luận án của mình. 2.2. Những cơ sở hình thành Thế giới nghệ thuật của Nguyên Hồng Sự nghiệp sáng tác của Nguyên Hồng trƣớc và sau Cách mạng tháng Tám năm 1945 khá đồ sộ. Ngót 50 năm cầm bút, Nguyên Hồng đã sáng tác đƣợc hơn 60 tác phẩm, trong đó có những sáng tác đƣợc đánh giá là mang đậm tính sử thi, đồ sộ và bề thế nhất của tiểu thuyết Việt Nam hiện đại. Tác phẩm của Nguyên Hồng luôn thể hiện sự nhất quán về quan điểm nghệ thuật, đó là: “Nhà văn luôn đề cao ý nghĩa vai trò của văn chương nghệ thuật, khẳng định ý nghĩa cao quý của nghề cầm bút”, nhà văn (người nghệ sĩ) phải trung thực, chân thành trên trang viết, say mê tin tưởng vào cuộc sống; phải cần cù học hỏi và không ngừng sáng tạo” [134, tr. 134,135]. Quan niệm đó đã tạo nên sự thống nhất cao độ trong toàn bộ sáng tác của nhà văn từ nội dung phản ánh đến nghệ thuật biểu hiện. Tuy nhiên, để tìm hiểu đến tận cội nguồn những cơ sở tạo nên thế giới nghệ thuật của Nguyên Hồng, chúng ta không thể không nhắc tới các yếu tố nhƣ: xã hội, gia đình và chính bản thân con ngƣời với những tính cách và tình cảm của chính tác giả. 2.2.1. Hoàn cảnh lịch sử - xã hội Nguyên Hồng sinh ra và lớn lên trong hoàn cảnh xã hội có nhiều sự kiện đặc biệt: Đất nƣớc bị xâm lăng, nhân dân sống trong cảnh đói khổ, khốn cùng. Thực dân Pháp một mặt củng cố bộ máy thống trị, một mặt đẩy mạnh công cuộc khai thác thuộc địa nhằm vơ vét tài nguyên, khoáng sản đem về làm giàu cho "Mẫu quốc". Xã hội Việt Nam đang có sự chuyển biến toàn diện và sâu sắc. Một đất nƣớc sống thuần bằng nông nghiệp vốn lạc hậu đã có nhiều sự thay đổi. Nhiều khu đô thị mới, nhiều khu công nghiệp khai khoáng mỏ, nhiều đồn điền... mọc lên. Những giai cấp, tầng lớp mới cũng xuất hiện (vô sản, tƣ sản, tiểu tƣ sản và tầng lớp dân nghèo thành thị) ngày càng đông đảo. Một lớp công chúng sinh hoạt theo lối Âu hóa cùng những quan điểm thẩm mĩ mới trong đời sống văn hóa, văn học mới đã hình thành.
38 Năm 1939, chiến tranh thế giới thứ hai bùng nổ, thực dân Pháp thẳng tay đàn áp các phong trào cách mạng, chúng tăng cƣờng chính sách “Kinh tế chỉ huy” bóc lột sức ngƣời, sức của để cung ứng cho chiến tranh đế quốc. Cuộc khủng hoảng của nền kinh tế thế giới và thiên tai hoành hành đã tác động nặng nề đến tình hình kinh tế, xã hội Việt Nam. Năm 1940, đế quốc Nhật nhảy vào đánh chiếm Đông Dƣơng, thực dân Pháp đầu hàng, nhân dân ta lại phải chịu cảnh “Một cổ hai tròng" áp bức. Phát xít Nhật bắt dân ta phải nhổ lúa trồng đay, bông, thầu dầu, thuốc phiện... nộp cho chúng để phục vụ chiến tranh. Vì thế, đời sống của nhân dân ta vô cùng cực khổ, công nhân bị bóc lột nặng nề (làm việc từ 12 đến 14 tiếng một ngày); nông dân thì bị tô cao, thuế nặng; trí thức thì rơi vào tình trạng thất nghiệp; các nhà tƣ sản dân tộc bị chèn ép không ngóc đầu lên đƣợc... Mâu thuẫn giữa dân tộc ta và thực dân Pháp, giữa quần chúng lao động và bọn thống trị vốn đã âm ỉ từ lâu, nay càng trở nên sâu sắc, quyết liệt. Phong trào cách mạng, đặc biệt từ khi Đảng cộng sản Đông Dƣơng ra đời ngày càng phát triển mạnh mẽ. Phong trào đấu tranh của nhân dân ta diễn ra sôi nổi khắp nơi, với hàng loạt các cuộc đấu tranh của công nhân các nhà máy Xi măng Hải Phòng, nhà máy Dệt Nam Định, hãng dầu Xôcôni (Sài Gòn)... đòi tăng lƣơng, giảm giờ làm, giảm tô thuế... Từ cuối thế kỷ XIX đầu thế kỷ XX, nền văn hóa, văn học Việt Nam dần dần thoát khỏi ảnh hƣởng của nền văn hóa phong kiến Trung Hoa, bắt đầu tiếp xúc với văn hóa phƣơng Tây, đặc biệt là văn hóa Pháp. Những tƣ tƣởng tiến bộ, nhất là tƣ tƣởng Mácxít đƣợc tiếp nhận qua con đƣờng Tân Thƣ (sách của các nhà tƣ tƣởng dân chủ sản phƣơng Tây đƣợc dịch sang tiếng Trung Quốc và của các nhà nho phái Duy Tân Trung Quốc; hoặc là sách báo tiến bộ) đã làm thay đổi nhận thức không chỉ của lớp thanh niên trí thức mà cả những nhà nho yêu nƣớc. Lớp thanh niên trí thức Tây học ngày càng đông đảo và đóng vai trò quan trọng trên lĩnh vực tƣ tƣởng và văn hóa, họ tiếp thu tƣ tƣởng hiện đại của văn hóa, văn học phƣơng Tây nên có những quan niệm thẩm mỹ mới, khác với những quan niệm của tầng lớp trí thức Nho học mà đến nay đã trở nên lỗi thời. Họ đã có những quan niệm mới về cuộc sống, con ngƣời, về thẩm mỹ. Điều đó dẫn đến một làn sóng văn hóa mới nhằm chống lại tƣ tƣởng “phi ngã” của văn học trung đại phong kiến, đề cao, đấu tranh cho cái Tôi - cá nhân trong đời sống
39 thời kỳ hiện đại. Vì vậy, vào đầu những năm 1930 mối xung đột cũ - mới trong xã hội đã trở nên gay gắt và quyết liệt hơn. Nhƣ đã nói, từ năm 1930, Đảng Cộng sản Đông Dƣơng ra đời và ngày càng có vai trò to lớn đối với sự phát triển của Cách mạng Việt Nam nói chung, và sự phát triển của đời sống văn hóa, văn học Việt Nam nói riêng. Đặc biệt, ở thời kỳ Mặt trận Dân chủ (1936 - 1939), với quan điểm Mác xít chân chính, các nhà văn cách mạng đã có những tác động rất mạnh mẽ đối với đời sống văn học nƣớc nhà qua các bài viết, các cuộc tranh luận về bản chất, chức năng và nhiệm vụ của văn học đối với xã hội, đối với con ngƣời. Tiêu biểu là cuộc tranh luận: “Nghệ thuật vị nghệ thuật” và “Nghệ thuật vị nhân sinh”. Những nhà văn có quan điểm Mác xít đã chủ trƣơng: dùng văn học để phục vụ con ngƣời. Chính vì vậy, họ đã kiên quyết phản bác thứ văn chƣơng “Nghệ thuật vị nghệ thuật”, họ dùng “ngòi bút lột trần cái xã hội hiện tại để cho dân chúng trông rõ cái nguồn gốc của mọi đau thương mà tìm lấy con đường sống” (Tạp chí Tao Đàn, ra ngày 16/9/1939). Một văn kiện quan trọng của Đảng về văn hóa văn nghệ ra đời, đó là cuốn Đề cương về Văn hóa Việt Nam (1943) - Đây chính là bản cƣơng lĩnh văn hóa đầu tiên của Đảng ta - đã chỉ rõ đƣờng lối văn nghệ cho văn nghệ sĩ, đó là: xây dựng nền văn hóa Việt Nam trên ba nguyên tắc: dân tộc, khoa học và đại chúng. Từ bản Đề cương về Văn hóa Việt Nam này mà nhiều văn nghệ sĩ đã tìm đƣợc hƣớng đi đúng đắn cho mình (trong đó có nhà văn Nguyên Hồng). Những hoạt động trên lĩnh vực văn hóa, văn nghệ của Đảng đã có ảnh hƣởng tích cực và ngày càng sâu rộng đối với sự phát triển của Văn học Việt Nam thời kỳ này cũng nhƣ về sau. Cũng từ đầu thế kỷ XX, chữ Quốc ngữ đã hoàn toàn thay thế chữ Nôm. Chữ Quốc ngữ đƣợc phổ biến rộng rãi đã tạo điều kiện nâng cao dân trí cho mọi ngƣời, nhất là đối với tầng lớp công chúng thị dân. Cùng với nó, một số những nhà in, xuất bản theo công nghệ hiện đại ngày càng phát triển. Sách, báo, tạp chí đến với bạn đọc ngày càng nhiều hơn. Phong trào dịch thuật đầu thế kỷ XX cũng có tác động khá quan trọng tới sự hình thành và phát triển văn xuôi quốc ngữ. Sự phát triển của chữ Quốc ngữ đã phần nào làm cho tiếng Việt ngày càng trở nên hiện đại, uyển chuyển, tinh tế hơn. Tất cả các nhân tố trên đã tạo điều kiện chín muồi cho sự hình thành nền văn học Việt Nam hiện đại.
40 Nhƣ vậy, từ đầu thế kỷ XX đến năm 1945, văn học Việt Nam từng bƣớc phát triển theo hƣớng hiện đại hóa, với tốc độ ngày càng mau lẹ. Văn học phát triển đa dạng hơn, phong phú hơn với sự xuất hiện của nhiều khuynh hƣớng, nhiều trào lƣu khác nhau nhƣ: trào lƣu văn học cách mạng, trào lƣu văn học lãng mạn, trào lƣu văn học hiện thực phê phán. Mỗi trào lƣu văn học đều có những đóng góp riêng đối với sự vận động và phát triển theo xu hƣớng hiện đại của nền văn học nƣớc nhà. Văn học hiện thực phê phán cũng đã khẳng định đƣợc sự đóng góp to lớn của mình vào quá trình phát triển và hiện đại hóa văn học Việt Nam. Bởi Chủ nghĩa hiện thực trong văn học Việt Nam nửa đầu thế kỷ XX là một trào lƣu văn học lớn. Đó là một trào lƣu có sức cuốn hút và tập hợp nhiều cây bút đƣơng thời, trong đó có nhiều nhà văn lớn của văn học hiện đại Việt Nam. Tên tuổi và những tác phẩm xuất sắc của một số nhà văn hiện thực tiêu biểu nhƣ: Nguyễn Công Hoan, Ngô Tất Tố, Vũ Trọng Phụng, Nguyên Hồng, Nam Cao... có sức hấp dẫn đối với nhiều thế hệ ngƣời đọc không chỉ ở thời điểm hiện tại mà còn cho đến tận hôm nay. Nguyên Hồng là một trong những nhà văn hiện thực xuất sắc của trào lƣu văn học hiện thực phê phán. Ngƣời ta nhận thấy rất rõ là: Hiện thực đen tối đầy máu và nƣớc mắt của xã hội Việt Nam cùng với cuộc sống cơ cực, khốn khổ của những ngƣời dân lao động giai đoạn trƣớc Cách mạng tháng Tám 1945 là nguồn cảm hứng chủ đạo trong sáng tác của nhà văn. Thành phố Hải Phòng đầy khói bụi với bao kiếp ngƣời khổ đau, bất hạnh luôn là đối tƣợng thẩm mỹ trong sáng tác của tác giả. Nhắc đến một Hải Phòng trong văn học là ngƣời ta nghĩ ngay đến tên tuổi nhà văn Nguyên Hồng, và ngƣợc lại nhắc đến sự nghiệp sáng tác của Nguyên Hồng thì không thể bỏ qua những tác phẩm viết về con ngƣời cũng nhƣ mảnh đất đã góp phần nuôi dƣỡng tài năng văn chƣơng của ông. Nguyên Hồng không sinh ra tại Hải Phòng, nhƣng những năm tháng đáng nhớ nhất trong cuộc đời ông đều gắn liền với từng góc phố, bến tàu, bến xe, xƣởng máy... và những con ngƣời lam lũ cùng khổ nơi đất Cảng, nên Hải Phòng có ý nghĩa đặc biệt đối với cuộc đời nhà văn. Hải Phòng - một tỉnh duyên hải thuộc đồng bằng châu thổ sông Hồng, có hải cảng lớn nhất miền Bắc. Hải Phòng vừa có lợi thế kinh tế đƣờng biển, đƣờng bộ và hàng không. Chính vị trí địa lý thuận lợi nhƣ vậy đã khiến Hải Phòng trở thành một trung tâm công nghiệp lớn, thu hút nhiều nhân công lao động của các tỉnh nhƣ: Hà Tây, Hà Nội, Hƣng Yên,
41 Nam Định, Thái Bình... đến sinh sống, lập nghiệp. “Vào những năm cuối thế kỷ XIX đầu thế kỷ XX dưới thời Pháp thuộc, Hải Phòng cùng với Sài Gòn có vai trò như những cửa ngõ kinh tế của Liên bang Đông Dương trong giao thương với Quốc tế vùng Viễn Đông” (Nguồn: http://vi.wikipedia.org/wiki/Hải Phòng). Trƣớc năm 1945, Hải Phòng đã trở thành một trong những cái nôi đánh dấu sự ra đời của giai cấp công nhân và phong trào công nhân Việt Nam đấu tranh chống lại sự áp bức bóc lột của thực dân Pháp. Hải Phòng cũng là một trong những trung tâm của phong trào cách mạng cả nƣớc trong các cao trào Cách mạng: 1930 - 1931, 1936 - 1939 và 1939 - 1945. Hải Phòng trong những năm tháng đặc biệt ấy, đã có sự ảnh hƣởng không nhỏ đến cảm hứng sáng tạo của Nguyên Hồng. Viết về những ngƣời nghèo đói, lầm than, bị lăng nhục, bị chà đạp đến thảm hại để phản ánh, tố cáo xã hội đƣơng thời, và cũng để khẳng định những bản chất đẹp đẽ, lƣơng thiện của những con ngƣời lao động - Đó là niềm đam mê và cũng là khát vọng sáng tác của Nguyên Hồng giai đoạn trƣớc Cách mạng. Đặc biệt là sau khi đƣợc tiếp xúc với báo chí cách mạng, nhƣ: năm 1937, Nguyên Hồng đƣợc đọc Tuyên ngôn Đảng cộng sản của Các Mác và Ăng ghen, Vấn đề dân cày của Qua Ninh và Vân Đình, Ngục Kontum của Lê Văn Hiến... Năm 1943, khi đƣợc tiếp nhận tƣ tƣởng cách mạng trong Đề cương về văn hóa Việt Nam của Đảng cộng sản, và là một trong những Hội viên đầu tiên của Hội Văn hóa cứu quốc… thì nhà văn càng hiểu sâu sắc hơn nguyên nhân nỗi khốn khổ của mọi tầng lớp ngƣời lao động trong xã hội. Điều đó đã giúp Nguyên Hồng mài sắc thêm ý chí chiến đấu, hƣớng ngòi bút của mình về những con ngƣời cần lao đau khổ. Nguyên Hồng xứng đáng đƣợc gọi là “Nhà văn chân chính của những ngƣời cùng khổ”, “Nhà văn của niềm tin và ánh sáng” [134]. Nhƣ đã nói, Nguyên Hồng đã từng sống ở Hải Phòng - một trong những trung tâm của phong trào đấu tranh đòi quyền dân chủ, đòi quyền sống cho con ngƣời của nƣớc ta lúc bấy giờ, nên ông đã sớm đƣợc giác ngộ lý tƣởng cách mạng và đã tham gia vào phong trào Mặt trận Dân chủ. Ánh sáng của lý tƣởng cách mạng đem đến cho nhiều trang viết của Nguyên Hồng vƣợt qua phạm trù phản ánh của trào lƣu văn học hiện thực phê phán, gần gũi với nội dung phản ánh của trào lƣu văn học cách mạng. Có lẽ, trong các nhà văn hiện thực phê phán giai đoạn 1930 - 1945, ở Nguyên Hồng có sự giao thoa rõ nhất giữa hai
42 khuynh hƣớng văn học: văn học hiện thực phê phán và văn học cách mạng. Vì vậy, quan điểm nghệ thuật của Nguyên Hồng rất đúng đắn và tiến bộ. Bƣớc vào nghề văn, ông đã xác định đƣợc ngay con đƣờng và chỗ đứng của mình: “Là người viết văn trong đám những người nghèo đói, đau khổ và lầm than” (Bước đường viết văn). Chính vì thế mà hầu nhƣ toàn bộ thế giới nhân vật của ông là thế giới những ngƣời lao động nghèo khổ, dƣới đáy xã hội, có số phận bất hạnh, có cuộc đời chứa đầy bi kịch, khổ đau và bế tắc. Đồng thời, Nguyên Hồng cũng thể hiện rõ quan điểm và mục đích sáng tác: “Tôi sẽ viết về những cảnh đời đói khổ, về sự áp bức, về nỗi trái ngược, bất công. Tôi cũng sẽ đứng về những con người bị đày đọa, bị lăng nhục. Tôi cũng sẽ vạch trần ra những vết thương xã hội, những việc làm lộng hành thời bấy giờ” (Bước đường viết văn). Quan niệm nghệ thuật đó đã chi phối toàn bộ sáng tác của Nguyên Hồng, tạo ra sự nhất quán trong tƣ tƣởng nghệ thuật của nhà văn. Đó cũng là một trong những cơ sở quan trọng tạo nên một Thế giới nghệ thuật riêng biệt mang đậm dấu ấn Nguyên Hồng trong quá trình sáng tác hơn 50 năm của mình. 2.2.2. Hoàn cảnh gia đình, môi trường sống và hoạt động văn học của Nguyên Hồng Nguyên Hồng tên thật là Nguyễn Nguyên Hồng, sinh 05 tháng 11 năm 1918 tại Nam Định. Sinh trƣởng trong một gia đình theo đạo Thiên chúa đã từng có một thời khá giả. Ngƣời cha làm cai ngục nhƣng sau khi mất việc thì sa vào nghiện ngập, sống cô độc, u uất. Ngƣời mẹ xinh đẹp, hiền dịu, tảo tần, nhƣng luôn buồn rầu, nặng trĩu ƣu tƣ. Nguyên Hồng không có đƣợc tuổi thơ tƣơi đẹp trong một gia đình hạnh phúc, bởi: “Hai thân tôi lấy nhau không phải vì quen biết nhau lâu mà thương yêu nhau. Chỉ vì hai bên cha mẹ, một bên hiếm muộn cháu và có của, một bên sợ nguy hiểm giữ con gái đẹp trong nhà và muốn cho người con gái ấy có chỗ nương tựa chắc chắn” (Những ngày thơ ấu). Ngƣời mẹ của Nguyên Hồng phải sống một cuộc sống nhẫn nhục bên ngƣời chồng già lạnh lùng, gia trƣởng; sống một cách thầm lặng và đầy buồn tủi ở gia đình nhà chồng, sống “Như một cái bóng ngắn của bức tường dày mãi mãi thần phục ở dưới chân để rồi sẽ tan xuống đất nếu ánh sáng soi tắt” (Những ngày thơ ấu). Cả tuổi ấu thơ Nguyên Hồng phải sống trong bầu không khí bình yên một cách gƣợng gạo của gia đình, là sự cảm nhận nỗi đau âm thầm, nhẫn nhục, buồn tủi, chịu đựng của ngƣời mẹ, và trong sự u uất, câm lặng của ngƣời cha…
43 Năm 12 tuổi, chú bé Hồng bị mồ côi cha, mẹ đi bƣớc nữa và phải đi làm ăn xa, chú sống chủ yếu với bà nội và thƣờng xuyên phải chịu sự hắt hủi của những bà cô ruột vì “tội” có một ngƣời mẹ chƣa đoạn tang chồng đã đi bƣớc nữa. Đó là những năm tháng bơ vơ, côi cút, cùng cực, đắng cay nhất của chú bé Hồng: sống một cuộc đời không có tuổi thơ, thiếu thốn về tất cả - thiếu ăn, thiếu mặc và đặc biệt thiếu tình thƣơng yêu chăm sóc của ngƣời thân. Trong những nhà văn hiện thực phê phán trƣớc Cách mạng tháng Tám năm 1945, có lẽ hoàn cảnh của Nguyên Hồng thuộc diện đặc biệt nhất và đáng thƣơng nhất, (Thạch Lam cũng bị mồ côi cha từ nhỏ nhƣng lại đƣợc sống trong sự đùm bọc của mẹ và chị trong cảnh gia đình đầm ấm; Vũ Trọng Phụng cũng sớm mồ côi cha, nhƣng cũng đƣợc bà mẹ đành thân góa bụa nuôi ăn học cho đến ngày khôn lớn...). Nguyên Hồng cơ cực và cay đắng hơn hơn rất nhiều. Năm 14 tuổi, Nguyên Hồng đã phải nếm trải cảnh tù tội (vì bảo vệ bà mẹ đẻ bị chú dƣợng đánh đập dã man, Nguyên Hồng uất ức quá đã chém ông ấy một nhát vào bả vai). Cậu tù trẻ con cô đơn đau khổ này đã từng phải ôm mặt khóc mỗi khi đi làm “cỏ vê” về, khóc ngay dƣới gốc cây, bên cạnh xe bò rác và lại vội vội, vàng vàng lấy vạt áo chùi nƣớc mắt khi thấy ngƣời lạ đi qua. Rồi đến năm 16 tuổi, Nguyên Hồng đã phải thôi học, rời quê hƣơng và ngƣời bà mộ đạo, theo mẹ và chú dƣợng ra Hải Phòng để kiếm sống trong xóm chợ nghèo. Cảnh ngộ ấy đã ném Nguyên Hồng vào môi trường sống của những ngƣời cùng khổ nhất trong xã hội cũ. Nguyên Hồng phải lăn lộn trong đời sống của những ngƣời dân nghèo thành thị để tự kiếm sống bằng đủ mọi nghề nơi vƣờn hoa, cổng chợ, bến phà,... chung đụng với đủ hạng trẻ con hƣ hỏng, làm đủ mọi nghề nhƣ: đi ở, bán báo, bán xôi, bán chè, bế em hoặc ăn xin, ăn cắp, làm thuê, làm mƣớn... Bản thân Nguyên Hồng và gia đình cũng phải sống trong túp lều “trông ra vũng nước đen ngầu bọt và chuồng lợn ngập ngụa phân tro”, nhiều đêm mƣa dầm gió bấc, Nguyên Hồng và ngƣời chú dƣợng phải nằm “trên một chiếc phản lung lay, hai thân hình nhọc lả, co quắp trong một chiếc chăn rách mướp”. Rồi phải chịu cảnh thất nghiệp, muốn sống mà không có việc làm để sống, nhiều lúc Nguyên Hồng đã bị ám ảnh bởi cái chữ đen tối khủng khiếp: cái chết! Nhƣng mảnh đất Hải Phòng cần lao đã giúp Nguyên Hồng đứng dậy và cũng chính bởi môi trƣờng sống đặc biệt đó đã giúp nhà văn am hiểu một cách sâu sắc đời sống xã hội đƣơng thời, bồi đắp thêm vốn sống về cuộc đời tối tăm, lam lũ của những con
44 ngƣời sống cuộc sống dƣới đáy xã hội, đồng thời có đƣợc niềm tin tƣởng tuyệt đối vào bản chất tốt đẹp của ngƣời lao động - Điều đó đã mang lại “Sức sống của một ngòi bút” đầy căm hận và cũng đầy yêu thƣơng của Nguyên Hồng. Từ hoàn cảnh riêng nhƣ vậy nên Nguyên Hồng luôn khao khát tình thƣơng, đặc biệt là tình mẫu tử. Hình ảnh và ấn tƣợng về một ngƣời mẹ “hiền từ” và “đau khổ” trong ký ức Nguyên Hồng đã có ảnh hƣởng sâu sắc khi nhà văn viết về nhân vật ngƣời phụ nữ. Mọi nỗi khổ, nỗi oan ức của cuộc đời đều đã đƣợc nhà văn đặt vào số phận ngƣời phụ nữ. Đã có nhiều nhà văn viết về tình mẫu tử, nhƣng viết nhiều nhất, viết hay và cảm động phải kể đến Nguyên Hồng. Nhân vật ngƣời phụ nữ trong sáng tác của Nguyên Hồng “nhiều khi không được dịu dàng, nhưng bao giờ cũng mang bản chất tốt đẹp. Đức tính phổ biến của họ là tình mẫu tử được thể hiện như là một bản năng mãnh liệt” [116, tr. 84] và Nguyên Hồng đã thể hiện rất sâu sắc tình mẫu tử đó. Hoàn cảnh và cá tính Nguyên Hồng in đậm dấu trong sáng tác của ông. Hoàn cảnh sống đặc biệt đã tạo nên cốt cách Nguyên Hồng, ông có một vẻ ngoài lam lũ, ăn mặc xuềnh xoàng; bản chất con ngƣời ông là bản chất của giới cần lao. Hoàn cảnh sống đặc biệt của ông đã tạo nên một sự gắn bó sâu nặng giữa ông với những con ngƣời cùng khổ trong xã hội, “Chất nghèo, chất lao động đã thấm sâu vào văn chương, vào thế giới nghệ thuật của Nguyên Hồng” [116, tr. 77]. Nguyên Hồng viết về họ bằng cả một trái tim nhạy cảm, giàu cảm xúc, giàu tình thƣơng và luôn có một thái độ cảm thông sâu sắc, một sự thƣơng xót chân thành. Vì vậy, các nhân vật trong sáng tác của Nguyên Hồng thƣờng đƣợc gọi là loại “nhân vật trái tim”. Nguyên Hồng sinh trƣởng trong một gia đình theo đạo Thiên chúa ở Nam Định. Ngay từ nhỏ, Nguyên Hồng đã sống trong một không khí tôn giáo của quê hƣơng với tiếng chuông nhà thờ ngày ngày ngân nga, với những ngƣời hiền lành, nhẫn nhịn một lòng hƣớng về Đức Chúa. Bà nội nhà văn vốn là một ngƣời rất mộ đạo, kính Chúa. Tiếng lầm rầm cầu kinh của bà nội hàng đêm dần dần thấm sâu vào tâm trí chú bé Hồng, chú cũng hay đƣợc bà cho đi lễ nhà thờ, đƣợc dạy dỗ theo giáo lý của đạo Thiên chúa. “Lọt lòng mẹ, tôi đã được ôm đến nhà thờ chịu phép rửa tội và nhận lấy tên Thánh là Jiuminhghê. Rồi năm lên
45 chín, lên mười, bà nội tôi đã khảo tôi đủ các kinh để đi xưng tội lần đầu với một cha người Tây. Cả đêm ấy tới sáng sau, tôi chỉ được xúc miệng chứ không được uống nước, rồi cùng bà tôi đến nhà thờ đi lễ chịu mình thánh chúa lần đầu” (Một tuổi thơ văn). Ngƣời mẹ của Nguyên Hồng sống không hạnh phúc bên ngƣời chồng già, ốm yếu và cũng đã phải lấy Đức tin Thiên chúa giáo làm chỗ dựa tinh thần. Nguyên Hồng đã chịu ảnh hƣởng sâu sắc tƣ tƣởng bác ái của Thiên chúa giáo từ bà và mẹ, bởi tôn giáo đích thực bao giờ cũng hƣớng con ngƣời đến cõi thiện, đến sự hi sinh vì ngƣời khác. Hình ảnh chúa Jêsu chịu nạn đóng đinh mình trên cây thánh giá để chuộc tội cho chúng sinh là một biểu tƣợng vĩ đại và cảm động của tinh thần bác ái của Đạo Thiên chúa. Ý nghĩa nhân văn ấy phù hợp với đạo lý của ngƣời lao động mà nhà văn đã tiếp thu đƣợc qua trƣờng học cuộc đời, ít nhiều chi phối ngòi bút sáng tạo nghệ thuật của ông, đặc biệt là trong cách xây dựng nhân vật. Có thể nói, sự mộ đạo của ngƣời bà, sự nhẫn nhịn của ngƣời mẹ và nhất tƣ tƣởng bác ái của Đạo Thiên chúa đã có sự ảnh hƣởng đến tƣ tƣởng và tình cảm của nhà văn Nguyên Hồng. Cảm quan tôn giáo của Nguyên Hồng cũng là một trong những yếu tố đã có sự ảnh hƣởng đến Thế giới nghệ thuật của nhà văn: từ cách xây dựng nhân vật (kiểu nhân vật chịu nạn) đến không gian, thời gian, ngôn ngữ nghệ thuật trong sáng tác của ông. Điều này chúng tôi sẽ nói kỹ hơn ở các chƣơng sau. Con đƣờng đến với văn chƣơng, đến với Cách mạng của Nguyên Hồng có nhiều nét đặc biệt. Hoàn cảnh xã hội, hoàn cảnh gia đình đã ảnh hƣởng sâu sắc đến nhận thức và tƣ tƣởng của Nguyên Hồng. Nhƣng có lẽ điều tác động mạnh mẽ nhất đối với Nguyên Hồng là các phong trào đấu tranh của công nhân và những ngƣời lao động Hải Phòng thời kỳ Mặt trận Dân chủ Đông Dƣơng. Đây là cơ sở hiện thực đã có ảnh hƣởng tích cực đến nhận thức chính trị, nội dung tƣ tƣởng trong sáng tác của nhà văn. Nguyên Hồng là một trong số không nhiều những cây bút hiện thực có may mắn đƣợc tiếp xúc với bản “Đề cương về văn hóa Việt Nam”, sớm xác định đƣợc hƣớng đi đúng đắn cho ngòi bút của mình. Phan Cự Đệ nhận xét: “Từ sau năm 1940, nhất là từ khi tham gia tổ chức Văn hóa Cứu quốc bí mật, tính chất luận chiến nổi lên rất rõ rệt trong các tác phẩm của Nguyên Hồng” [116, tr. 131]. Tính chất luận chiến ấy nổi bật nhất trong những tuyên ngôn về nghệ thuật của nhà văn qua các tác phẩm: Cái bào
46 thai, Hai dòng sữa, Một trưa nắng... Nguyên Hồng quan niệm: nghệ thuật phải bắt rễ vào cuộc sống “Càng đi sâu vào cuộc sống bao nhiêu, ta lại càng nhận thấy không gì cô độc và nhỏ nhen bằng ta xa người, hay đi lừa người bởi sự nghèo nàn và ích kỷ của tâm hồn ta”, “Bất cứ một tác phẩm nghệ thuật nào thiếu những cái đó là không có tất cả” (Cuộc sống). Từ cuộc sống lầm than đau khổ của mọi tầng lớp nhân dân lao động và từ chính bản thân mình, Nguyên Hồng đã sớm xác định đƣợc mục đích viết. Anh nghĩ: “dù có phải chết cũng phải để lại cho cõi đời mà anh yêu mến một cái gì vừa tinh khiết, trong sáng vừa tha thiết yêu thương nhất của tâm hồn”, “chỉ còn một cách tồn tại trong cuộc sống bằng cái cao quý trong sạch của văn chương”. Ngƣời thanh niên ấy nhận thức sâu sắc mối quan hệ chặt chẽ, có ý nghĩa giữa cuộc sống với văn chƣơng nghệ thuật. Nhà văn xác định: Nghệ thuật chân chính phải hƣớng vào cuộc sống để tìm nguồn sống “Như rễ cây bám riết vào lấy lòng đất, càng sâu bao nhiêu, càng vững chắc bấy nhiêu, nảy nở bấy nhiêu với những màu mỡ không bao giờ vơi cạn”. Cuộc sống luôn vận động, phát triển nảy nở những mầm sống đang lên “Mới mẻ, hé sáng như những tia nắng đầu tiên của một ngày bình minh đang lên”. Trong nhiều tác phẩm, Nguyên Hồng kêu gọi các nhà văn phải chiến đấu vì những ngƣời cùng khổ, tác phẩm phải cất lên tiếng nói “đòi sữa cho trẻ em”, âm nhạc phải là tiếng “của những lòng thương yêu, những niềm tha thiết, những trí mạnh mẽ, những ý thức của con người biết rung động trong sự đau khổ và biết cùng nhau vượt tới những cõi đời tươi tốt, rộng rãi”. Trong truyện ngắn “Ngọn lửa”, qua suy nghĩ của nhân vật An, nhà văn đã chỉ rõ mục đích, nhiệm vụ của ngƣời cầm bút: “Cuộc sống phải được nhìn nhận khác từ đây. Với An, ngòi bút của An tất cả những khó khăn, đau khổ, đen tối phải là những cái bị đẩy lùi dần, với một tinh thần mới của An, cuộc sống không phải là những cái cớ để An rên xiết, ủ rũ nữa. Cuộc sống phải là những cuộc kích thích không ngừng của những tha thiết yêu thương mới, của những chứa chan tin tưởng mới, làm việc trên mặt đất mà không ai dám thấy mình tàn héo và chắc chắn phải thay đổi xóa bỏ hết những đói khổ, đau xót”. Nguyên Hồng khẳng định ngòi bút của nhà văn phải góp phần làm thay đổi cuộc sống, đẩy lùi cuộc sống đau khổ, đen tối. Nếu trƣớc kia, nghệ thuật chỉ là nơi nhà văn trút tiếng thở dài ảo não, thì nay nghệ thuật phải vì
47 con ngƣời, đấu tranh cho cuộc sống con ngƣời, đồng thời nghệ thuật còn là nơi gửi gắm những tình cảm cao đẹp, thể hiện niềm tin tƣởng vào tƣơng lai. Nghệ thuật phải hƣớng về những con ngƣời cùng khổ để giúp họ “tìm thấy một con đường, một chân trời êm mát, tốt tươi qua những ngày mưa dầm, nắng lửa” (Một trưa nắng). Nhƣ vậy, rõ ràng Nguyên Hồng đã có những nhận thức rất tiến bộ, ông đã nâng cao quan điểm nghệ thuật của chủ nghĩa hiện thực phê phán lên một tầm cao mới, quan điểm đó gần với quan điểm của văn học cách mạng. Trong các nhà văn hiện thực, Nguyên Hồng là một trong những nhà văn đƣợc tiếp xúc với cách mạng sớm nhất, và những sáng tác của ông đã “tiến gần lại với văn học cách mạng, hay có thể nói, đã giao lưu với văn học cách mạng” [135, tr. 97]. Ngay từ nhỏ, Nguyên Hồng đã say mê văn chƣơng một cách kỳ lạ, chú bé Hồng thƣờng phải đọc truyện cho bà nội và cha mình nghe. Điều đó đã khiến Nguyên Hồng đã thẩm thấu một cách tự nhiên nội dung và ý nghĩa của những bộ tiểu thuyết Tàu cổ nhƣ: Tây Du ký, Tam Quốc, Thủy Hử, Đông Chu liệt quốc…; những tác phẩm của các tác giả nổi tiếng ở phƣơng Tây nhƣ: Không gia đình (Héc to - Ma lô), Những ngƣời khốn khổ (V. Huy Gô), Ngƣời mẹ (Macxim Gorki)… Và tất nhiên, những câu chuyện truyền thuyết, cổ tích, những vần thơ ca dao, dân ca của dân tộc Việt đã thấm sâu vào tâm trí bé Hồng ngay từ thời thơ ấu. Nguyên Hồng ngƣỡng mộ và cảm phục những tấm gƣơng anh hùng cứu nƣớc nhƣ: Phù Đổng Thiên Vƣơng; Bà Trƣng Trắc, Trƣng Nhị, Ngô Quyền, Lý Thƣờng Kiệt, Đinh Bộ Lĩnh, Trần Quốc Tuấn, Quang Trung,… và Nguyên Hồng cũng thuộc cả tiếng hát của những ngƣời hát rong ngoài đƣờng, Truyện Kiều của Nguyễn Du, Thơ của bà Huyện Thanh Quan... ngay từ khi đi học. Bên cạnh đó, Nguyên Hồng còn đƣợc bà nội “một tủ truyện” kể cho nghe những câu chuyện cổ Tấm Cám, Nhị Khanh, Cúc Hoa, Thạch Sanh… những câu chuyện ấy đã giúp Nguyên Hồng hiểu thêm tình nghĩa thủy chung, nhân hậu của con ngƣời Việt Nam, sự thƣởng phạt công bằng và niềm tin vào bản chất tốt đẹp của ngƣời lao động. Nhƣ vậy, nguồn suối văn học dân gian, những tác phẩm nổi tiếng thế giới đã thấm sâu vào tâm trí chú bé Hồng một cách rất tự nhiên, bồi dƣỡng thêm lòng nhân hậu, tình yêu thƣơng con ngƣời của một trái tim vốn đa cảm nhƣ Nguyên Hồng. Một sự kiện quan trọng khác có tác động sâu sắc đối với Nguyên Hồng là vào năm 1935 ở Hải Phòng, Nguyên Hồng gặp đƣợc Thế Lữ - chủ soái của
48 phong trào Thơ Mới. Đƣợc “Nhà thơ ngõ Nghè” chỉ bảo tận tình, cộng với tài năng và niềm say mê sáng tác văn học, Nguyên Hồng đã nuôi ƣớc vọng đi vào con đƣờng sáng tác văn chƣơng, lấy văn chƣơng làm lẽ sống cho cuộc đời của mình. Đồng thời, là con ngƣời của lịch sử, của thời đại, đƣợc sống trong không khí đổi mới của văn học giai đoạn 1930 - 1945, Nguyên Hồng cũng chịu ảnh hƣởng của xu hƣớng lãng mạn của phong trào Thơ Mới, của tiểu thuyết Tự lực Văn đoàn nên giai đoạn sáng tác đầu tiên của mình, nhà văn đã có sự ảnh hƣởng rõ nét bút pháp lãng mạn của các nhà thơ, nhà tiểu thuyết lãng mạn đƣơng thời. Đặc biệt, qua những tác phẩm của văn học Nga nhƣ: Tội ác và trừng phạt (Đốtxtôiépxki), Thời thơ ấu (M.Goorki), Thơ Puskin... đã ảnh hƣởng sâu sắc đến Nguyên Hồng. Qua những tác phẩm này, nhà văn ý thức rõ hơn, hiểu sâu hơn về những nỗi bất công trong xã hội. Cũng từ những tác phẩm này mà Nguyên Hồng chịu ảnh hƣởng khá rõ nét phƣơng pháp sáng tác và quan điểm nghệ thuật, cũng nhƣ tƣ tƣởng nhân đạo của M.Goorki. Nhà văn có ý thức tìm đọc những sách báo tiến bộ của Đảng, có mặt trong đoàn đại biểu quần chúng Hải Phòng tham dự cuộc biểu tình ở Hà Nội nhân ngày 1 tháng 5 năm 1938. Nguyên Hồng đã gia nhập Đoàn thanh niên Dân chủ Đông Dƣơng, bị mật thám bắt giam tại Hải Phòng, bị kết án 6 tháng tù giam, bị đày đi trại giam Bắc Mê (Hà Giang), sau đó lần lƣợt bị quản thúc tại Nam Định, Hải Phòng. Ở trong tù, Nguyên Hồng tiếp tục đƣợc giác ngộ ý thức chính trị. Bối cảnh xã hội, hoàn cảnh gia đình, cảnh ngộ của bản thân đã khiến Nguyên Hồng càng hiểu sâu sắc thêm cuộc sống của nhân dân trong vòng nô lệ. Từ thế giới của những nhân vật là những con ngƣời cực khổ, cùng đƣờng, bất lực, dễ sa ngã vào cuộc đời lƣu manh, gái điếm (Bỉ vỏ, Bảy Hựu, Chín Huyền…), Nguyên Hồng chú ý nhiều hơn đến giai cấp công nhân, nên tác phẩm của ông xét về nội dung tƣ tƣởng rất gần với văn học Cách mạng (Những mầm sống, Người đàn bà Tàu,...). Sau thời kỳ Mặt trận Dân chủ, đặc biệt sau khi ở tù ra, tƣ tƣởng tiến bộ của Nguyên Hồng phải bộc lộ một cách kín đáo hơn. Nhân vật trong sáng tác của Nguyên Hồng ở thời kỳ này thƣờng là nhân vật những thanh niên trí thức tiểu tƣ sản hoặc những nghệ sĩ nghèo, sống gắn bó với nhân dân lao động, khao khát thoát khỏi cuộc sống hiện tại và tâm hồn luôn tin tƣởng hƣớng về tƣơng lai (Cuộc sống, Hơi thở tàn, Hai dòng sữa, Buổi chiều xám…).
49 Nhƣ vậy, từ hoàn cảnh riêng đặc biệt cùng với môi trƣờng sống khắc nghiệt đã tạo nên cốt cách và bản lĩnh Nguyên Hồng, đã định hƣớng thị hiếu thẩm mĩ của ông, đƣa Nguyên Hồng đến với văn học nhƣ một sự thôi thúc tự bên trong. Tiếp xúc với di sản văn hóa của dân tộc và nhân loại, đã giúp nhà văn tin yêu hơn vào bản chất của ngƣời lao động. Chính vì vậy, tác phẩm của Nguyên Hồng luôn thấm đƣợm tinh thần nhân đạo, chan chứa tình cảm yêu thƣơng và niềm tin trong sáng vào con ngƣời. 2.2.3. Cá tính Nguyên Hồng Cũng từ hoàn cảnh xã hội và hoàn cảnh gia đình nhƣ trên đã tạo nên tính cách và bản lĩnh của Nguyên Hồng. Nguyên Hồng đã phải sống trong một môi trƣờng phức tạp, sống dƣới đáy xã hội, va chạm với đủ mọi hạng ngƣời, sống bằng đủ mọi nghề để tồn tại. Trong xã hội cũ, không có gì cực khổ hơn là bị tù tội, vậy mà nhà văn đã phải đi tù khi mới 14 tuổi và đến năm 21 tuổi (1939) ông lại phải đi tù lần nữa do hoạt động cách mạng. Trong các nhà văn hiện thực phê phán nói riêng và các nhà văn Việt Nam nói chung không ai có cảnh ngộ đặc biệt nhƣ Nguyên Hồng. Đa số các nhà văn cùng thời với Nguyên Hồng đều sống và sáng tác trong hoàn cảnh khó khăn, nhƣng có lẽ Nguyên Hồng là ngƣời thấm thía hơn nỗi khổ cực đau đớn của những con ngƣời sống dƣới đáy xã hội thực dân phong kiến hơn ai hết. Điều đó cắt nghĩa tại sao trong hầu hết sáng tác của Nguyên Hồng trƣớc Cách mạng, ngƣời đọc thƣờng bắt gặp hình ảnh những con ngƣời lao động cùng khổ, đói rách, bê tha. Họ là những phu phen tạp dịch lem luốc; những ngƣời đàn bà buôn thúng bán bƣng gầy gò, mệt mỏi; những đứa trẻ lả đi vì khát sữa, thiếu ăn... Những con ngƣời ấy, ta đã từng gặp họ trong sáng tác của Nguyễn Công Hoan, Ngô Tất Tố, Vũ Trọng Phụng, Nam Cao,… nhƣng trong tác phẩm của Nguyên Hồng, họ hiện lên nhiều hơn, đậm đặc hơn, lấm lem, bụi bặm, quằn quại và đau đớn hơn. Cuộc đời và tƣ tƣởng sáng tác của Nguyên Hồng có nhiều nét giống với Macxim Goorki (tuy hai nhà văn có sự khác nhau về tầm cỡ): Cả hai đều sống cuộc sống không có tuổi thơ, sống lăn lộn với những ngƣời lao động nghèo khổ dƣới đáy xã hội để kiếm sống, để viết về họ với một trái tim yêu thƣơng, sự đồng cảm tha thiết và niềm tin vào bản chất hƣớng
50 thiện của con ngƣời. Họ đều là những ngƣời sớm giác ngộ tƣ tƣởng cách mạng. Xã hội cũ đã dìm họ xuống tận bùn đen, nhƣng bằng tình yêu cuộc sống và nghị lực phi thƣờng, Macxim Gorki và Nguyên Hồng đã vƣơn tới ánh sáng văn hóa và trở thành những nhà văn lớn của dân tộc. Trong lịch sử văn học của hai dân tộc Nga, Việt - họ đều thuộc số những nhà văn dẫn đầu trong việc ngợi ca con ngƣời lao động, phát hiện thế giới cần lao là một đối tƣợng thẩm mỹ thực sự, đó là những con ngƣời lao động nghèo khổ nhƣng chứa đựng bao bản chất tốt đẹp. Nguyên Hồng đã đứng trong lao khổ, sống cuộc đời cùng khổ với những ngƣời khốn khổ để rồi trở thành một cây bút “Bị ám ảnh đến cùng đời mãn kiếp bởi những số phận tối tăm” (Nguyễn Đăng Mạnh). Chất dân nghèo, chất lao động đã thấm sâu vào văn chƣơng, vào Thế giới nghệ thuật của Nguyên Hồng. Bản lĩnh của Nguyên Hồng đƣợc thể hiện ở chỗ: Dù bị cuộc sống xô đẩy đến đâu, cơ cực, đắng cay đến mức nào, ông vẫn giữ đƣợc tâm hồn trong sáng, thánh thiện của một con ngƣời rất giàu tình cảm, khát khao tình cảm, trân trọng tình cảm, nên nhà văn nhìn đời, nhìn ngƣời bằng bằng cặp mắt yêu thƣơng và sự cảm thông sâu sắc. Không chỉ trong cuộc sống mà cả với văn chƣơng Nguyên Hồng cũng thể hiện mình là con ngƣời có cá tính và bản lĩnh: Ngay từ những tác phẩm đầu tay, Nguyên Hồng đã thể hiện đƣợc bản lĩnh nghệ thuật của mình, cuốn tiểu thuyết tự truyện Những ngày thơ ấu ghi lại những năm tháng tuổi thơ đắng cay, tủi cực của chú bé Hồng - hình ảnh của chính tác giả. Nhà văn Vũ Ngọc Phan khi điểm mặt các anh tài thời ấy, đã nhận xét về Nguyễn Tuân: “Chỉ thỉnh thoảng cho ta biết anh chàng Tuân từng mẩu vụn” [116, tr. 45]; về Thiết Can: “Thiết Can cũng cho biết cái phần đời đầy tội lỗi nhỏ nhen của ông ta, nhưng ông cho biết một cách kín đáo ở tên Đông trong tập “Dã tràng”, một tập văn chưa dám mang rõ hẳn cái danh là tự truyện” [116, tr. 45]; Còn với Nguyên Hồng, Vũ Ngọc Phan nhận xét: “Trong Những ngày thơ ấu, Nguyên Hồng cho ta biết rõ hẳn một quãng đời quá khứ của ông. Lối tự truyện này, ở Anh, ở Mỹ, ở Nga, rất thịnh hành; Nhưng ở nước Việt Nam ta, viết được tôi cho là can đảm lắm…” [116, tr. 45]. Thạch Lam - nhà văn, nhà phê bình tài hoa của Tự lực Văn đoàn phát hiện ra ở cây bút trẻ tuổi này một cách viết thành thật, thể hiện đƣợc “Những rung động cực
51 điểm của một linh hồn trẻ dại”, “Ông quan sát khéo, chỉ tả những cái gì đáng để ý. Những tình cảm chân thật, những cảm giác đúng. Người ta mừng rằng với một đầu đề thường như thế (Đời một cô gái trụy lạc), ông Nguyên Hồng đã khéo đứng trong phạm vi sự thật và sự cảm thấy, mà không sa vào những câu sáo và hoa mỹ” (Thạch Lam, Trích Nhận xét giải thƣởng Tự lực Văn đoàn, năm 1937, báo Ngày nay, 1938). “Những rung động cực điểm” của một tấm lòng tha thiết yêu thƣơng - cũng chính là cá tính sáng tạo của nhà văn. Trong cuộc sống đời thƣờng, Nguyên Hồng là ngƣời dễ xúc động, dễ khóc, đặc điểm về tính cách này đã góp phần tạo nên chất trữ tình nồng đậm trong sáng tác của nhà văn. Chúng ta hoàn toàn đồng ý với ý kiến cho rằng “Trong nền văn học Việt Nam, Nguyên Hồng được coi là nhà văn đa cảm nhất thế kỷ XX” [134, tr. 133]. Nguyên Hồng lao động miệt mài và say mê công việc sáng tạo của mình. Ông viết về cuộc sống của những con ngƣời cùng khổ bằng cả trái tim giàu cảm xúc, một vốn sống đầy ắp, một sự khát khao đem tiếng nói yêu thƣơng của mình để cảm thông, chia sẻ cho những con ngƣời khốn khổ. Nhà văn đã sống một cuộc sống đầy gian khó nhƣng cũng đầy bản lĩnh, dám chấp nhận những sự thiệt thòi để có thể sống và cống hiến hết mình cho nghệ thuật. Ông là một nhà văn suốt đời “Thiết tha với cuộc sống, trân trọng và tin yêu mọi người, chân thực trong sáng tác” (Kim Lân). Chính vì thế, ông đã tạo dựng nên một Thế giới nghệ thuật mang đậm dấu ấn, phong cách Nguyên Hồng - một Thế giới nghệ thuật không thể trộn lẫn với bất kỳ tác giả nào khác. Đúng nhƣ Tuốc-ghê-nhép từng khẳng định: "Cái quan trọng trong một tài năng văn học là tiếng nói của riêng mình”, tài năng của Nguyên Hồng chính là việc ông đã tạo ra cho mình một Thế giới nghệ thuật riêng biệt trong những sáng tác trƣớc Cách mạng tháng Tám năm 1945. Thế giới nghệ thuật ấy cũng đã góp phần khẳng định giá trị hiện thực sâu sắc, giá trị nhân đạo cao cả và giá trị nghệ thuật lớn trong di sản văn học của nhà văn. Có thể thấy rằng: Hoàn cảnh lịch sử - xã hội, hoàn cảnh gia đình và cá tính, tài năng văn học của nhà văn cùng với những trải nghiệm khắc nghiệt của bản thân trong cuộc sống của những ngƣời lao động nghèo khổ dƣới đáy xã
52 hội - là những yếu tố, những điều kiện quan trọng đã đƣa Nguyên Hồng đến với văn chƣơng, đã tạo nên một NHÀ VĂN NGUYÊN HỒNG. Đó là nhà văn của những người khốn khổ, nhà văn của lòng nhân đạo luôn tha thiết yêu thƣơng cuộc sống - một trong những tên tuổi lớn của trào lƣu văn học hiện thực phê phán thời kỳ trƣớc Cách mạng tháng Tám năm 1945 nói riêng, của nền văn học Việt Nam hiện đại nói chung. Hay nói một cách khác, từ hoàn cảnh xã hội, hoàn cảnh đã gia đình, môi trƣờng sống, đã chi phối cảm hứng chủ đạo của Nguyên Hồng ở từng phƣơng diện trong Thế giới nghệ thuật. Điều này, chúng tôi sẽ nói rõ hơn ở các chƣơng sau.
53 Chƣơng 3 THẾ GIỚI NHÂN VẬT 3.1. Một thế giới nhân vật phong phú, phức tạp thuộc tầng lớp thị dân và lao động dƣới đáy xã hội Con ngƣời luôn luôn là đối tƣợng chủ yếu của văn học, vậy quan niệm nghệ thuật về con ngƣời nói chung đƣợc hiểu nhƣ thế nào? Theo GS Trần Đình Sử trong Dẫn luận thi pháp học thì: “Quan niệm nghệ thuật về con người là sự lý giải, cắt nghĩa, sự cảm thấy của con người đã được hóa thân thành các nguyên tắc, phương tiện, biện pháp thể hiện con người trong văn học, tạo nên giá trị nghệ thuật và thẩm mỹ cho các hình tượng nhân vật trong đó”[140, tr. 41]. “Quan niệm nghệ thuật về con người là yếu tố cơ bản, then chốt nhất của một chỉnh thể nghệ thuật, chi phối tính độc đáo của chỉnh thể ấy” [140, tr. 59]... Tuy nhiên, ở mỗi thời đại, mỗi trào lƣu văn học, mỗi nhà văn lại có cách biểu hiện quan niệm về con ngƣời khác nhau - chính điều đó đã tạo nên tính chất phong phú đa dạng của từng trào lƣu văn học, của từng thời đại văn học. Các nhà văn hiện đại nói chung, các nhà văn thuộc trào lƣu văn học hiện thực nói riêng giai đoạn đầu thế kỷ XX, đặc biệt là ở thời kỳ 1930 - 1945 đã rất chú ý đi vào khai thác cái Tôi - cá nhân bên cạnh cái Ta mang tính cộng đồng, con ngƣời của xã hội bên cạnh con ngƣời của tự nhiên. Họ đã miêu tả con ngƣời thời kỳ hiện đại trong mối quan hệ xã hội phức tạp, trong đó con ngƣời vừa là tác nhân đối với xã hội, vừa là sản phẩm của chính xã hội sinh ra qua thế giới nhân vật phong phú, phức tạp mà mình phản ánh. Hầu nhƣ những cây bút hiện thực đƣơng thời đều tạo dựng đƣợc cho mình một thế giới nhân vật riêng. Nguyễn Công Hoan, Ngô Tất Tố... tập trung phản ánh, miêu tả con ngƣời trong những mối xung đột giàu - nghèo ở những vùng nông thôn lạc hậu, nơi mà những ngƣời nông dân phải hứng chịu biết bao nhiêu tai hoạ nặng nề; Vũ Trọng Phụng tập trung miêu tả những cảnh sống đầy giả dối ở thành thị, nhằm lột trần thực chất một xã hội "chó đểu" qua những tấn trò đời đang diễn ra dƣới mọi dạng vẻ; Nam Cao tập trung miêu tả cuộc sống mòn mỏi, bế tắc cực độ của những ngƣời nông dân sau lũy tre làng và cuộc “sống mòn” của những ngƣời trí thức tiểu tƣ sản. Còn thế giới nhân vật của Nguyên Hồng là thế giới những con ngƣời nghèo khổ thuộc tầng lớp thị dân và lao động nghèo khổ, những con ngƣời khốn cùng dƣới đáy trong xã hội Việt Nam thời kỳ trƣớc cách mạng.
54 Vậy, Nguyên Hồng đã có quan niệm nghệ thuật về con ngƣời nhƣ thế nào? Điều gì đã tác động đến quan niệm của nhà văn về những con ngƣời ấy? Nhƣ đã phân tích ở Chƣơng 2, hoàn cảnh xã hội, hoàn cảnh gia đình là một trong những yếu tố trực tiếp đã ảnh hƣởng không nhỏ đến quan niệm nghệ thuật của Nguyên Hồng. Nhà văn đã sống trong không khí “cách mạng” của văn học theo xu hƣớng hiện đại hóa. Ở thời kỳ này, dƣới ảnh hƣởng của nền văn minh phƣơng Tây các vấn đề về con ngƣời đƣợc đề cập đến với những quan niệm hết sức mới mẻ. Các tờ báo nhƣ Phụ nữ tân văn, Phụ nữ thời đàm... có đăng nhiều bài viết về phụ nữ và trẻ em, thể hiện tƣ tƣởng bênh vực quyền sống, quyền tự do, quyền hạnh phúc của ngƣời phụ nữ; quyền trẻ em đƣợc chăm sóc, nuôi dƣỡng, đƣợc sống trong tình yêu thƣơng ở gia đình và xã hội, tiêu biểu nhƣ những bài viết của Phan Khôi, của Đạm Phƣơng nữ sĩ... Những tƣ tƣởng tiến bộ hiện đại này đã ảnh hƣởng ít nhiều đến quan niệm và tƣ tƣởng nhân đạo của Nguyên Hồng khi viết về phụ nữ và trẻ em trong xã hội đƣơng thời trong các trang sách của mình. Nguyên Hồng quan niệm: con ngƣời trƣớc hết phải chính là con ngƣời - con ngƣời đƣợc sống và tồn tại với các quyền của con ngƣời trong cuộc đời thực. Đó là con ngƣời bằng xƣơng bằng thịt trên cõi trần, là con ngƣời cá nhân với tất cả những trạng thái cảm xúc, với đời sống tâm lý đa dạng. Con ngƣời tồn tại với các mặt đối lập tốt /xấu, cao thƣợng / thấp hèn, ích kỷ / vị tha, vừa nhân ái bao dung lại vừa nhỏ nhen, ti tiện... Quan niệm này đƣợc bắt nguồn từ chính cuộc sống và cuộc đời đầy cay đắng tủi cực của nhà văn - một cuộc đời gắn bó sâu sắc với những ngƣời dân nghèo dƣới đáy xã hội. Từ cuộc sống cần lao của họ, Nguyên Hồng đã tạo nên một bức tranh cuộc sống hiện thực sinh động đầy màu sắc nhƣng không kém phần chân thực. Nếu các nhà văn đƣơng thời khi viết về những con ngƣời dƣới đáy xã hội bằng một tấm lòng cảm thông của ngƣời ngoài cuộc, thì Nguyên Hồng lại viết về họ bằng sự yêu thƣơng, cảm thông của ngƣời trong cuộc. Vì vậy, Nguyên Hồng đã tạo dựng cho mình một thế giới nhân vật riêng: thế giới của những ngƣời lao động nghèo khổ dƣới đáy xã hội ở môi trƣờng thành thị. Đó là những người bị bần cùng hoá và những kẻ bị tha hoá trong xã hội thực dân phong kiến đƣơng thời. Từ những quan điểm sáng tạo nhƣ trên đã chi phối ngòi bút Nguyên Hồng khi ông xây dựng thế giới nhân vật của mình, đó chính là thế giới của những người
55 nghèo khổ thuộc tầng lớp thị dân và lao động nghèo dưới đáy xã hội. Cụ thể là: những ngƣời lao động bị bần cùng hóa và tha hóa (những nhân vật phu phen tạp dịch, những ngƣời công nhân, phu khuân vác ở những bến tàu, bến xe, những ngƣời đàn bà buôn bán lặt vặt, những em bé phải làm đủ mọi nghề để sống, những gái điếm, me tây, những trí thức tiểu tƣ sản thất nghiệp, những nhân vật lƣu manh, trộm cắp...). Qua sáng tác của nhà văn, ngƣời ta thấy số phận bất hạnh, những nỗi cơ cực khôn cùng của những con ngƣời đƣợc phơi bày một cách cụ thể, đó là: nghèo đói, gia đình tan nát, mẹ - con, cha - con, vợ - chồng ly tán, sự ngƣợc đãi, sự đọa đầy, tù tội, chiến tranh… Suốt cuộc đời cầm bút của mình (đặc biệt là giai đoạn trƣớc cách mạng), Nguyên Hồng đã tập trung toàn bộ sức lực, tâm huyết để viết về những cảnh đời đau khổ lầm than, để phơi bày bao nỗi oan trái bất công, để bênh vực, sẻ chia với những con ngƣời lao động nghèo khổ dƣới đáy xã hội này. Trong thế giới nhân vật của mình, Nguyên Hồng đặc biệt quan tâm đến nhân vật phụ nữ và trẻ em - đó là những nhân vật yếu đuối nhất, ít có khả năng tự vệ nhất trong xã hội - vì thế, viết về những nhân vật này nhà văn đã phản ánh đƣợc đến tận cùng những nỗi đau khổ của con ngƣời trong một xã hội đầy tội ác, bất công. 3.1.1. Những người phụ nữ nghèo khổ, bất hạnh, cùng đường, nổi loạn Theo thống kê của chúng tôi thì trong hơn 60 sáng tác của nhà văn trƣớc Cách mạng đã có tới 38 truyện viết về đề tài phụ nữ (chiếm tỷ lệ 62,2%). Điều đó chứng tỏ sự xuất hiện của loại nhân vật này ở Nguyên Hồng đậm đặc hơn so với những nhà văn khác. Qua khảo sát, chúng tôi thấy nhân vật phụ nữ của Nguyên Hồng đƣợc xuất hiện trong tất cả các thể loại sáng tác (truyện ngắn, truyện vừa, tiểu thuyết, ký) của ông. Những nhân vật phụ nữ này có hai đặc điểm nổi bật, đó là: Là những con người đau khổ, vất vả, có một cuộc sống cơ cực, bị đánh đập, chà đạp nhưng vẫn nhẫn nhục, cam chịu và rất bất hạnh vì không có hạnh phúc gia đình (kiểu nhân vật này đƣợc thể hiện ở 25/38 sáng tác) Là những người phụ nữ có số phận bất hạnh, bị xã hội dồn đẩy vào chân tường, cùng đường, bế tắc trở nên phản ứng cực đoan, nổi loạn trở thành những kẻ giang hồ, lưu manh, tha hóa… (kiểu nhân vật này đƣợc thể hiện ở 9/38 sáng tác). Với đặc điểm thứ nhất, Nguyên Hồng đã miêu tả một cách rất cụ thể, cặn kẽ, đa dạng và phong phú cuộc sống nghèo khổ dƣới đáy của họ với bao nỗi bất
56 hạnh khôn cùng. Trƣớc hết, họ bất hạnh vì gánh nặng của cuộc sống nghèo đói, túng quẫn, ví dụ nhƣ các nhân vật: Mũn (trong Đây bóng tối), Láng (trong Quán Nải), Vịnh (trong Hàng cơm đêm), Chị Năng (trong Sông Máu)… Cuộc sống đói nghèo cùng quẫn luôn đè nặng lên đôi vai những ngƣời phụ nữ, quanh năm tảo tần, đầu tắt mặt tối không lúc nào ngẩng mặt lên đƣợc. Nguyên Hồng thấu hiểu cảnh ngộ và đau xót cho thân phận họ "người đàn bà Việt Nam cằn cỗi vì cùng khổ, vì con cái nheo nhóc, vì bị cầm xích bởi những thành kiến, phong tục lễ nghi đè nén nặng nề đã để tất cả lòng phẫn uất kêu lên trong tiếng khóc những lúc họ không có thể chịu đựng được" [73, tr. 134]. Biết rằng từ xƣa đến nay, gánh nặng gia đình luôn dồn cả lên đôi vai gầy yếu của ngƣời phụ nữ, nên Nguyên Hồng bày tỏ sự cảm thông sâu sắc của mình đối với những số phận bất hạnh của họ (nhƣ những nhân vật: Vịnh, bác Nấu gái, mụ Đen, Mũn,...). Người phụ nữ bất hạnh vì phải chịu đựng sự ngược đãi, hành hạ của chính những ông chồng bế tắc trƣớc cuộc sống, phản ứng cực đoan bằng cờ bạc, rƣợu chè và quay ra đánh đập vợ, con. Thông thƣờng trong cuộc sống, ngƣời đàn ông phải là ngƣời trụ cột gia đình, gánh vác công việc lớn, nuôi vợ con - nhƣng trong sáng tác của Nguyên Hồng thì không phải là nhƣ vậy. Trong nhiều tác phẩm của nhà văn không thấy bóng dáng của những ngƣời đàn ông, nếu có thì họ cũng bị động, mờ nhạt, thậm chí họ còn là gánh nặng cho những ngƣời vợ tần tảo, nhẫn nhục, chịu đựng. Nhân vật bà mẹ (trong Vực thẳm) nuôi chồng rồi cung phụng cả ngƣời anh chồng không biết bao nhiêu năm, suốt đời bà cứ "nhất nhất vâng theo và cúi đầu chịu đựng như đối với thần thánh", làm quần quật để nuôi con, để cho chồng "quần chùng, áo dài, ăn uống thoả thuê rồi rong chơi" [74, tr. 282]. Nhân vật mụ Mão (trong Người mẹ không con) cũng có số phận khốn khổ nhƣ vậy, chồng mụ “thấy mình cứ ngoi ngóp mãi trong sự túng thiếu nợ nần rạc rài, và cả những lúc thua thấy trần trụi mà về… Mão Chột lại đổ cái đen đủi, xúi quẩy lên đầu mụ vợ, lên sự xấu xí quái gở của mụ” [73, tr. 416]. Thƣờng xuyên mụ Mão bị chồng đánh đập một cách vô cớ, một cách tàn bạo: “đầu toạc ra, môi vều lên”, “rồi bị đánh đập thâm tím mình mẩy” [73, tr. 417]. Sự nhẫn nhục chịu đựng của những ngƣời phụ nữ ấy một phần do bản chất vốn có của họ, do thói quen hi sinh hết mình vì chồng, vì con, vì gia đình, nhƣng một phần có lẽ là do ảnh hƣởng của chữ “Nhẫn” trong đạo Thiên Chúa đã chi phối ngòi bút của Nguyên Hồng từ cách
57 lựa chọn đối tƣợng đến cách xây dựng loại nhân vật này chăng (kiểu nhân vật chịu nạn)? Vì thế, mà hầu hết các nhân vật phụ nữ của Nguyên Hồng thƣờng cứ phải chịu đựng biết bao nỗi khổ đau, biết bao bất hạnh trong cuộc đời của họ. Ngoài loại nhân vật “chịu nạn” này, ta còn gặp một kiểu nhân vật phụ nữ bất hạnh khác, đó là những người phụ nữ bị đẩy vào tình trạng bi đát, khốn cùng, kết thúc bằng cái chết bi thảm. Đó là những ngƣời phụ nữ nửa điên, nửa dại nhƣ nhân vật chị của An (trong Ngọn lửa), mới có hăm hai tuổi đầu mà còn còm cõi, khắc khổ nhƣ mẹ của An, công nợ dồn dập, thiếu thốn đủ đƣờng, làm việc cật lực mà vẫn túng quẫn, nên "chị thành một hình hài không thể gọi là một cơ thể sống để chịu những nặng nhọc dầu dãi và cằn cỗi ở cái đời sống này nếu nó cứ thế mãi, với những thiếu thốn lầm than dày dặc, mà con người không thể nào được gọi là con người và đời sống còn đáng sống nữa" [73, tr. 375]. Chính sách bóc lột khiến ngƣời dân phải chịu nhiều tầng áp bức "một cổ hai tròng" khiến ngƣời ta không chịu nổi, hoá điên, hoá dại nhƣ nhân vật chị Bồng (trong Ngòi lửa). Nguyên Hồng viết truyện này trƣớc cách mạng tháng Tám năm 1945, tác phẩm đã ẩn chứa một sức mạnh căm thù, một sức mạnh góp phần làm nên cuộc cách mạng vĩ đại của dân tộc: đánh Pháp, đuổi Nhật, giành độc lập tự do và quyền sống cho con ngƣời. Một số nhân vật phụ nữ của Nguyên Hồng còn bị rơi vào hoàn cảnh tù đầy thảm khốc trong nhà tù thực dân phong kiến, sống cuộc đời tù tội, bất kể là ở lứa tuổi nào, bất kể là vì lý do gì, nhƣ: nhân vật bà cụ Vỉ (trong Cát bụi lầm), nhân vật Hai mƣơi hai (trong Linh hồn), nhân vật những ngƣời đàn bà ở trong tù (trong Tết của những người đàn bà trong tù). Tết đến - là thời điểm sum họp gia đình, vậy mà “những người đàn bà hiền lành không biết tội ác là gì, họ đã bị đày ải hàng giờ trước gió lộng, một chiều cuối đông đầy nước mắt”… “mồng một… mồng hai, đến mồng ba, mồng bốn, đời của những người đàn bà khốn nạn ấy trong những ngày đầu xuân vẫn tối tăm, yên lặng trong nhà giam chật hẹp hôi hám” [73, tr. 131]. Trong nhà tù, họ chỉ còn biết cầu nguyện Chúa trời để quên đi những nỗi nhục hình, những trận giá rét mà mình đang phải gánh chịu một cách oan uổng. Là ngƣời phụ nữ, niềm khao khát chính đáng nhất của họ là đƣợc làm vợ, làm mẹ đúng nghĩa, nhƣng nhiều nhân vật phụ nữ của Nguyên Hồng lại không đƣợc hƣởng niềm khao khát chính đáng này. Họ bất hạnh vì không có tình yêu, hạnh phúc gia đình thực sự, lấy chồng nhƣng không đƣợc chồng yêu, nhƣ nhân vật
58 mẹ bé Hồng (trong Những ngày thơ ấu), Muống (trong Quán Nải), hoặc có con mà không đƣợc nuôi con nhƣ nhân vật mợ Du (trong Mợ Du); hoặc không thể có con, nhƣ nhân vật Hai Liên (trong Bỉ vỏ), hoặc phải chịu bao thiệt thòi vất vả để đƣợc nuôi nấng đứa con riêng của chồng, nhƣ nhân vật mụ Mão (trong Người mẹ không con). Nguyên Hồng đã khắc sâu những nỗi niềm sâu thẳm ấy, những khao khát cháy bỏng về tình mẫu tử của họ của họ để tố cáo xã hội đƣơng thời, để mà cảm thông sâu sắc cho những thân phận bất hạnh khôn cùng đó của những ngƣời phụ nữ trong xã hội cũ. Viết về loại chủ đề này, ngƣời ta thƣờng nói đến sự gặp gỡ ở một mức độ nào đó giữa Nguyên Hồng và Thạch Lam. Thạch Lam cũng thƣờng gợi lại cảnh nghèo khổ rất đáng thƣơng của ngƣời phụ nữ, ví dụ nhƣ: nhân vật Tâm (trong Cô hàng xén), hay nhân vật mẹ Lê (trong Nhà mẹ Lê)... Song so với Thạch Lam, Nguyên Hồng viết nhiều hơn, đa dạng hơn, chân thực và trần trụi hơn về những cảnh đời ngƣời phụ nữ bất hạnh đó. Vì thế mà sức khái quát về đề tài này của Nguyên Hồng có lẽ cao hơn, và giá trị tố cáo xã hội cũng sâu đậm hơn. Đặc điểm nổi bật thứ hai trong hệ thống những nhân vật phụ nữ của Nguyên Hồng là: họ bị dồn đẩy đến tận chân tường, cùng đường và bế tắc, có những phản ứng cực đoan đã trở thành những kẻ nổi loạn, bị tha hóa rồi trở thành những kẻ giang hồ, lưu manh, trộm cướp… Nguyên Hồng cũng miêu tả rất thành công kiểu nhân vật phụ nữ này - những con ngƣời bất hạnh vì nhân phẩm và thể xác đều bị chà đạp thảm khốc. Họ bị đẩy vào bƣớc đƣờng cùng, vào ranh giới giữa sự sống và cái chết, giữa nhân phẩm, danh dự và những ham muốn tầm thƣờng, thậm chí là tội lỗi. Đó là những ngƣời phụ nữ sống ngoài vòng pháp luật nhƣ các nhân vật: Bảy Hựu (trong Bảy Hựu), Chín Huyền (trong Chín Huyền)…; hay những ngƣời phụ nữ cùng đƣờng bị đẩy vào nhà chứa, sống cuộc sống cặn bã, ê chề nhục nhã nhƣ nhân vật Tám Bính, Hai Liên và một số ngƣời phụ nữ khác (trong Bỉ vỏ)... dẫu muốn trở lại thành những con ngƣời bình thƣờng, họ cũng“không thể xóa hết được cuộc đời của một con “bỉ vỏ” mà quay lại sống cuộc sống lương thiện trong xã hội ấy được” (Chín Huyền)... Tại sao thời kỳ đó ở Hải Phòng lại xuất hiện nhiều loại ngƣời tha hóa, lƣu manh, trộm cƣớp đến thế? Có lẽ nguyên nhân là: “Hải Phòng, một hải cảng sầm uất bậc nhất của Đông Dương, một thành phố công nghệ mở mang, với hơn ba mươi nghìn dân lao động bần cùng ở các tỉnh dồn về, cũng có một đặc điểm là sản xuất được một số “anh chị”, gian ác liều lĩnh không biết là bao nhiêu” [74, tr. 335].
59 Tỷ lệ những ngƣời phụ nữ làm nghề bán dâm chiếm một tỷ lệ khá lớn trong xã hội - điều mà trƣớc đây xã hội Việt Nam không hề có. Nhà văn Vũ Trọng Phụng qua phóng sự Lục xì của mình, đã đƣa ra một con số so sánh, phản ánh thực trạng gái mại dâm ở Hà Nội: “dân Hà Thành có 18 vạn người, có năm nghìn gái mại dâm chính thức, bình quân “cứ 35 người tử tế thì lại có một người làm đĩ”, nếu so với tỉ lệ ở Pari, một thành phố ăn chơi nổi tiếng, thì tỷ lệ gái mại dâm ở Hà Nội cao hơn mười lần” [135, tr. 165]. Nhà báo Phan Khôi cũng lý giải nguyên nhân của hiện tƣợng này trong xã hội với tƣ tƣởng bênh vực ngƣời phụ nữ “Thuở trước người con gái nào đi làm đĩ, người ta cho rằng đồ cẩu trệ, đồ thối thây, có ai thèm kể đến làm chi, huống nữa là đem ra làm thành vấn đề. Nhưng ngày nay thì không thể, bởi sự sống khó khăn quá mà hạng kỹ nữ ngày càng nhiều thêm ra, ta phải nhìn nhận đó là tội lỗi chung của xã hội” [84, tr. 6 - 8]. Thực tế cuộc sống của họ thật là đen tối, thê thảm. Họ bán sức lực, bán nhan sắc, tuổi trẻ và tấm thân của mình và sống ở những khu nhà chứa nhầy nhụa trong một không gian hôi hám, tối tăm, ngộp thở. Hậu quả là nhiều ngƣời trong số họ kiệt sức, ho ra máu rồi chết. Tuy nhiên trong sâu thẳm tâm hồn của họ, đâu đó vẫn ánh lên những thoáng khát vọng muốn từ bỏ cuộc sống tăm tối, tội lỗi của mình để trở về cuộc sống bình yên, lƣơng thiện. Đáng quý nhất ở họ là lòng hy sinh, dám xả thân vì nghĩa cử. Ví dụ nhƣ: nhân vật Tám Bính đã từ bỏ cuộc sống yên ổn với ngƣời chồng mật thám để cứu Năm Sài Gòn, cũng có nghĩa là phải trở về với cuộc đời “bỉ vỏ” mà cô vô cùng ghê sợ, lúc nào cũng muốn dứt bỏ. Chỉ vì một lý do: Năm là ngƣời đàn ông duy nhất đã thƣơng yêu cô một cách chân thành, đã chở che cho cô sau bao ngày phải sống trong một nhà chứa mạt hạng. Hay nhân vật Bảy Hựu (trong Bảy Hựu) cũng vậy! Tuy còn ít tuổi nhƣng để cứu Hai Răng vàng - ngƣời anh mà Bảy Hựu theo từ nhỏ, cô sẵn sàng xả thân mình để giải thoát cho Hai khi bị đối thủ tấn công; Nhân vật Chín Huyền (trong Chín Huyền) mặc dù phải sống trong sự quản thúc, lần hồi nuôi hai đứa con nhỏ, chồng đi tù rồi chết, bản thân lại đang đau yếu, nhƣng thấy Sáu Lẹm cằm bị bắt, với tinh thần nghĩa cử của một con nhà võ sống giang hồ, Chín Huyền đã không ngần ngại ra tay cứu Sáu, cho dù biết mình sẽ lại ngồi tù thay! Tính cách can trƣờng, trọng nghĩa khí của họ có gì phảng phất tính cách của những nhân vật anh hùng ở Lƣơng Sơn Bạc trong Thủy Hử (Thi Nại Am) vậy, lại vừa có cái gì giống nhƣ những nhân vật trong các cuốn tiểu thuyết của M.Goorki khi viết về loại ngƣời lƣu manh sống ngoài vòng pháp luật, sống dƣới đáy xã hội.
60 Hơn ai hết, Nguyên Hồng hiểu sâu sắc nỗi đau khổ và sự ê chề, khốn nạn của những phụ nữ phải sống bằng nghề mại dâm, phải làm trò chơi cho thiên hạ để kiếm tiền nuôi thân, nuôi gia đình. Đây cũng là nét khác biệt của Nguyên Hồng so với những nhà văn khác cùng thời. Nguyên Hồng đặc biệt chú ý đến những ngƣời phụ nữ đƣợc sinh ra ở nông thôn, bị đẩy ra thành thị và bị trƣợt dài trên con đƣờng lƣu manh hoá và tha hoá nhƣ nhân vật Tám Bính, Chín Huyền, Bảy Hựu... Với kiểu nhân vật này, Nguyên Hồng đã rất chú ý miêu tả sự tƣơng phản trong bản chất và tính cách của họ (giữa cái tốt - xấu, cao thƣợng - thấp hèn...), để làm nổi bật bản chất lƣơng thiện của con ngƣời cho dù bị hoàn cảnh xô đẩy, phải sống cuộc sống dữ dằn, tội lỗi, tủi nhục để tồn tại - nhƣng trong sâu thẳm bản chất họ vẫn là những con ngƣời giàu tình cảm, sống nhân nghĩa và đặc biệt là sẵn sàng hy sinh tính mạng của mình cho những ngƣời cùng cảnh ngộ. Trong sáng tác của Ngô Tất Tố, Thạch Lam, ta cũng gặp hình ảnh những ngƣời phụ nữ bất hạnh vì cuộc sống đen tối, bế tắc, không lối thoát nhƣ nhân vật chị Dậu (trong Tắt đèn của Ngô Tất Tố), mẹ Lê (trong Nhà mẹ Lê của Thạch Lam), hoặc nhân vật Dần (trong Một đám cưới), Dì Hảo (trong Dì Hảo), Nhu (trong Ở hiền) của Nam Cao… Tuy nhiên, những ngƣời phụ nữ khốn khổ này chỉ bị đẩy đến cùng đƣờng vì đói khát và bế tắc - chứ chƣa bị đẩy vào con đƣờng bị tha hóa, bị lƣu manh hóa nhƣ một số nhân vật phụ nữ của Nguyên Hồng. Không chỉ phản ánh một cách sâu sắc những nỗi bất hạnh khôn cùng của ngƣời phụ nữ Việt Nam trƣớc năm 1945, mà Nguyên Hồng còn miêu tả cụ thể những đức tính tốt đẹp mang tính truyền thống của họ - đó là tấm chân tình và lòng yêu thƣơng của tác giả giàu lòng nhân ái này. Các nhân vật phụ nữ trong tác phẩm của Nguyên Hồng thƣờng là những người hiền lành, thậm chí rất nhẫn nhục chịu đựng, rất chịu khó, luôn khát khao hạnh phúc gia đình, muốn được làm vợ, làm mẹ, muốn có một cuộc sống lương thiện cho dù phải chịu bao khó khăn, vất vả, bao tủi nhục, đày đọa, đớn đau. Đây cũng là điểm mạnh và điểm khác của ngòi bút Nguyên Hồng so với một số các nhà văn khác cùng thời, cùng khuynh hƣớng - bởi ông đã đi vào phần sâu thẳm thiêng liêng nhất của đáy lòng và trái tim ngƣời phụ nữ Việt Nam. Nhƣ đã nói, hầu hết các nhân vật phụ nữ của Nguyên Hồng đều là những con ngƣời chịu thƣơng, chịu khó, tảo tần chăm lo cho cuộc sống gia đình, hi sinh
61 hết thảy vì chồng, vì con. Đó là những bà mẹ buôn thúng bán bƣng, đầu tắt mặt tối để nuôi gia đình “buôn bán rau đậu, trầu cau lần hồi ở các chợ và trên đường sông Nam Định”, với “những đêm lạnh dài để mà thao thức lo toan, bàn tán vun đắp cho nhà cửa, cho tuổi già, cho con cái…” [73, tr. 755] nhƣ bà và mẹ bé Hồng (trong Những ngày thơ ấu); Hay Mũn “người đàn bà yếu đuối nhưng can đảm”, nuôi một ngƣời chồng mù lòa và bốn đứa con thơ dại (trong Đây, bóng tối); bác Nấu gái (trong Nhà bố Nấu) "say mê buôn bán đến quên cả ăn, cả ngủ. Và bác còn bỏ cả ăn, cả ngủ vì nợ… bác không muốn chồng thấy sự thua lỗ chồng chất trong cái lúc khó khăn, thà một mình bác chịu tất cả mọi nỗi còn hơn để chồng con hay biết” [73, tr. 270]. Nguyên Hồng hiểu rằng: “Lòng vị tha quí hóa ấy, người ta chỉ tìm thấy trong những người nghèo, người bị bóc lột, bị đè nén, những người có bao nhiêu năng lực và đức tính bị dập tắt dưới chế độ xã hội tàn ác này” [73, tr. 163]. Có một điểm khá đặc biệt là: khi viết về những ngƣời phụ nữ nghèo khổ dƣới đáy xã hội với biết bao bi kịch của cuộc đời họ, hình nhƣ ngòi bút của Nguyên Hồng đã chạm đến một vấn đề quan trọng - đó là vấn đề giai cấp và vấn đề Giới. Do nhạy cảm đặc biệt với thân phận ngƣời phụ nữ, do tiếp thu văn hóa phƣơng Tây, do ảnh hƣởng của Đạo Thiên chúa giáo... nên Nguyên Hồng nhìn ngƣời phụ nữ không phải chỉ là nạn nhân của xã hội đƣơng thời mà còn là nạn nhân của chế độ nam quyền, của những hủ tục ngàn đời của làng quê Việt Nam trong đó có sự thống trị của chế độ nam quyền dai dẳng có từ thời phong kiến, hay những hủ tục trừng phạt ngƣời đàn bà mang thai, nạn ngả vạ chè chén... Khi viết về họ, Nguyên Hồng đã đề cập tới một vấn đề lớn mang tính nhân loại và thời đại - đó là vấn đề gia đình, vấn đề tình yêu và hôn nhân, vấn đề hạnh phúc cá nhân của những ngƣời phụ nữ - cho dù đó là những ngƣời phụ nữ nghèo khổ dƣới đáy xã hội. Hình ảnh ngƣời mẹ của chú bé Hồng (trong Những ngày thơ ấu) là hình ảnh của ngƣời phụ nữ trẻ, có nhan sắc, sống bên ngƣời chồng già mà mình không yêu, những ƣớc mơ, những khao khát yêu thƣơng của chị hầu nhƣ không đƣợc chồng biết đến. Cuộc hôn nhân không có hạnh phúc ấy làm tâm hồn chị “quằn quại”, “đau đớn”. Tiếng gọi của tuổi trẻ, của tình yêu đôi lứa nhiều lúc làm chị rạo rực, cặp má ửng hồng “khi gặp cặp mắt long lanh của người đàn ông nọ chiếu tới”, và chị đã có những buổi chiều dắt con ra sân trƣớc để “đón những tốp lính
62 kia đi qua với tiếng kèn rộn rã tưng bừng” [73, tr. 194]. Vì khát khao tình yêu, khát khao hạnh phúc gia đình nên một thời gian sau khi chồng chết chị đã đi bƣớc nữa, nhƣng cũng thật bi kịch. Hạnh phúc riêng tƣ của chị có thể nào trọn vẹn khi chị phải xa con, đi tha phƣơng cầu thực kiếm ăn, mà trong lòng lúc nào cũng đau đáu một niềm nhớ con vô hạn? Không chỉ khát khao hạnh phúc lứa đôi mà nhân vật ngƣời phụ nữ của Nguyên Hồng còn có sự khát khao sâu thẳm hơn, thiêng liêng hơn, đó là họ luôn đau đáu khát khao tình mẫu tử. Nhân vật mẹ Hồng (trong Những ngày thơ ấu), Tám Bính, Hai Liên (trong Bỉ vỏ), Mợ Du (trong Mợ Du), mẹ của Tuyên (trong Cuộc sống), Bà mẹ Thƣởng (trong Hai mẹ con)... mụ Mão (trong Người mẹ không con), Muống (trong Quán Nải)... khát khao đƣợc làm vợ, làm mẹ, khát khao có đƣợc những đứa con để nuôi nấng, để ôm ấp, dù mình phải cực khổ nhƣ thế nào. Ở họ “Tình mẫu tử như một bản năng mãnh liệt”, và những nhân vật phụ nữ trong tác phẩm của Nguyên Hồng đều đƣợc khắc họa rất đậm nét mẫu tính ấy. Tình mẫu tử khiến ngƣời phụ nữ quên đi nỗi nhọc nhằn mà họ đang phải chịu đựng: Tám Bính (trong Bỉ vỏ) sống cuộc đời trộm cắp, lƣu manh va chạm đủ mọi thói ô trọc của cuộc đời, nhiều khi sống bằng lừa lọc và tàn nhẫn, vậy mà trong sâu thẳm tấm lòng mình lúc nào Bính cũng nhớ đến đứa con tội nghiệp của mình đã bị bán đi. Đứa con, chính là niềm hy vọng để Bính có thể đứng dậy sau mỗi lần bị vùi dập tả tơi! Nhân vật mụ Mão (trong Người mẹ không con) cũng nhƣ bao ngƣời phụ nữ khác thấm thía rằng, ngƣời đàn bà không có con thì “phải chịu cái cảnh cô độc còn ghê gớm hơn là tù tội” [73, tr. 418], mụ bị chồng bỏ, phải đi lấy ông chồng khác, thƣờng xuyên phải chịu những đánh “thừa sống thiếu chết” của ông chồng mới cũng vũ phu không kém, nhƣng khi ông ta chết, mụ lại quay về nuôi nấng đàn con lóc nhóc của ông chồng cũ. Đối với kiểu nhân vật phụ nữ cùng đƣờng, phải làm những nghề xấu xa nhất để tồn tại, thì ở họ cũng luôn có một sự khát khao trở về cuộc sống lương thiện, cuộc sống của những người phụ nữ có chồng, có con, có gia đình ấm cúng. Những nhân vật nhƣ Tám Bính, Chín Huyền, chị Năng,… cũng vì đói nghèo, bị áp bức, bóc lột trở nên tha hoá, biến chất, bị xô đẩy vào con đƣờng tăm tối (đĩ điếm), tội lỗi (ăn cắp, ăn cƣớp, buôn lậu…), nhƣng trong sâu thẳm tâm hồn họ vẫn luôn ánh lên niềm hi vọng, niềm khát khao đƣợc sống một cuộc sống lƣơng thiện với một
63 gia đình ấm cúng. Nhƣng xã hội dƣờng nhƣ đã chặn đứng những ƣớc mong rất chính đáng của họ, khiến họ có khi phải chết trong oan ức nhƣ nhân vật chị Năng (Sông máu), chết thảm nhƣ nhân vật Bảy Hựu (Bảy Hựu), chết nhục nhã, thảm hại trong những nhà chứa nhƣ một số cô gái trong Bỉ vỏ, hoặc mãi mãi sống trong tù tội nhƣ nhân vật Chín Huyền (trong Chín Huyền), Tám Bính (trong Bỉ vỏ)... Với cách xây dựng nhân vật theo kiểu tương phản đối lập (là thủ pháp nghệ thuật quen thuộc của Nguyên Hồng), nhà văn khẳng định: hoàn cảnh sống thực tại đen tối, nghiệt ngã, đau khổ, bất hạnh bao nhiêu thì tấm lòng nhân vật vẫn ngời sáng, vẫn ánh lên nét đẹp của sự vị tha, của tình mẫu tử và của sự hƣớng thiện. Và họ luôn sống với những khát khao bình dị nhất: đƣợc làm vợ, làm mẹ, đƣợc hi sinh vì những ngƣời thân yêu nhất của mình! Khảo sát những sáng tác của Nguyên Hồng từ năm 1939 đến năm 1945, qua các truyện ngắn: Người đàn bà Tàu (1939), Bà cụ Việt (1945), Hơi thở tàn (1944)… chúng tôi nhận thấy, từ năm 1939 trở đi, do đã đƣợc tiếp cận với tƣ tƣởng cách mạng của Đảng, nên khi viết về ngƣời phụ nữ Nguyên Hồng đã phản ánh, miêu tả họ ở một tầm nhận thức mới. Ở họ, tính nhân đạo gắn với ý thức chính trị. Những ngƣời phụ nữ nghèo khổ luôn nhẫn nhục cam chịu kia đã có một sự phản kháng (kể cả trong tƣ tƣởng và hành động). Họ đã “muốn hất tung đi”, thực tại đen tối đang bủa vây cuộc đời họ. Trong truyện ngắn Cuộc sống (1942) bà mẹ Tuyên đã yêu thƣơng con, yêu luôn cả bạn bè và lý tƣởng của con, nên khi ngƣời con bị bắt vì hoạt động chính trị, bà “tuy mênh mông đau khổ nhưng cũng lại man mác sung sướng” [97, tr. 143]. Đó là một tâm trạng, một suy nghĩ, một lối ứng xử hoàn toàn mới của ngƣời phụ nữ Việt Nam nghèo khổ ngày đó. Cũng vậy, trong tiểu thuyết Hơi thở tàn, tác giả cũng đã khắc họa hình ảnh những con ngƣời lao động dƣới đáy với một góc nhìn khác, ngƣời lao động ở đây không còn chỉ là những con ngƣời khốn khổ đáng thƣơng nữa, ở họ đã hình thành tinh thần hữu ái giai cấp. Họ trở thành chỗ dựa cho nhau, bao bọc nhau. Thậm chí họ “dám đối chọi chứ không chỉ một mực van xin” trƣớc bọn ngƣời áp bức mà nhân vật bà cụ An, bác Năng là những ngƣời nhƣ thế. Nổi bật trong truyện ngắn Bà cụ Việt, tác giả đã khắc họa một không khí ngột ngạt, căng thẳng của xã hội Việt Nam trƣớc ngày tổng khởi nghĩa 1945, hình ảnh bà mẹ nghèo kiên quyết đấu tranh với giặc, tuyên truyền giác ngộ binh lính, giành lúa gạo về tay nông dân đã đƣợc Nguyên Hồng tô đậm bằng niềm kính phục vô hạn. Bà cụ Việt đã nêu cao tinh thần đấu tranh với quan niệm:
64 “Càng già yếu lúc này càng phải ra. Bảy tám mươi tuổi đầu rồi có sao tôi cũng chẳng ân hận gì vì gánh vác được cho dân làng, cho đất nước, để cho các anh em giai trẻ ở lại… Đằng nào con người ta cũng chết một lần để được mãi mãi tự do sung sướng, mở mày mở mặt, thì lại càng không nên sợ chết… Chúng ta phải sống cho ra người. Chúng ta phải nổi lên mà tranh đấu. Hy sinh mà tranh đấu” [73, tr. 631-632]. Tinh thần đấu tranh bất khuất của bà mẹ là nguồn động viên khích lệ dân làng đoàn kết đứng lên để chống lại bộ máy thống trị tàn bạo của kẻ thù, để giành quyền sống về mình thật đáng trân trọng biết bao! Năm 1939, Nguyên Hồng viết truyện ngắn Người đàn bà Tàu phản ánh phong trào đấu tranh của công nhân Bắc Kỳ, đặc biệt là ở Hải Phòng. Trong truyện ngắn này, nhà văn đã miêu tả hình ảnh ngƣời đàn bà Tàu giơ nắm tay đấu tranh quyết liệt: “Tả tào khủng phu... Tả tào khủng phu...” - hình ảnh ấy đã gây ấn tƣợng mạnh cho ngƣời đọc về một bà mẹ cần lao tha hƣơng, không phân biệt tiếng nói, quê hƣơng, đã xuống đƣờng cùng nhân dân Việt Nam đấu tranh với bọn bóc lột để giành quyền sống. Có lẽ Nguyên Hồng là ngƣời đầu tiên trong văn xuôi Việt Nam gia đoạn trƣớc năm 1945 xây dựng đƣợc hình tƣợng ngƣời phụ nữ công nhân đấu tranh dũng cảm, chứa đựng tinh thần giai cấp và tinh thần quốc tế vô sản. Đây cũng là sự tiến bộ trong tƣ tƣởng của nhà văn khi viết về ngƣời phụ nữ nghèo khổ trong xã hội cũ. Các nhà văn hiện thực khác nhƣ Ngô Tất Tố, Nguyễn Công Hoan, Vũ Trọng Phụng, Nam Cao... khi viết về ngƣời phụ nữ thì chúng ta nhận thấy rất rõ là: các tác giả này mới chỉ dừng lại ở chỗ cảm thông, thƣơng xót và phát hiện ra vẻ đẹp, lòng vị tha và sự hy sinh hết mình của họ - chứ chƣa thấy đƣợc sức mạnh phản kháng mạnh mẽ của họ đối với xã hội và khát vọng đứng lên đấu tranh, giành lại cuộc sống, quyền sống cho mình nhƣ nhân vật ngƣời phụ nữ của Nguyên Hồng. Tóm lại, nhân vật phụ nữ trong sáng tác của Nguyên Hồng hầu hết là những ngƣời nghèo khổ, bất hạnh và cuộc đời chịu nhiều bi kịch. Nguyên Hồng đã phản ánh một cách chân thực đa dạng và sinh động những nỗi khổ khôn cùng của họ, đồng thời nhà văn cũng đã phát hiện và nâng niu từng chút sáng của lòng vị tha, đức hi sinh cùng với những khát vọng trong tâm hồn của họ (đó là khát vọng đƣợc làm ngƣời lƣơng thiện, khát vọng đƣợc làm vợ, làm mẹ một cách chính đáng, khát vọng sống một cuộc sống bình dị nhƣ bao ngƣời khác). Điều đó đã thể hiện sự cảm thông sâu sắc và tấm lòng thƣơng yêu tha thiết của Nguyên Hồng đối với những nhân vật phụ nữ trong sáng tác của mình.
65 3.1.2. Những đứa trẻ nghèo dưới đáy xã hội, “không có tuổi thơ” Văn xuôi Việt Nam thời kỳ đầu thế kỷ XX đến năm 1945 nói chung, văn xuôi hiện thực phê phán nói riêng đã có khá nhiều tác phẩm viết về số phận của trẻ em trong xã hội thực dân phong kiến và đã để lại nỗi xót xa, thƣơng cảm cho bao thế hệ ngƣời đọc, nhƣ: truyện ngắn:“Hai đứa trẻ” (Thạch Lam), truyện dài Sống nhờ (Mạnh Phú Tƣ), các truyện ngắn: “Trẻ em không được ăn thịt chó”, “Một bữa no”, “Một đám cưới” (Nam Cao)... Những tác phẩm trên đều đã thể hiện rõ thái độ lên án, phê phán quyết liệt đối với xã hội thực dân phong kiến vô nhân đạo xƣa và tấm lòng thƣơng yêu tha thiết đối với trẻ em - những đối tƣợng mà ở bất cứ chế độ xã hội nào cũng cần đƣợc nâng niu, yêu quý, bảo vệ và nuôi dƣỡng - của các nhà văn giàu lòng nhân ái trên. Tuy nhiên viết nhiều và phản ánh một cách toàn diện, khái quát về cuộc sống thiếu thốn cả về tinh thần và vật chất của trẻ em nghèo giai đoạn trƣớc cách mạng tháng Tám 1945, thì đầu tiên phải kể đến những sáng tác của nhà văn Nguyên Hồng. Nguyên Hồng đã viết về những sinh mệnh đáng thƣơng này bằng cả trái tim, bằng chính những trải nghiệm đầy xót xa trong thời thơ ấu của mình nên có sức lay động lòng ngƣời hết sức sâu sắc và cảm động. Qua khảo sát 61 sáng tác của Nguyên Hồng trƣớc cách mạng, chúng tôi thấy đã có 20 truyện viết về đề tài trẻ em (chiếm tỉ lệ 32,7%), đó là chƣa tính đến sự xuất hiện của nhân vật trẻ em rải rác trong một số truyện khác. Qua những sáng tác này, chúng tôi nhận thấy một số đặc điểm nổi bật ở loại nhân vật đáng thƣơng này nhƣ sau: Trước hết, đó là những đứa trẻ nghèo, có số phận bất hạnh và “không có tuổi thơ”, chúng đều là những đứa trẻ nghèo khổ, sống thiếu thốn cả về vật chất lẫn tinh thần, phải làm đủ mọi nghề để kiếm sống, bị lạm dụng sức lao động một cách tàn nhẫn, chúng không có quyền và không tự bảo vệ đƣợc mình trong xã hội đen tối đầy cạm bẫy, bất công. “Những ngày thơ ấu” là một cuốn tiểu thuyết tự truyện ghi lại những năm tháng ấu thơ đầy tủi cực cay đắng của nhân vật “tôi” - chú bé Hồng. Mồ côi cha từ năm 12 tuổi, mẹ đi bƣớc nữa và thƣờng phải đi làm ăn xa, cậu bé thiếu ăn, thiếu mặc, thiếu tình chăm sóc của ngƣời thân nên đã phải lang thang khắp đầu đƣờng xó chợ, khắp các vƣờn hoa, bến tàu, bến xe, để làm thuê, đánh bi, đánh đáo kiếm ăn; phải sống chung đụng với đủ hạng trẻ bơ vơ, đói khát,
66 du đãng trong xã hội thị thành. Một trong những nguyên nhân khiến cho dòng tự thuật trở thành một tác phẩm xuất sắc chính là Nguyên Hồng đã xây dựng thành công nhân vật văn học “Chú bé Hồng” - một điển hình về cuộc đời những em bé bất hạnh trong xã hội cũ, đã khơi gợi ở ngƣời đọc những rung động sâu xa. Cũng qua cuốn hồi ký này, ta bắt gặp những em bé khác nữa “làm đủ mọi nghề nhỏ mọn” nhƣ: bán báo, bán xôi, đi ở, bế em hay nhặt bóng thuê, ăn mày, ăn cắp... ở khắp các ngõ hẻm, vƣờn hoa, cổng chợ, bến phà... Mỗi em mỗi gƣơng mặt, mỗi cảnh ngộ nhƣng đều giống nhau ở cảnh đói nghèo lam lũ, cơ cực bị đọa đầy, bất hạnh. Trong sáng tác của Nguyên Hồng trƣớc 8/1945, chúng ta gặp rất nhiều những trẻ em nhƣ vậy, đó là bé Hồng (trong Những ngày thơ ấu), Tý con, Tần (trong Những mầm non), Nhân (trong Hai nhà nghề), nhân vật Mũn (trong Đây, bóng tối)... Nỗi khốn khổ, sự đọa đày tàn nhẫn của xã hội thực dân phong kiến đối với những trẻ em nghèo đƣợc nhà văn phản ánh một cách đa dạng, cụ thể và sinh động, mỗi em mỗi hoàn cảnh, mỗi nỗi trái ngang. Đã từng bị đẩy vào nhà tù thực dân từ khi còn là trẻ con, sống ở một nơi chỉ có thói tàn nhẫn, độc ác, nên không ít lần cậu bé Hồng - hình ảnh nhà văn - đã từng phải ôm mặt khóc mỗi khi đi làm “cỏ vê” về, khóc ngay dƣới gốc cây, bên cạnh xe bò rác. Có lẽ do có một tâm hồn đặc biệt nhạy cảm với nỗi khốn khổ của trẻ em, nên Nguyên Hồng nhiều khi quặn đau ứa nƣớc mắt khi phải chứng kiến những cảnh giữa gió mƣa, rét mƣớt biết bao trẻ em khóc nhƣ xé vải ở trong nhà tù thực dân: “Mưa phùn tạnh từ hôm kia, nhưng gió rét càng thổi mạnh. Da thịt người nhức buốt vì khí lạnh. Con nhỏ của tù đàn bà khóc suốt đêm. Chúng khát sữa, sữa của mẹ chúng như cạn mất rồi” [73, tr. 142]. Những ngày tết đến, khi mọi ngƣời đƣợc hƣởng sự ấm cúng trong gia đình của mình, thì những tù nhân trẻ con cùng với những bà mẹ tội nghiệp của chúng vẫn ở trong tù. Cảnh đọa đày làm cho chúng không những thiếu sữa, mà đến cả ngủ cũng không đƣợc yên giấc: “Ở trại giam bên kia, trẻ con thức giấc từ lâu khóc thét mãi lên, những trẻ con ốm yếu của các tù đàn bà vô tội” [73, tr. 152]... Rồi cuộc sống của chúng sẽ ra sao? Nỗi khổ đau, bất hạnh nào của con ngƣời cũng đều đáng đƣợc cảm thông, chia sẻ, nhƣng khi nỗi khổ đau bất hạnh ấy giáng xuống đầu con trẻ, thì tự nhiên và ngay lập tức ngƣời lớn chúng ta cảm thấy đớn đau và xót xa hơn rất nhiều lần.
67 Trong truyện ngắn Đi nhà văn đã miêu tả cảnh một đoàn ngƣời đói khát bỏ làng, bỏ xóm ra thành phố để làm bất cứ việc gì, miễn là để có ăn, để giành giật lấy cuộc sống. Họ cứ đi mà không biết sẽ đến đâu, sẽ chết ở bất cứ nơi nào? Bên những xác chết la liệt hai bên đƣờng ấy có một ngƣời mẹ đã chết “nằm ưỡn ngực lên, ngực đã khô cứng đen cóc đen cáy. Ở cái đầu vú to thây lẩy, một đứa bé cứ rúc vào bú, miệng nó nhay nhay, một tay luồn vào nách, một tay vân vê cái vú lép hơn. Cái núm thịt chết khô căng lên ấy đã được đứa bé tưởng là còn sữa, đầy sữa, như người mẹ đã lại được no, nên đứa bé lại cố nún ụt à ụt ịt một cách hăm hở và lại vân vê một cách sung sướng” [73, tr. 466]. Một hình ảnh thật thƣơng tâm, thật xót xa, đắng đót. Cảnh tƣợng này đƣợc nhà văn “viết bằng nước mắt, những dòng nước mắt không có giọt cuối cùng” (Linh Thi) làm đau đớn đến tê dại cả lòng ngƣời đọc. Đó cũng chính là tiếng kêu thƣơng vút lên từ những số phận khốn cùng trong xã hội cũ, trong đó có số phận tội nghiệp của những bé em chƣa rời vú mẹ. Em bé có thể sống sót không khi mẹ em đã chết vì đói, khi bầu vú đã khô đét không còn giọt sữa? Những câu hỏi nhức nhối xoáy sâu vào lòng ngƣời đọc khiến cho bao trái tim quặn đau vì xót thƣơng. Nguyên Hồng tham gia phong trào Mặt trận Dân chủ (1936 -1939) ở Hải Phòng. Tháng 9 năm 1939, ông bị mật thám bắt và bị đƣa đi trại tập trung ở Bắc Mê (Hà Giang). Ở trong tù, nhà văn đƣợc tiếp xúc với nhiều chiến sĩ Cách mạng nên lại càng có điều kiện tiếp nhận lý tƣởng tiến bộ - lý tƣởng cộng sản. Ông đã hiểu sâu hơn những nguyên nhân sâu xa dẫn đến sự khốn cùng của tầng lớp dân nghèo. Vì vậy, vấn đề nhà văn đặt ra qua số phận những nhân vật trẻ em đã đƣợc nâng lên ở một chiều sâu mới đó là: việc phải cứu lấy trẻ em, cứu lấy những sinh linh vô tội, cứu lấy thế hệ tƣơng lai của dân tộc trong cảnh khốn cùng này: “Phải đem sữa lại cho những bà mẹ nhiều con dại ở các nước chiến tranh tàn phá... Phải trả sữa lại cho những cái miệng bé nhỏ há rộng, lưỡi gần cứng đó, dưới những bầu vú lép. (...) Sữa! Sữa!... Người ta đương chờ đợi ở một thi sỹ một bài thơ, ở một nhà văn một trang truyện, kêu đòi sữa cho trẻ em” [73, tr. 187]. Tiếng gọi khẩn thiết ấy vang lên qua từng tác phẩm của nhà văn - đây cũng là một nét khác biệt của Nguyên Hồng so với các nhà văn cùng khuynh hƣớng, và cũng là một đóng góp đáng quí của một nhà văn hiện thực sớm tìm đƣờng đến với Cách mạng đƣợc bắt đầu từ những rung động, sự đau đớn tột cùng vì số phận của trẻ thơ.
68 Các nhân vật trẻ em trong sáng tác của Nguyên Hồng trƣớc Cách mạng tháng Tám năm 1945 không chỉ thiếu thốn về vật chất mà chúng còn thiếu thốn cả về tinh thần. Chúng thiếu ăn, thiếu mặc, thiếu sự chăm sóc của ngƣời thân và sự quan tâm của toàn xã hội. Chúng bị chà đạp về tinh thần, đặc biệt là phải sống thiếu tình mẫu tử, hình nhƣ trong những nhân vật trẻ em này ít nhiều đều mang bóng dáng của tác giả thời thơ ấu. Từ cuộc sống thiếu thốn tình cảm của cả cha và mẹ, đặc biệt là sống thiếu tình mẹ của chính mình, Nguyên Hồng am hiểu và cảm thông biết bao những em bé cùng cảnh ngộ nhƣ nhân vật Dũng (trong Mợ Du), đàn con của Mũn (trong Đây, bóng tối), đám con của chị Năng (trong Sông máu), nhân vật ngƣời con gái (trong Người con gái)... Viết về một ngƣời phụ nữ và trẻ em, ngòi bút Nguyên Hồng toát lên một chất thơ tha thiết. Chất thơ ấy đặc biệt tỏa sáng khi nhà văn miêu tả tình mẫu tử thiêng liêng, và cũng thiết tha khi nói đến những trẻ em nghèo sống thiếu tình mẹ. Nhân vật chú bé Hồng (Những ngày thơ ấu) thầm gọi tên ngƣời mẹ “hiền từ” và “xinh đẹp” của em không biết bao lần khi đơn côi, trơ trọi giữa cuộc đời. Hoàn cảnh sống khiến mẹ con phải xa nhau nhƣng không lúc nào Hồng không nghĩ về mẹ với câu hỏi luôn khắc khoải trong lòng: Mẹ ơi, sao mẹ đi lâu quá không về? và không ít lần Hồng sống trong tâm trạng “đau đớn tê dại” bởi nhớ thƣơng ngƣời mẹ “hiền dịu” và “âu yếm” của mình. Sống trong sự thiếu thốn tình cảm của ngƣời mẹ, những đứa trẻ mồ côi bao giờ cũng có một cái gì đó trông tội nghiệp và ngơ ngác. Ngƣời con gái trong truyện Người con gái bị mồ côi cha lại thiếu vắng tình mẹ, phải ở nhờ nhà chú thím và phải làm đủ mọi mọi việc để giúp gia đình. Nguyên Hồng đã nắm bắt rất “nhạy” tâm trạng của cô bé khi: “Trẻ con đứa nào đứa nấy đều quấn quít lấy bố mẹ, y có muốn nô đùa cũng không có bạn. Y chỉ còn biết thơ thẩn nhìn cái ồn ào rực rỡ tỏa ra mọi nơi, trong khi thằng bé em lò dò dưới những tủ hàng, mắt ngơ ngác” [73, tr. 128]. Chỉ vài dòng gợi tả, nhà văn đã nói hộ cô bé kia sự cô đơn, tủi thân, trơ trọi của cô bé không có mái ấm gia đình. Nguyên Hồng xứng đáng đƣợc gọi là nhà văn của ngƣời phụ nữ và trẻ em dƣới chế độ cũ, bởi những nhân vật này của ông đều có số phận vô cùng bất hạnh, đáng thƣơng. Nhân vật trẻ em của Nguyên Hồng không chỉ bị xã hội, ngƣời đời rẻ rúng, mà ngay trong cả gia đình, trong nhà trƣờng chúng cũng bị hắt hủi, ngƣợc đãi. Nhà trƣờng là nơi dạy chữ nghĩa và giáo dục lòng nhân ái cho con ngƣời, dạy cho trẻ
69 biết yêu thƣơng đùm bọc lẫn nhau, vậy mà oái oăm thay, nhà trƣờng trong xã hội thực dân phong kiến lại tàn bạo và bất công vô cùng đối với học trò. Nhân vật ngƣời thầy giáo trong Những ngày thơ ấu đã đày đọa, đánh đập một cách tàn nhẫn cậu học trò Hồng chỉ vì ông ta lầm tƣởng rằng Hồng đã cãi lại một cách vô ý thức: “Bốp! chát! bốp! chát! Một cái tát đập mạnh vào mặt tôi bằng sức mạnh của một con thú dữ đương cuồng lên, lại một cái tát khác... rồi một cái tát khác. Hai bàn tay của thầy giáo vả vào mặt tôi chẳng kỳ mắt mũi, gò má thái dương. Tôi phải ôm lấy đầu. Thầy giáo liền giằng tôi ra và đưa những quả đấm nắm chắc vào mặt tôi... làm máu mũi chảy ròng ròng... ống chân mông đít sống lưng bả vai và hai cánh tay tôi như bị vặt ra từng miếng thịt bởi những đầu thước kẻ... Rắc!cái thước kẻ quật lên rồi vọt xuống trần nhà” [73, tr. 245]. Sự ngƣợc đãi của một ông thầy thật là tàn nhẫn, qua trận đòn ác liệt ấy chú bé Hồng đã phải quỳ mọp ở lớp học, “một ngày quỳ 5 giờ... ở một góc tường hôi hám” chƣa biết bao giờ ông thầy tàn bạo ấy mới tha cho! Nhƣ vậy, ta đã thấy rõ sự ngƣợc đãi bất công đối với con trẻ không chỉ diễn ra ở ngoài xã hội, mà nó còn ở cả trong gia đình, trong nhà trƣờng. Ở trong gia đình, chúng bị ngƣời thân của mình hắt hủi, đối xử một cách vô trách nhiệm, ở trong nhà trƣờng chúng bị đánh đập một cách dã man. Ở ngoài xã hội chúng bị rẻ rúng, bị lạm dụng sức lao động một cách tàn nhẫn. Trƣớc những nghịch cảnh ấy, trẻ em không tự bảo vệ đƣợc mình, chỉ còn biết chống đỡ bằng cách... khóc. Qua những cảnh đời này Nguyên Hồng đã vạch trần ra những “vết thƣơng xã hội” đã khiến trẻ em phải chịu nhiều những tai ƣơng, đau đớn, uất ức về tinh thần, thiếu thốn về vật chất. Nguyên Hồng thể hiện nỗi đau đớn ấy vào từng trang viết, nên trang viết nào cũng khiến cho ngƣời đọc phải bàng hoàng, đau xót trƣớc thân phận của những trẻ em nghèo. Đặc điểm nổi bật thứ hai khi viết về nhân vật trẻ em của Nguyên Hồng là: những nhân vật trẻ em bị cuộc sống nghèo đói đẩy vào con đường lưu manh hóa. Để phản ánh những nỗi khổ, những nỗi đọa đầy của những thân phận bé nhỏ trong xã hội cũ, Nguyên Hồng đã có một cái nhìn bao quát về tất cả những sự đau khổ của con ngƣời - trong đó có nhân vật trẻ em. Sự đọa đày về thể xác thôi chƣa đủ, chúng còn chịu đọa đày về tinh thần, và đau xót hơn nữa là chúng đã bị đẩy vào con đƣờng lƣu manh, trộm cắp, lừa lọc… để tồn tại (nhƣ các nhân vật:
70 Điều, Tý Sáu (trong Con chó vàng) và một số nhân vật trẻ em khác trong tiểu thuyết tự truyện Những ngày thơ ấu, tiểu thuyết Bỉ vỏ, truyện ngắn Hai nhà nghề, Bảy Hựu)… Cả một thế giới nhân vật trẻ em vì phải kiếm sống (hoặc do những hoàn cảnh éo le đem lại) đã phải sống lang thang, vất vƣởng nơi đầu đƣờng xó chợ, học đủ mọi “ngón nghề” của cờ bạc, ăn cắp, lừa lọc đề tồn tại. Nhân vật Điều và Tý Sáu (Con chó vàng), những “vỏ lỏi”, những “tiểu yêu” nhƣ Hiếu, Sẹo, Minh… (Bỉ vỏ) tuy còn ít tuổi mà đã phải va chạm với đủ mọi cái phức tạp để kiếm sống nhƣ: chơi xóc đĩa, đánh bạc, ăn cắp, lừa lọc... Tuổi thơ của chúng là cả một chuỗi ngày tháng đói rét, thiếu thốn, là phải chịu áp bức, bất công. Cuộc sống “đầu đƣờng, xó chợ” của chúng thật là nghiệt ngã, chúng luôn bị chèn ép, bóc lột bởi những quy định ngầm của “xã hội đen”, phải cống nạp cho những tay “anh chị” thì mới có đất để mà làm ăn, mà tồn tại. Phản ánh thực tế nghiệt ngã này, Nguyên Hồng xót xa chỉ ra rằng: Cho dù chúng là những đứa trẻ nghèo khổ, sống thiếu thốn cả về vật chất lẫn tinh thần - thậm chí bị đẩy vào con đƣờng lƣu manh hóa thì chúng vẫn là những đứa trẻ giàu tình cảm, nhân hậu, luôn khao khát hạnh phúc gia đình, khát khao tình mẫu tử, giàu nghị lực và luôn mơ ước có một cuộc sống tốt đẹp hơn. Nếu Vũ Trọng Phụng nhìn nhân vật trẻ em lƣu manh hóa nhƣ những con ngƣời hƣ hỏng về bản chất, thì Nguyên Hồng lại nhận thấy ở chúng vẫn còn nhiều phẩm chất tốt đẹp, chúng luôn có sự tƣơng thân tƣơng tƣơng ái, biết yêu thƣơng đùm bọc nhau trong cảnh nghèo khổ (Hai nhà nghề... ); chúng biết đồng cảm, chia sẻ những nỗi buồn đau với nhau (Con chó vàng; Đây, bóng tối...); chúng luôn khát khao cuộc sống lƣơng thiện, trong sạch và đặc biệt là luôn khát khao tình mẫu tử nhƣ: nhân vật bé Hồng (trong Những ngày thơ ấu), nhân vật Dũng (trong Mợ Du)… Tóm lại, thế giới trẻ em trong sáng tác của Nguyên Hồng trƣớc Cách mạng 8/1945 hầu hết đều là những đứa trẻ nghèo đói, bất hạnh, sống một cuộc đời không có tuổi thơ, thiếu thốn cả về vật chất lẫn tinh thần, không đƣợc yêu thƣơng, đùm bọc, chăm sóc của gia đình và xã hội. Mỗi số phận, mỗi cảnh ngộ đáng thƣơng của chúng đƣợc nhà văn miêu tả rất sinh động, đa dạng và sắc nét, gợi nỗi niềm thƣơng cảm và xót xa với ngƣời đọc. Tuy nhiên, nhân vật trẻ em trong sáng tác của Nguyên Hồng dù rơi vào hoàn cảnh bất hạnh nhƣ thế nào thì chúng vẫn là những đứa trẻ nhân hậu, giàu tình tƣơng thân tƣơng ái, khao khát đƣợc sống trong tình
71 mẫu tử, khao khát một cuộc sống gia đình tốt đẹp, sống trong một xã hội giàu tình thƣơng và lòng nhân ái với con ngƣời. Thể hiện và khẳng định những đức tính tốt đẹp này của nhân vật trẻ em, Nguyên Hồng luôn thể hiện tấm lòng thƣơng yêu thắm thiết và nâng niu trân trọng - cũng là điểm mạnh, điểm tiến bộ của Nguyên Hồng - một nhà văn hiện thực giàu lòng nhân ái. Ngoài hai loại nhân vật phụ nữ và trẻ em, Nguyên Hồng còn khắc họa khá thành công và có những nét đặc sắc riêng khi viết về loại nhân vật thanh niên trí thức tiểu tƣ sản nghèo. Loại nhân vật này có một số đặc điểm nhƣ sau: 3.1.3. Những người trí thức tiểu tư sản nghèo, giàu hoài bão nhưng bất lực và bế tắc trước cuộc sống Viết về cuộc sống và tình cảnh bi đát của ngƣời trí thức tiểu tƣ sản nghèo trƣớc cách mạng tháng Tám đã có khá nhiều sáng tác của nhà văn (kể cả nhà văn hiện thực phê phán và nhà văn lãng mạn). Các tác phẩm của Thạch Lam, Nam Cao, Lan Khai... viết về ngƣời trí thức tiểu tƣ sản nghèo sống trong nỗi cô đơn, khốn khó, bị rơi vào tấn bi kịch của cuộc đời khi “áo cơm ghì sát đất”, với những mơ ƣớc, khát khao ngày càng bị “mòn đi”, “rỉ ra” một cách thảm hại. Nguyên Hồng cũng là một trong các nhà văn thời đó có sự quan tâm sâu sắc về đề tài này. Trong hàng loạt các tác phẩm của ông, nhân vật ngƣời trí thức tiểu tƣ sản nghèo đã hiện lên một cách sinh động với những đặc điểm vừa mang những đặc tính chung giống nhƣ một số nhà văn khác, vừa mang những nét riêng chỉ có ở Nguyên Hồng. Và chính ở mảng đề tài này, ở loại nhân vật này, Nguyên Hồng cũng đã khẳng định đƣợc sức sáng tạo và những đóng góp riêng của mình. Qua khảo sát những sáng tác của Nguyên Hồng thời kỳ trƣớc cách mạng, chúng tôi nhận thấy kiểu nhân vật này xuất hiện có phần ít hơn so với kiểu nhân vật ngƣời phụ nữ và trẻ em (chiếm 24,5%), nhƣng sự phản ánh và sức khái quát của nó thì cũng không kém phần sâu sắc. Nguyên Hồng đã từng là thầy giáo dạy học một cách lén lút cho những con em ở xóm trọ nghèo nàn; đã từng nếm trải cảnh thất nghiệp, cùng quẫn của tầng lớp trí thức tiểu tƣ sản nghèo trong xã hội cũ - nên nhà văn hiểu sâu sắc đời sống vật chất và tinh thần của họ. Khi xây dựng kiểu nhân vật ngƣời trí thức tiểu tƣ sản nghèo, Nguyên Hồng đã tỏ ra rất giàu vốn sống, rất am hiểu về cuộc sống tối tăm, bế tắc cùng những khát vọng sáng tạo nghệ thuật không
72 thể thực hiện đƣợc của họ trong hoàn cảnh xã hội đầy bất công, đầy tội ác này. Cũng qua kiểu nhân vật này, nhà văn đã thể hiện khá rõ quan điểm nghệ thuật của mình. Sống trong xã hội thực dân nửa phong kiến, ngƣời trí thức tiểu tƣ sản cũng không thoát khỏi cảnh nghèo đói và thất nghiệp. Nhân vật Hƣng (trong Miếng bánh), Huyên (trong Những mầm sống), Sinh (trong Hơi thở tàn), An, Giang (trong Ngọn lửa),… là những văn sĩ hiểu sâu sắc sứ mệnh chân chính của văn chƣơng và khát khao có nhiều sáng tạo văn chƣơng, nhƣng xã hội thực dân phong kiến đen tối đó đã không tạo điều kiện cho phép họ sáng tạo và thể hiện năng lực của mình để cống hiến cho xã hội. Ngƣời trí thức tiểu tƣ sản nghèo khổ bị rơi vào bi kịch tinh thần, đó là sự day dứt giữa hoài bão khát vọng trong lĩnh vực sáng tạo nghệ thuật với thực tiễn đói nghèo tăm tối khiến họ rơi vào cảnh bế tắc, bất lực. Họ khát khao sáng tạo với hy vọng đóng góp đƣợc những tác phẩm có ý nghĩa cho cuộc đời, nhƣng thực tế là họ phải sống trong tình trạng thất nghiệp, không công ăn việc làm, sống trong những cái “xóm cặn bã”, kiếm sống bằng cách “dạy học lẩn lút từng giờ”, “dạy học một cách khốn nạn”, “lo sợ hồi hộp” để kiếm “món tiền nuôi sống một cách hèn hạ những con người nheo nhóc: dở trò, dở thầy” [73, tr. 201]. Thất nghiệp kéo dài, bệnh tật giày vò, nhân vật Giang (trong Ngọn lửa) đã phải bán dần đi “những quần áo, sách học, những tập truyện và những tập thơ loại giấy đẹp của tôi dần dần bán đi (...) Và tôi càng phải lại nghĩ đến không phải chỉ có mình tôi mà chung quanh tôi, ngay cạnh tôi, biết bao nhiêu kẻ còn lại cùng cực đói khổ hơn tôi nữa” [73, tr. 133]. Ngƣời trí thức chỉ thấy: “rõ ràng đời mình đen tối và khốn nạn vô cùng, không còn một cái gì để tô điểm che đậy, lấp láp được nữa” [73, tr. 527]. Những lo lắng kiếm sống, những toan tính tủn mủn về vật chất đã ngốn hết thời gian sáng tạo nghệ thuật của họ. Càng ngày họ càng cảm thấy bất lực, bế tắc, càng cảm thấy đau đớn, khổ tâm, bởi hơn ai hết họ hiểu sâu sắc sứ mệnh của văn chƣơng là “Văn chương phải thể hiện những đau buồn thương xót, những mừng vui khao khát, những ước mong tin tưởng” của những ngƣời lao động nghèo khổ. Có nhƣ vậy nghệ thuật mới đích thực là nghệ thuật phục vụ cho con ngƣời. Nhƣng sống trong xã hội phong kiến thực dân thối nát đƣơng thời, ƣớc mơ của họ không thể trở thành hiện thực. Ngƣời trí thức tiểu tƣ sản nghèo trong sáng tác của Nguyên Hồng luôn bị đau đớn, giày vò giữa nhân phẩm, danh dự nghề nghiệp với thực tế đen tối, phũ
73 phàng. Với kiểu nhân vật này, Nguyên Hồng cũng chú ý phân tích quá trình bị bần cùng hóa của họ. Trong truyện ngắn Vũng máu, Nguyên Hồng đã đƣa ra một so sánh về thu nhập của một nhà văn và một ngƣời bồi bàn ở những tiệm ăn sang trọng trong xã hội. Nhà văn sáng tác “mỗi năm, tiền sách, tiền báo anh được 1.200 đồng… một người bồi hầu hạ ở cái nơi “quý phái” này, ngày nào mạt nhất cũng được hơn 40 đồng của chúng nó quẳng cho ” [73, tr. 620], đủ thấy “công lao động” của một nhà văn rẻ rúng biết nhƣờng nào. Vì vậy, ngƣời trí thức không chỉ bị bần cùng hóa vì lâm vào cảnh thất nghiệp đói khát kéo dài, mà họ còn bị đau đớn, xúc phạm về tinh thần, nhân cách. Nhân vật Hƣng (Miếng bánh) do ăn uống kham khổ lâu ngày, muốn mua cho mình một tấm bánh để ăn, một ý muốn rất nhỏ và chính đáng, nhƣng anh đã phải dằn vặt và suy nghĩ mãi vì gia tài còn lại của hai vợ chồng là hai hào bạc, là món tiền vợ chồng anh chạy vạy mãi để đi xin việc. Đấu tranh tƣ tƣởng mãi rồi Hƣng mới mua miếng bánh, nhƣng vừa đƣa miếng bánh vào miệng, chƣa kịp cảm nhận cái vị thơm ngon của nó, thì hình ảnh ngƣời vợ ốm o, đói khát hiện lên trƣớc mắt Hƣng. Ngay lập tức, anh cảm thấy đấy là hành động tội lỗi. Hƣng cảm thấy mình chỉ là “một thằng khốn nạn”. Hƣng tự xỉ vả mình, tự lên án, chất vấn lƣơng tâm, cảm thấy miếng bánh giờ đây “như mảnh thủy tinh tẩm mật cá” trong miệng. Miếng ăn đã trở thành miếng nhục, thành sự tủi hổ đối với Hƣng. Cực thay, chỉ vì miếng bánh ăn lúc đói lòng mà anh phải day dứt, xỉ vả mình. Càng day dứt bao nhiêu, lòng tự trọng của Hƣng càng tổn thƣơng bấy nhiêu và anh lại càng đau khổ vì điều đó. Nhân vật Sinh (Hơi thở tàn) một trí thức tiểu tƣ sản nghèo cũng đã từng phải nếm trải cảm giác đói khát “Cái đói đã mở hết móng vuốt ra, cào vào giác quan Sinh, Sinh không thể đứng, ngồi, ngồi yên và quên được nữa với cả cái xác thịt và tâm trí rã rời, ê ẩm” (74, tr. 702). Nhân vật Giang (trong Ngọn lửa) cũng vậy, sau những ngày không có việc làm, cái gì có thể bán đƣợc để ăn, Giang đã bán hết. Nhịn đói kéo dài, lúc nào anh cũng có cảm giác thèm thuồng vì đói. Lúc nào anh cũng luẩn quẩn nghĩ tới cái ăn. Một lần, vì quá đói mà không đấu tranh nổi mình, anh đã toan tính và làm cái việc mà anh cho là đáng xấu hổ là ăn trộm cơm nguội của gia đình ngƣời chủ nhà trong đêm tối. Sau hành động đó, ngay lập tức, Giang tự vấn lƣơng tâm, tự xỉ vả mình “được ăn học, chữ nghĩa hẳn hoi mà ăn xó mó niêu như thế đấy”, “Bao nhiêu sự khốn nạn sẽ tới… tôi sẽ làm cho bao kẻ “gọi là có học” bị họ rẻ rúng khi liên tưởng đến tôi”
74 [73, tr. 146]. Anh rơi vào sự giằng xé giữa lƣơng tâm, danh dự và hành động của mình. Sự chất vấn và day dứt lƣơng tâm của Giang cũng phần nào giống tâm trạng nhân vật Hộ của Nam Cao (Đời thừa). Hộ khi phải đứng trƣớc một sự lựa chọn nghiệt ngã: Một bên là nghiệp văn của cá nhân mình, một bên là sự sống của gia đình. Dù say mê văn chƣơng nhƣng anh cũng đành phải gác bỏ sự nghiệp văn chƣơng của mình để lao vào kiếm tiền nuôi vợ con. Là ngƣời luôn coi trọng tình thƣơng, nhƣng cuộc sống tàn bạo đã giết chết luôn cả nguyên tắc tình thƣơng của Hộ. Nó đã đầu độc cuộc sống của Hộ và huỷ hoại tất cả những gì là tốt đẹp nhất của một ngƣời trí thức. Viết về mảng đề tài này, giữa Nguyên Hồng và Nam Cao đều thể hiện đƣợc những bi kịch tinh thần của ngƣời trí thức tiểu tƣ sản nghèo trong xã hội thực dân phong kiến đƣơng thời. Sách luôn là món ăn tinh thần, là sản phẩm tinh thần vô giá của mọi ngƣời nói chung, giới trí thức nói riêng. Vậy mà nhân vật Lƣu (Lúc chiều xuống) đã phải đau đớn bán đi những quyển sách mà anh coi là báu vật, vì gia đình anh đã không còn một thứ gì có thể bán đƣợc để đổi lấy cái ăn trƣớc mắt. Bản thân lại đang thất nghiệp, vợ anh đã phải bán cả tấm áo ngày cƣới để mà… ăn! Nghèo đói kiệt quệ đã bòn rút sức lực của anh, “Lưu phờ phạc chẳng còn thiết cơm nước như người sắp lên cơn sốt... mắt ngầu ngầu quầng thâm, má tóp...”, những quyển sách mà anh quý giá vô cùng bị rẻ rúng, bị mặc cả mua với cái giá rẻ mạt. Dù đau lòng và cảm thấy bị sỉ nhục, anh cũng phải chấp nhận bán, nhƣng trớ trêu thay, ngƣời ta cũng chẳng mua sách cho anh vì anh... không mang thẻ căn cƣớc! Lƣu cảm thấy bị xúc phạm, đau đớn vì một trong những thứ quý giá nhất với anh là sách thì sách bị rẻ rúng, chẳng có giá trị gì với ngƣời mua, nhân phẩm của anh thì bị coi thƣờng, cuộc sống trƣớc mắt thì bế tắc, anh hoàn toàn bất lực trƣớc hiện thực đen tối ấy!... Ngƣời trí thức tiểu tƣ sản trong sáng tác của Nguyên Hồng trƣớc Cách mạng tháng Tám năm 1945 mỗi ngƣời một cảnh ngộ riêng, qua ngòi bút Nguyên Hồng, chân dung của họ hiện lên chân thực và đau xót. Và đâu đó, qua những trang văn ít nhiều đã để lại những phần đời thực của tác giả đồng điệu với chân dung nhân vật trong tác phẩm. Điểm qua đặc điểm tính cách của những nhân vật trí thức tiểu tƣ sản nghèo của Nguyên Hồng, ta còn thấy rất rõ ở họ những nét nhu nhƣợc, yếu đuối, thậm chí là hơi hèn nữa. Ví dụ nhƣ: nhân vật ngƣời trí thức trong Giọt
75 máu khi thấy kẻ ác hoành hành (mụ chủ nhà chửi mắng và nhẫn tâm tƣớc đi những bắp ngô mà Thạo bé chăm chút để trừ vào tiền nợ của gia đình em, tƣớc đi niềm hi vọng nhỏ nhoi của bé Thạo), họ chỉ bó tay chịu bất lực, không dám bênh vực, bảo vệ ngƣời bị hại, bị đối xử tàn nhẫn, tuy rằng thâm tâm có sự cảm thông và sự căm phẫn rõ ràng. Nhân vật Thân (trong Quán Nải) cũng thƣờng dè dặt trong giao tiếp, ứng xử, nặng về suy nghĩ nội tâm hơn hành động; Nhân vật Minh (trong Lưới sắt) sau khi đi tù về, nhìn cái gì cũng sợ sệt, hốt hoảng, muốn né tránh mọi chuyện. Tuy nhiên, khi chứng kiến những cảnh đời đau khổ lầm than của nhân dân lao động, Minh đã nhận thức lại và tin tƣởng vào thắng lợi cuối cùng của cuộc cách mạng - Và đây chính là sự tiến bộ trong nhận thức tƣ tƣởng của Nguyên Hồng khi phản ánh về hình tƣợng ngƣời trí thức tiểu tƣ sản khi họ nghĩ về nhân dân lao động, về cách mạng. Tuy rơi vào hoàn cảnh bế tắc, bất lực và phải chịu đựng sự uất ức tủi hổ về tinh thần, nhƣng nhân vật ngƣời trí thức tiểu tƣ sản của Nguyên Hồng không vì thế mà trở nên khinh bạc, hoặc trốn đời, rời xa những ngƣời lao động nghèo khổ, trái lại họ có một trái tim chan chứa yêu thƣơng đối với những ngƣời dân nghèo lam lũ. Bản thân Nguyên Hồng khi phải vật lộn kiếm sống và chính trong những ngày đau khổ, đói khát, lang thang đi tìm việc làm ở Sáu Kho, Xi Măng, Cốt Phát,… Nguyên Hồng lại thấy cuộc sống có ý nghĩa hơn bởi ông biết mình đang sống giữa những con ngƣời giàu tình cảm, trọng tình nghĩa. Tình cảm và sự lạc quan của ngƣời lao động đã thôi thúc nhà văn viết về những con ngƣời lao khổ ngay từ những tác phẩm đầu tay của mình. Cũng nhƣ vậy, nhân vật ngƣời trí thức tiểu tƣ sản nghèo của Nguyên Hồng tuy bất lực trƣớc cuộc sống đen tối, nhƣng họ không hề tuyệt vọng - đó là điều vô cùng quý giá trong hoàn cảnh ngặt nghèo này. Mặt khác, những ngƣời trí thức tiểu tƣ sản nghèo trong xã hội đen tối ấy đã tìm thấy đƣợc chất thơ từ đời sống cần lao, từ những con ngƣời “bán mặt cho đất, bán lƣng cho trời” quanh năm suốt tháng để kiếm sống. Họ thấy mình phải gần gũi “cảm thông” và “tin tưởng tha thiết”, “một tình yêu thương đắm đuối”, “một niềm đồng cảm sâu sắc” vào những ngƣời “cùng hoàn cảnh, cùng một đời sống thấp kém và tối tăm, vì thiếu thốn đủ mọi thứ, vì phải chịu đựng đủ mọi thứ” (Lớp học lẩn lút). Đồng thời ngƣời trí thức cũng xác định phải gắn bó với nhân dân lao động nhƣ “rễ dây tơ bám riết lấy lòng đất, càng lâu bao nhiêu càng vững chắc,
76 nảy nở bấy nhiêu”. Họ hiểu sâu sắc rằng, chỉ có nhƣ vậy thì nghệ thuật mới có ý nghĩa và họ luôn mơ ƣớc để sáng tạo những tác phẩm nghệ thuật đúng nghĩa: “Chúng ta phải nói gì về người, làm gì về người, để tìm thấy một con đường, một chân trời êm mát, tốt tươi qua những ngày mưa dầu, nắng lửa” [73, tr. 474]. Xác định đƣợc đúng đắn mối quan hệ giữa văn chƣơng và cuộc sống thể hiện quan điểm rất tiến bộ của Nguyên Hồng so với các nhà văn hiện thực khác. Viết về nhân vật trí thức tiểu tƣ sản trƣớc cách mạng tháng Tám 1945, Nguyên Hồng và Nam Cao đều có điểm gặp gỡ nhất định, nhƣng nhân vật trí thức của Nguyên Hồng cảm nhận được cái tất yếu phải thay đổi xã hội rõ rệt và mạnh mẽ hơn so với nhân vật trí thức của Nam Cao. Nguyên Hồng đã thể hiện quan điểm của mình qua một cuộc đối thoại giữa nhân vật Quang (một ngƣời có bằng thành chung) và Tâm - một nhà văn (có chút tiếng tăm) trong Vũng máu: “Anh! Anh có biết những tin gì đang âm ỉ ở các vùng quê không? Và những tin gì bừng bừng của thế giới đang bị bịt đi không? Cách mạng! Phải có một cuộc cách mạng mà máu của chính mình đổ ra, phải có một trận cuối cùng của quần chúng lật hẳn cái chế độ xã hội này đi, nếu không thì đến tắc thở, đến phát điên cả mất” [73, tr. 623]. Nhƣ vậy, ngƣời trí thức trong sáng tác của Nguyên Hồng đã xác định rõ ràng hơn về con đƣờng đi của mình, đồng thời cũng thể hiện thái độ phẫn uất, căm thù của họ đối với xã hội bất công đƣơng thời. Điều đáng nói là qua kiểu nhân vật này, Nguyên Hồng đã bƣớc đầu thể hiện sự vƣơn tới lý tƣởng mới của nhà văn - và có lẽ qua họ - Nguyên Hồng dễ dàng phát biểu những suy nghĩ và lòng nhiệt tình của mình đối với lý tƣởng cộng sản. "Từ sau năm 1940, nhất là khi tham gia tổ chức văn hoá cứu quốc bí mật, tính chất luận chiến nổi lên rất rõ rệt trong các tác phẩm của Nguyên Hồng" [116, tr. 131]. Khảo sát những sáng tác của Nguyên Hồng từ Lớp học lẩn lút (1939), Cuộc sống (1942) đến Một trưa nắng (1943), Lúc chiều xuống (1943), Hai dòng sữa (1943), Hơi thở tàn (1944), Vực thẳm (1945), Ngọn lửa (1945), Miếng bánh (1945)... chúng tôi nhận thấy: nhân vật ngƣời trí thức của Nguyên Hồng có sự chuyển biến tích cực về mặt tƣ tƣởng. Ngƣời trí thức tiểu tƣ sản từ chỗ cảm nhận thấm thía sự gắn bó của mình với nhân dân lao động nghèo khổ bằng mối tình ruột thịt (Lớp học lẩn lút) đến chỗ chủ động đến với nhân dân (Cuộc sống), cũng có nghĩa là đi đến với cảm hứng nghệ thuật chân chính của mình “như dây tơ bám riết vào cuộc sống” (Hai dòng sữa). Họ xác định: cuộc
77 sống cần lao của nhân dân lao khổ chính là bầu sữa mẹ nuôi dƣỡng nghệ thuật, nuôi dƣỡng lòng tin tƣởng của họ đối với con ngƣời. Nhân vật Sinh (Hơi thở tàn) đã có một lý tƣởng mới mẻ khi anh thực sự tham gia lao động chân tay với những anh em thợ thuyền, với dân nghèo thành thị - đó là nơi rèn luyện nghị lực cho anh để trong lúc “hơi thở tàn” anh vẫn có thể vƣợt qua những khó khăn, thử thách. Cũng vậy, nhân vật anh tiểu tƣ sản Tuyên (Cuộc sống), Minh (Lưới sắt) đã thực sự tham gia cách mạng, gắn bó với cách mạng, “Minh chỉ có mỗi vui sướng là được gần gụi họ, làm việc với họ, giải thích cho họ những băn khoăn, những nỗi đau khổ. Khuyến khích họ hoạt động, tổ chức, tranh đấu trong những lúc bị bọn thống trị Pháp khủng bố ghê gớm; và sôi nổi cùng họ niềm tin tưởng ở cuộc cách mệnh giải phóng sau này” [73, tr. 664]. Nhân vật trí thức tiểu tƣ sản nghèo của Nguyên Hồng không hề bi quan, tác giả đã hé ra một viễn cảnh mà sau này sẽ trở thành hiện thực: nhân vật Tuyên, Minh,... đang sống trong những ngày giông bão của cuộc cách mạng lớn - cách mạng giải phóng dân tộc. Ngƣời trí thức chỉ cần có lòng tin tƣởng vào nhân dân, anh sẽ có vị trí tất yếu trong cuộc đổi đời của cả dân tộc. Nhƣ vậy, qua những nhân vật trí thức tiểu tƣ sản nghèo, nhà văn đã đặt ra vấn đề lý tƣởng của thanh niên và gửi gắm những suy nghĩ sôi nổi, náo nức của ông về thời cuộc đang dẫn đến những hy vọng mới với một tƣơng lai đầy hứa hẹn (Cuộc sống, Miếng bánh, Hai dòng sữa...). Tóm lại, viết về nhân vật nhân vật trí thức tiểu tƣ sản trƣớc Cách mạng tháng Tám năm 1945, Nguyên Hồng đã có những thành công nhất định. Nhà văn đã miêu tả chi tiết, xúc động bi kịch cuộc sống tinh thần và vật chất của họ, đặc biệt là quá trình nhận thức của họ: từ chỗ cảm nhận thấm thía cuộc sống cơ cực của nhân dân lao động nghèo khổ đến chỗ chủ động đến với nhân dân. Khi xây dựng nhân vật này, Nguyên Hồng cũng gửi gắm quan niệm về nghệ thuật của mình qua sự khai thác triệt để sự tƣơng phản giữa hoàn cảnh sống và khát vọng sống, khát vọng sáng tạo của ngƣời trí thức. Viết về họ, Nguyên Hồng góp thêm tiếng nói đòi quyền sống đích thực, quyền tự do cho con ngƣời góp phần đấu tranh đòi thay đổi xã hội, một xã hội đầy sự bất công, vô nhân đạo đƣơng thời. 3.1.4. Những nhân vật con người tha hoá Trong thế giới nhân vật phong phú đông đảo của mình, Nguyên Hồng cũng đặc biệt tập trung khắc họa kiểu nhân vật bị tha hóa. Nhìn con ngƣời nhƣ là nạn
78 nhân của hoàn cảnh sống ngột ngạt, bế tắc, tăm tối, nhiều nhà văn hiện thực cũng đã nhìn thấy vấn đề tha hóa nhƣ một hệ quả tất yếu của sự biến đổi phẩm chất và tính cách con ngƣời dƣới sự tác động của môi trƣờng, hoàn cảnh sống. Trong ý thức của những nhà văn này, con ngƣời bị tha hóa là một sự tất nhiên, bởi những con ngƣời ấy là sản phẩm tất yếu của xã hội thực dân phong kiến bất công, vô nhân đạo đƣơng thời. Tuy nhiên ở mỗi một nhà văn hiện thực, việc thể hiện con ngƣời tha hóa có khác nhau, Nguyễn Công Hoan quan niệm: bản chất xã hội thực dân phong kiến là nguyên nhân trực tiếp làm tha hóa con ngƣời, nên thƣờng nhìn nhân vật từ cái xấu và sự nhạy cảm với cái xấu đã trở thành ý thức thẩm mỹ của nhà văn, (Ông chủ, Mất cái ví, Bước đường cùng, Đồng hào có ma, Bà chủ mất trộm…); Vũ Trọng Phụng chú ý đến những nguyên nhân cụ thể dẫn đến tình trạng tha hóa của con ngƣời, đó là do con ngƣời không cƣỡng lại nổi “cái bả của vật chất”, “nền luân lý ích kỷ” và “sự tín ngưỡng thế lực hoàng kim” (Giông tố, Số đỏ, Trúng số độc đắc…); Nam Cao quan niệm môi trƣờng phi nhân tính của xã hội Việt Nam đƣơng thời đã đẩy ngƣời lƣơng thiện tới bƣớc bần cùng hóa, dẫn đến tha hóa và lƣu manh (Chí Phèo, Tư cách mõ, Nửa đêm…). Tuy nhiên, Nam Cao vẫn tin vào bản chất lƣơng thiện của con ngƣời, cho dù họ bị xã hội bất công hủy hoại cả nhân hình lẫn nhân tính... So với những nhà văn hiện thực khác thì Nguyên Hồng rất thành công khi viết về nhân vật tha hóa, lƣu manh hóa. Có thể nói đây là kiểu nhân vật đặc biệt của nhà văn. Nhiều nhà nghiên cứu cho rằng Nguyên Hồng rất thành công khi xây dựng kiểu nhân vật này [1, tr. 801]. Nguyên Hồng là ngƣời có thế mạnh khi viết về những hạng ngƣời lƣu manh trong xã hội. “Xu hướng lưu manh trong văn chương Việt Nam có nhiều điều kiện để nảy nở mạnh mẽ… Trong phạm vi văn học và đứng về quan điểm duy vật biện chứng, ta có thể lấy Nguyên Hồng làm đại biểu chính thức cho xu hướng lưu manh Việt Nam hiện đại” [156, tr. 90]. Ngay từ những tác phẩm đầu tay, Nguyên Hồng đã chú ý đến hai đối tƣợng đặc biệt trong xã hội, con ngƣời tha hóa và bị lƣu manh hóa, đó là những nhân vật gái điếm và trộm cƣớp. Đi vào tận cùng nỗi khổ của con ngƣời, Nguyên Hồng đã chú ý khai thác kiểu nhân vật bị cùng đƣờng, bế tắc trong cuộc sống, phải làm những nghề mạt hạng trong xã hội nhƣ: làm gái mại dâm, ăn cắp, ăn cƣớp, đâm thuê chém mƣớn, giết ngƣời, cờ bạc... để tồn tại. Nguyên Hồng đã lấy chính tính chất nghề nghiệp của họ mà đặt tên cho các nhân vật của mình, nhƣ: nhân vật Hai
79 Răng vàng, Bảy Hựu, Tƣ Chơi, Xuân Rồng, Hai Béo, Hàn Rám má, Ba Đen, Sửu Nháy, Sáu Lẹm cằm... (trong Bảy Hựu), Năm Sài Gòn, Tám Bính, Chín Hiếc, Mƣời Khai, Ba Bay, Tƣ - lập - lơ... (trong Bỉ vỏ), Chín Huyền (trong Chín Huyền), Sáu H.G (trong Con đoàn cuối cùng)… Những cái tên ấy đã phần nào phản ánh đƣợc thế giới của những “dân chạy vỏ” trong xã hội đƣơng thời ngày ấy. Họ đến với nghề nghiệp đặc biệt này do nhiều nguyên nhân khác nhau. Hầu hết các nhà nghiên cứu cho rằng, nguyên nhân đầu tiên “đẻ” ra loại nhân vật này chính là xã hội đƣơng thời đầy bất công và tội lỗi. Trong xã hội đó, một số lớn nông dân bị cƣớp ruộng vƣờn, hoặc phải cầm cố ruộng đất, bị nợ nần chồng chất, họ phải đổ sô ra thành thị để kiếm sống; Công nhân phải lao động kiệt quệ sức lực mà đồng lƣơng đƣợc trả thì rẻ mạt, không đủ sống; dân nghèo thành thị thì phải sống vất vƣởng, đói khát, làm trăm nghề mạt hạng để kiếm ăn... Tất cả họ bị xã hội đẩy vào vực thẳm của sự đói khát, bệnh tật: “Xứ Đông Dương Pháp mới kĩ nghệ hóa có một phần. Các xưởng máy ít ỏi không thu hút xuể sức lao động đã rẻ rúng lại quá thừa thãi ấy. Những người không kiếm được việc làm tại các xưởng công nghệ hoặc phải làm thuê bắt buộc, cũng cứ phải cố bám vào thành thị mà lay lắt sống. Không tham gia vào sự sản xuất, họ sống vất vưởng một cuộc đời ký sinh. Họ thuộc dạng lưu manh vô sản. Du côn “anh chị”, đĩ điếm, ả đào, con hát, bọn chuyên cờ bạc bịp, trộm cắp, lưu đãng, hành khất rất đông đảo” [156, tr. 87]. Cuộc sống vô cùng túng quẫn, họ làm lụng tới kiệt sức mà cũng không đủ nuôi sống bản thân, không cả dám nghĩ đến chuyện vợ con, những ngƣời nhƣ họ muốn tồn tại đƣợc thì chỉ còn cách là lao đầu vào các nghề khốn cùng, nhục nhã trong xã hội. Ví dụ nhƣ: nhân vật Giản (trong Mối hờn) sinh ra trong một gia đình tử tế, đƣợc ăn học hẳn hoi, có công ăn việc làm ổn định. Nhƣng nhìn ra xung quanh mình chỉ những cảnh: “người ta chăm chỉ làm ăn quanh năm suốt tháng tới già, chỉ càng ngày càng xơ xác, túng thiếu cùng cực… rồi cũng lâm vào cảnh sống dở chết dở để sau cùng thì phải bán thân đi phu cao su, phu mỏ, dốc nốt khí lực ra mà chết”. Giản không dám nghĩ đến chuyện lấy vợ, bởi “nếu có vợ con mà con bồng con dắt, thì cái nhà Giản đi về thành địa ngục. Với cái lương ấy, với những công việc dài dằng dặc ấy… Giản sẽ không còn một phút nào nghĩ đến sự nghỉ ngơi, được một giấc ngủ đẫy mắt và biết thế nào là ánh sáng, là không khí, là hoa cỏ của trời đất ngoài ba chữ “vợ”, “con” và “đói” [73, tr. 264]. Giản so sánh đời
80 mình với sự sung sƣớng của ngƣời “hàng phố”, nhất là với những ngƣời Tây, Giản thấy họ “sướng hơn cả tiên”. Giản ao ƣớc “được ăn mặc, đi chơi, ngồi ô tô và xem chớp bóng một giờ như họ thôi. Giản có chết cũng xin cam. Đời Giản, một người An Nam như Giản, được như thế quá đủ mãn nguyện rồi” [73, tr. 266]. Thấm thía nỗi bất công trong xã hội nhƣ vậy, Giản thấy đời mình chỉ còn cách “đón đường chặn đồ lậu, gác sòng bạc, chém người thuê” mà sống. Kết cục của sự chọn lựa ấy là Giản phải đi tù hết nhà lao này đến nhà lao khác khi mới có hai mƣơi sáu tuổi! Chín Huyền (trong Chín Huyền) xuất thân là con của một đô vật ở huyện Hải Hậu (Nam Định), nhƣng rồi“sự buôn bán vất vả lam lũ là cái cớ đầu tiên để nàng đi vào con đường tội lỗi” “làm nghề “chạy vỏ” được ăn tiêu đầy đủ, được biết những lúc sung sướng”, “sống cuộc đời dân “chạy vỏ” xông xáo, không chịu cảnh bó buộc, tù hãm, thiếu thốn” [73, tr. 175,176]. Những con ngƣời này phản ứng với xã hội một cách cực đoan bằng những thành tích bất hảo. Đó là Năm Sài Gòn - trùm lƣu manh đất cảng với những “thành tích” mà “Án tích đã kê chật cả tờ giấy”, hắn có: “Một oai quyền cho ai sống được sống, bắt ai chết phải chết, bảo tù phải ngồi tù”... “Non hai phần ba đời bị cảnh tù tội cướp mất... đi đầy ở Côn Lôn bảy năm, ở khám lớn Sài Gòn, ở Hỏa Lò Hà Nội hai năm... không vợ con, không anh em, cha mẹ, sống du đãng hết ngày này sang ngày khác” [74, tr. 338]; Đó là Tƣ lập lơ “Trùm chạy vỏ”; là Sáu gáo đồng kẻ “cầm đầu các kẻ chuyên dắt díu những cơm thầy cơm cô ở “Vườn hoa Đưa Người”; hay những Chín Hiếc, Mƣời Khai cũng “trùm chạy vỏ” cai quản các gánh ăn cắp suốt dọc bến tàu, suốt phố Khách, phố Cầm Dầu và những phố đông đúc khác; là Thiết Giản (Mối hờn) chuyên chém giết thuê để kiếm sống, cả cuộc đời Giản là “tù” và “biệt xứ” “hết hạn tù với lưỡi dao, Giản lại nay sòng bạc này, mai một cổng kho, một ngõ hẻm khác. Chưa được mấy tháng, vòng xích lại khóa chặt cổ tay Giản, và đây kia, xa một chút, sau những lùm cây lù mù, cái đề lao ấy lại giam Giản… Hà Giang, Lai Châu, Côn Lôn… tù… tù mãi rồi lại đi đầy… rồi hết đời! Năm nay Giản mới hăm sáu” [73, tr. 264]”. Hầu hết họ là những ngƣời tuổi đời còn rất trẻ, nhƣng đều có “thâm niên” trong nghề nghiệp của mình. Bảy Hựu (Bảy Hựu) giang hồ từ nhỏ, không cha mẹ, không quê hƣơng, mới hai mƣơi tuổi mà đã “can án sáu lần, cộng bốn năm tù” [73, tr. 124]; Tƣ Chơi “hai mươi tư tuổi, can án tám lần tổng cộng bảy năm tù” [73, tr. 123]; Sửu Nháy hai mƣơi mốt tuổi “can án sáu lần, tổng cộng
81 bốn năm tù”; Hai Răng Vàng “hai mươi tám tuổi, tám lần tù và một lần đi đày”, và vẫn đang chịu án đày biệt xứ. Họ trở thành những kẻ “sống ngoài vòng pháp luật” một cách có ý thức - bởi đây là sự phản kháng, sự chống lại xã hội theo cách của họ. Những con ngƣời này “quyết chống chọi lại với mọi sức mạnh của pháp luật mà sống cuộc đời như đế vương” [74, tr. 378] nhƣ Năm Sài Gòn, hoặc không thể “xóa hết được cuộc đời của một con “bỉ vỏ” mà quay lại sống cuộc sống lương thiện trong xã hội ấy được” nhƣ nhân vật Chín Huyền, Tám Bính..., cho dù họ biết đấy là những nghề bất lƣơng, dù biết sẽ phải chấp nhận tù tội có thể là án đầy biệt xứ, là chung thân, là sống mãn đời ở trong những nhà chứa... nhƣng đành chịu! Những “bỉ vỏ”, những “so chạy” suốt cuộc đời sống lang thang, lẩn lút, sống bằng lừa bịp, chém giết (thậm chí chém giết lẫn nhau) rồi nhận lại những kết cục thảm khốc do chính tội lỗi mà mình gây ra. Những nhân vật lƣu manh, tha hóa này hoạt động dƣới những “tổ chức” của một “thế giới ngầm” nhƣ: Đảng du côn, hội ăn cắp, phƣờng ăn mày, phƣờng cờ bạc… để tồn tại. Môi trƣờng hoạt động của họ cũng đa dạng và thƣờng ở những thành phố lớn, trong các chợ, bến ô tô, trong các sòng bạc lẩn lút, trong các tiệm hút, các hàng cao lâu, những khu ổ chuột, nhà chứa… Do cuộc sống vất vƣởng nay đây mai đó để kiếm ăn, nên sự gắn bó của những con ngƣời này cũng không đƣợc chặt chẽ, cho dù nhiều khi họ phải kết bè, kết đảng để kiếm sống, để thanh toán, sát phạt nhau mà tồn tại. Là những kẻ sống ngoài vòng pháp luật, nên tất yếu họ không chịu ràng buộc bởi luật pháp, song họ luôn phải chống chọi với nhiều mối nguy hiểm trong xã hội, nên tính cách những con ngƣời này rất phức tạp và hung bạo nhƣng cũng đầy nghĩa khí. Nhƣng mặt khác, qua ngòi bút Nguyên Hồng, những nhân vật này đều tỏ ra là những tay can trƣờng, nghĩa khí, yêu - ghét, thù hận rõ ràng. Xã hội của tầng lớp lƣu manh dƣới đáy này cũng có những quy định riêng với những cảnh: uống máu ăn thề, báo thù, sẵn sàng chết để cứu nhau khỏi cảnh hiểm nguy... và cũng có sự phân chia thứ bậc trên - dƣới trong một sự ràng buộc chặt chẽ giữa cá nhân với tổ chức riêng của họ. Với nghệ thuật xây dựng nhân vật theo nguyên tắc tƣơng phản - đối lập, Nguyên Hồng đã nhận thấy đặc điểm chung ở những con ngƣời tƣởng nhƣ mất hết nhân tính, chai sạn, trơ trẽn, dửng dƣng, bất mãn với xã hội này lại là những con ngƣời trọng tình nặng nghĩa. Họ có thể sống, chết vì nhau mà không cần so đo, tính toán. Ví dụ nhƣ những nhân vật: Chín Huyền, Bảy Hựu, Sáu HG… điều này
82 cũng là tất yếu, bởi trong xã hội đầy cạm bẫy, đầy thủ đoạn ấy những con ngƣời này muốn sống đƣợc buộc phải dựa vào nhau để tồn tại. “Hạng lưu manh cũng có những nguyện vọng xã hội nhưng không thành hình rõ ràng. Tuy thiên về cá nhân nhiều nhưng họ cũng biết đoàn kết cả một xã hội lương dân, mà lường gạt lương dân cho có hiệu lực… họ căm hờn và thù ghét xã hội, song vì điều kiện sinh hoạt bất định… sức đoàn kết của họ không chặt chẽ” [156, tr. 88]. Viết về cuộc đời khốn khổ của những nhân vật lƣu manh dƣới đáy này, Nguyên Hồng đã khắc họa khá rõ nét và sinh động những suy nghĩ, những hành vi của họ. Những suy nghĩ phức tạp và đầy mâu thuẫn của các nhân vật (nhƣ nhân vật Giản, Năm Sài gòn, Tám Bính, Chín Huyền, Hai Răng Vàng)… đã đƣợc nhà văn phân tích một cách chân thực và sắc nét. Đôi khi Nguyên Hồng cũng muốn lý tƣởng hóa những đức tính tốt đẹp của những nhân vật này - đó là sự hy sinh tuyệt đối với ngƣời chồng của nhân vật nhà sư nữ chùa Âm Hồn, của Bảy Hựu với các chiến hữu, của Chín Huyền với những ngƣời cùng hội cùng thuyền, sự chung thủy của Tám Bính với Năm Sài Gòn… Có lẽ, Nguyên Hồng là nhà văn hiện đại đầu tiên viết về tầng lớp lƣu manh “dƣới đáy”, về những ngƣời phụ nữ sống ngoài vòng pháp luật một cách chân thật và thành công. Với một cách viết rất hiện thực và khách quan, với một trái tim đồng cảm sâu sắc, Nguyên Hồng luôn có ý thức phát hiện vẻ đẹp tinh thần của “những ngƣời khốn khổ” này. Trong khi phơi bày tình cảnh khốn khổ của những con ngƣời đó, nhà văn cũng đã thể hiện niềm tin của mình về những phẩm chất tốt đẹp của những con ngƣời tƣởng nhƣ là “cặn bã” trong xã hội. Cho dù cuộc sống của họ có bị đẩy xuống tận bùn đen, phải sống bằng nghề mà cả xã hội khinh bỉ thì trong sâu thẳm tâm hồn những con ngƣời này vẫn le lói một thứ ánh sáng, đó là khát vọng đƣợc sống cuộc sống “êm đềm, trong sạch, lƣơng thiện”. Nguyên Hồng đã phát hiện và luôn có ý thức nâng niu từng chút ánh sáng le lói trong tâm hồn họ - vì thế, giá trị hiện thực, giá trị nhân đạo, giá trị tố cáo xã hội trong các sáng tác của Nguyên Hồng càng trở nên sâu sắc hơn, cụ thể hơn. Tóm lại, thế giới nhân vật trong sáng tác của Nguyên Hồng trƣớc cách mạng tháng Tám năm 1945 là một thế giới nhân vật phong phú, phức tạp và sinh động - thế giới của những con ngƣời lao động thuộc tầng lớp thị dân, những con ngƣời lao động nghèo khổ dƣới đáy xã hội, có số phận bất hạnh, bao gồm: từ trẻ
83 em đến ngƣời già; từ phụ nữ đến kẻ trai tráng; từ những ngƣời nông dân ở nông thôn đến những ngƣời nghèo làm đủ mọi nghề ở thành thị; từ những trí thức tiểu tƣ sản nghèo đến những kẻ lƣu manh trộm cắp, gái điếm… Mỗi ngƣời mỗi cảnh, mỗi cuộc đời, mỗi số phận, nhƣng tựu trung lại họ đều có số phận rất đáng thƣơng và cũng đáng đƣợc cảm thông. Viết về họ với thái độ khách quan, chân thực và một trái tim thấm đẫm yêu thƣơng, nhà văn của “ những ngƣời khốn khổ này” luôn làm cho ngƣời đọc phải thổn thức, xúc động và cảm thông, đồng thời cũng gây cho ngƣời đọc một sự căm phẫn đớn đau đến tận cùng cái chế độ xã hội thực dân phong kiến đen tối, vô nhân đạo. Chính vì thế, tính hiện thực sâu sắc, tính nhân đạo cao cả trong tác phẩm của Nguyên Hồng luôn đƣợc toát ra từ chính hệ thống nhân vật của ông. Đồng thời, khi viết về những nhân vật này, Nguyên Hồng đã thể hiện tình yêu đối với những con ngƣời lao động khốn khổ của mình. Và đằng sau tất cả những điều đó, nhà văn đã thể hiện đƣợc lòng yêu nƣớc của ông - đó cũng là lý do Nguyên Hồng đến với Cách mạng từ rất sớm - Đây cũng là điểm khác biệt của Nguyên Hồng so với những nhà văn cùng khuynh hƣớng, cùng thời. 3.2. Một số thủ pháp nghệ thuật tiêu biểu xây dựng nhân vật 3.2.1. Nghệ thuật tạo dựng hoàn cảnh và tình huống Nhƣ chúng ta đã biết, một trong những nguyên tắc tái hiện cuộc sống của chủ nghĩa hiện thực là chú trọng mối quan hệ biện chứng giữa tính cách điển hình và hoàn cảnh điển hình. Trong thế giới nghệ thuật của nhà văn, nghệ thuật xây dựng nhân vật đóng vai trò vô cùng quan trọng, để nhân vật có thể “sống” đƣợc, gây đƣợc những ấn tƣợng sâu sắc trong lòng bạn đọc thì phải kể tới nghệ thuật tạo dựng tình huống, hoàn cảnh để qua đó nhân vật bộc lộ tính cách và tâm lý của mình. Theo Từ điển Tiếng Việt, Tình huống là: “Sự diễn biến của tình hình về mặt cần phải đối phó” [149, tr. 1275]; còn Hoàn cảnh là: “Toàn thể nói chung những nhân tố khách quan bên ngoài có tác động đến sự sinh sống, sự hoạt động của con người, đến sự xảy ra hoặc diễn biến của sự việc nào đó” [149, tr. 582]. Hai khái niệm này có những nét tƣơng đồng nhau về mặt ý nghĩa: tình huống là toàn thể những sự việc xảy ra tại một nơi, trong một thời gian buộc ta phải suy nghĩ, đối phó hành động hoặc chịu đựng, còn hoàn cảnh là những nhân tố khách quan có tác động đến con ngƣời hay sự vật, hiện tƣợng nào đó.
84 Khảo sát những sáng tác của Nguyên Hồng thời kỳ trƣớc Cách mạng tháng Tám năm 1945, chúng tôi nhận thấy rằng: nhà văn hiện thực này đã rất chú ý đến việc tạo dựng những hoàn cảnh, những tình huống độc đáo để khắc họa tính cách và tâm lý nhân vật. Hoàn cảnh nổi bật, bao trùm, có tính chất điển hình trong toàn bộ tác phẩm của Nguyên Hồng trƣớc cách mạng là: Hoàn cảnh sống tăm tối, đói khổ, cùng quẫn kéo dài đã góp phần tạo nên kiểu nhân vật chịu đựng, nhẫn nại. Và cũng chính hoàn cảnh sống đen tối, khốn khó, bế tắc đã góp phần tạo nên kiểu nhân vật tha hóa, lưu manh, trộm cướp. Cuộc sống và số phận của ngƣời dân nghèo thành thị đƣợc Nguyên Hồng miêu tả chân thực và chi tiết, đồng thời ông cũng đã chỉ rõ nguyên nhân của sự cơ cực, nghèo đói đó chính là: hậu quả của chính sách bóc lột đến tận xƣơng, tận tủy ngƣời dân của bọn thực dân phong kiến. Nhà văn khẳng định: chính chúng là nguyên nhân trực tiếp dẫn đến sự bần cùng hóa, lƣu manh hóa đối với những ngƣời nông dân nghèo khi họ ra thành phố, để “Thử xem ngoài những nơi chôn rau cắt rốn của họ, đời họ có thay đổi chút nào không” (Ngọn lửa)... Nhƣng cuộc sống đô thị phồn hoa một cách giả tạo và đầy cạm bẫy ấy lại tiếp tục đẩy họ vào tình trạng bi đát, bất hạnh hơn. Hoàn cảnh, môi trƣờng sống tăm tối, đói khổ, cùng quẫn kéo dài nhƣ vậy đã tạo ra loại nhân vật cam chịu, nhẫn nhục không còn sức để phản kháng nữa. Họ là những ngƣời phụ nữ bị“cằn cỗi vì cùng khổ, vì con cái nheo nhóc, vì bị cầm xích bởi những thành kiến, phong tục lễ nghi đè nén nặng nề đã để tất cả lòng phẫn uất kêu lên trong tiếng khóc, những lúc họ không còn thể chịu đựng, chứ không biết tìm cách tự giải phóng, thoát khỏi những sự áp chế bằng năng lực dồi dào sẵn có của mình” [73, tr. 278], nhƣ nhân vật ngƣời mẹ trẻ của bé Hồng (Những ngày thơ ấu) - đại diện cho bao ngƣời phụ nữ khác - khi mới “mười bảy, mười tám tuổi đã trở thành một người con gái cằn cỗi, lúc nào cũng khép nép, lo sợ, rồi thì về nhà chồng với một lòng nhẫn nhục ngày càng dạn dày, một đức tính thuyết phục ngày càng mạnh mẽ” [73, tr. 746]; hay Nhân vật mụ Mão (Người mẹ không con) thƣờng xuyên phải chịu đựng những trận đòn thừa sống thiếu chết của ông chồng vũ phu nát rƣợu, điên khùng. Sự vũ phu, ngƣợc đãi của chồng ngày càng làm cho mụ Mão trở nên sợ hãi, nhẫn nhục hơn. Mụ tự an ủi: “mụ thấy rằng mụ cứ phải ăn ở như thế còn mặc giời với hắn. Số phận mụ bắt mụ phải thế, mụ còn phải vâng theo cho đến chết. Không thế, ai bảo mụ đi lấy chồng...” [37, tr. 417). Nhân vật mụ Mão
85 là đại diện của những ngƣời phụ nữ bị hành hạ quá nhiều trở lên cam chịu, nhẫn nhục, không thể và không dám phản kháng để thay đổi số phận của mình. Bên cạnh đó, hoàn cảnh sống đói khát, tăm tối, bế tắc, đầy giả dối, đầy tội lỗi ở cả nông thôn và thành thị đã nảy sinh ra loại nhân vật nổi loạn (nhân vật lƣu manh, trộm cắp,...) nhằm phản ứng một cách tiêu cực xã hội đen tối, bất công, vô nhân đạo đƣơng thời. Đầu tiên phải kể đến các nhân vật là phu phen, thợ thuyền… cùng quẫn quá đâm ra phản ứng cực đoan: rƣợu chè, cờ bạc, đánh chửi vợ con, ngày càng chìm sâu vào sự bê tha bế tắc, thậm chí là tội lỗi nhƣ các nhân vật trong các truyện: Bố con lão Đen, Sau hai mươi năm, Người mẹ không con... Sau đó là những loại nhân vật cùng khổ “buôn bán đầu đường cuối chợ, kéo xe, khuân vác, cúp tóc, đốt lửa, thợ sắt, giang hồ” [73, tr. 229]. Có biết bao ngƣời lao động chăm chỉ, cần mẫn ở nhà quê đã phải trôi dạt ra thành phố kiếm sống, bị vắt kiệt sức lao động mà tồn tại nhƣng rốt cục càng chăm chỉ chịu khó, họ càng bị bọn thống trị lợi dụng, bòn rút đến tận xƣơng tủy. Chỉ nói riêng đến môi trƣờng thành phố Hải Phòng với những địa danh nhƣ Cầu Ca Rông, Vườn hoa đưa người, Ngõ Cấm, Sáu Kho, Hạ Lý, chợ Con... là những khu công nghiệp Cảng, nơi tập trung đủ mọi hạng ngƣời, muốn tồn tại đƣợc thì phải lừa lọc, chém giết lẫn nhau để mƣu sinh. Vì thế, nó “đẻ ra” những hạng ngƣời lƣu manh, trộm cắp, đĩ điếm, giang hồ. Họ đều là dân “tứ xứ” gặp nhau, đều là những cảnh “cùng đƣờng mạt lộ” bỏ quê hƣơng gia đình đi kiếm sống, muốn tồn tại đƣợc phải liều lĩnh, phải tranh giành quyết liệt, thậm chí phải triệt hạ lẫn nhau. Tiêu biểu cho loại nhân vật này phải kể đến các nhân vật nhƣ: Năm Sài Gòn, Tƣ lập lơ, Chín hiếc, Chín Huyền, Bảy Hựu... những tay trùm có oai quyền mà “các cánh chạy vỏ phải nép mình dưới một oai quyền cho ai sống được sống, cho ai chết được chết, bảo ngồi tù phải ngồi tù” [74, tr. 383]. Trong một xã hội mà con ngƣời “lấy quê hương và gia đình làm đề lao, anh em thân thích là tụi đồng nghệ quỷ quyệt” [74, tr. 393] ấy đã tạo nên những tính cách tàn nhẫn, thậm chí độc ác, thủ đoạn, vô cảm, dửng dƣng trƣớc những tội ác của đồng loại. Một xã hội đầy sự tranh giành lừa lọc, trộm cƣớp, chém giết… ấy đã không còn có chỗ sống cho những con ngƣời lƣơng thiện, nên muốn sống đƣợc thì… một là phải nhịn nhục, hai là phải lừa lọc, chém giết, trộm cƣớp lẫn nhau… mà thôi! Có những cô gái quê vì những hủ tục, những luật lệ khe khắt, lạc hậu của chế độ phong kiến đã phải bỏ
86 làng mà ra thành phố, để rồi bị lừa bịp, bị cƣỡng hiếp, bị đẩy vào nhà chứa… trở thành gái điếm, trở thành những bỉ vỏ (nhân vật Tám Bính trong Bỉ vỏ); hay rơi vào ổ của bọn cờ bạc và buôn lậu (nhân vật Muống trong Quán Nải), hoặc trở thành lƣu manh, trộm cƣớp (nhân vật Bảy Hựu trong Bảy Hựu)… Ngoài hoàn cảnh, môi trƣờng sống ấy tạo nên những tính cách (nhƣ kể trên) của nhân vật, thì bản chất xấu xa của chế độ thực dân phong kiến vô nhân đạo ấy cũng đã tác động sâu sắc đến từng số phận con ngƣời. Môi trƣờng sống và bản chất xã hội đó đã khiến cho rất nhiều ngƣời muốn quay trở lại cuộc sống lƣơng thiện cũng không thể nào quay lại đƣợc. Bởi xã hội có những “ông quan công minh đến nỗi nhiều kẻ, nhà không có mà ở, bát không có mà ăn, vợ lìa chồng, bố bỏ con, nhưng chẳng hề dám hé răng kêu nửa lời, vì kêu vào đâu? Ai nghe cho?”, thế là con đƣờng trở thành ngƣời lƣơng thiện của họ chỉ còn là ảo tƣởng! Bọn cảnh sát thì luôn cấu kết với bọn buôn thịt bán người ở nhà nhà chứa. Bọn chủ tây, chủ ta trong các nhà máy, hầm mỏ thì bòn rút, bóc lột, thậm chí cƣỡng bức tàn nhẫn phụ nữ - kể cả phụ nữ có thai đến mức trụy thai hoặc biến họ thành những cái xác không hồn. Đó là ở thành phố, còn ở thôn quê thì bọn cƣờng hào, ác bá sau lũy tre xanh lừa lọc, lợi dụng hủ tục o ép, bóc lột dân nghèo. Chỉ một cô gái quê chửa hoang mà cả làng đƣợc ăn vạ, bọn cƣờng hào ác bá lợi dụng để phạt vạ, kiếm chác. Để lo đƣợc cái vạ ấy, ngƣời ta chỉ còn cách bán cả nhà cửa, ruộng vƣờn mà đi tha phƣơng cầu thực, phải bỏ làng đi vất vƣởng nơi đầu đƣờng xó chợ, hoặc bán mình trong các nhà chứa mạt hạng nơi thành phố. Tất cả môi trƣờng hỗn độn vô nhân đạo ấy đã hùa vào nhau để ức hiếp những con ngƣời lao động nhỏ bé, khốn khổ, đẩy họ vào những thảm cảnh khác nhau. Hiện thực cuộc sống ấy tất yếu tạo ra những con ngƣời nổi loạn, không làm chủ đƣợc lý trí, tình cảm và hành vi của mình - họ trở thành những kẻ lƣu manh, trộm cắp, gái điếm... Xây dựng những kiểu nhân vật có tính cách nhƣ vậy, một mặt Nguyên Hồng đã phản ánh sinh động và sâu sắc hiện thực đen tối trong xã hội đƣơng thời, mặt khác ông cũng cố gắng lý giải ngọn nguồn nguyên nhân đã tạo nên những loại ngƣời có tính cách ấy. Vì thế, nhân vật “nổi loạn” của nhà văn dù là ở dạng nào cũng đều là đáng thƣơng hơn đáng giận - bởi họ là sản phẩm của một xã hội, một môi trƣờng đen tối, bế tắc, không lối thoát - Đó cũng chính là ý nghĩa nhân đạo cao cả đƣợc toát ra từ những sáng tác của Nguyên Hồng.
87 Để thể hiện đƣợc một tính cách nhân vật một cách sống động cũng nhƣ để khẳng định môi trƣờng, hoàn cảnh sống đã tạo nên tính cách con ngƣời, Nguyên Hồng đã luôn đặt nhân vật vào tình huống đặc biệt và cực độ. (Cực độ là “mức cao nhất của một trạng thái” [149, tr. 305], nhƣ: Khốn khổ cực độ, bất hạnh cực độ, và những thử thách cực độ để bộc lộ những tính cách (có khi là tính cách cao thƣợng, hay tính cách mềm yếu nhu nhƣợc, hoặc tính cách mạnh mẽ ngỗ ngƣợc, tính cách lƣu manh),… còn đặc biệt chính là sự “khác hẳn với những trường hợp thông thường về tính chất, chức năng hoặc mức độ” [149, tr. 383]). Việc tạo nên những tình huống cực độ và những hoàn cảnh đặc biệt nhƣ vậy, Nguyên Hồng đã thể hiện tính cách nhân vật của mình một cách chân thực và sinh động nhất. Khảo sát một số sáng tác của Nguyên Hồng nhƣ: Bỉ vỏ, Mợ Du, Linh hồn, Bố con lão Đen, Nhà sư nữ chùa Âm Hồn, Đây, bóng tối, Người con gái, Vực thẳm, Giọt máu, Miếng bánh, Trong cảnh khốn cùng, Con chó vàng... chúng tôi thấy, nhà văn đã tạo ra nhiều tình huống nghệ thuật nhằm thể hiện sức chịu đựng kỳ lạ của nhân vật cũng nhƣ để khẳng định bản chất tốt đẹp của họ. Ví dụ nhƣ, khi xây dựng hình tƣợng nhân vật Tám Bính (Bỉ vỏ), tác giả đã đặt nhân vật này vào trong những tình huống hết sức đặc biệt để miêu tả quá trình từ một cô gái quê trong sáng, lƣơng thiện, bị xô đẩy vào con đƣờng tha hóa và trƣợt dài đến lƣu manh hóa. Quá trình ấy là cả một chuỗi những sự kiện, tình huống đầy bất hạnh của nhân vật: Khi là cô gái quê ngây thơ, trong sáng tin vào tình yêu, tin vào cuộc đời thì Tám Bính bị lừa dối, bị phụ bạc; khi là ngƣời mẹ với những khát khao đau đáu đƣợc làm mẹ thì Bính bị chia lìa tình mẫu tử; khi là ngƣời vợ với ƣớc muốn có một gia đình ấm cúng, bình yên thì luôn phải sống trong sự sợ hãi và luôn tự giày vò mình vì tội lỗi. Là ngƣời lúc nào cũng khao khát cuộc sống lƣơng thiện thì kết cục Bính không thể nào quay lại cuộc sống bình thƣờng nhƣ bao ngƣời khác bởi tội ác mà cô đã gây ra... Tám Bính chính là hiện thân của số phận vừa đau đớn, đắng cay, vừa tủi nhục, bất hạnh. Nhân vật Tám Bính thực sự đã trở thành điển hình cho loại nhân vật “chịu nạn” của Nguyên Hồng. Trong truyện ngắn Linh hồn, Nguyên Hồng cũng đã đặt nhân vật vào hoàn cảnh đầy kịch tính. Nhân vật Hai mươi hai đã phải đi tù thay chồng tám tháng trong lúc bụng mang dạ chửa vì nhà đoan khám thấy có rƣợu lậu trong nhà. Nhƣng đi tù nào đã đƣợc yên, Hai mươi hai phải đi làm cỏ vê, rồi bị cai ngục “tò mò lật áo, lật yếm, lật khăn” làm cho cô cảm thấy bị xúc phạm mà đành chịu. Chƣa hết, Nguyên Hồng lại đặt nhân vật
88 vào tình huống cực độ hơn nữa, Hai mươi hai bị cai ngục hãm hiếp đến sảy thai rồi chết! Tình huống này làm ngƣời đọc càng tăng thêm sự xót thƣơng vô hạn với thân phận ngƣời phụ nữ và sự căm hận đối với những kẻ đểu giả, độc ác, táng tận lƣơng tâm. Đặt nhân vật vào tình huống đầy thử thách và đau khổ cực độ ấy, nhà văn nhằm khẳng định tâm hồn trong sáng của Hai mươi hai, tuy thân xác bị làm nhục nhƣng vẫn thủy chung với ngƣời chồng nghèo khổ ở quê nhà. Qua đó, nhà văn đã khắc sâu hơn nữa bản chất tàn ác, dã man mất hết tính ngƣời của lũ “mặt ngƣời dạ thú” - những kẻ bóc lột thống trị đƣơng thời. Nguyên Hồng luôn có ý thức đặt nhân vật của mình vào những tình huống thử thách cực độ, cố xoáy sâu vào những tình huống bi thảm với những nỗi khổ bất hạnh chồng chất lên nhau. Nếu tình huống truyện của Thạch Lam đƣợc diễn ra trong khoảng khắc nào đó (nhƣ khi Gió lạnh đầu mùa về, hay Tối ba mươi đến…) thì tình huống truyện của Nguyên Hồng mỗi lúc càng thêm căng thẳng, bức bối ngột ngạt, các nhân vật phải hứng chịu những nỗi khổ tƣởng nhƣ không thể khổ hơn. Những kiểu nhân vật này của Nguyên Hồng mang một nét gì đó nhƣ kiểu nhân vật “chịu nạn”, mang màu sắc của Thiên chúa giáo. Nhân vật Bính (Bỉ vỏ), Hai mƣơi hai (Linh hồn), những ngƣời đàn bà trong tù (Tết của tù đàn bà),... trong những lúc đau khổ tột cùng đều hƣớng về Chúa với một niềm an ủi về sự nhẫn nhịn, sự chịu đựng của mình. Và cũng đúng nhƣ một số nhà nghiên cứu đã khẳng định: Nguyên Hồng có thói quen đã trút lên đầu nhân vật của mình đủ mọi nỗi khổ nhục, nỗi éo le để nói cho hết cho thỏa nỗi khốn khổ của nhân vật, và cũng là để cho thỏa cái tình thương mênh mông của mình đối với những con người khốn khổ ấy. Mặt khác, khi tạo những tình huống cực độ và đặc biệt nhƣ vậy, Nguyên Hồng đã thể hiện đƣợc bản chất tốt đẹp của con ngƣời lao động. Ta thấy nhà văn luôn tin vào bản chất tốt đẹp (giầu đức hy sinh, cao thƣợng, đầy tình nhân ái…) của họ, phát hiện ở họ tiềm tàng một bản năng mãnh liệt để hƣớng tới thiện căn bền vững. Vẻ đẹp tâm hồn nhân vật đƣợc thể hiện ngay trong những hoàn cảnh nghiệt ngã và bi kịch nhất. Chẳng hạn khi Bính sa chân vào nhà chứa, khi là một bỉ vỏ nhƣng vẫn luôn luôn khát khao cuộc sống lƣơng thiện; Mợ Du gặp lại đứa con trong sự khao khát cháy bỏng mà xót xa của tình mẫu tử; Mụ Mão thƣờng xuyên bị chồng đánh bầm dập, thâm tím cả mình mẩy nhƣng vẫn hầu hạ chồng cơm ngày
89 hai bữa, vẫn chui ra rúc vào với những đứa con riêng của chồng… thì vẻ đẹp thiêng liêng của tình mẫu tử lại ngời sáng làm cảm động lòng ngƣời. Khảo sát các tác phẩm của Nguyên Hồng, chúng tôi thấy nhà văn đã tỏ ra rất có ý thức xây dựng hoàn cảnh, môi trƣờng sống để khắc họa tính cách nhân vật. Đó là khi nhà văn đã đặt nhân vật vào những tình huống căng thẳng, ngặt nghèo, quyết liệt; hoặc khi phải đối mặt với những điều kiện sống khắc nghiệt, phi nhân tính, đẩy con ngƣời vào bƣớc đƣờng cùng, buộc phải có những sự lựa chọn dứt khoát. Đó là những lúc họ phải đụng độ với những xung đột một mất một còn với ngƣời đối lập (Bảy Hựu, Buổi chiều xám…), hay lúc có những xung đột về danh dự, nhân phẩm và thực tế nghiệt ngã, phũ phàng (Con chó vàng, Miếng bánh…). Đó là sự lựa chọn của ngƣời trí thức tiểu tƣ sản trƣớc nhu cầu thông thƣờng của con ngƣời, đó là nhu cầu về miếng ăn trƣớc cái đói đang hành hạ và tình thƣơng đối với vợ của một ngƣời chồng, và cao hơn là danh dự, lòng tự trọng của ngƣời trí thức. Đó là sự lựa chọn của mợ Du (Mợ Du), khi gặp lại đứa con trong hoàn cảnh lén lút, đầy kịch tính: sau bao ngày xa cách, cảm xúc dồn nén đẩy căng, ứ tràn thành tiếng khóc vỡ òa. Cảm xúc vừa hạnh phúc khi gặp lại con, vừa đau đớn, tủi phận cho hoàn cảnh oái oăm của mình và cả sự linh cảm về nỗi biệt ly tình mẫu tử… tất cả hòa vào trong tiếng khóc nức nở của hai mẹ con mợ Du trên nền của một không gian đầy sự tƣơng phản. Không gian thì đẹp đẽ thơ mộng đầy ánh trăng, ngát hƣơng hoa cau, hoa lý và tâm trạng con ngƣời thì lại đầy ai oán, xót thƣơng. Chúng ta đều biết, giữa tác phẩm văn học với loại hình sân khấu, điện ảnh có mối quan hệ lẫn nhau, tất nhiên mối quan hệ đó chỉ có thể xảy ra khi có những tác phẩm văn xuôi chứa đựng nhiều kịch tính. Nhiều tác phẩm của Nguyên Hồng đã mang đậm tính kịch của nghệ thuật sân khấu, bởi nhà văn đã tạo ra những tình huống căng thẳng và sống động, buộc nhân vật phải thể hiện đời sống nội tâm của mình hay những giằng xé, thao thức, những đớn đau trong ý thức của nhân vật. Là một trong những tác phẩm văn học xuất sắc nói về sự tha hóa của những con ngƣời ở dƣới đáy xã hội, ngay từ cuối những năm 80, đầu những năm 90 của thế kỷ XX, Bỉ vỏ đã đƣợc các nhà đạo diễn điện ảnh, sân khấu nổi tiếng quan tâm và dàn dựng thành kịch bản sân khấu, điện ảnh. Nhà đạo diễn điện ảnh, Nghệ sĩ nhân dân (NSND) Doãn Hoàng Giang đã nhận thấy tính kịch rất rõ trong tiểu thuyết Bỉ vỏ của Nguyên Hồng. Đã hai lần nhà đạo diễn tài hoa này đã đƣa nội dung Bỉ vỏ lên
90 sân khấu. Vở cải lƣơng, cũng nhƣ kịch nói do ông đạo diễn đã đạt đƣợc những thành tựu đáng trân trọng, đƣợc giới phê bình sân khấu và khán giả đánh giá cao ("Bỉ vỏ" Đoàn Cải lương Quảng Ninh, đoạt Huy chương vàng, năm 1990, năm 2002, đƣợc dàn dựng thành vở kịch nói “Bỉ vỏ - cô gái ăn cắp” công diễn trên sân khấu kịch Hồng Vân, thành phố Hồ Chí Minh). NSND Doãn Hoàng Giang cho rằng: “Ở Bỉ vỏ, số phận của tất cả các nhân vật đều hay, thông qua họ, tính phê phán xã hội đạt được hiệu quả rất cao… thân phận dân đen thời ấy bị bủa vây tứ phía, muốn sống một cuộc đời lương thiện như mong muốn thật không phải dễ (…) Bỉ vỏ là chính kịch chứa đầy sự bi thương khốc liệt” (NSND Doãn Hoàng Giang đưa "Bỉ vỏ" lên sàn kịch - Báo VN EXPRESS, ngày 18/5/2002”). Đấy là sự giằng xé và đau đớn của những con ngƣời bị xã hội tha hóa và sự khát khao cháy bỏng đƣợc làm ngƣời lƣơng thiện. Nói tóm lại, để có thể có đƣợc những nhân vật chân thực, sống động với những tính cách phong phú, phức tạp, điển hình cho thế giới của những con ngƣời lao động nghèo khổ dƣới đáy xã hội, nhà văn Nguyên Hồng đã luôn ý thức tạo dựng một hoàn cảnh, một môi trƣờng sống với những tình huống đặc biệt. Hay nói một cách khác, ông đã rất thành công trong nghệ thuật tạo dựng hoàn cảnh, tình huống. Cụ thể ở đây là hoàn cảnh sống cơ cực lầm than của những ngƣời lao động nghèo trƣớc cách mạng. Hoàn cảnh ấy đã nảy sinh ra những kiểu nhân vật đặc biệt mang dấu ấn Nguyên Hồng. Các nhân vật của nhà văn luôn đƣợc đặt vào tình huống cực độ, khó khăn chồng chất khó khăn, bất hạnh chồng chất bất hạnh với những thử thách nghiệt ngã. Qua những tình huống ấy, nhân vật của Nguyên Hồng đã bộc lộ sức chịu đựng phi thƣờng. Sức chịu đựng ấy bắt nguồn từ những con ngƣời có tâm hồn và trái tim nhân hậu, luôn mang trong mình một đức tin về sự thánh thiện của con ngƣời. Vẻ đẹp tinh thần của họ là sự hòa hợp giữa tình yêu thƣơng, sự hy sinh tới mức quên mình của những con ngƣời cùng khổ. Đó chính là sự kết hợp của truyền thống nhân nghĩa thủy chung của dân tộc với tinh thần bác ái của Chúa Jesu. Viết về họ, một mặt Nguyên Hồng đã phản ánh đƣợc một cách chân thực cuộc sống cơ cực lầm than của lớp ngƣời lao động nghèo khổ dƣới đáy trong xã hội đƣơng thời, mặt khác nhà văn cũng ca ngợi bản chất tốt đẹp của ngƣời lao động: càng trong hoàn cảnh ngặt nghèo, càng gặp những thử thách éo le thì tâm hồn họ càng ngời sáng. Viết về họ với ngòi bút chan chứa yêu thƣơng và một sự
91 đồng cảm sâu sắc Nguyên Hồng đã tạo nên một nét riêng trong phong cách nghệ thuật của mình, đó là bút pháp hiện thực nghiêm ngặt nhưng lại thấm đượm ý vị trữ tình - và đây cũng là một trong những nguyên nhân đƣa Nguyên Hồng đến với đỉnh cao của chủ nghĩa hiện thực. 3.2.2. Nghệ thuật miêu tả ngoại hình để khắc họa tâm trạng và tính cách nhân vật Nhƣ đã biết, “nhân vật văn học chỉ xuất hiện qua sự trần thuật miêu tả bằng những phương tiện văn học” [94, tr. 291] mà các phƣơng thức, phƣơng tiện thể hiện nhân vật lại hết sức đa dạng. Một trong những phƣơng thức đó là “nhân vật được miêu tả bằng chi tiết… dùng chi tiết để miêu tả chân dung, ngoại hình, tả hành động, tâm trạng thể hiện quá trình nội tâm” [94, tr. 291]. Khi miêu tả ngoại hình, Nguyên Hồng chú ý miêu tả những nét, cử chỉ và hành động để biểu lộ thế giới nội tâm của nhân vật, nhất là nhân vật ngƣời phụ nữ bất hạnh. Ví dụ nhƣ, khi miêu tả nhân vật mợ Du (Mợ Du), Nguyên Hồng viết: “gương mặt trắng mát, gò má hơi cao, mắt có quầng thâm ... tiếng nói nhẹ và ấm”, biểu hiện một con ngƣời sống có nội tâm. Vì “bị mẹ chồng và em chồng bắt được quả tang tình tự với anh thợ may trẻ có duyên, làm cho nhà mợ”, nên mợ không đƣợc ở gần và không đƣợc thăm nom con khiến lòng ngƣời mẹ ấy day dứt và đau đớn vô cùng. Để miêu tả những cung bậc cảm xúc của mợ sau bao ngày xa cách, nỗi nhớ thƣơng con bị kìm nén, đến khi chuẩn bị đƣợc gặp lại đứa con của mình, nhà văn đặc biệt chú ý miêu tả cặp mắt của mợ Du: “bỗng long lanh như hai viên ngọc” cùng với những những hành động dồn dập thể hiện sự vội vàng, cuống quýt, mợ: “lao sầm ra, ôm chặt lấy thằng Dũng vừa nức nở kêu tên Dũng... hôn rít vào má, vào trán, vào cằm Dũng rồi khóc nức nở: - Giời ơi! giời ơi! mợ chết mất! Dũng ơi! Dũng ơi!”. Hành động ấy thể hiện niềm vui, niềm hạnh phúc vô bờ khi gặp đƣợc con, và cũng thể hiện sự tủi cực, cay đắng của thân phận ngƣời phụ nữ lấy chồng, có con mà không đƣợc ở cùng con: “Thoáng cái, ánh mắt mợ Du quắc lên sáng ngời và gương mặt trắng mát của mợ tái hẳn đi” [73, tr. 376], ánh mắt mợ Du bộc lộ tâm trạng quằn quại đau đớn của ngƣời phụ nữ bất hạnh khi cảm nhận thấm thía nỗi đau của sự chia lìa tình mẫu tử. Giọt máu là một thiên truyện cảm động viết về bé Thạo. Cuộc sống tối tăm, nặng nề, vất vả đè nặng lên Thạo, khiến lúc nào em cũng có dáng vẻ len lét, lo sợ
92 ngay cả khi ăn uống hay vui chơi. Niềm vui duy nhất của em là chăm sóc hai luống ngô với mơ ƣớc khi thu hoạch ngô sẽ có tiền mua gà nuôi, để Tết bán gà đi sẽ có tiền may áo mới. Khi ngô sắp đƣợc thu hoạch, mụ chủ nhà nhẫn tâm bẻ trụi những bắp ngô non để trừ nợ tiền nhà của bố mẹ em, tƣớc đi niềm hi vọng và niềm vui nhỏ bé của Thạo. Thạo tiếc nuối và đau xót. Sau trận ốm kịch liệt, Thạo chỉ còn là một cái bóng, “cái bóng còm cõi ấy thường thần mặt ra mà nhìn thiếp vào khoảng không”. Tả vẻ mặt ngây thơ và “đôi mắt lƣu ly” của Thạo, tác giả đã xoáy sâu vào sự thất vọng, đau đớn của em khi bị mụ chủ nhà đối xử tàn nhẫn “trong khối lưu ly của hai lòng mắt nâu sáng của Thạo bé, những ngấn long lanh lại luôn luôn hiện lên và mờ đi, hàng my dài, cong và tơ càng đờ đẫn thêm trong cái quầng thâm hằn như cắt khỏi nước da xanh mướt” [73, tr. 550]. Tình huống truyện ngày càng đƣợc đẩy căng nhằm khắc họa sâu sắc sự tổn thƣơng của bé Thạo. Em nhƣ một con chim non nhỏ nhoi đến tội nghiệp, không chống nổi sự phũ phàng, tàn nhẫn của kẻ mạnh. Chính vì vậy, ngƣời đọc càng xót xa và căm giận trƣớc những hành động vô nhân đạo, táng tận lƣơng tâm của bọn nhà giàu trong xã hội xấu xa đó. Trong Những ngày thơ ấu, nhân vật bà nội của bé Hồng đƣợc nhà văn tập trung miêu tả biết bao sự chán chƣờng mệt nhọc thể hiện trên gƣơng mặt già nua cằn cỗi của bà: “từ trong hốc mắt tối những giọt nước mắt tràn ra lai láng trên gò má hóp răn reo, như một đập nước khô cạn bỗng đầy ứ đến vỡ lở” [73, tr. 747]; Sự từng trải với những khổ đau của cả đời ngƣời đƣợc đọng lại qua những nếp nhăn trên mặt và lời nói thể hiện sự uất ức, giận hờn “gương mặt hốc hác nhăn nheo trong hai quầng mắt sâu thẳm” của “một đời tối tăm của một người đàn bà thường dân, nhanh chóng nhưng thấm thía rõ rệt, đã kêu lên bằng giọng khan khan rền rĩ” [73, tr. 747]. Hay hình ảnh ngƣời cha bé Hồng với “vẻ ốm yếu rũ rượi”... chán ngán nhƣ không còn thiết đến sự sống nữa. Với lòng kính yêu ngƣời mẹ “hiền từ” và “đau khổ” của mình, nhà văn cũng đã dụng công miêu tả nhân vật ngƣời mẹ bé Hồng: “vẻ mặt xinh tươi ... giọng cười nói nhẹ nhàng, sự thùy mỵ kính cẩn... hai con mắt sáng ngời trên nước da mịn màng như trứng gà bóc”, nhƣng “lại chứa đựng những tâm tư hằng giá buốt vì những phiền muộn, những đau đớn chua cay nhất, tối tăm nhất” [73, tr. 736] của ngƣời phụ nữ còn quá trẻ lấy ngƣời chồng già mà mình không yêu, không có hạnh phúc gia đình. Hình ảnh “Mặt mẹ tôi rầu rầu, đầu hơi cúi, mắt nhìn như không thấy gì, đi rất chậm” biểu lộ một tâm trạng mệt
93 mỏi, buồn thảm khi cảnh nhà sa sút và tâm trí đã hoàn toàn tê buốt về những ý nghĩ thấm thía về sự trụy lạc không phƣơng cứu chữa của gia đình... Nhà văn đã diễn tả những biến thái tinh vi trong tâm hồn ngƣời mẹ bé Hồng, những thổn thức, hồi hộp lạ thƣờng của chị khi nghe tiếng kèn của cai H. Trong cuốn hồi ký này, nhân vật cai H chỉ đƣợc miêu tả thoáng qua có 3 lần về ngoại hình. Đó là ngƣời đàn ông có dáng ngƣời “tầm thước”, gƣơng mặt “trắng trẻo”, “mắt sáng, sống mũi hơi cao, hai hàm răng trắng phau, ăn vận gọn ghẽ” [73, tr. 741] với tiếng kèn rộn rã đã để lại ấn tƣợng sâu sắc về một ngƣời đàn ông trẻ tuổi, căng tràn sức sống, đối lập với vẻ “ốm yếu, rũ rượi” của ông bố Hồng. Tuổi trẻ và sức sống của ngƣời thổi kèn đã khơi gợi những thổn thức, những ƣớc mong thầm kín trong lòng ngƣời phụ nữ trẻ, hứa hẹn một tƣơng lai tƣơi sáng, đối lập với cuộc sống hiện tại âm thầm tẻ nhạt của chị. Tiếng kèn của cai H. náo nức, âm vang nhƣ nhƣ lời mời gọi tình yêu thiết tha đối với những trái tim khao khát yêu đƣơng đang bị dập vùi. Nghe tiếng kèn và khi nhìn ngƣời thổi kèn, bắt gặp ánh mắt long lanh của ngƣời đàn ông nọ chiếu tới, “trống ngực mẹ tôi đập lạ thường”, “những con mắt của mẹ tôi sáng lên nhìn người thổi kèn và hai gò má mẹ tôi ửng hồng khi gặp cặp mắt long lanh của người đàn ông nọ chiếu tới” [73, tr. 743]. Nhiều lần nhà văn miêu tả đôi mắt sáng và gò má ửng hồng của ngƣời mẹ, nhằm khắc họa cái hạnh phúc nhỏ nhoi, tội nghiệp, sự bâng khuâng, e thẹn của một ngƣời phụ nữ trẻ, những rung động thầm kín của một con tim trƣớc một tình yêu không thể có. Ngòi bút của Nguyên Hồng thƣờng phân tích tỉ mỉ, tƣờng tận những cảm xúc mơ hồ, những diễn biến tâm lý tinh vi của nhân vật qua những nét ngoại hình nhƣ thế. Trong cả 174 trang tiểu thuyết Bỉ vỏ chỉ có 4 lần tác giả miêu tả thoáng qua chân dung Tham Chung, kẻ đã gây ra sự đau khổ khốn nạn đầu tiên của cuộc đời Bính, đó là “Một người đàn ông sang trọng và trai trẻ,... một người vận quần áo tây chải chuốt,... thân hình thanh tú, đầu óc bóng mượt và thơm tho” [74, tr. 298]. Nhân vật chỉ đƣợc miêu tả có vài dòng về ngoại hình, nhƣng ngƣời đọc vẫn thấy đƣợc bản chất đểu giả, lừa dối, trai lơ một gã Sở khanh hiện đại qua vẻ ngoài “sạch sẽ, thơm tho” ấy. Cũng vậy, trong tiểu thuyết này, sự tham lam và độc ác, giả dối của cha mẹ Tám Bính đƣợc tác giả miêu tả có 7 lần qua hình ảnh: “cặp mắt kèm nhèm cau có”, “luôn luôn lườm Bính”, qua âm sắc của giọng nói “tiếng rít mắng,... tiếng nghiến đay chì... tiếng rít lanh lảnh...” của mẹ Bính, và “tiếng ho
94 khàn khàn”, “cặp mắt gườm gườm” của ngƣời cha thể hiện sự cay nghiệt và tàn nhẫn. Việc bán đứa con của Bính cho Phó lý đƣợc mặc cả qua đối thoại lúc thì “ngọt ngào”, lúc thì “kèo nhèo” , coi đứa bé nhƣ “một con trâu, con lợn”. Sự “nâng lên, đặt xuống” của cha mẹ Bính khi bán đứa cháu ruột của mình thật cạn tình, cạn nghĩa “đang tay quyết cắt đứt tình yêu thương của mẹ con Bính như khúc dồi, một miếng phèo” và “được hàng chục bạc,... vừa hết lo sợ ngả vạ, vừa được món tiền mừng chân trưởng giáo và ăn tiêu” [74, tr. 304] - tham lam và tàn nhẫn đến tận cùng. Hay miêu tả cuộc sống thê thảm của những cô gái nhà thổ rạc rài “tiếp khách” làng chơi, Nguyên Hồng đã chọn những chi tiết miêu tả ngoại hình thật đắt giá. Đây là những thân hình “nhọc lả”, “xanh xám, gầy rạc, ngực lép kẹp, chân tay khẳng khiu” [74, tr. 330] vì bị bóc lột thân xác một cách tàn nhẫn. Có khi họ phải tiếp khách “sáu mươi ngày đêm ròng rã ít khi chợp mắt”, đến “ho ra máu, thuốc thang không có”, rồi chết thảm hại: “Mỗi ngày thây một rữa ra, mãi khi bốc hơi thối và nhung nhúc dòi bọ, hàng xóm mới biết... Tấm áo quan bằng gỗ mỏng đưa đi đưa lại, cọ vào chiếc thừng tre treo lủng lẳng ở đầu đòn gánh ống làm thành những tiếng kẽo kẹt thay cho tiếng khóc viếng” [74, tr. 329]... Không chỉ sử dụng chi tiết miêu tả ngoại hình những nhân vật lƣơng thiện, mà ngay cả với những nhân vật lƣu manh, trộm cƣớp nhƣ: nhân vật Chín Huyền (Chín Huyền) Giản (Mối hờn) Năm Sài Gòn, Ba Bay, Chín Hiếc, (Bỉ vỏ), tác giả cũng chú ý khắc họa tính cách qua hình thức bên ngoài của nhân vật. Chín Huyền, một “bỉ vỏ” có ngoại hình khá ấn tƣợng: “Một người đàn bà có nước da ngăm đen, khổ mặt gầy xương, tóc rễ tre, đôi mắt ti hí mà sắc sảo, cặp môi cong cớn, luôn luôn cười, tiếng nói lanh lảnh, dáng điệu cứng cỏi mà nhanh nhẹn như đàn ông” [73, tr. 174]. Ngoại hình ấy và cuộc đời “bỉ vỏ” đã tạo nên ở cô vẻ “trơ trẽn, táo bạo và liều lĩnh vô cùng”, “Hết ngày này ngày khác trong chợ Đồng Xuân, ở bến ôtô, trong các sòng bạc lẩn lút dưới bãi Nhà Dàu, trong các tiệm hút, các hàng cao lâu rải rác ở các vùng ngoại ô”. Ngoại hình ấy rất phù hợp với tính cách “xông xáo, không chịu cảnh bó buộc, tù hãm thiếu thốn” và với vẻ can trƣờng đầy nghĩa hiệp của Chín Huyền. Tính cách “anh hùng” đã khiến Chín Huyền quên cả bản thân mình mà cứu ngƣời “cùng hội cùng thuyền” - một nghĩa cử đáng quý của những con ngƣời tƣởng chừng nhƣ mất hết nhân tính này. Nhân vật Năm Sài Gòn khét tiếng là “anh chị” của đám lƣu manh, trộm cƣớp ở Hải Phòng. Ngoại hình của
95 hắn đƣợc tác giả tập trung miêu tả qua vẻ mặt dữ dằn, bặm trợn: “Năm đen cháy, cằm bạnh, xạm râu, hai mắt xếch, mé trên mắt bên phải vẹt hẳn một nửa lông mày dưới vết dao chém sâu hõm” [74, tr. 357]. Mấy vết sẹo chằng chịt trên mặt Năm đã thể hiện “chiến tích” “dày dặn” của tay trùm du côn này: “Trên má Năm, trên trán Năm mấy cái sẹo chằng chịt như những vết rạn của chiếc vại sành”. Chỉ vài dòng miêu tả, tác giả đã thể hiện sắc nét chân dung “mất hết tính ngƣời” của tay trùm lƣu manh trong xã hội. Hay miêu tả ngoại hình của Hai con, Ba con, Tƣ con - những tay “anh chị” trong chốn giang hồ, tác giả đã chọn những chi tiết tiêu biểu, diễn đạt một cách ngắn gọn: “Ba gã này đều mảnh khảnh, mắt nhìn đều nhanh như chớp, lông mày đều rậm, đuôi nhọn và xếch” [74, tr. 349] nhằm lột trần đƣợc vẻ dữ dằn của những tay lƣu manh chuyên ăn cƣớp, đâm thuê chém mƣớn. Nhƣ vậy, với cách miêu tả ngoại hình sắc sảo, nhiều chi tiết chọn lọc đắt giá, Nguyên Hồng đã rất thành công khi thể hiện tâm trạng nhân vật hay khắc họa tính cách, bản chất của từng kiểu nhân vật trong tác phẩm của mình. 3.2.3. Nghệ thuật miêu tả tâm lý nhân vật qua độc thoại nội tâm “Thể hiện tâm lý là phương thức quan trọng nhất để chiếm lĩnh đời sống con người bằng văn học nghệ thuật” [42, tr. 24]. Vì vậy, nghệ thuật miêu tả tâm lý có vai trò quan trọng đối với việc xây dựng chân dung một nhân vật văn học. Qua việc miêu tả tâm lý nhân vật, ngƣời đọc không chỉ thấy rõ hơn chân dung một con ngƣời mà còn thấy đƣợc những nét sinh động thuộc bản chất xã hội. Tâm lý càng biểu hiện chân thực, chi tiết bao nhiêu thì sức tác động của nhân vật đối với ngƣời đọc càng mạnh mẽ, sâu sắc bấy nhiêu. Tuy nhiên ở mỗi giai đoạn, mỗi trào lƣu văn học, thậm chí ở mỗi nhà văn lại có những cách biểu hiện tâm lý nhân vật của riêng mình. Các nhà văn hiện đại cùng với quá trình hiện đại hóa văn học Việt Nam đầu thế kỷ XX đã chú ý nhiều đến biểu hiện tâm lý của con ngƣời, họ không nhìn nhận con ngƣời theo một kiểu, một chiều giản đơn mà nhiều chiều, nhiều mặt khác nhau. Hơn nữa, họ còn phản ánh con ngƣời từ bên trong, từ chiều sâu nội tâm, với những suy nghĩ, những tính cách, những hành động, những phẩm chất khác nhau, phong phú và phức tạp, thậm chí đối lập nhau, (vừa tầm thƣờng, vừa cao thƣợng, vừa giàu lòng nhân ái, vừa vị tha lại vừa cay độc dữ dằn...). “Văn học hiện thực xem con người là sản phẩm của hoàn cảnh, là tiêu bản của hoàn cảnh. Mổ xẻ con người là
96 khám phá tác động của hoàn cảnh lên con người. Đó là quan niệm mới về con người khác với quan niệm con người là kẻ mang đạo lý chống lại kẻ vô đạo, là người anh hùng thay trời hành đạo” [27, tr. 5]. Do vậy, các nhà văn, đặc biệt là các nhà văn hiện thực đã rất chú trọng đến việc miêu tả tâm lý, tính cách nhân vật - mà nhờ đó đã tạo ra hiệu quả nâng cao chất lƣợng nghệ thuật trong các sáng tác của mình. Bên cạnh việc sử dụng biện pháp miêu tả ngoại hình, nhà văn Nguyên Hồng còn chú trọng đến việc miêu tả nội tâm để thể hiện tính cách, phẩm chất của nhân vật. Theo quan niệm của PGS. TS Phạm Mạnh Hùng thì “Thiên nhiên nhiều khi nó là yếu tố biểu hiện tâm lý” [79, tr.316], và Nguyên Hồng đã rất chú ý miêu tả thiên nhiên như một phương tiện hữu hiệu để thể hiện nội tâm, tâm lý nhân vật. Trong tiểu thuyết Bỉ vỏ - theo thống kê của chúng tôi - đã có 29 lần miêu tả cảnh thiên nhiên, trong hồi ký Những ngày thơ ấu là 21 lần, truyện ngắn: Trong cảnh khốn cùng là 9 lần, trong Mợ Du là 7 lần... Bức tranh thiên nhiên qua ngòi bút của nhà văn đã trở thành bức tranh tâm trạng, giữa thiên nhiên và con ngƣời luôn có sự đồng điệu về tâm trạng. Đây là cảnh gặp gỡ tội nghiệp của hai mẹ con mợ Du trong một “đêm trăng sáng lắm... Ánh trăng vằng vặc đã giội xuống tràn trề hai gương mặt đầm đìa nước mắt áp lên nhau và hai mái tóc ngắn dài trộn lẫn với nhau. Hương hoa cau và hoa lý sáng và ấm đã xao xuyến lên bởi những tiếng khóc dồn dập vỡ lở ở một góc vườn, rì rì tiếng dế” [73, tr. 376]. Ánh trăng hòa quyện với hƣơng hoa cau, hoa lý thấm đẫm cảm xúc và tâm trạng nhân vật. Vẻ đẹp của đêm thu đầy trăng ấy làm cho hình ảnh quấn quýt của hai mẹ con Dũng trở nên huyền ảo và xúc động lòng ngƣời. Vẻ đẹp thiên nhiên đã tô đậm thêm tình mẹ con thắm thiết và sự ám ảnh khôn nguôi, sự xúc động sâu sắc của ngƣời đọc về sự chia lìa của tình mẫu tử trong hoàn cảnh đầy éo le ngang trái. Truyện ngắn Trong cảnh khốn cùng nhà văn đã miêu tả những diễn biến phức tạp của nhân vật Quyến khi chèo đò trong một khung cảnh thiên nhiên “tiếng ruộng rì rào, tiếng ngàn cây man mác mơ hồ”. Khung cảnh ấy gợi trong lòng Quyến những ước mong rạo rực của một quá khứ êm đềm vui vẻ khi mà ngƣời chồng chƣa ốm đau, làm ăn còn gặp may mắn, sống trong những ngày tháng êm đềm. Sự biến đổi của hoàn cảnh tạo nên sự biến đổi của tâm trạng Quyến, thiên nhiên nhƣ đồng điệu với tâm trạng nhân vật: “Gió thổi rất nhẹ”, rồi “gió xuân thổi mạnh”, “dòng sông xanh biếc lấp lánh những ánh sáng vàng nhạt sau vàng tươi, sau hồng phớt, rồi cả mảng trời bên
97 bờ tay trái óng mượt như tấm màn nhung đỏ viền lơ” [73, tr. 145]. Khung cảnh thơ mộng đã gợi trong lòng Quyến những “rạo rực khi nghĩ đến anh chân sào trẻ tuổi đẹp đẽ mà bấy lâu nàng mơ ước”. Nhƣng ý nghĩ tội lỗi của Quyến qua nhanh khi nàng chứng kiến cảnh hai vợ chồng ngƣời đi đò: ngƣời chồng nhƣờng cơm cho vợ con đến mức đói lả ngất đi. Quyến “xúc động trước tình yêu thương thấm thía nồng nàn của người đàn ông nọ trong cảnh khốn cùng đối với vợ con”. Nàng ân hận vì đã có ý nghĩ tội lỗi muốn bỏ ngƣời chồng ốm yếu của mình mà mơ tƣởng đến anh chân sào trẻ tuổi. Khung cảnh thiên nhiên lúc này dƣờng nhƣ cũng đồng cảm với ý nghĩ của nhân vật “đêm nay thật êm ả trong cảnh đêm mờ sao thưa... trong dòng sông lặng lẽ” nhƣ tâm hồn bình an của Quyến vậy. Trong Những ngày thơ ấu, cảnh thiên nhiên trữ tình, thơ mộng đƣợc cảm nhận qua tâm hồn trẻ thơ hồn nhiên trong trẻo của nhân vật chú bé Hồng. Vẻ đẹp thiên nhiên tƣơi sáng đầy quyến rũ đƣợc miêu tả bằng một cảm xúc lãng mạn đắm say của tuổi trẻ. Có khi đó là một buổi chiều tĩnh thơ mộng “vòm trời bao la như bằng thủy tinh xanh phớt”, “làn mây trắng bồng bềnh tan về một phía trời... gió thổi vù vù, bướm say hoa trong ánh nắng” [73, tr. 801]; Có khi là cảnh hè rực rỡ, tràn đầy nhựa sống và tràn ngập âm thanh: “Mùa hè mới bắt đầu trên các cành lá óng ả mượt nõn và những chòm xoan xanh tươi hứa hẹn màu thắm của các vừng hoa đỏ. Tiếng ve liên miên ghen ghét với vạn vật tưng bừng đã thấy vang tới” [73, tr. 799]. Và cũng có khi là vẻ đẹp của ánh trăng trong ký ức tuổi thơ: “Dưới ánh trăng bàng bạc bỗng xuất hiện một bóng người mảnh dẻ, nhẹ bước trên những cành xoan tây mờ mờ xao động suốt dải đường nhựa lấp loáng... Tôi thoáng thấy hai con mắt long lanh trên gương mặt trắng mát chiếu lên nhìn tôi. Trước chiều gió, những sợi tóc bay xõa như tơ, phấp phới dưới vành trăng ngọc... bụi của vành trăng loang loáng rơi xuống rắc lên mái tóc... bay cả vào lòng chúng tôi” [73, tr. 780]. Ánh trăng man mác và bóng dáng ngƣời bạn nhỏ đã xoa dịu vết thƣơng tâm hồn cậu bé Hồng, khiến em “chẳng còn nghĩ đến cảnh đời đầy đọa nữa”, hình ảnh “ánh trăng ngọc” dù chỉ thoáng hiện trong giấc mơ cũng trở thành kỷ niệm êm đềm lƣu luyến mãi trong tuổi thơ của em. Nếu Nam Cao thƣờng phân tích tâm lý nhân vật và sự thay đổi của tính cách của họ dƣới sự tác động của hoàn cảnh, Ngô Tất Tố thƣờng tập trung miêu tả hành động nhân vật, thì Nguyên Hồng lại thƣờng quan tâm đến trạng thái, suy nghĩ cảm
98 xúc của con ngƣời. Nhà văn hay sử dụng biện pháp độc thoại nội tâm nhƣ một thủ pháp nghệ thuật chủ yếu để miêu tả thế giới nội tâm nhân vật. Theo thống kê của chúng tôi, độc thoại nội tâm trong Bỉ vỏ là 25 lần/174 trang truyện, Miếng bánh là 9 lần/ 13 trang truyện, Hai dòng sữa là 11/22 trang truyện trong đó có 5 trang có nhiều đoạn độc thoại nội tâm tương đối dài ... Tiểu thuyết Cửa biển viết sau cách mạng của Nguyên Hồng, ngƣời ta đã xác định đƣợc có 927 trang có độc thoại nội tâm/ hơn hai ngàn trang truyện [30, tr. 18]. Và khi dùng biện pháp độc thoại nội tâm nhà văn sử dụng nhiều từ ngữ nhƣ: tự hỏi, tự nhủ thầm, lòng nhủ thầm, kêu thầm lên, bụng bảo dạ, thấy tâm trí bâng khuâng, thấy rằng, ước thầm, những ý nghĩ sôi nổi mở ra, cảm thấy, những câu nói chỉ trực trào ra, hồi tưởng lại... Không chỉ sử dụng từ ngữ nhƣ trên mà độc thoại nội tâm trong sáng tác của Nguyên Hồng còn đƣợc thể hiện dƣới nhiều hình thức khác nhau nhƣ: nhật ký, ghi chép sổ tay (Những ngày thơ ấu, Cuộc sống, Hơi thở tàn, Bỉ vỏ... ) hoặc ở những dạng nhân vật tự đối thoại ngầm (Miếng bánh, Bỉ vỏ, Những ngày thơ ấu...), hoặc ở lời nửa trực tiếp, nghĩa là về thực chất là tiếng nói của ngƣời kể chuyện, nhƣng thể hiện suy nghĩ của nhân vật. Độc thoại nội tâm thƣờng xuất hiện trong trạng thái xúc động mạnh, hoặc trong trạng thái tâm lý căng thẳng. Độc thoại nội tâm thƣờng thể hiện qua dòng hồi tƣởng, tâm tƣởng, suy nghĩ của nhân vật, qua đó nhân vật tự bộc lộ, tự giãi bày những cảm xúc, tình cảm trong lòng mình một cách thành thật nhất. Những nhân vật nhƣ Tám Bính, Mợ Du, mẹ bé Hồng, bé Hồng, Hƣng, Hai mƣơi hai, Muống, An... là những nhân vật giàu cảm xúc nội tâm. Nguyên Hồng đã sử dụng nhiều phƣơng tiện độc thoại nội tâm để triển khai đời sống tƣ tƣởng, tình cảm của nhân vật. Trong sáng tác của Nam Cao thƣờng có những xung đột trong tƣ tƣởng hoặc qua đối thoại tạo nên phản ứng tâm lý làm nảy sinh độc thoại nội tâm. Chẳng hạn, Chí Phèo sau khi gặp gỡ với Thị Nở và sau khi đƣợc Thị Nở chăm sóc ân cần - đã tạo ra một sự tỉnh ngộ và sự biến đổi tâm lý sâu sắc. Trong sáng tác của Vũ Trọng Phụng độc thoại nội tâm thƣờng xuất khi những biến cố, sự kiện bất ngờ tác động trực tiếp đến tinh thần nhân vật, nhƣ Mịch cảm thấy đời độc ác vô cùng khi bị Nghị Hách hãm hiếp phải nằm trong nhà thƣơng… Tuy nhiên, ở thủ pháp xây dựng nhân vật của Nguyên Hồng, độc thoại nội tâm thƣờng gắn với sự hồi tƣởng, tâm tƣởng của nhân vật, biểu hiện những cảm xúc mãnh liệt, những suy nghĩ căng thẳng nên đôi khi còn nặng nề và thiếu sự tỉnh táo cần thiết.
99 Tóm lại, “Sức mạnh của Nguyên Hồng là yếu tố tâm lý, khi cần nhấn mạnh chỗ nào, ông chỉ việc gia tăng yếu tố cảm xúc tâm lý lên thôi. Tính chất đa tâm lý đó lại không hề vượt quá ngưỡng tâm lý của người đọc. Nó chỉ làm tăng biên độ xúc cảm chứ không hề vượt quá tần số cảm xúc của người đọc” [18, tr. 88]. Bằng nhiều thủ pháp và bút pháp nghệ thuật, Nguyên Hồng đã khám phá ra thế giới nội tâm phong phú của con ngƣời. Chính vì vậy, ông đã tạo dựng nên đƣợc cả một hệ thống các nhân vật là những ngƣời lao động nghèo khổ, nhƣng mỗi nhân vật có một bộ mặt riêng, một tính cách riêng và để lại ấn tƣợng riêng cho ngƣời đọc. Đó chính là bằng chứng cho sự thành công của Nguyên Hồng về nghệ thuật xây dựng nhân vật trong các tác phẩm của mình.
100 Chƣơng 4 THỜI GIAN, KHÔNG GIAN VÀ NGÔN NGỮ NGHỆ THUẬT Nhƣ đã biết, thời gian, không gian nghệ thuật và ngôn ngữ nghệ thuật là một yếu tố trong thế giới nghệ thuật của nhà văn: “Thời gian nghệ thuật là sản phẩm sáng tạo của tác giả trên cơ sở tổ chức chất liệu” [140, tr. 664] và “Sự miêu tả trần thuật trong văn học nghệ thuật bao giờ cũng xuất phát từ một điểm nhìn nhất định trong thời gian. Và cái được trần thuật bao giờ cũng diễn ra trong thời gian, được biết qua thời gian trần thuật, sự kết hợp của hai yếu tố này tạo thành thời gian nghệ thuật, một hiện tượng ước lệ chỉ có trong thế giới nghệ thuật” [52, tr. 272]. Theo khái niệm trên, thời gian nghệ thuật là tổ chức bên trong của hình tượng nghệ thuật, là sản phẩm sáng tạo của tác giả và nó là một hiện tượng ước lệ chỉ có trong thế giới nghệ thuật. Thời gian nghệ thuật gắn với phƣơng thức, phƣơng tiện thể hiện, mỗi thể loại văn học có kiểu thời gian nghệ thuật riêng. Còn “Không gian nghệ thuật là hình thức bên trong của hình tượng nghệ thuật, thể hiện tính chỉnh thể của nó” [52, tr. 134]. Giữa thời gian và không gian nghệ thuật có mối quan hệ chặt chẽ với nhau, chúng không thể tách rời nhau, bởi thế giới thực tại chỉ tồn tại trong một không gian và thời gian cụ thể nào đó, và tất yếu thế giới nghệ thuật cũng chỉ có thể tồn tại trong một không gian và thời gian nghệ thuật với những đặc điểm cụ thể của nó. thể hiện lối tƣ duy và tƣ tƣởng nghệ thuật của nhà văn. Cùng với không gian và thời gian nghệ thuật, “ngôn ngữ văn học cũng là một trong những yếu tố quan trọng thể hiện cá tính, sáng tạo, phong cách, tài năng của nhà văn” [52, tr. 185]. Vì vậy, “khi nghiên cứu một tác phẩm, một tác gia hay một trào lưu văn học, không thể không quan tâm tới đặc điểm và sự sáng tạo về ngôn ngữ nghệ thuật của nhà văn” [ 135, tr. 486]. Khảo sát những sáng tác của Nguyên Hồng trƣớc năm 1945, chúng tôi nhận thấy: thời gian nghệ thuật của Nguyên Hồng có một số đặc điểm nổi bật sau: đó là thời gian gắn với sự kiện, biến cố của cuộc đời nhân vật; thời gian của sự hồi tưởng đan xen giữa quá khứ, hiện tại và tương lai. 4.1. Thời gian nghệ thuật 4.1.1. Thời gian gắn liền với những sự kiện và biến cố dữ dội của cuộc đời nhân vật Thống kê toàn bộ những sáng tác của Nguyên Hồng trƣớc Cách mạng tháng Tám năm 1945, chúng tôi nhận thấy thời gian nghệ thuật của Nguyên Hồng
101 nói chung là Thời gian gắn với những sự kiện và biến cố dữ dội của cuộc đời nhân vật. Nhà văn luôn có ý thức miêu tả sự tác động mạnh mẽ của những biến cố, những bƣớc ngoặt trong đời sống đối với nhân vật qua thời gian cụ thể. Nhân vật Tám Bính (Bỉ vỏ) sau khi bị Tham Chung lừa, bị gia đình hắt hủi và bán đứa con của cô đi, biến cố đầu đời ấy đã đƣa cô đến với thành phố cảng Hải Phòng. Thời gian từ lúc Bính trốn làng Sòi quê cô ra Hải Phòng chỉ vẻn vẹn có bốn hôm, nhƣng bốn hôm ấy đã làm thay đổi hoàn toàn cuộc đời cô. Trong khoảng thời gian ngắn ngủi ấy, Bính phải trải qua biết bao sự kiện, biến cố: Bính bị thằng “ăn vận lạ mắt” định cƣỡng hiếp cô tại vƣờn hoa; bị thằng trẻ tuổi trai lơ lừa gạt, rồi bị vợ hắn báo nhà chức trách đẩy cô vào nhà chứa. Chỉ trong bốn ngày, từ một cô thôn nữ trong sáng, cả tin, ngây thơ đã bị đẩy vào nhà chứa, rồi dần dần sau này đã trở thành một “bỉ vỏ” xuất sắc mà những tay “anh chị” trong giới giang hồ phải kính nể. Hay trong tác phẩm Những ngày thơ ấu đã ghi lại một cách tƣờng tận những sự kiện trong cuộc đời bé Hồng qua những nút thời gian cụ thể. Từ khi Hồng lên 8 tuổi đã phải nếm trải những cay đắng trong một gia đình thiếu hạnh phúc; lớn lên chút nữa, Hồng lại lâm vào cảnh mồ côi cha; khi mẹ bé Hồng đi bƣớc nữa, khi Hồng ở với bà nội và ngƣời cô; khi Hồng đến trƣờng trong nỗi cô đơn và bị hành hạ, hay những khi đi đánh đáo để kiếm ăn nuôi thân... Nhà văn miêu tả chi tiết những cảm xúc của một đứa trẻ mồ côi, xa mẹ, hàng ngày phải chịu cảnh đối xử ghẻ lạnh của chính những ngƣời thân trong gia đình qua những mốc thời gian ngày, tháng rõ ràng. Đặc biệt thời gian hoạt động của các nhân vật của Nguyên Hồng thường tập trung vào thời điểm ban đêm, cho dù đó là những kiểu nhân vật nào, dù là ngƣời làm ăn lƣơng thiện (Đây, bóng tối, Hàng cơm đêm, Trong cảnh khốn cùng, Bà mẹ, Người con gái…) hay những kẻ lƣu manh, trộm cắp, đĩ điếm, (Sông máu, Chín Huyền, Bỉ vỏ, Con đoản cuối cùng, Bảy Hựu…). Thời điểm ban đêm ấy gợi lên trong lòng ngƣời đọc những nỗi ám ảnh về những kiếp ngƣời trong đêm trƣờng nô lệ. Truyện ngắn Linh hồn nhân vật Hai mươi hai chết trong khoảng đêm vắng lặng, anh Tín chồng nàng vẩn vơ dƣới ánh trăng lạnh lẽo mong đợi vợ ra tù trên tay bế đứa con khỏe mạnh. Hay hoạt động của nhân vật Nhà sư nữ chùa Âm Hồn (Nhà sư nữ chùa Âm Hồn) diễn ra toàn vào ban đêm, nhân vật Vịnh (Hàng cơm đêm), nhân vật Cô gái quê (Cô gái quê),… đều đƣợc miêu tả làm việc trong đêm
102 tối. Rồi nhân vật Bảy Hựu (Bảy Hựu) cũng chết trong một đêm trăng; chị Năng, anh Năng (Sông máu) bị bỏ mạng trong đêm tối dữ dằn; bà mẹ Thƣởng (Hai mẹ con) làm việc và suy tƣ đều diễn ra trong đêm tối (thời gian về đêm đƣợc miêu tả 7 lần), trong truyện Tết của tù đàn bà thời gian trôi chậm chạp nhƣ đếm từng khoảng khắc: ngày 27… 28… giao thừa… Các hoạt động chậm chạp diễn ra nhƣ kéo dài sự đày ải của những ngƣời tù đàn bà và trẻ con trong thời khắc giao thừa (đêm, bóng tối đƣợc nhắc đến 9 lần). Trong truyện (Mợ Du) nhân vật Mợ Du gặp con trong lét lút, đau khổ cũng diễn ra vào đêm trăng (đêm tối đƣợc nhắc tới 7 lần); Truyện ngắn Chín Huyền, nhân vật Chín Huyền cứu Sáu Lẹm cằm vào đêm khuya và cũng chính đêm đó Chín Huyền bị bắt, bỏ lại hai con dại và lại vào tù... Trong tiểu thuyết Bỉ vỏ, hầu hết những sự kiện có tính chất bƣớc ngoặt trong cuộc đời nhân vật chính đều diễn ra trong đêm tối. Đó là đêm Bính âm thầm lén lút đi sinh nở; là đêm mà cha mẹ Bính mặc cả bán đứa con của Bính; Hay đêm Bính suýt bị làm nhục ở vƣờn hoa sông Lấp. Là một buổi tối khuya Bính gặp Năm ở nhà chứa và Năm giúp cô thoát khỏi cuộc đời nhơ nhớp của gái làng chơi. Đó là đêm khi chứng kiến Năm Sài Gòn móc túi, đã để lại cho Bính cảm giác lo lắng và run sợ. Và cũng từ đêm ấy, Bính bắt đầu sống cuộc sống của một bỉ vỏ. Hay một đêm khuya khi đã làm vợ ngƣời mật thám, Bính nghe giọng hát nẫu ruột của Năm trong nhà giam, cô quyết định cứu Năm và chấp nhận cuộc đời bỉ vỏ. Kết thúc tác phẩm là đêm bi kịch nhất trong cuộc đời khốn khổ của Bính: con Bính chết trong tay Năm, Bính và Năm bị bắt, Bính vào tù... Có thể nói, cả cuộc đời Bính (từ khi có con với Tham Chung) là đêm đen bao phủ cuộc sống tăm tối, tội lỗi và tù đày. Nhƣ vậy, hầu hết những sự kiện có tính chất bƣớc ngoặt của cuộc đời những nhân vật chính đều diễn ra trong đêm tối. Đêm tối, không chỉ phù hợp để nhân vật hành động (nhất là đối với những nhân vật lƣu manh, tha hóa), mà thời gian đêm tối còn là thời điểm mà nhân vật của Nguyên Hồng bộc lộ thế giới nội tâm của mình. Nhân vật ngƣời mẹ bé Hồng (Những ngày thơ ấu) từng có “Nhiều đêm lạnh và dài để mà thao thức lo toan, bàn tán, vun đắp cho nhà cửa, cho tuổi già, cho con cái” [73, tr. 755]. Nhân vật ngƣời bà của bé Hồng (Những ngày thơ ấu) trong cảnh nhà sa sút, hàng đêm bà cũng chỉ còn biết gửi gắm ý nguyện của mình vào những lời cầu nguyện chúa, mong chúa thƣơng xót cứu vớt mà thôi!
103 Nhân vật Tám Bính (Bỉ vỏ) cũng từng có nhiều đêm suy ngẫm về cuộc đời bỉ vỏ tội lỗi của mình, nghĩ đến làng Sòi quê hƣơng, đến đứa con với nỗi niềm “thèm thuồng”, “khát khao” đƣợc sống một cuộc đời trong sạch, và cũng bao đêm Bính sống trong đau tủi, xót xa cho thân phận mình vì biết rằng ƣớc mơ giản dị, chính đáng ấy với Bính không bao giờ có đƣợc! Lựa chọn thời gian đêm tối để miêu tả hành động và thể hiện những suy tƣ của nhân vật là một biện pháp nghệ thuật quen thuộc của các nhà văn thời kỳ này nhƣ: Ngô Tất Tố, Vũ Trọng Phụng, Nam Cao, Thạch Lam... Tiểu thuyết Tắt đèn (Ngô Tất Tố) mở đầu và kết thúc đều vào thời điểm đêm tối; những trang đầu tiên của Giông tố (Vũ Trọng Phụng) là hình ảnh chiếc xe hòm của Nghị Hách chạy trong đêm, kết thúc tác phẩm là một đêm tối mùa hạ năm sau; thời gian đêm tối cũng là thời gian hoạt động kiếm sống của những con ngƣời nhỏ bé ở một ga xép tỉnh lẻ trong truyện ngắn Hai đứa trẻ của Thạch Lam... Vì sao các nhà văn ở thời kỳ này thƣờng chọn thời gian ban đêm làm bối cảnh cho hoạt động và suy tƣ của nhân vật nhƣ vậy? Phải chăng vào thời điểm những năm 1930 - 1945 là thời kỳ xã hội Việt Nam đầy tăm tối và đi vào con đƣờng bế tắc cực độ, không khí xã hội căng thẳng, ngột ngạt đòi hỏi có một sự thay đổi. Nhiều nhà văn muốn lột tả cái gọi là “đêm trƣờng nô lệ” đầy giông bão của cả dân tộc Việt Nam trƣớc thời điểm khởi nghĩa này. Nguyên Hồng cũng vậy, chọn lựa thời gian về đêm làm bối cảnh hoạt động và suy tƣ của nhân vật, nhà văn nhằm thể hiện sâu sắc không khí ngột ngạt, bế tắc phủ chụp lên cuộc sống của những con ngƣời bé nhỏ trong một xã hội đầy tăm tối, bất công và tội lỗi. Trong nhiều tác phẩm của Nguyên Hồng, nhịp điệu thời gian có khi đƣợc miêu tả rất chậm rãi, nhƣ trong Những ngày thơ ấu, tác giả khắc họa tâm trạng nhớ mong thổn thức của chú bé mồ côi xa mẹ qua nhịp điệu thời gian chậm nhƣ đếm từng ngày, tháng: “Một tuần... hai tuần... rồi một tháng, hai tháng cũng chẳng thấy mẹ tôi về, và tôi cũng chẳng nhận được lấy một lá thư của mẹ tôi” [73, tr. 786]. Nhịp điệu thời gian trong truyện ngắn Tiếng nói càng chậm rãi hơn. Cái đói và sự chết chóc chầm chậm đến dần trong từng khoảnh khắc đƣợc miêu tả chi tiết, cụ thể: “từ hôm qua đến đây” ngƣời đàn ông cũng chỉ ngồi “suốt ngày, suốt đêm, bốn hôm rồi anh chỉ ngồi ngả người vào cái cổng nọ”, “trong khoảng hai mươi bốn tiếng đồng hồ”, “hôm ấy tới giờ đã bảy hôm”...“Hôm sau và mấy hôm
104 ròng nữa, cái xác khô đét, đen sạm ấy lại cũng như những cái xác trần truồng và bê bết cứt đái khác, cứ nằm phơi nắng, phơi sương mãi” [73, tr. 696]... Không chỉ sử dụng nhịp điệu thời gian chậm rãi để xoáy sâu vào từng chi tiết miêu tả, mà trong nhiều sáng tác của Nguyên Hồng chúng tôi còn thấy nhịp điệu thời gian lại đƣợc đẩy lên một cách hối hả, khẩn trƣơng, đầy kịch tính nhằm miêu tả những sự kiện, những biến cố diễn ra trong đời sống hàng ngày hoặc trong ký ức nhân vật. Đó là hình ảnh mợ Du (trong Mợ Du) lén lút gặp lại đứa con của mình trong khoảng thời gian ngắn ngủi vào ban đêm với những hành động vội vàng; Chín Huyền (trong Chín Huyền) quyết định cứu Sáu lẹm cằm chỉ trong một khoảng khắc; Điều và Tý Sáu (trong Con chó vàng) ăn cắp tiền của ông lão mù diễn ra trong một đêm tối với những hành động nhanh gọn mang tính chuyên nghiệp; Bảy Hựu (trong Bảy Hựu) quyết định cứu Hai Răng vàng chỉ trong khoảng vài giây; Tám Bính (trong Bỉ vỏ) quyết định cứu Năm Sài Gòn trong một đêm tối với những hành động hết sức liều lĩnh, gọn gàng... Cho dù sử dụng nhịp điệu thời gian nhanh hay chậm thì thời gian nghệ thuật của Nguyên Hồng luôn gắn với những sự kiện, biến cố của cuộc đời nhân vật. Có lẽ việc tạo dựng nên một thời gian nghệ thuật nhƣ vậy, nhà văn nhấn mạnh đến sự thay đổi nhanh chóng có ý nghĩa quyết định đến số phận nhân vật dƣới tác động của một xã hội đầy sự bất trắc, khó lƣờng. Những tác phẩm của Nguyên Hồng từ giai đoạn 1939 trở về sau và nhất là những sáng tác vào những năm 1943 đến năm 1945 thì hiện thực cuộc sống tăm tối thê thảm vì nạn đói, sự chết chóc, cùng không khí căm thù phẫn uất chế độ - đƣợc nhà văn khắc họa chi tiết, chân thực, sinh động trong những tác phẩm: Hai dòng sữa (1943), Buổi chiều xám (1944), Lửa thiêu (1945), Đi (1945), Bà cụ Việt (1945), Cơn sốt (1945), Lưới sắt (1945), Ngòi lửa (1945)… Đã có nhiều nhà văn hiện thực đã chú ý phản ánh sự khốn cùng của nhân dân lao động lầm than trƣớc Cách mạng, nhƣng có lẽ miêu tả nhiều, sâu sắc và chân thực về nạn đói, về cái chết trƣớc năm 1945 thì Nguyên Hồng có nhiều sáng tác hơn cả. Để phản ánh hiện thực nghiệt ngã với hàng triệu ngƣời Việt Nam bị chết đói, trong nhiều truyện ngắn của Nguyên Hồng, nhịp điệu thời gian trần thuật chậm rãi nhằm để nhằm xoáy sâu, xoáy sâu và từng chi tiết của nạn đói. Thôi thì đủ thảm cảnh: mẹ vứt con xuống sông vì đói quá không nuôi nổi con, rồi cũng nhảy xuống sông tự vẫn theo con; có những đứa trẻ bố mẹ đói quá không nuôi nổi con, phải đƣa con vào trại tế bần,
105 ở đó ngƣời ta nhốt chúng nhƣ nhốt lợn, mặc trời mƣa, nắng, sớm, tối, chúng chết mòn mỏi; có những em bé chƣa chết, đói quá lả đi thoi thóp cũng bị ngƣời ta đem lên xe bò vứt xuống hố chôn (Tàu đêm), hoặc có những em bé khát sữa mà chết (Trước xác chết)… đói đến mức có tên to béo ăn uống no say nôn mửa ra, mà ngƣời ta còn nháo lên tranh nhau ăn cả vũng nôn (Vũng máu); đói đến độ cả làng, cả xã lũ lƣợt bồng bế nhau đi,“Họ ra đi bán mình cho bất cứ công việc gì… với bất cứ giá nào để sống” [73, tr. 614]. Năm 1943, khi Nguyên Hồng tham gia tổ chức Văn hóa cứu quốc và tiếp nhận tƣ tƣởng của Đề cương về văn hóa Việt Nam thì sáng tác của nhà văn ngày càng gần gũi hơn với văn học Cách mạng. Vẫn là hiện thực cuộc sống của ngƣời lao động dƣới đáy xã hội nhƣng nhà văn đã phản ánh cụ thể, chi tiết sự bế tắc, tù túng, ngột ngạt, quằn quại của cuộc sống trƣớc khi cơn bão cách mạng ập đến. Đồng thời những tác phẩm này còn thể hiện một không khí đấu tranh sôi sục của quần chúng lao động và bộ mặt thật của kẻ thù đƣợc nhận diện rõ hơn. Sau này trong tiểu thuyết Cửa biển, Nguyên Hồng cũng đã phản ánh lại không khí quằn quại, trở dạ trong đêm đen của xã hội Việt Nam trƣớc Cách mạng để chuẩn bị bƣớc sang ngày mới. Đấy là một “địa ngục” đau khổ chất chứa bao bất công, một “lò lửa” nung nấu ý chí căm hờn, hƣớng những ngƣời nghèo khổ quyết tâm đi theo cách mạng để giành quyền sống, quyền tự do cho mình. Cũng ở giai đoạn này Nam Cao đã viết truyện ngắn Chí Phèo (1941), tiểu thuyết Sống mòn (1944) phần nào thể hiện không khí ngột ngạt, nhức nhối của xã hội Việt Nam đƣơng thời. Có thể nói, hiện thực cuộc sống Việt Nam trƣớc năm 1945 là nguồn cảm hứng vô tận cho các nhà văn hiện thực trong đó có Nguyên Hồng. Các nhân vật của nhà văn cứ luôn bị xoáy sâu vào sự khốn cùng của cuộc sống tăm tối, bế tắc - và đôi khi bị đẩy vào tận chân tƣờng - họ cũng đã vùng dậy (từ tự phát đến tự giác) để đấu tranh đòi quyền sống của mình. Tạo dựng một thời gian nghệ thuật luôn gắn liền với những biến cố, sự kiện của cuộc đời nhân vật và gắn với sự vận động của thời đại, lịch sử nhƣ vậy, Nguyên Hồng đã “tạo ra được bầu không khí xã hội vô cùng phức tạp và tinh tế xung quanh nhân vật” [6, tr. 250]. Chính bầu không khí ấy bắt buộc các nhân vật phải bộc lộ mình qua hành động, qua đối thoại hay độc thoại nội tâm. Trong môi trƣờng, hoàn cảnh thực tế ấy, nhân vật của Nguyên Hồng đƣợc bộc lộ đầy đủ chân dung, số phận với những phẩm chất, những tính cách riêng biệt.
106 4.1.2. Thời gian của con người cá nhân, của sự hồi tưởng đan xen giữa quá khứ, hiện tại và tương lai Đi ngƣợc về thời gian quá khứ, “hồi tƣởng” có một vai trò quan trọng thể hiện sinh động đời sống nội tâm phong phú của nhân vật. Hồi tƣởng là “nhớ lại, làm sống lại trong tâm trí sự việc nào đó đã qua, nhớ lại điều bản thân đã trải qua một cách có chủ định” [149, tr. 459]. Khảo sát những tác phẩm của Nguyên Hồng trƣớc cách mạng, chúng tôi thấy nhà văn hay sử dụng biện pháp hồi tƣởng đan xen quá khứ, hiện tại và tƣơng lai để miêu tả thế giới nội tâm với bao suy nghĩ bộn bề của nhân vật. Theo dòng thời gian quá khứ, những hồi ức, những cảm xúc của nhân vật đƣợc bộc lộ một cách trực tiếp biểu hiện tình cảm trong lòng mình một cách thành thật nhất. Ví dụ nhƣ trong truyện ngắn Tôi dạy học thời gian hồi tƣởng qua tâm trạng nhân vật đƣợc lặp lại khá nhiều (14 lần), “Hơn ba năm… Ba tháng… Hơn ba năm… Hơn ba năm… Đầu tháng, giữa tháng, cuối tháng… Hơn ba năm … Nhưng ba năm ấy… Trong ba năm… Hơn bốn năm… Bốn năm… Ba năm tôi kiếm sống…” chứng tỏ dấu ấn thời gian, ký ức về tôi dạy học kiếm sống một cách lẩn lút đã để lại ấn tƣợng sâu sắc trong lòng nhân vật. Đấy là khoảng thời gian vô cùng ý nghĩa đối với “cậu giáo”, vì chính thời gian đó, ngƣời trí thức tiểu tƣ sản nghèo nàn thấm thía sự nhân nghĩa thủy chung, lá lành đùm lá rách của những con ngƣời lao động khốn khổ. Đặc biệt, khoảng thời gian quá khứ ấy đã để lại những dƣ vị hạnh phúc cũng nhƣ đắng cay trong lòng của một ngƣời thầy giáo dạy học không có giấy phép: “các em đã cho tôi hưởng một cách thầm lặng nhưng thấm thía tình quyến luyến trìu mến của bầy chim nhỏ với một bàn tay thương mến dịu dàng tung thóc” [73, tr. 204]. Tiểu thuyết Bỉ vỏ có 16 lần nhà văn miêu tả nhân vật Tám Bính có sự hồi tƣởng về quá khứ, đan xen giữa hiện tại và tƣơng lai. Khi Bính trót lỡ có con với Tham Chung, trong những lúc bị cha mẹ đay nghiến, Bính lo sợ nhớ lại chị Minh, ngƣời cùng cảnh với Bính, bị làng phạt vạ, bế đứa con còn đỏ hỏn quỳ giữa sân đình. Và nghĩ đến hiện tại của mình, nếu thoát khỏi cảnh ô nhục mà lại phải xa lìa đứa con, bao nhiêu nỗi cay đắng xót xa trào lên trong lòng Bính. Hay đó là vào buổi đêm khi Bính đi tìm Tham Chung ở Hải Phòng, Bính có những dự cảm về tƣơng lai mù mịt của cuộc đời mình: “Bính chợt nghĩ tới ngày mai, tới một
107 sự sống ở một nơi xa lạ mà Bính hiện không còn một đồng chữ dính túi… Bính tưởng con đường Bính đi tối tăm hoang vắng như một bãi tha ma”; hoặc những khi Tám Bính cảm nhận sự đau đớn ê chề của cuộc sống nhà chứa, khi day dứt vì tội lỗi mà mình gây ra,… hay thời gian tết đến, xuân sang - thời điểm của sự đoàn tụ trong gia đình, Bính chạnh lòng tủi phận và lại nhớ về quá khứ êm đẹp, hy vọng có một cuộc sống lƣơng thiện, đƣợc sống trong tình mẫu tử... Còn trong truyện ngắn Người con gái lại là lối kể đan xen giữa hiện tại và quá khứ. Hồi ức về cuộc đời một ngƣời con gái qua những chặng thời gian của cuộc đời từ nhỏ đến lớn, khi trƣởng thành, khi lấy chồng, rồi khi biệt tăm, chìm nghỉm trong cuộc sống vì sự mƣu sinh và sự vô vọng của số phận. Truyện ngắn Mợ Du thời gian đƣợc kể qua ký ức của ngƣời kể chuyện là nhân vật An. Đó là ký ức và cảm xúc về những lần mẹ con mợ Du gặp nhau trong lén lút, về ngƣời phụ nữ buôn thúng bán bƣng chết nơi đất khách quê ngƣời, không có một ai thân thích bên cạnh… Bản thân tiểu thuyết tự truyện Những ngày thơ ấu đã là thời gian của những hoài niệm, của ký ức nhân vật chú bé Hồng. Đây là thời gian hồi tƣởng kết hợp với thời gian đồng tuyến một chiều diễn ra theo số phận nhân vật, giống nhƣ một cuộn băng ghi hình chân dung một cậu bé không có tuổi thơ. Từng nút thời gian đƣợc nhà văn thể hiện chi tiết, cụ thể, tái hiện cuộc đời của nhân vật chú bé Hồng về những năm tháng ấu thơ cay cực. Đó là ký ức về một cảnh nhà sa sút, là cuộc hôn nhân không có tình yêu của cha mẹ, về cuộc sống “âm thầm chịu đựng” của ngƣời mẹ và vẻ “ốm yếu rũ rƣợi” của ngƣời cha bé Hồng. Hay đó còn là ký ức kinh hoàng về trận đòn thù của ngƣời thầy giáo trong trƣờng học, là ký ức về một tuổi thơ nhọc nhằn kiếm sống, là tâm trạng đắng cay, bơ vơ trơ trọi của nhân vật “tôi” - ngƣời tự truyện. Có lẽ trong hồi ức của mình, ấn tƣợng đậm nét nhất đối với bé Hồng chính là những cảm xúc về ngƣời mẹ hiền từ và đau khổ, là cảm xúc của tình mẫu tử thiêng liêng, là khao khát đƣợc sống trong lòng mẹ. Cảm giác đƣợc gặp mẹ sau bao ngày xa cách đã xóa nhòa thời gian quá khứ, hiện tại và tƣơng lai. Qua dòng ký ức của nhân vật đã làm hiện lên tình mẫu tử nhƣ “một thứ bản năng mãnh liệt” và giá trị tinh thần thiêng liêng nhất của con ngƣời. Những khoảnh khắc thời gian đƣợc ghi lại bằng những con số cụ thể qua những trang nhật ký ấy rất giàu tính thuyết phục, đã gợi lên trong lòng ngƣời đọc sự xót xa, đồng cảm cho cuộc đời của một chú bé mồ côi xa mẹ, phải nếm trải bao tủi nhục đắng cay.
108 Trong truyện ngắn Bảy Hựu, sự hồi tƣởng về quá khứ đƣợc nhắc lại 8 lần đều phản ánh ký ức của Hai Răng vàng về cuộc đời “anh chị” oanh liệt khi xƣa “… Bữa tiệc ấy cách đây hơn mười năm… Hai Răng vàng lơ mơ nghĩ đến thời xưa. Cái quá vãng…” [73, tr. 119]… Truyện ngắn Đây, bóng tối thời gian đƣợc hồi tƣởng qua tâm trạng nhân vật Nhân (12 lần) khi nghĩ về cuộc đời, những kỷ niệm của mình với Mũn “Một buổi chiều đã lâu lắm rồi… Trong tám năm lầm than lầm lũi… Tám năm… Những tám năm… Cuối năm thứ tám… Giữa một buổi trưa mùa hè… Ngày này…” . Đây là những khoảng thời gian in dấu cuộc sống nghèo nàn của hai vợ chồng Nhân, từ kỷ niệm tuổi thơ, đến khi lấy nhau, khi bƣơn chải mƣu sinh, khi Nhân bị mù, khi Mũn chết… Cũng vậy, ở truyện ngắn Trong cảnh khốn cùng ta cũng gặp những khoảng thời gian ký ức gắn với hiện tại qua tâm trạng nhân vật Quyến. Hai vợ chồng ngƣời chèo đò đã có những năm tháng hạnh phúc dù công việc hiểm nguy, vất vả. Rồi con chết, rồi ngƣời chồng ốm yếu mà ngƣời vợ tuổi xuân còn hơ hớ. Nhìn anh chân sào trẻ tuổi, cƣờng tráng chèo đò cho nhà mình đã gợi lên trong lòng Quyến những suy nghĩ mơ hồ, những ƣớc mong khao khát… Sự diễn biến tâm trạng Quyến đƣợc nhà văn diễn tả qua hồi ức nhân vật, lúc đầu là sự “phảng phất thấy những hình ảnh hiển hiện từ từ” với quá khứ “cũng trên dòng sông luôn êm ả này, cũng với cái đò này nhưng còn mới mẻ và vững chãi. Quyến nách hai con sống cuộc đời giản dị mà vui tươi. Ngày ấy cách đây tám năm, dạo Quyến còn trẻ măng và bác Phấn thì sức lực cường tráng” [73, tr. 142]. Ƣớc muốn về tƣơng lai có một cuộc sống êm đềm “sáng sủa rực rỡ” liên tiếp vẽ ra trong trí tƣởng của Quyến “Quyến cùng anh chân sào trẻ tuổi đẹp đẽ mà bấy lâu nàng mơ ước kia sống cuộc đời êm đềm như xưa. Một cái đò mới mẻ, chắc chắn, người chồng tráng kiện nở nang, sự làm việc hòa hợp, vui vẻ và tình yêu nồng nàn tha thiết với đời” [73, tr. 145]. Những ý nghĩ tội lỗi về tƣơng lai của nàng đã nhƣờng chỗ cho sự “rung động trước tình yêu thương thấm thía nồng nàn của người đàn ông nọ trong cảnh khốn cùng đối với vợ con”. Quyến hổ thẹn và hối hận vì những ý nghĩ tội lỗi của nàng muốn xa lánh ngƣời chồng tàn tật để đi tìm hạnh phúc riêng mình. Và giờ đây, thực tại, tâm trạng Quyến lại nhẹ nhàng, sáng sủa và êm đềm dễ chịu nhƣ về mấy năm xƣa đầy đủ, hạnh phúc. Sử dụng biện pháp hồi tƣởng đan xen giữa thời gian quá khứ, hiện tại và tƣơng lai nhƣ vậy, Nguyên Hồng đã miêu tả chân thật và sinh động những diễn biến tâm lý tinh vi, phức tạp, thậm chí cả những rung động
109 mơ hồ trong lòng ngƣời phụ nữ trẻ. Thời gian hồi tâm của nhân vật rất ngắn, chỉ từ “đêm trƣớc” đến “đêm hôm sau”, qua tình huống truyện đặc biệt, giàu tính tƣơng phản. Khoảng thời gian ấy đủ làm thay đổi những suy nghĩ tội lỗi của ngƣời phụ nữ trong những phút xao lòng, làm ấm lòng ngƣời đọc tin tƣởng vào sự thủy chung vốn có của ngƣời phụ nữ cho dù đang “trong cảnh khốn cùng” của cuộc sống. Tóm lại, trong nghệ thuật xây dựng hình tƣợng nhân vật, Nguyên Hồng hay sử dụng thời gian của con ngƣời cá nhân qua sự hồi tƣởng, đan xen giữa quá khứ, hiện tại và tƣơng lai để miêu tả những sự kiện có ảnh hƣởng sâu sắc đến cuộc đời các nhân vật. Vì vậy, nhân vật của ông hiện lên chân thực với những nét tính cách vô cùng phong phú, phức tạp nhƣ vốn có trong cuộc đời - và đây cũng là một trong những thủ pháp nghệ thuật độc đáo để nhà văn xây dựng thành công các nhân vật của mình. Với cách xây dựng nhân vật giàu sức thuyết phục, nhiều nhân vật của Nguyên Hồng đã để lại những ấn tƣợng không phai trong lòng ngƣời đọc. 4.2. Không gian nghệ thuật Không gian nghệ thuật là một yếu tố quan trọng trong thế giới nghệ thuật của nhà văn, “Không gian nghệ thuật là hình thức bên trong của hình tượng nghệ thuật, thể hiện tính chỉnh thể của nó” [52; tr.134]. Không gian nghệ thuật chẳng những cho thấy cấu trúc nội tại của tác phẩm văn học, mà qua đó ngƣời đọc còn cảm thấy đƣợc quan niệm về thế giới, về con ngƣời và cuộc đời, thể hiện ƣớc mơ và lý tƣởng của nhà văn. Các nhà văn hiện thực mỗi ngƣời đều tạo cho mình một không gian riêng. Nếu “Tiểu thuyết của Ngô Tất Tố có sự dồn nén cao độ về không gian, thời gian, tiểu thuyết của Nguyễn Công Hoan chỉ bao quát một không gian hẹp, tác phẩm của Nam Cao chủ yếu tập trung xoáy vào thế giới vi mô, cái cá thể của đời sống” [134, tr. 90], thì Nguyên Hồng lại tạo dựng nên một không gian nghệ thuật khá độc đáo, mang dấu ấn riêng. Đó là không gian xã hội đen tối, nhức nhối, chứa đựng đầy bất công và tội lỗi; không gian gia đình chứa đầy bi kịch và là một không gian mang sắc thái tôn giáo trầm buồn và ảm đạm. 4.2.1. Không gian xã hội đen tối, nhức nhối, chứa đựng đầy bất công và tội lỗi Cuộc sống lầm than, cơ cực của những con ngƣời lao động dƣới đáy xã hội ở các thành phố lớn nhƣ Nam Định, Hải Phòng, Hà Nội (đặc biệt là ở Hải Phòng) có mặt hầu hết trong các sáng tác của nhà văn. Có thể nói, Hải Phòng đã gắn bó máu
110 thịt với nhà văn trong cuộc sống và cả sự nghiệp sáng tác. Điều dễ nhận ra trong tác phẩm của Nguyên Hồng trƣớc và sau Cách mạng là dù ông viết về đề tài nào, nhân vật nào thì ngƣời đọc vẫn thấy không gian của thành phố Hải Phòng. Trong không gian ấy, nổi lên là hình ảnh của những chợ, những bến cảng, bến tầu, nhà ga, giờ tan tầm của nhà máy, thợ thuyền, nhân công… với một nhịp sống khẩn trƣơng, bụi bặm dƣới cái nắng chói chang và bầu trời cao xanh lồng lộng, màu hoa phƣợng vĩ đỏ rực và tiếng sóng biển rì rào, mang đậm hƣơng vị của thành phố cảng, biển Hải Phòng. Những địa danh trong nhiều tác phẩm của ông đã làm sống lại không gian Hải Phòng nhƣ: Vƣờn - hoa - đƣa - ngƣời, Ngõ Nhà Đái, ngõ Chè Chai, Vƣờn hoa Dái ngựa, Vƣờn hoa Năm xu, Cửa Cấm, Sáu Kho, Bến tàu Tây Điếc, ngõ Máy nƣớc hai vòi… Chợ Vƣờn hoa sông Lấp thƣa thớt ngƣời buôn bán nhƣng lại tập trung đủ mọi hạng ngƣời từ mật thám đến lƣu manh, trộm cắp, gái điếm. Hay không gian của những “cái xóm cặn bã”, cái xóm mà “người lạ đi vào thì không thể nào tránh được nạn bớp mũ, giật khăn ở những con đường chật hẹp, ngoằn ngoèo, hai bên ngập ngụa rác rưởi”, cái xóm mà “đường đi thường lụt máu! Vì một cái mở bát chạc, một ván bài ù không được tiền, một giọng cười khiêu khích”, một cái xóm “chứa chấp phần đông phu Sáu Kho, những phu đanh đá, ngỗ ngược cả từ đứa con gái còn để tóc xõa, đến người đàn bà có bảy, tám con, những tốp làm xe thất thường, những bọn thợ linh tinh, những đàn bà buôn thúng bán bưng và những me Tây, gái điếm kiếm tiền cùng mạt nhất” [73, tr. 201] - Đây chính là những không gian sống, không gian sinh hoạt của những ngƣời lao động ở những khu công nghiệp mà Hải Phòng là một ví dụ. Sau này, trong bộ tiểu thuyết Cửa biển đồ sộ, Nguyên Hồng vẫn trở về với không gian Hải Phòng, với nhiều nhân vật quen thuộc của nhà văn - tất nhiên họ không còn “lấm lem, bụi bặm, quằn quại” nhƣ ở thời kỳ trƣớc Cách mạng, không phải sống tù túng eo hẹp trong một sự bế tắc, cùng quẫn mà giờ đây họ là những con ngƣời đƣợc tắm mình trong dòng chảy của Cách mạng, đƣợc sống trong một không gian mới, trong một hoàn cảnh xã hội rộng lớn hơn. Có thể nói, Hải Phòng chính là vùng thẩm mỹ trong sáng tác của nhà văn, ông đã viết về thành phố Cảng này nhiều nhất, đậm sắc nhất so với những nhà văn khác. Và cho tới tận hôm nay, Hải Phòng vẫn luôn tự hào bởi sự đóng góp lớn lao ấy của Nguyên Hồng.
111 Trở lại với không gian nghệ thuật của Nguyên Hồng trong sáng tác thời kỳ trƣớc Cách mạng, chúng tôi thấy đó là một không gian xã hội đen tối, nhức nhối chứa đầy những bất công và tội lỗi. Không gian ấy ngày một ngột ngạt hơn, căng thẳng hơn, gắn với những xung đột xã hội rõ rệt hơn. Không gian trong những tác phẩm nhƣ: Cuộc sống (1942), Hai dòng sữa (1943), Buổi chiều xám (1944), Hơi thở tàn (1944), Vực thẳm (1944), Miếng bánh (1945), Ngọn lửa (1945), Đi (1945), Bà cụ Việt (1945),… nhìn chung đó là thứ không gian căng thẳng, bức bối của cả xã hội Việt Nam trƣớc ngày tổng khởi nghĩa. Nó quánh đặc một không khí chết chóc bao trùm từ thôn quê ra đến thành thị - là hậu quả bóc lột tàn khốc của chế độ của thực dân phong kiến, mà đỉnh điểm là giai đoạn nhân dân ta phải chịu đựng cảnh “một cổ hai tròng”, đói khát, khốn cùng trong giai đoạn Nhật - Pháp cùng đè đầu cưỡi cổ. Bằng sự phản ánh cụ thể, chân thực, nhiều tác phẩm của Nguyên Hồng đã tái hiện một không gian u ám nặng nề - không gian của sự chết chóc, chất chứa đầy sự đau đớn, phẫn uất. Không gian này trải rộng từ thành thị đến nông thôn. Nơi thị thành hứa hẹn một cuộc sống phồn hoa thì thực tế chỉ là “Những ống khói thở mù trời… những dòng than chảy dài dằng dặc, những con người xơ xác lúc nhúc trong than bụi… những chỗ nằm nhớp nhúa, hôi hám, những bầy trẻ trần truồng, đen thui... những bữa ăn bốc trên mặt đất” [73, tr.593]. Không gian sống của những con ngƣời lao động khốn khổ sống trong những cái khu ổ chuột hôi thối ấy đƣợc Nguyên Hồng miêu tả cặn kẽ, chi tiết. Đặc biệt, Nguyên Hồng cũng rất chú ý đến không gian sinh tồn của những hạng ngƣời sống ngoài vòng pháp luật. Đó là không gian của một môi trƣờng sống cạnh tranh, nghiệt ngã, phi nhân tính, không gian hoạt động của những kẻ lƣu manh, trộm cắp ở xóm Chợ con, ở dọc bến tầu hỏa, tàu thủy, bến ô tô, các sòng bạc, suốt Phố khách, phố Cầm Dầu và những phố đông đúc khác… Không gian rùng rợn, nặng nề với những cảnh đâm chém, cƣớp giật, giết ngƣời xảy ra thƣờng xuyên. Không gian của những trại giam với những âm thanh rít ghê rợn của những cánh cửa sắt, những cặp mắt rình mò của mật thám. Không gian nhơ nhớp, bẩn thỉu, tanh tƣởi của phố mãi dâm Hạ Lý. Không gian nhọc nhằn mƣu sinh của những đứa trẻ bơ vơ đầu đƣờng xó chợ, dắt díu cơm thầy, cơm cô ở khắp các nhà ga, cổng chợ, bến phà… Không gian đặc quánh bụi lầm của thành phố Cảng “một hải cảng sầm uất
112 bậc nhất Dông Dương, một thành phố công nghệ mở mang với hơn 30.000 dân lao động bần cùng ở các tỉnh dồn về” (Bỉ vỏ) Không gian ở thành thị thì nhƣ vậy, còn ở nông thôn thì không gian lại càng thê thảm hơn: “Trời đã nhờ nhờ càng tối thêm. Gió thổi cũng lồng lộn hơn. Những cánh đồng lúa mới xanh tím bầm lại, heo hút tiếng quạ rền” [73, tr.596]. “Những bước chân ê ẩm lại như lê đi trong đám người lũ lượt trần truồng, tả tơi run rẩy. Trên đầu họ, trước mặt họ, trời mây xám đặc, gió càng lồng lộng, hun hút” [73, tr. 604]. Không gian thâm u, tối sầm lại bởi cái đói, cái rét và sự chết chóc bao trùm, khiến ngƣời ta nhƣ mất hết sinh khí, sức lực: “Bên ngoài đen như mực… làng mạc, ruộng nương, bờ bến âm u, thăm thẳm. Họa hoằn mới có vài ánh lửa leo lét… Mặt ai đều nhăn nhó, phờ phạc... Đây ban đêm ánh đèn cũng đục lầm và trên mặt đất, người sống và xác chết cũng rũ ra, ngổn ngang không chăn, không chiếu… [73, tr.613]. Ngƣời chết nhƣ ngả rạ “họ chết ngay bên vệ đường, ngay bờ cỏ, ngay mé ruộng, ngay trước các quán, chẳng thấy ai chôn cất, khóc lóc…” [73, tr.597]. Sự sống đang dần lụi tắt, nhiều ngƣời chỉ còn là những cái xác không hồn, dở sống dở chết với những câu hỏi khắc khoải: “Đến bao giờ mới hết chiến tranh?... đến bao giờ người ta mới có cơm ăn việc làm no đủ,… đến bao giờ dân Việt Nam mới cất đầu mở mặt? Những câu hỏi trên đây cũng lại thấy thốt lên như đã thốt lên trong mọi đám đông, từ tờ mờ sáng cho tới đêm khuya, khi mà người ta mệt lịm đi, ở các ngả đường, các hang cùng ngõ hẻm” [73, tr.613]. Nhƣ một tất yếu, có áp bức phải có đấu tranh. Những con ngƣời bị đẩy vào tận đáy đƣờng hầm tăm tối kia chỉ còn cách vùng lên chống chính quyền, phá kho thóc của Nhật giành quyền sống cho chính mình dƣới sự lãnh đạo của Đảng. Nhà văn đã tái hiện thành công không gian sục sôi căm hờn của xã hội Việt Nam trước ngày Tổng khởi nghĩa tháng Tám, đó là một không gian đặc quánh, ngột ngạt, căng thẳng, dồn nén đầy kịch tính. Ví dụ nhƣ: trong không gian ngôi nhà của hai vợ chồng ngƣời thƣ ký làm thuê, không gian bức bối ngột ngạt của xã hội đƣợc đẩy căng qua cảm nhận của nhân vật: “Một cánh cửa bật tung rít lên một tiếng dài, nó kêu gọi sự phẫn uất của con người, nó kêu gọi tất cả những năng lực hãy chồm dậy, phá tung những cái gì đè ép và dập nát đời sống con người… gian buồng tối mờ … không khí lạnh buốt thêm, thở nhức mũi… Gió kêu gọi mãi. Gió thúc giục mãi, thúc giục mãi. Nó chờ đợi sự tức tối và thê thảm trong căn nhà của vợ chồng Thân lỡ vỡ tan tành” [73,
113 tr.591]. Tức nƣớc ắt phải vỡ bờ, sự căm thù, phẫn uất chế độ đƣơng thời đã lên đến đỉnh điểm bằng những hành động thiết thực: “Ngùn ngụt. Tiếng hò reo kêu thét. Những xe bò thóc hất ngược càng lên. Những quang gánh, thúng mủng sục vào tới tấp. Trên hai con đường làng dưới và làng trên, người đã đổ ra ùn ùn đen kín cả các bờ ruộng. Cũng quang gánh, thúng mủng, cũng hò reo… tiếng chiêng khua thêm… Cả một vùng giời chuyển động” [73, tr.637]. Tóm lại, không gian bao trùm đời sống tràn vào trong các tác phẩm của Nguyên Hồng là một không gian xã hội đen tối, ngột ngạt gắn với những xung đột dữ dội của xã hội Việt Nam trƣớc Cách mạng tháng Tám năm 1945. Số phận các nhân vật dù là ở thành thị hay nông thôn đều rơi vào cảnh tù đọng, bế tắc cực độ, đòi hỏi phải có một sự thay đổi tất yếu bằng chính sự phản kháng, sự vùng lên của những con ngƣời lao động nghèo khổ dƣới đáy này. 4.2.2. Không gian gia đình chứa đầy bi kịch buồn đau, tan tác Khảo sát các tác phẩm của nhà văn Nguyên Hồng trƣớc Cách mạng tháng Tám, chúng tôi thấy, nhà văn đã tạo dựng một không gian nghệ thuật khá rộng lớn từ nông thôn đến thành thị, từ vùng núi trung du đến miền xuôi, cảng biển. Không gian đó gắn với những biến cố, những sự kiện đầy biến động của xã hội Việt Nam. Cuộc sống của đủ mọi tầng lớp, đủ mọi hạng ngƣời trong xã hội đều bị xoáy vào cuộc sống thê thảm tăm tối của những thân phận nô lệ trong xã hội Việt Nam trƣớc Cách mạng tháng Tám năm 1945. Tuy nhiên để khắc sâu nỗi khốn khổ nhọc nhằn của những con ngƣời lao động trong xã hội cũ, nhà văn đã tập trung miêu tả không gian sống riêng của họ, đó là không gian gia đình chứa đầy bi kịch. Cụ thể đó là không gian của các gia đình trong một vùng quê cổ hủ, tăm tối giam hãm, trói buộc con ngƣời với những luật lệ vô lý của lễ giáo phong kiến. Không gian làng Sòi với tục lệ trừng phạt ngƣời đàn bà hoang thai, nạn ngả vạ, chè chén; là không gian gia đình Bính “chật hẹp, tối tăm” mà trong đó lúc nào cũng thƣờng trực một không khí căng thẳng, “cắn rứt nhau luôn vì thiếu thốn”, hay không gian của “gian buồng hôi hám không mấy khi nổi ánh sáng mặt trời” [74, tr.297] mang nặng tâm trạng phấp phỏng lo sợ và tâm sự dằn vặt, éo le của một ngƣời con gái trót lỡ lầm. Hay không gian sống của cả một gia đình với gần hai chục con ngƣời sống trong một gian nhà bếp chật chội (Những ngày thơ ấu); là
114 không gian của “một gian nhà lụp xụp, đồ đạc ọp ẹp, lắt nhắt không bao giờ thay đổi, khói bếp luôn ùa vào đầy nhà. Những ngày hè nung nấu ở gian nhà ấy, từ cái giường, cánh phản, cái bàn mất chân đến những quần áo, tã, rổ rá nồng hẳn lên trong một làn bụi nhảy múa và mùi mồ hôi gây làm nghẹn cả thở, rồi những ngày mưa… nước mưa ngập lại ở sân, tràn vào nhà, dềnh đến nửa giường là thường” (Nhà bố Nấu), là không gian trong những ngôi nhà “nồng nực vì mồ hơi người và quần áo nhớp nháp” (Cái xích cũ). Không gian gia đình ngột ngạt càng ngột ngạt hơn khi mà ở đó chỉ có những eo sèo, riếc móc, cắn rứt nhau vì mƣu sinh, hay vì cuộc sống túng bẫn quá mà sinh ra đánh đập chửi nhau đẩy nhau đến bi kịch (Hàng cơm đêm, Cái xích cũ, Người con gái, Người mẹ không con, Bố con lão Đen…). Hoặc đó là không gian gia đình thê thảm, tê tái vì những đứa trẻ lần lƣợt chết do khát sữa mẹ (Trước xác chết)… Không chỉ có nguyên nhân của sự đói nghèo dẫn đến bi kịch trong gia đình, mà trong không gian gia đình ấy còn chứa nhiều những bi kịch với những nguyên nhân khác nhau: Bi kịch của những gia đình không có hạnh phúc nhƣ gia đình của bé Hồng (Những ngày thơ ấu),luôn luôn phải sống trong một bầu không khí gƣợng gạo, êm ấm một cách giả dối - hậu quả của một cuộc hôn nhân gƣợng ép trong xã hội xƣa; Hay đó là sự bị đày đọa thƣờng xuyên và chịu sự ghẻ lạnh, sự thiệt thòi của những thân phận lẽ mọn trong gia đình, nhƣ nhân vật Muống (Quán Nải)…; Bi kịch của nạn bạo hành đối với ngƣời phụ nữ trong gia đình. Do cuộc sống cùng quẫn kéo dài, một số phu phen, thợ thuyền đâm ra phản ứng cực đoan trở nên bê tha, cờ bạc, đánh đập vợ con - mà gia đình mụ Mão (Người mẹ không con) là một ví dụ. Trong không gian của gia đình ấy luôn luôn chứa đầy bi kịch, bởi đây là nơi thƣờng xuyên ngƣời vợ bị bạo hành bởi gã chồng nát rƣợu, vũ phu mà mỗi khi thua tha cờ bạc, hay khi “say bứ họng” hắn lại trút giận lên đầu mụ Mão những trận đòn roi thừa sống thiếu chết - mà lão cũng chẳng hiểu để làm gì? Bi kịch trong gia đình của những con ngƣời sống ngoài vòng pháp luật nhƣ: gia đình Bính và Năm Sài Gòn (Bỉ vỏ), gia đình Chín Huyền (Chín Huyền), trong nhà của Hai Răng Vàng (Bảy Hựu)… Trong không gian của những gia đình ấy đều chỉ có những chuyện mƣu mẹo về ăn cắp, cờ bạc, chém giết lẫn nhau, cắt máu
115 ăn thề… Một không gian tanh nồng mùi máu của những kẻ du côn, “anh chị” trong xã hội. Là không gian mà ở nơi ấy chƣa bao giờ có sự ấm cúng, bình yên và lƣơng thiện. Không gian ấy chất chứa những hiểm họa khôn lƣờng của cuộc sống đầy hiểm nguy, nó đẩy con ngƣời ta vào bi kịch. Trong những gia đình ấy, ngƣời phụ nữ là những ngƣời phải chịu nhiều bi kịch nhất, bởi ở họ luôn luôn có những khát khao đƣợc làm mẹ, làm vợ, đƣợc thực hiện chức phận của mình, Nhƣng để tồn tại, để mƣu sinh, những ngƣời phụ nữ ấy phải xa con (mợ Du, mẹ bé Hồng), hoặc phải mất chồng (Chín Huyền), hoặc phải dấn thân vào con đƣờng hiểm nguy, tội lỗi (Tám Bính, Chín Huyền)… Hay nói một cách khác là họ phải rơi vào bi kịch: đó là nỗi khát khao sự bình yên trong gia đình hạnh phúc với cuộc sống giang hồ đầy giông tố và tội lỗi (nhƣ gia đình Chín Huyền, Tám Bính…). Tóm lại, có thể nhận thấy rất rõ: một trong những đặc điểm nổi bật của không gian nghệ thuật trong các sáng tác trƣớc năm 1945 của Nguyên Hồng là một không gian gia đình tăm tối và ngột ngạt, chứa đầy bi kịch. Không gian ấy tạo cho ngƣời đọc cảm giác đau đớn và phẫn uất về số phận và cuộc sống đầy tăm tối và bế tắc của những con ngƣời cùng khổ dƣới đáy trong xã hội xƣa. 4.2.3. Không gian mang sắc thái tôn giáo - trầm, buồn ảm đạm Trong thế giới nghệ thuật của mình từ cách xây dựng nhân vật đến không gian nghệ thuật, ngôn ngữ nghệ thuật, Nguyên Hồng đã để lại dấu ấn khá đậm nét về sắc thái tôn giáo. Điều đó xuất phát từ một thực tế là nhà văn vốn xuất thân trong một gia đình theo đạo Cơ Đốc và sống bên cạnh những ngƣời thân mộ đạo, nên những hình thức lễ nghi, những nguyên lý sâu xa của đạo Cơ đốc đã có sự ảnh hƣởng không nhỏ đến tƣ tƣởng nghệ thuật và thế giới nghệ thuật của nhà văn. Ngay từ thời thơ ấu, không gian tôn giáo đã in dấu trong đời sống của chú bé Hồng. Sự mộ đạo của bà nội, giọng rên rỉ cầu kinh hàng đêm của bà đã thấm sâu vào tâm trí của nhà văn: “Từ khi bắt đầu nói sõi bà bắt tôi đọc đi đọc lại không biết bao nhiêu vạn lần” những đàng thánh giá, những bản kinh [74, tr.753]. Trong nhiều tác phẩm của ông, ta thấy thƣờng trở đi, trở lại hình ảnh của một xóm đạo nghèo với nhà thờ với những tầng gác cửa xám lạnh ngắt, những nóc nhà đem xạm, những đỉnh gác chuông im lìm, nhạt nhòa trong những chiều sâu thẳm, những bức ảnh chúa Jêsu chịu nạn máu nhỏ ròng ròng từ chỗ đóng đinh... Trên nền
116 xi măng ẩm ƣớt bao ngƣời quỳ lạy dƣới chân Chúa để xƣng tội và xin cứu rỗi linh hồn, đọc những bản kinh “Vực sâu”, hay “Ăn năn tội” với những giọng rền rĩ, miên man, buồn bã. Cảm quan tôn giáo đã ảnh hƣởng sâu sắc đến Nguyên Hồng, nhất là tƣ tƣởng nhân từ bác ác, tƣ tƣởng chịu nạn của đạo Cơ đốc. Các nhân vật của Nguyên Hồng - đặc biệt là nhân vật ngƣời phụ nữ thƣờng là những nhân vật “chịu nạn”. Ví dụ nhƣ nhân vật Hai mƣơi hai (trong Linh hồn), Tám Bính (trong Bỉ vỏ), những ngƣời đàn bà trong tù (trong Tết của tù đàn bà), mụ Mão (trong Người mẹ không con), Mũn (trong Đây, bóng tối) và sau này là nhân vật Huệ Chi (trong Cửa biển)… họ phải chịu đựng đƣợc hết sự đoạ đầy này đến sự đoạ đầy khác, hết tai họa nọ đến tai họa kia. Họ có sức chịu đựng nhiều nhƣ vậy là bởi những ngƣời phụ nữ này đều là những ngƣời ngoan đạo, luôn tìm thấy nhiều sự an ủi từ tấm gƣơng chịu đựng đau khổ của Chúa Jêsu và của Thánh nữ Đồng trinh Maria. Càng đau khổ, bất hạnh bao nhiêu thì họ lại càng đi tìm sự an ủi, sự cứu rỗi linh hồn ở Chúa và của Đức mẹ bấy nhiêu. Họ tin tƣởng mãnh liệt nơi Chúa và ý nghĩa cứu mạng của Ngƣời. Các nhân vật của nhà văn, những khi phải chịu đựng hết nạn này đến nạn khác, hoặc những khi bế tắc cùng đƣờng đều hƣớng về Chúa. Chẳng hạn, đêm Bính từ nhà quê ra Hải Phòng tìm Tham Chung, lang thang trong đêm Bính nghe “Tiếng đọc kinh đâu đây nhẹ nhàng thoáng vang trước gió lạnh réo rắt và thấm thía, những giọng đều đều và ngâm nga thoáng nhắc trong tâm trí Bính hai mắt lờ đờ rầu rĩ, hai cánh tay rã rời đang trên cây thánh giá của Đức chúa Jêsu khi hấp hối” [74, tr.308]; Vào một buổi chiều kia, sau khi bị Năm ruồng bỏ, Tám Bính trở về Nam Định và nỗi khao khát một cuộc sống lƣơng thiện lại trỗi dậy trong lòng, Bính tìm đến sự cứu rỗi linh hồn bằng nguyện ngắm và xưng tội với Cha đạo, đƣợc Cha an ủi “Muốn được bình an trong đời, muốn được cha mẹ thương yêu con, muốn gặp con con, con phải giữ linh hồn cho trong sạch, con quý nó hơn phần xác của con, con giữ cho nó trong sạch mãi mãi để đón rước sự thương xót của Chúa” [74, tr.409]. Trong một không gian về đêm ở một vùng quê yên tĩnh khi Tám Bính và Năm Sài Gòn chạy trốn khỏi mật thám, hai ngƣời ở nhờ nhà đôi vợ chồng trẻ theo đạo. Trong hoàn cảnh ngặt nghèo, bấp bênh ấy, Bính cảm nhận sâu sắc sự trơ trọi và khốn nạn của cuộc đời mình. Bế tắc, Bính lại cầu nguyện mong tìm sự an ủi nơi Chúa “ Lần tràng hạt đọc 50 kinh, ngắm 14 đàng thánh giá” Bính thấy “đau đớn”, “tủi thẹn” và “tê tái” cho cuộc đời “bỉ vỏ” của
117 mình. Trong không gian tôn giáo đậm đặc với mùi hoa huệ ngát hƣơng, tiếng lầm rầm cầu nguyện của ngƣời vợ trẻ, ký ức của những ngày xƣa trong sáng lại trở về, làm khắc khoải thêm khát khao đƣợc sống cuộc sống êm đềm và lƣơng thiện khi xƣa “Bính thấy mình lùi dần về quãng đời tươi trẻ”, “lương thiện và trong sáng”, “tượng Đức Thánh nữ trọn đời đồng trinh vẻ mặt trang nghiêm mà hiền từ… Chúa Jesu mặt trầu rĩ, mắt lờ đờ, một tay chỉ vào ngực. Giữa ngực phanh ra một trái tim rỉ máu, hàng chục lưỡi gươm sáng xuyên qua” [74, tr.461]. Đây là lúc Nguyên Hồng đặt nhân vật vào trong tình thế đấu tranh nội tâm căng thẳng, đó là cuộc vật lộn âm thầm quyết liệt giữa Thiện và Ác trong tâm hồn Bính, những lúc nhƣ thế Bính lại cầu nguyện và sám hối. Nhà văn đã gợi lên trong tâm trí Bính hình ảnh Đức chúa Jêsu dừng lại an ủi dân vùng Jêruydalem khi chính mình không đƣợc ai an ủi, ái ngại, mà còn bị xỉ vả, phải vác cây “thập ác” nặng nề. Tấm gƣơng của Chúa đã an ủi Tám Bính để cô quyết noi theo gƣơng Chúa mà nhẫn nại chịu đựng. Tám Bính những lúc tủi thân cho thân phận của mình, sau những lần bị đoạ đầy ô nhục trong nhà chứa, hoặc sau những lần nhúng tay vào tội ác, cô lại tìm đến Chúa để cứu rỗi linh hồn và nhƣ để thanh minh cho tội lỗi của mình. Khi viết những dòng này, trái tim của nhà văn nhƣ rỉ máu, thƣơng xót những cuộc đời bị vùi dập không còn biết bấu víu vào đâu. Đồng thời Nguyên Hồng cũng muốn khẳng định, những ngƣời nhƣ Bính dù bị tha hóa nhƣng lòng vẫn hƣớng về cõi thiện. Điều đó cũng khiến ngƣời đọc “xót thƣơng cả những kẻ tội lỗi” - Đấy chính là ý nghĩa nhân đạo cao cả toát lên từ ngòi bút Nguyên Hồng. Có thể nói, không gian mang sắc thái tôn giáo đã gợi cho con ngƣời ta một sự hƣớng thiện, hƣớng đến sự trong sạch của tâm hồn - vậy mà một ngƣời ngoan đạo nhƣ Tám Bính luôn muốn có cuộc sống bình yên, lƣơng thiện lại bị xã hội đƣa đẩy trở thành một bỉ vỏ thuộc thành phần lƣu manh, trộm cắp cùng đƣờng dƣới đáy xã hội - vì thế mà giá trị tố cáo và phủ nhận xã hội trong tác phẩm Nguyên Hồng lại càng trở nên mạnh mẽ hơn. Từ nhỏ, Nguyên Hồng đã nếm trải cuộc sống cay cực trong nhà lao của thực dân phong kiến, nên trong sáng tác của mình, nhà văn cũng có nhiều truyện viết về cuộc sống tù đày (Linh hồn, Tết của tù đàn bà, Khói ken nếp và xà lim, Bỉ vỏ…). Không gian trong nhà tù là một không gian rất đặc biệt, nơi chỉ có tàn nhẫn và sự đọa đầy khổ ải, nhƣng không gian tôn giáo vẫn hiện hữu đâu đó trong cảnh những
118 ngƣời đàn bà tội nghiệp bị đày ải trong đề lao ngày mùng Một Tết. Tết đến - là thời điểm sum họp của mọi ngƣời trong gia đình, thì với họ là mọi sự đoạ đầy, ai oán và bất công. Những ngƣời phụ nữ này cũng chỉ biết tìm đến sự an ủi của Chúa trời, cầu nguyện Chúa với “lòng tin tưởng của những con người sống cực nhục, tối tăm không còn biết bấu víu vào đâu, đầm đìa và chan chứa trong những bản kinh “Lạy Nữ vương”, “Tôi ở vực sâu”, “Đức Mẹ hằng cứu giúp” [74, tr.311]. Họ cầu nguyện “bằng một thứ giọng riêng, càng kéo dài, càng rên xiết” lại càng gợi lên sự ai oán thƣơng tâm của những kiếp ngƣời nô lệ chỉ còn biết tin vào đấng thiêng liêng là Chúa “Lúc này, trên đầu bọn tội nhân đầy đọa kia sẽ nhỏ những giọt nước mắt cảm động vì tấm lòng tin tưởng tha thiết một sự thưởng phạt công bằng” [74, tr.312]. Nhân vật Hai mƣơi hai (Linh hồn) đi tù thay chồng trong lúc bụng mang dạ chửa. Trƣớc những đe dọa và chịu sự cƣỡng hiếp của tên cai ngục, nàng chỉ còn biết cầu nguyện Chúa, tin vào Chúa minh chứng cho sự trong sạch và lòng chung thủy của nàng [73, tr. 89]. Ngƣời bà mộ đạo của bé Hồng (Những ngày thơ ấu) khi cảnh nhà sa sút, chia lìa, bất hạnh nhất cũng chỉ biết cầu nguyện vào Chúa, bà thƣờng “lầm rầm đọc kinh cầu nguyện trong những đêm im lặng:- Chúa tha tội cho chúng tôi! - Chúa thương xót chúng tôi!... - Chúa phá mọi sự dữ, ban sự lành cho chúng tôi!!! [73, tr.753]. Nhƣng Chúa đâu “phá được sự dữ, ban được sự lành” cho các con chiên của Chúa khi xã hội này còn đầy những ai oán, bất công. Lời cầu nguyện thiết tha, rền rĩ ấy chỉ để “cứu rỗi linh hồn” khi ngƣời ta tuyệt vọng không còn biết bấu víu vào đâu. “Bao nhiêu tia sáng trong cặp mắt bao lâu nay không còn ánh vẻ vui sướng gì của bà tôi dần dần tắt đi” [73, tr.752] theo tất cả sự tuyệt vọng không phƣơng gì cứu chữa của gia đình bé Hồng. Sắc thái tôn giáo còn thấm đƣợm trong không gian của đêm Nôen rực rỡ âm thanh và sắc màu “ Tiếng chuông bỗng nổi dậy. Rồi cả bầu trời rung chuyển lên bởi những vang động dồn dập đổ hồi. Cửa nhà thờ đã mở rộng. Một vòm trời lòa ánh sáng đèn nến và ánh ngời của thủy tinh, của pha-lê và của vàng son tỏa ra. Tây đầm đi vào trước. Cả bầu đoàn, vú bế, vú dắt, chị hai, chị khâu, bé con cầm áo choàng và làn mây đựng đầy bánh kẹo hoa quả, ríu rít theo sau... Rồi đến những chức sắc, những quyền quý giàu có trong bốn "họ" khệnh khạng, bệ vệ, hớn hở. Khi nhà thờ nóng rực lên vì các lớp quần áo lấp lánh và mùi phấn sáp nước hoa ngào ngạt, khi các thứ đàn sáo nhịp với chiếc đàn to bằng cả một gian nhà và
119 hàng trăm đồng nhi và con gái thơ kinh cùng cất tiếng lên để đón tiếp sự thanh bình, vinh hiển của những lớp người sang trọng...” (73; tr.770). Một không gian rực rỡ âm thanh, ánh sáng trong đêm Nôen ấy đúng ra là không gian hạnh phúc cho tất cả các con chiên của Chúa, vậy mà trong đêm linh thiêng này, nơi tôn nghiêm kính Chúa này cũng có sự phân biệt sâu sắc giàu - nghèo. Cậu bé Hồng đã cảm nhận thấm thía nỗi bất công và sự phân biệt sang - hèn trong xã hội “tôi cảm thấy một cách cay chua bên sự trơ trọi hèn hạ của tôi, một đứa trẻ côi cút cùng khổ” [73; tr.771). Trong nhiều tác phẩm của Nguyên Hồng sắc thái tôn giáo thƣờng xuất hiện đây đó nhƣ một điều tất yếu. Bởi sự tín ngƣỡng, niềm tin tôn giáo đã chi phối nhiều đến cách xây dựng nhân vật cũng nhƣ tính cách nhân vật của Nguyên Hồng. Nhiều nhân vật của ông càng đau khổ thì họ càng muốn tìm đến Chúa nhƣ một điểm tựa tinh thần, làm dịu nỗi đau khổ, oan ức, bất công mà họ phải gánh chịu. Điều đó đã lý giải vì sao trong sáng tác của nhà văn có rất nhiều hình ảnh Chúa Jêsu chịu nạn, khi thì “đội mũ gai” “hai bàn tay hai nốt đinh ròng ròng máu chảy”, “khi thì vác cây thánh giá rất nặng”, “vẻ mặt khiêm nhường, chỉ tay vào ngực áo phanh ra một trái tim máu chảy với hàng chục lưỡi gươm sáng xuyên qua”… Sự lặp lại ấy là biểu tƣợng cho sự hy sinh cao cả đầy tự nguyện của Chúa. Sau Cách mạng, nhiều trang viết của Nguyên Hồng cũng vẫn mang đậm sắc thái tôn giáo, tiêu biểu là trong tiểu thuyết Cửa biển, những trang viết về nhân vật Huệ Chi là những trang viết đậm sắc thái tôn giáo hơn cả. Đó là chƣơng miêu tả Huệ Chi trƣớc lễ cƣới- cũng là lúc khi Huệ Chi chuẩn bị về với Chúa - bởi lẽ nàng bế tắc trƣớc cuộc đời, không chịu theo cái ác, cái bất công. Nàng là một tín đồ ngoan đạo, lúc nào cũng chỉ nghĩ đến đức Chúa và cầu nguyện. Huệ Chi trong trắng, thánh thiện nhƣ một thiên thần, nên không chấp nhận sự áp đặt đầy toan tính của ngƣời chú Kim Tú là phải lấy tên sĩ quan Nhật. Để bảo toàn đƣợc tâm hồn trong sáng của mình, trong hoàn cảnh ấy, Huệ Chi chỉ còn một cách là tìm đến cái chết. Khi miêu tả Huệ Chi về với Chúa, Nguyên Hồng đã nâng bƣớc Huệ Chi trong không gian tràn ngập hƣơng hoa, bƣớc chân Huệ Chi nhẹ nhàng lên cõi thiên đàng đã đƣợc nâng đỡ bởi tình mẫu tử tha thiết. Cảm hứng lãng mạn hòa với chất thơ vời vợi của ngòi bút Nguyên Hồng đã đƣa Huệ Chi về cõi vĩnh hằng thật nhẹ nhàng và đầy xúc cảm. Chọn cái chết, Huệ Chi đã đi ngƣợc lại với tín đồ Thiên Chúa giáo, đi ngƣợc lại với số mệnh do Chúa định đoạt. Phải chăng đây cũng là
120 sự chống đối lại Chúa trời dù Huệ Chi có kính Chúa đến đâu? Vì sao có sự mâu thuẫn này, bởi Nguyên Hồng ý thức rõ ràng về sự bất công trong xã hội không thể giải quyết bằng niềm tin nơi Chúa mà phải bằng sự đấu tranh giai cấp: “Nhưng ta đã thấy bao nhiêu xương thịt tan tành, thối nát, bao nhiêu nước mắt và máu đã ngập lụt tỉnh thành, bao nhiêu sinh mạng đã chết và đương chết trong cảnh đói rét bên một đám người hả hê sung sướng, mà có bao giờ tìm sự giải quyết ở chúa Trời” [74, tr.39]. Hay nói cách khác, nỗi đau khổ của con ngƣời đâu phải chỉ Chúa trời cứu đƣợc, mà phải đứng lên đấu tranh “hất tung những cái đè nén đi may mới sống được” (Hàng cơm đêm). Nhƣ vậy, từ sự nhận thức sâu sắc về những nỗi bất công trong xã hội, từ ý thức tự giác của một nhà văn hiện thực đã ảnh hƣởng đến Nguyên Hồng khi viết về tôn giáo. Từ cảm quan tôn giáo của mình, Nguyên Hồng đã phê phán mạnh mẽ sự mê muội và đức tin mù quáng vào sự cứu vớt của Chúa đối với những ngƣời lao động nghèo khổ. Đó cũng là cơ sở để Nguyên Hồng tin vào những con ngƣời bằng xƣơng, bằng thịt trên cõi trần này, tin vào bản chất lƣơng thiện và sự thánh thiện của con ngƣời - kể cả khi họ bị đẩy vào tình trạng bi đát, đau đớn nhất. Có thể nói thêm rằng, không gian nghệ thuật của Nguyên Hồng có tác dụng hữu hiệu trong việc khắc họa nội tâm nhân vật. Không gian nhiều lúc tƣơng đồng với tâm trạng và cảnh ngộ nhân vật. Chẳng hạn, không gian tăm tối bẩn thỉu nhơ nhuốc của nhà chứa đƣợc cảm nhận qua tâm trạng mệt mỏi, chán chƣờng, tuyệt vọng của nhân vật Tám Bính, “Tám Bính rùng mình đưa cặp mắt ám khói trông gian buồng chật hẹp, ngăn cách buồng bên bằng những ván gỗ ghép liền đã mục nát và nhơ nhớp những vệt quết trầu như máu đọng, có một chiếc mành sơn trắng chằng chịt ở lối ra vào và ngọn đèn vách lù mù vì thông phong chẳng bao giờ trong sáng ở góc tường” [74, tr. 327]. Hay đó là không gian rộng mở, tƣơi tắn, đầy màu sắc khi Tám Bính nhớ lại những ngày tháng sống êm đềm ở làng quê: “Ánh nắng vàng tươi và trong suốt một ngày ấm luôn ùa vào đầy nhà. Mắt Bính vụt như hoa lên với biết bao hình ảnh biểu hiện. Dưới bóng cụm chuối xanh phấp phới, gần con đường nhỏ lượn giữa thửa ruộng dưới trời lơ biếc ở đằng xa, Bính thấy từ từ nổi lên một bóng dáng nhẹ nhõm, da dẻ hồng hào tươi cười hớn hở và một chiếc đòn gánh dẻo dai nhún nhảy nhịp cùng những bước thoăn thoắt, những cánh tay mềm mại vung tà áo nâu ra trước gió. Đó là hình ảnh của Bính, người con gái
121 chất phác chỉ có biết đua đòi các chị em đi các chợ xa gần, cái hình ảnh tươi thắm cách đây không bao xa” (Bỉ vỏ). Trong nhiều sáng tác của Nguyên Hồng những hình ảnh thiên nhiên nhƣ ánh trăng, ánh nắng, bầu trời, những đêm mƣa, âm thanh của sự sống... đƣợc nhà văn sử dụng để miêu tả những diễn biến tâm lý phức tạp của nhân vật. Miêu tả tâm trạng tê tái, buồn đau của một ngƣời phụ nữ trẻ lấy chồng không có tình yêu (Những ngày thơ ấu), phải sống trong sự “câm lặng và chua xót”, nhà văn đã miêu tả thiên nhiên nhƣ đồng điệu, phù hợp với tâm trạng nhân vật “Những buổi chiều vàng lặng lẽ, lạnh lẽo của mùa đông, những buổi chiều mà bụi mưa như một tiếng van lơn thầm thì trong hơi gió vi vu, lửa lò than rực rỡ vờn lên tường những ánh hồng lấp lánh hay rủ rê tâm trí người ta vào những cõi buồn nhớ, là những buổi chiều làm tê tái mẹ tôi hơn hết” [73, tr. 736], những ƣớc mong thầm kín của chị làm sao ngƣời chồng già nua, nghiện ngập ấy thấu hiểu? Âm vang của tiếng kèn khơi gợi trong tâm hồn ngƣời phụ nữ trẻ những khao khát yêu đƣơng, những xúc cảm thầm kín nhất về một tình yêu không bao giờ có “tiếng kèn mỗi giây một rướn cao, một vang to, rung động cả làn không khí êm ả của một góc trời. Rồi nương tiếng gió lao xao trong những chòm cây phấp phới, âm thanh náo nức dồn dập của tiếng kèn càng cuốn lên cao, tràn ra xa, rất xa, đến những vùng xa sáng tươi nào đó. Càng về sau, tiếng kèn càng niềm nở, ân cần như những lời thúc giục thống thiết… Hãy bước đi, hãy bước đi như làn gió nhỏ bay theo gió. Tiếng kèn vẫn vồn vã rõ ràng, trong sáng và bầu trời vẫn rộng mở, rung vang” [73, tr. 742-743]. Và đây là tâm trạng đầy xúc cảm của nhân vật mợ Du (trong Mợ Du) khi gặp lại con trong một đêm trăng bàng bạc ngát hƣơng hoa cau, hoa lý. Sau bao ngày xa cách đứa con máu mủ của mình, giờ đƣợc gặp con - tình mẫu tử trào dâng tha thiết. Thoáng chốc, nghĩ đến sự chia tay với con, tâm trạng hạnh phúc của mợ đã không còn, mà nhƣờng chỗ cho nỗi đau của sự chia ly, sự giằng xé vì lại phải đối mặt với thực tế nghiệt ngã: “thoáng cái, mắt mợ quắc lên sáng ngời và gương mặt trắng mát của mợ tái hẳn đi. Mợ cắn chặt môi dưới, lắc mạnh đầu luôn mấy cái, ánh trăng càng chảy cuồn cuộn trong những đợt tóc đen ánh trở nên hung dài chấm gót của mợ Dũng” [73, tr. 376]. Không gian thơ mộng của đêm trăng sáng ấm đã không còn, mà giờ chỉ còn tràn trề nƣớc mắt trên gƣơng mặt của hai mẹ con mợ Du, của cậu bé An “mắt người mẹ khốn nạn, mắt đứa con đầy đọa và mắt tôi
122 đắm vào nhau không biết bao nhiêu phút, yên lặng và tê mê”. Từ sự cảm thông sâu sắc về cuộc đời của bà mẹ mình, Nguyên Hồng đã có những trang viết về tình mẫu tử thật cảm động. Trong các nhà văn Việt Nam, có lẽ Nguyên Hồng là một trong các nhà văn viết hay nhất, xúc động nhất về ngƣời mẹ, về tình mẫu tử thiêng liêng. Nói tóm lại, không gian nghệ thuật trong các sáng tác của Nguyên Hồng thời kỳ trƣớc Cách mạng tháng Tám năm 1945 chủ yếu là không gian xã hội đen tối, tù túng và ngột ngạt. Đó là không gian sống của tầng lớp lao động nghèo khổ dƣới đáy xã hội thực dân phong kiến, là thứ không gian gia đình chứa đầy bi kịch đói nghèo, và đó còn là không gian mang sắc thái tôn giáo trầm, buồn ảm đạm nhƣ chính số phận các nhân vật trong đó. Đồng thời không gian nghệ thuật của Nguyên Hồng cũng đƣợc mở ra nhiều chiều gắn với những biến cố của xã hội. Tạo dựng một không gian nghệ thuật nhƣ vây, Nguyên Hồng đã khắc họa sâu sắc hoàn cảnh sống của những con ngƣời bé nhỏ trong xã hội đƣơng thời. Có thể nói thêm rằng, Nguyên Hồng là một trong những nhà văn sớm đƣợc giác ngộ cách mạng, sáng tác của ông gần gũi với khuynh hƣớng văn học cách mạng, nên trong nhiều tác phẩm của ông nhƣ: Những mầm sống, Một trưa nắng, Hai dòng sữa, Quán Nải,… còn có một thứ không gian khác - tƣơi sáng hơn, lấp lánh sự sống và ánh sáng. Đây cũng là một đặc điểm khác biệt của Nguyên Hồng so với các nhà văn cùng thời, cùng khuynh hƣớng. Theo khảo sát của chúng tôi, trong các truyện ngắn Những mầm sống: từ “ánh sáng” đƣợc nhắc tới 13 lần/ 3 trang truyện; Một trưa nắng: từ “ánh sáng” đƣợc nhắc tới 12 lần/ 8 trang truyện; Hai dòng sữa: từ “ánh sáng” đƣợc nhắc tới 05 lần/ 22 trang truyện; trong tiểu thuyết Quán Nải từ “ánh sáng” đƣợc nhắc tới 15 lần/ 180 trang truyện… Điều đó chứng tỏ rằng, Nguyên Hồng một mặt lấy hiện thực cuộc sống đầy đen tối, bế tắc của những ngƣời lao động nghèo khổ làm cảm hứng sáng tác, nhƣng mặt khác ông lại nhìn cuộc đời bằng cái nhìn tin yêu, lạc quan tƣơi sáng - điều đó khiến cho một số nhân vật của Nguyên Hồng dù ở trong vũng bùn của sự tăm tối, đói rách nhƣng vẫn có sự lạc quan và có lòng tin vào một tƣơng lai tốt đẹp hơn. Đúng nhƣ nhà nghiên cứu Phan Cự Đệ nhận xét: “Vấn đề chính trong tác phẩm của Nguyên Hồng trước Cách mạng là: Những con người quằn quại trong sự đau khổ nhưng vẫn lạc quan, yêu đời, vẫn muốn ngoi lên ánh sáng như những mầm cây xanh” [116,
123 tr. 11]. Niềm tin đó - xét cho cùng - chính là do sự rung động của Nguyên Hồng trƣớc cái đẹp của cuộc sống lam lũ, vất vả của những ngƣời lao động cùng niềm tin vào bản chất tốt đẹp của họ cũng nhƣ tin vào một ngày mai của đất nƣớc. Trong Những mầm sống, Nguyên Hồng say sƣa miêu tả cảnh sắc thiên nhiên, ca ngợi lao động của thợ thuyền với một niềm tin thắm thiết vào tƣơng lai: “Ánh nắng mênh mông tràn ngập. Đường nhựa sáng lóa như dát bằng vằng diệp. Lá cây rung lên, muôn vàn tia hào quang bay phấp phới. Các mái ngói, các ống máng, các cửa kính, các biển hàng lấp lánh những ánh ngời. Sự huyên náo không bao giờ tắt. Tiếng guốc khua vang vang trên bờ hè, những lớp sóng cười nói trào lên cuồn cuộn, rồi trào lan, rồi tung cao… Bánh xe bò chuyển rầm rầm, lăn loang loáng những vòng lửa trong nắng xuân chói lòa… Những xẻng cuốc và ván gỗ đẩy trong hòm xe bắn ra những trận mưa rào rào… và những tà áo, những nón lá, những chóp mũ trắng thở ra những làn bụi bạc li ti. Sự sống mãnh liệt quá, đè lên, vượt qua và cuốn theo tất cả những ủy mị, những cái tối tăm, những gì có vẻ chậm chạp” [73, tr. 323]. Trong Những ngày thơ ấu bên cạnh những trang hồi ký đẫm nƣớc mắt về một tuổi thơ cay cực là những trang tả ánh sáng chan hòa, rực rỡ nhƣ một nguồn sống tuôn trào, nhƣ niềm lạc quan hy vọng: “Mùa hè mới bắt đầu, với ánh nắng rực rỡ, phấp phới trên các cành lá óng ả mượt nõn và những chòm xoan xanh tươi hứa hẹn màu thẫm của các vừng hoa đỏ. Tiếng ve liên miên ghen ghen ghét với vạn vật tưng bừng đã thấy vang tới (…). Trên vỉa đường, các gánh dưa chuột, dưa gang và mận nhót, mềm mại, nhún nhảy nối tiếp nhau, hết tốp này đến tốp khác” [73, tr. 799]; “Gió thổi vù vù… bướm say hoa trong ánh nắng” [73, tr. 801]; “Tiếng ve sầu lanh lảnh càng rướn cao (…). Tức thì một ánh nắng trên trời rào xuống. Tôi có cái cảm giác trông thấy muôn vàn cánh hoa bướm phấp phới trong đám bụi bạc và trong ánh sáng ngời của pha lê chói điện”. [73, tr. 803]… Phải có một sức sống mãnh liệt, một tâm hồn say sƣa nồng nhiệt với con ngƣời, với cuộc đời mới có thể có những trang văn sinh động, nhiều sắc màu về cuộc sống và thiên nhiên nhƣ thế! Có thể nói rằng, trong thế giới nghệ thuật của Nguyên Hồng ngoài những cảnh đời tăm tối, ngoài những không gian xám xịt còn có những trang viết về phong cảnh thiên nhiên, về con ngƣời chan hòa ánh nắng chứa đựng đầy sinh khí của đất trời với một niềm tin bất diệt vào vẻ đẹp nhân ái của con ngƣời, niềm tin
124 vào sự đổi thay của xã hội. Không gian nghệ thuật ấy có lẽ chỉ xuất hiện trên những trang viết đầy chất thơ và lòng nhân ái của Nguyên Hồng. 4.3. Ngôn ngữ nghệ thuật Nhƣ đã biết, “Văn học là nghệ thuật của ngôn từ” nên khi nghiên cứu một tác phẩm, một tác gia hay một trào lƣu văn học, ngƣời ta không thể không nghiên cứu đến đặc điểm ngôn ngữ, sự sáng tạo ngôn ngữ nghệ thuật của nhà văn. Nhà văn có tạo ra cho mình một phong cách nghệ thuật riêng biệt hay không chính một phần cũng là bởi ngôn ngữ mang dấu ấn riêng biệt của từng nhà văn ấy. Bởi thực tế “ngôn từ là chất liệu của văn học”, “là lời nói được sử dụng với tất cả phẩm chất thẩm mỹ và khả năng nghệ thuật của nó”, “nói văn học là nghệ thuật ngôn từ, thực chất là nói văn học là nghệ thuật sử dụng câu văn, lời văn, bài văn (nói, viết) vào mục đích nghệ thuật” [93, tr. 183,184]. Nhìn chung, các nhà văn hiện thực nhƣ Nguyễn Công Hoan, Vũ Trọng Phụng, Nguyên Hồng, Nam Cao, Mạnh Phú Tƣ,… đều có ý thức vận dụng ngôn ngữ đời thƣờng vào trong tác phẩm của mình, khai thác vốn ngôn ngữ dân tộc mộc mạc, bình dân, giản dị, gần gũi với đời sống của nhân dân lao động. Nguyễn Công Hoan cho rằng: “Khi văn chương mà viết đúng như tiếng nói của dân tộc thì nó hay, nó đứng vững mãi vì ngôn ngữ dân tộc là trường cửu, ít đổi thay vì thời thế”; Nam Cao quan niệm “Nghệ thuật không cần phải là ánh trăng lừa dối, không nên là ánh trăng lừa dối, nghệ thuật có thể chỉ là tiếng nói đau khổ kia, thoát ra từ những kiếp lầm than”; Vũ Trọng Phụng coi “tiểu thuyết là sự thật của đời”. Và Nguyên Hồng cũng đã có những nhận thức sâu sắc mối quan hệ máu thịt giữa nghệ thuật và cuộc sống, “Nghệ thuật phải bắt rễ từ cuộc sống”, thiếu cuộc sống nghệ thuật sẽ chết, nghệ thuật chân chính phải hƣớng vào cuộc sống để tìm nguồn sống “như rễ cây bám riết lấy lòng đất, càng sâu bao nhiêu càng vững chắc bấy nhiêu, nảy nở bấy nhiêu với những màu mỡ không bao giờ cạn…” (Hai dòng sữa). Vì vậy, các nhà văn hiện thực nói chung đã khai thác và sử dụng rất thành công thứ ngôn ngữ mộc mạc bình dân, gần gũi với lời ăn, tiếng nói hàng ngày của nhân dân lao động. Có thể nói, với những đóng góp của riêng mình, các nhà văn hiện thực, mỗi ngƣời mỗi vẻ, mỗi phong cách và mỗi cách sử dụng ngôn ngữ nghệ thuật khác nhau đã góp phần làm phong phú, giàu có thêm nền văn xuôi Việt Nam hiện đại.
125 Khảo sát toàn bộ những sáng tác của Nguyên Hồng giai đoạn trƣớc Cách mạng tháng Tám năm 1945, chúng tôi nhận thấy rằng: đặc điểm nổi bật về ngôn ngữ nghệ thuật của nhà văn chính là việc nhà văn đã sử dụng ngôn ngữ chứa đựng đầy ắp chất liệu cuộc sống cần lao, thứ ngôn ngữ phù hợp với tâm lý, tính cách của từng kiểu nhân vật và cũng là thứ ngôn ngữ mang sắc thái tôn giáo khá rõ rệt. 4.3.1. Ngôn ngữ đầy ắp chất liệu cuộc sống cần lao, phù hợp với tâm lý, tính cách của từng kiểu nhân vật 4.3.1.1. Ngôn ngữ đầy ắp chất liệu cuộc sống cần lao với vốn từ vựng phong phú Do hoàn cảnh riêng, Nguyên Hồng từ nhỏ đã phải sống trong một môi trƣờng lao động cực nhọc, lam lũ của những con ngƣời sống dƣới đáy xã hội đƣơng thời, va chạm với đủ loại ngƣời trong xã hội ấy, nên nhà văn am hiểu sâu sắc những nỗi khổ đau, sự vất vả, cực nhục trong cuộc sống cũng nhƣ lời ăn, tiếng nói của họ. Vì thế, ngôn ngữ đƣợc sử dụng trong văn Nguyên Hồng là ngôn ngữ gắn bó sâu sắc, máu thịt với ngôn ngữ đời sống, đƣợc chắt ra từ những cuộc đời cần lao đau khổ. Đặc điểm này gắn liền với khuynh hƣớng thẩm mỹ của chủ nghĩa hiện thực. Đó là những từ ngữ giản dị, gần với lời ăn tiếng nói của tầng lớp lao động nghèo dƣới đáy xã hội, những từ ngữ gắn với công việc lam lũ, cực nhọc; những từ ngữ của những ngƣời thuộc các thành phần phức tạp (giang hồ, trộm cƣớp…), và cả thứ ngôn ngữ mang dấu ấn của những ngƣời theo đạo Thiên chúa. Thứ ngôn ngữ mà nhà văn sử dụng thƣờng phù hợp với đặc tính xã hội của nhân vật, phù hợp với các trạng thái tâm lý phức tạp của nhân vật trong từng trƣờng hợp cụ thể. Trong sáng tác trƣớc Cách mạng của Nguyên Hồng có nhiều loại nhân vật, nhƣ: nhân vật phụ nữ, nhân vật trẻ em, nhân vật trí thức, nhân vật lƣu manh, trộm cắp, gái điếm… Ở mỗi loại nhân vật khác nhau, tác giả lại sử dụng các loại từ ngữ khác nhau phù hợp với tính cách, bản chất của nhân vật. Điều đầu tiên, ngƣời ta dễ nhận thấy một trong đặc điểm ngôn ngữ nghệ thuật của Nguyên Hồng là một thứ ngôn ngữ rất giàu chất liệu cuộc sống, nó cứ “ngồn ngộn, ngồn ngộn chi tiết, đôi khi được cất lên, được tấp lên, được chằng buộc đến ngốt mắt” [116, tr. 239]. Hay nói cách khác, ngôn ngữ của Nguyên Hồng là thứ ngôn ngữ giàu chi tiết biểu hiện - mà một trong những phƣơng thức, phƣơng tiện thể hiện nhân vật quan trọng nhất chính là chi tiết. Chi tiết - đó là những biểu
126 hiện về mọi mặt của con ngƣời mà ngƣời ta có thể căn cứ để cảm biết về nó. “Sự tồn tại của các chi tiết là một trong những đặc trưng cơ bản của tác phẩm tự sự” (…). Trong truyện tình tiết, sự kiện quả là có vai trò quan trọng. Nhưng trung tâm của sự việc, của sự kiện, biến cố là con người, trung tâm của chi tiết, tình tiết là nhân vật” [136, tr. 124]. Trong thế giới nghệ thuật của nhà văn, nhân vật là một trong những yếu tố quan trọng. Nhƣng để xây dựng đƣợc nhân vật thì nhà văn phải gắn nhân vật với những những tình tiết, chi tiết cụ thể, bởi: “Nếu tách nhân vật ra khỏi những tình tiết, chi tiết thì nó trở nên những con người chung chung, trừu tượng, mất hết sức sống. Ở đây, nhân vật chỉ có thể sống cuộc đời của nó qua những tình tiết, chi tiết”[136, tr. 125]. Vì vậy, Nguyên Hồng rất chú trọng đến chi tiết trong việc xây dựng nhân vật, ông sử dụng rất nhiều chi tiết cụ thể, sinh động trong câu văn để thể hiện, để chuyển tải hết những suy tƣ bộn bề, những hiểu biết, những cảm nhận sâu sắc của mình đối với cuộc sống, với con ngƣời xung quanh. Nguyên Hồng có một vốn sống rất giàu có, phong phú, nên mỗi khi đặt bút xuống là những dòng chữ đầy chi tiết cứ “cựa quậy phập phồng” và “lấp lánh sự sống” tuôn trào lên từng trang viết của nhà văn. Ngôn ngữ của Nguyên Hồng giàu chi tiết, thể hiện sự quan sát tỉ mỉ, đôi khi ta có cảm tƣởng nhƣ ngòi bút của ông đã lăn xả vào cuộc sống, muốn lột trần nó ra để phơi bày tất cả những hiện thực đa chiều của cuộc sống, nhất là mặt đen tối, khuất lấp của nó để lật tẩy những gì là cặn bã, những gì là xấu xa, là vô nhân đạo nhất của xã hội đƣơng thời. Trong truyện ngắn Đi, tác giả miêu tả những ngƣời nông dân lũ lƣợt bỏ làng quê ra tỉnh để kiếm sống, tránh nạn đói đang cận kề. Thảm cảnh đó đƣợc nhà văn miêu tả cụ thể từng chi tiết: “Suốt hai bên đường, người đổ ra chỉ càng thêm đông. Xóm nào, làng nào cũng chỉ toàn người đi thôi. Bọn năm người, bọn mười người, có bọn hàng năm, sáu mươi người… Thỉnh thoảng, có vài cái xe tay ì ạch đi ngược lại thì người ta bâu lấy đen ngòm. Một cái quần vá đũng, một cái áo bợt vai, cả khuỷu tay, cả nách, một cái khăn vuông dúm mấy chỗ, một cái bao tải mướp, một cái màn như vó bè, một bát đĩa cóc cáy, một cái điếu bát cổ sứt sẹo bịt chi chít, một cái nồi đồng bẹp, một cái thau xoạc miệng… tất cả những đồ vật lăm lăm muốn trở thành cơm, thành khoai, thành ngô kia lại nhốn nháo giơ lên” [73, tr. 596]… Nhƣ đã nói, ngôn ngữ của Nguyên Hồng mang đậm cá tính sáng tạo của ông, cái độc đáo của nhà văn là sử dụng những từ ngữ rất đỗi bình dân nhƣng rất
127 giàu tính nghệ thuật. Nhà văn thƣờng sử dụng những biện pháp tu từ (liệt kê, những từ láy, phép lặp, câu hỏi tu từ, tiếng lóng… - mang đậm dụng ý đặc tả, miêu tả rất chi tiết. Khảo sát một số sáng tác tiêu biểu của Nguyên Hồng, chúng tôi đã thấy: trong truyện ngắn Đi có dƣới 10 trang truyện đã sử dụng 60 cặp từ láy; truyện vừa Qua những màn tối có 66 trang truyện đã sử dụng 66 cặp từ láy; tiểu thuyết Bỉ vỏ (khảo sát 50 trang đầu) có 258 cặp từ láy/50 trang; hồi ký Những ngày thơ ấu (khảo sát 50 trang đầu) có 204 cặp từ láy/50 trang… Cách sử dụng những biện pháp tu từ nhƣ điệp từ, liệt kê, từ láy… mang đậm dụng ý đặc tả nhƣ trên nhằm biểu thị trạng thái tột cùng của hành động, hoặc biểu đạt những sắc thái diễn ra phức tạp, tinh vi trong đời sống nội tâm của nhân vật. Cũng trong truyện ngắn “Đi”, nhà văn đã dùng nhiều biện pháp tu từ nhƣ: phép lặp, phép liệt kê, những từ láy gợi cảm để miêu tả sự mệt mỏi, rã rời của những ngƣời dân quê phải bỏ làng đi kiếm sống: “Trƣớc hai con mắt bừng bừng của y, càng rộn rập những bƣớc chân, những gồng gánh, những đùm chiếu, những sống lƣng khặc khừ, những bụng mọng lặc lừ, những cái đùi tóp lẩy bẩy, những đầu óc bù xù, những đứa bé bèo nhèo, lờ ngờ. Và hai bên tai ù ù của y càng ran ran những tiếng nói hổn hển, những tiếng gọi thất thanh, những tiếng ho sù sụ, những tiếng rên thoi thóp, tiếng chửi, tiếng lạy van tiếng trách móc và những tiếng cƣời, những tiếng hát … Những tiếng cƣời hô hố, khách khách, những tiếng hát gào lên nhƣ điên dại…” [73, tr. 596]. Trong truyện vừa “Qua những màn tối”, nhà văn đã dùng nhiều biện pháp tu từ nhƣ: liệt kê, từ láy gợi cảm và biểu cảm để miêu tả tâm trạng nhân vật Trung khi nghĩ về quá khứ êm đềm: “Lòng Trung lại rưng rưng muốn khóc và lần lượt bao nhiêu hình ảnh của cái đêm trước kia khi lìa bỏ quê hương lại xuất hiện. Dưới ánh trăng xanh biêng biếc sáng, mình Trung lủi thủi bước thong thả trên những bóng lá xanh nhợt rung rinh ngả trên đường đất nâu bạc gồ ghề. Mùi hoa cau hiền lành thoang thoảng. Tiếng sáo diều mơ hồ. Thỉnh thoảng gió cuồn cuộn lồng lên, dào dạt lướt những lớp sóng lấp lánh như thiếc trên đồng lúa, tỏa rộng mùi tám thơm ấm và ngọt” [74, tr. 23]. Miêu tả một cách chi tiết, sinh động nhƣ vậy, chứng tỏ vốn từ vựng của Nguyên Hồng vô cùng phong phú. Một số nhà nghiên cứu đã phát hiện ra là: Nguyên Hồng rất có tài tả nắng. Quả vậy, chỉ trong truyện Một trưa nắng chỉ vẻn
128 vẹn hơn 7 trang, nhƣng nhà văn đã có rất nhiều những từ ngữ khác nhau để miêu tả nắng. Nắng là “thác lửa ngùn ngụt chói lòa mặt trời”, “biển lửa mênh mông”, “nắng chang chang”, “mặt trời vầng lửa đỏ rực”, “nắng xém lại”, “nắng ngây ngất”, “tiếng cháy sôi của nắng”, “nắng chói chang”, “tia nắng chói xuống mắt”, “nắng vàng rực” [73, tr. 473]. Vốn từ vựng phong phú đã giúp Nguyên Hồng có những trang tả nắng đặc sắc, “Miêu tả cát bụi và ánh sáng là tín hiệu thẩm mỹ đặc biệt trong lời văn trần thuật của nhà văn” [101, tr. 71]. Hay miêu tả sự khốn cùng, thảm hại của con ngƣời khi đứng bên vực thẳm của nạn đói năm 1945, nhà văn chọn miêu tả nét mặt ngƣời: “phờ phạc, đen xám lại” [73, tr. 679], “phờ phạc, xanh xám hơn, lờ đờ nhìn” [73, tr. 596], “mặt mày vêu vao”, “thần mặt”, “nhợt nhạt”, “mắt vàng lờ”, “mắt trắng lờ đờ”, “mắt lờ ngờ”, “nhìn trừng trừng”, [73, tr. 597], “mặt ai nấy đều nhăn nhúm phờ phạc… sắc mặt đen xạm… những con mắt vàng lờ sâu hoắm” [73, tr. 613]… Hay sử dụng các động từ biểu thị sự tranh giành quyết liệt vì sự sống: “họ cứ lăn xả vào các hàng, đè sấn lên nhau mà nhặt những hạt cơm rụng. Họ móc cả mồm mà giật những lá bánh, gói cơm, gói cá. Lắm ngƣời vứt cả con đi để cướp cái vỏ chuối giằng từ mồm ngƣời ăn xuống và tranh nhau đến nỗi vỏ chuối đã gí bét với đất mà vẫn cứ quào lấy mà ăn” [73, tr. 597]… Sự sống đƣợc khắc họa qua lời văn của Nguyên Hồng không chỉ hiện lên một cách rất chi tiết mà còn rất giàu cảm xúc - những cảm xúc tinh tế làm rung động trái tim ngƣời đọc bởi sự cảm thông sâu sắc và những nỗi niềm trắc ẩn khôn nguôi đối với những con ngƣời bị dồn đẩy, bị xã hội ruồng bỏ. Hãy lắng nghe câu văn Nguyên Hồng khi ông miêu tả giọng hát nẫu ruột, tê tái của đám dân “chạy vỏ” qua những ngôn từ đầy gợi cảm:“Những câu hát ấy chỉ thấy cất lên trong những khi mưa gió buồn bã mà một trinh không dính túi, hay sắp lâm vào bước gian nan cảnh tù tội. Không biết ai đã đặt ra những câu hát ấy, và ai đã dùng cái giọng lẳng lơ, bổng không ra bổng, chìm không ra chìm, lờ lờ và từ từ như dòng nước xanh rêu nhờn nhụa chảy vào một vũng tối - cái giọng nôm na gọi là giọng nhà thổ ế - để bấy giờ nó trở thành câu hát cửa miệng từ trẻ con đến người lớn trong cái xã hội ăn cắp tối tăm kia” (Bỉ vỏ). Nguyên Hồng đã sử dụng những từ ngữ, biệt ngữ mà chỉ riêng đám dân chạy vỏ mới hiểu đƣợc, đó là sự cô đơn cùng cực, là sự đau đớn khôn cùng, những nỗi niềm tê tái của những con ngƣời “cực chẳng đã” phải “chạy vỏ” để kiếm sống. Ngôn ngữ đặc sắc hòa cùng với một giọng
129 văn đầy cảm xúc trăn trở cho những kiếp ngƣời cùng khổ tạo nên sự ám ảnh không nguôi đối với ngƣời đọc về những kiếp ngƣời bé nhỏ, mong manh, vô nghĩa trong xã hội cũ. Nhiều khi không kìm nén đƣợc cảm xúc của mình, nhà văn phải kêu lên khi miêu tả những nỗi đớn đau, bất hạnh của con ngƣời: “Lẽ nào lại như thế được? Tại sao lại như thế được? Có bao giờ tìm sự giải quyết ở trời?... Bao nhiêu buổi chiều như thế? Đã mấy trăm buổi chiều như thế?”… Có rất nhiều những câu hỏi tu từ nhƣ vậy để thể hiện nỗi niềm cảm thƣơng vô hạn của nhà văn đối với những ngƣời cùng khổ, cùng đƣờng trong một xã hội đầy cạm bẫy và bất công. Là một nhà văn thiết tha yêu cuộc sống, yêu con ngƣời nên hình nhƣ cái khuôn khổ của những câu văn ngắn không diễn đạt đƣợc cho thỏa tình ý chất chứa trong trái tim của nhà văn, nên nó đã phải thể hiện trong những câu văn dài, với “Những dòng chữ đầy chi tiết cứ cựa quậy, phập phồng. Một thứ văn bám riết lấy cuộc đời, quấn quýt lấy con người” (Nguyễn Đăng Mạnh). Bênh vực và xót thƣơng cho số phận ngƣời phụ nữ và trẻ em nghèo trong xã hội cũ, nhà văn kêu lên những lời khẩn cầu thống thiết cho cuộc sống của họ bằng một loạt những câu văn dài với ngôn ngữ cảm động, thấm đẫm một tình cảm yêu thƣơng: “Phải đem sữa lại cho những người mẹ hiền nhiều con dại ở các nước bị chiến tranh tàn phá; những người mẹ đương để tang cha, chồng, anh em; những người mẹ đương phải thay những người đã chết vì chiến tranh kia, làm đủ mọi việc để có đủ quần áo và lương thực cho tụi quân lính hung hãn đi xâm chiếm các nước yếu hèn. Phải trả sữa lại cho những cái miệng bé nhỏ há rộng, lưỡi gần cứng đó, dưới những bầu vú lép. Những cái miệng khát sữa chờ mong trong khi những mụ đàn bà phú hào quý tộc tắm bằng sữa cho da thịt mịn màng, trong khi bọn tư sản đổ hàng ngàn, vạn thùng sữa xuống biển để có thể bán nốt chỗ sữa còn lại với giá đắt trong thời kỳ kinh tế khủng hoảng…” [73, tr. 187]. Hoặc thể hiện sự đồng cảm sâu sắc của nhân vật cậu bé An (Mợ Du) khi chứng kiến cảnh ngộ éo le của hai mẹ con Mợ Du, “Tuy còn nhỏ tuổi, nhưng chỉ nghe mợ Du nói ngần ấy câu, tôi nhận thấy ngay tại sao lại có sự gặp mặt vụng trộm giữa hai mẹ con nhà này, và tôi cảm thấy rõ ràng sự lo lắng và đau khổ của người đàn bà đã bị đuổi ra khỏi của một gia đình nay lẩn lút trở về để được thăm nom con giây phút” [73, tr. 190]. Có lẽ do “Ngôn từ là lời nói vốn lấy câu làm cơ sở
130 nên nó tương ứng với những hình thức tạo hình và biểu hiện trong văn học, ứng với sự phản ánh các tương quan, quan hệ đời sống thực tại” [93, tr. 183] - Vì thế mà Nguyên Hồng hay sử dụng những câu văn dài với vốn từ vựng phong phú, nhiều chi tiết nhƣ vậy để khẩn cầu cho những kiếp ngƣời cùng khổ nhƣ mẹ bé Hồng, Tám Bính, mụ Mão, Tần, Nhân… Những câu văn ấy đƣợc Nguyên Hồng viết bằng cả một tình thƣơng và một sự cảm thông không kiềm chế đƣợc. Ngƣời ta có cảm tƣởng rằng, dƣới đáy sâu của mỗi câu văn Nguyên Hồng là cả một sự cảm thƣơng sâu sắc đối với từng số phận con ngƣời (đặc biệt là số phận ngƣời phụ nữ và trẻ em). Nguyên Hồng lý giải nỗi đau khổ của những trẻ em nghèo bằng tình cảm yêu thƣơng của ngƣời cùng cảnh ngộ: “Cảnh đời đày đọa của chúng như phải có cái mà say sưa trong bê tha kia để mà an ủi. Và mỗi một tính cách tinh nghịch, quỷ quái gian ác là kết quả của cái gia đình trụy lạc, hoặc vì một người cha cờ bạc rượu chè, hút sách rạc rài, hoặc vì người mẹ dốt nát đanh đá quá, hoặc vì sự tàn tật đến kết liễu một đời làm việc tối tăm, hoặc cái chết thê thảm đã bóp nghẹt một đời sống chỉ để nhẫn nhục và đau khổ” [73, tr. 242]. Quả thực Nguyên Hồng đã “rút ruột” mình ra để viết, “vắt kiệt mình ra” để tâm tư với cuộc đời, với số phận nghiệt ngã của những con người dưới đáy xã hội, nhà văn của “thập loại chúng sinh” ấy lấy từ trong lòng xã hội “thập loại chúng sinh” bước ra, cầm lấy cây bút sắt chấm vào mồ hôi, nước mắt và máu của mình và viết ra văn chương của riêng mình” [116, tr. 378]. Phải có một lòng cảm thông sâu sắc, với những ngƣời cùng khổ thì nhà văn mới có những câu văn trĩu nặng một nỗi đau khôn cùng nhƣ vậy, “như ta đã thấy, bao nhiêu xương thịt tan tành thối nát, bao nhiêu nước mắt và máu đã lụt ngập tỉnh thành, bao nhiêu sinh mệnh đã chết và đương chết trong cảnh đói rét nên một đám người hả hê sung sướng mà có bao giờ tìm ra được sự giải quyết ở trời?” [73, tr. 156]… Ta thấy, ngôn ngữ của Nguyên Hồng không chỉ giàu chi tiết và cảm xúc mà còn giàu hình ảnh, những hình ảnh đƣợc thể hiện một cách tỉ mỉ và sinh động. Dƣờng nhƣ nhà văn đã hòa vào với nhân vật để quan sát cụ thể sự sống, cảnh đời, tình đời và say sƣa, hối hả “tấp lên”, chằng buộc lên những câu văn. Sự kiện, hiện tƣợng cuộc sống và tình cảm của nhà văn cứ xoắn xuýt, cuộn chảy trong câu văn. Ví dụ nhƣ đoạn nhà văn miêu tả sự hồi tƣởng của Bính vào một buổi chiều trong
131 Bỉ vỏ chẳng hạn: “Nắng đã xế bóng. Trời của một buổi chiều mùa đông ấm áp, rực rỡ. Trời cao và mây sáng, mây trắng như bông, như tuyết trôi về phía xa. Trên bờ đê, dưới rặng xoan lao xao, phấp phới, phu phen thợ thuyền đã về hầm. Những chiếc mũ dạ lấm láp hắt ánh nắng và bụi. Những nón lá vàng rực lên. Những lồng ngực bóng nhẫy phơi ra giữa những tà áo vải thô nhuộm xanh. Những chiếc quần láng cộc nổi gọn lên những bắp chân tròn trĩnh đầy mạt than và cát lấm tấm như vảy bạc. Những bao gạo lấm láp quấn đằng trước theo những bước chân hắt ra những làn bụi nhảy múa” [74, tr. 372]. Hoặc trong một đoạn văn miêu tả một cách tƣờng tận tỉ mỉ, chi tiết đối tƣợng miêu tả, là căn nhà ổ chuột của một gia đình nghèo khổ nhƣ: “Cái gia đình lam lũ kia vẫn lúc nhúc trong gian nhà úp xúp và hôi nồng đã ba năm không vật gì mới hiện ra dưới những mái lá tối mờ. Vẫn cái giường tre đu đưa kêu răng rắc mỗi lần những đứa trẻ nhún nhẩy, những cái phản lè tè mọt nghiến rền rĩ vẫn cái bàn mất chân buộc vào cột vách. Trưa hè, dưới nắng lửa, vẫn những làn bụi lầm lên chập chờn. Ngày mưa to gió lớn, trên mặt đất ngập nước và rác rưởi, người cha vẫn làm thuyền cho những đứa trẻ chơi...” (Nhà bố Nấu). Hay trƣờng hợp miêu tả nhân vật Quang (trong Lửa thiêu) khi anh ta chứng kiến một buổi tổ chức Đại hội cứu tế tại Nhà hát lớn của những kẻ làm tay sai cho Pháp, anh đã không giấu nổi sự căm hờn, khinh bỉ và phẫn uất. Tâm trạng của Quang đƣợc tác giả khắc họa rõ nét qua những ngôn từ giàu sắc thái biểu đạt nhƣ: “Chúng hòa nhạc, chúng tung hoa, chúng bán hoa, chúng quăng tiền, chúng thu tiền và chúng cười, vỗ tay, reo hò ầm ầm…”, “ Những cố vấn đại thần, những thượng thư, những tai nọ, mặt kia, giàu sang nhất nhì. Những cái bụng lặc lè… Những cái má sề sệ… những gươm lê thê sáng loáng. Những lon vàng chỉ bạc, bài ngà, hoa vóc… những cái đầu bóng soi gương được… những cái mặt lồm lộp không thể cái gì nhẵn lì hơn được… những bộ ngực, những cặp môi không thể cái gì núng nính hơn được. Cả một phè phỡn mê tơi… cả một mùi thơm nồng nặc… cả một ánh sáng rực người” [73, tr. 638]. Ta luôn gặp trong tác phẩm của Nguyên Hồng một thứ ngôn ngữ phong phú đến mức “bề bộn”, luôn “lấp lánh sự sống”. Văn và câu văn của Nguyên Hồng vì thế mà đã xác lập một chỗ đứng riêng, tạo dấu ấn riêng, khó phai trong tâm trí
132 ngƣời đọc cũng chính bởi thứ ngôn từ giản dị, thô mộc mà đặc sắc với những câu văn “lúc lỉu những thành phần như một đoàn tàu chợ”… Văn của ông là tiếng nói đau đáu, thiết tha đòi quyền sống cho những kiếp ngƣời cùng khổ, bởi “Nguyên Hồng viết bằng tình thương, một tình thương không kiềm chế được. Nguyên Hồng viết bằng nước mắt, nước mắt không có giọt cuối cùng. Chìm dưới đáy mỗi một câu văn Nguyên Hồng là những giọt nước mắt như thế” (Linh Thi). Những câu văn dài bộn bề chi tiết “như một cái cây xum xuê, lúc lỉu những thành phần như một đoàn tàu chợ”, đƣợc bắt nguồn từ một vốn sống phong phú, một tấm lòng giàu tình cảm, và một tâm hồn dạt dào sức sống của Nguyên Hồng. Phải chăng viết nhƣ vậy nhà văn mới “chuyển tải” hết đƣợc nỗi khổ đau vô bờ bến của các nhân vật (đặc biệt là nhân vật phụ nữ và trẻ em) trong xã hội cũ. Và cũng chỉ mới nhƣ vậy, nhà văn mới thể hiện đƣợc chủ nghĩa nhân đạo thống thiết của mình đối với con ngƣời, đối với cuộc đời và tình yêu đối với văn chƣơng nghệ thuật. 4.3.1.2. Ngôn ngữ phù hợp với tâm lý, tính cách của từng kiểu nhân vật Nhƣ đã nói, thế giới nhân vật của Nguyên Hồng là thế giới của những con ngƣời lao động nghèo khổ dƣới đáy trong xã hội thực dân phong kiến. Và để khắc họa cụ thể, sinh động từng kiểu nhân vật đó, nhà văn đã sử dụng thứ ngôn ngữ nghệ thuật phù hợp với từng kiểu nhân vật, phù hợp với các nét bản chất và tính cách riêng biệt của họ. Với những người lao động nghèo khổ nhƣ: phu phen, thợ thuyền, những ngƣời buôn thúng, bán bƣng… thì ngôn ngữ của họ phần lớn là những từ ngữ bình dân xô bồ, bạo dạn. Tuy nhiên đó là những lúc họ phải bƣơn chải vật lộn để kiếm ăn, để tồn tại, “hoàn cảnh sống đã rèn đúc nên ở họ tính can đảm đến táo tợn”, còn với những ngƣời cùng cảnh ngộ, với cha mẹ, chồng vợ, con cái, hàng xóm… họ dành cho nhau những câu nói tình nghĩa thật xúc động. Chẳng hạn nhƣ lời nói đầy động viên, an ủi của Mũn (trong Đây bóng tối) nói với Nhân lúc Nhân bị mù lòa, đau đớn, phiền muộn muốn quyên sinh: “- Thôi mình ạ, cảnh ngộ eo hẹp bắt buộc phải thế mình cũng đừng nên phiền muộn làm gì… mà mình trông ba đứa con hay vòi vĩnh, hay quấy khóc kia kìa, chăm nom chúng thật bận bịu vô cùng, thế mà mình còn phải coi cả cơm nước cho cả nhà thì sự vất vả, nắng nôi của tôi có thấm thía gì”. Sự cảm thông và lời nói đầy tình nghĩa ấy đã làm dịu lòng
133 Nhân, làm cho Nhân quên hẳn cái ý định tự tử để cho Mũn “nhẹ gánh” trên vai. Hoặc đó là lời an ủi của một ngƣời mẹ già với con trai khi cả nhà họ đang bị cái đói đe dọa từng ngày, khi xung quanh họ là cảnh ngƣời đói lần lƣợt chết nhƣ ngả rạ hai bên đƣờng “- Đã có giời! không ai cưu mang được ai nữa thì đã có giời. Chẳng nhẽ giời lại đoản hết cả mọi người? (…) Giờ đã ngoài đôi mươi tháng giêng, mà cuối tháng ba sang tháng tư thì giời có mưa. Giời để cho sống qua mấy tháng nữa là không việc gì nữa. Phải! Không lo nữa, có thóc chiêm, hơn hai tháng nữa có thóc chiêm” [73, tr. 602]. Trong khung cảnh tối tăm vì sự đói khát chết chóc ấy, bà lão gần đất xa trời đã động viên con trai tin tƣởng vào những ngày tháng trƣớc mắt. Sự lạc quan của bà mẹ nghèo ấy thật đáng quý, nó xuất phát từ triết lý muôn đời của nhân dân lao động “Ai giàu ba họ, ai khó ba đời”, nhất là ở trong những hoàn cảnh nghiệt ngã nhƣ vậy! Những đối thoại tình nghĩa ấy thể hiện bản chất tốt đẹp, tình nghĩa sâu sắc của những ngƣời dân lao động, đồng thời cũng thể hiện đƣợc quan niệm của nhà văn về con ngƣời: “Tất cả những con người bị coi là cặn bã ấy đều không ít chau chuốt cho sự sống những tình cảm sâu xa tươi thắm mà các bọn người trong giai cấp bóc lột không thể nào có được, không thể nào xử sự được” [67]. Nhƣ đã nói, ngôn ngữ của Nguyên Hồng là thứ ngôn ngữ giản dị, gần với lời ăn tiếng nói của tầng lớp lao động dƣới đáy xã hội đƣơng thời. Trong các tác phẩm Láng, Quán Nải, Những ngày thơ ấu, Mợ Du… ta nhận thấy có nhiều những từ ngữ nói về những công việc nặng nhọc của nhà nông, nhƣ: cắt cỏ, cày, vác, cuốc, đập, làm đất… “họ, kẻ vác cày cuốc đập, đòn gánh người dắt trâu hay mang những nón áo, ấm đất, điếu cày. Tất cả đều lặng lẽ, phờ phạc vì đói mệt” [73]; Những từ ngữ của những ngƣời làm nghề buôn thúng, bán bƣng, (hoặc những nghề nhỏ mọn khác) cũng có rất nhiều trong sáng tác của Nguyên Hồng trƣớc Cách mạng. Những từ ngữ chỉ những dụng cụ lao động của họ nhƣ thúng, mủng, mẹt, vỉ buồm, chõng, xay bột, làm bánh, thạch, chè, xôi chè, luộc khoai, nhà đò, luồng nước, hàng quà, bán rong… Nhiều hơn cả là từ ngữ gắn liền với công việc cực khổ của những ngƣời thợ thuyền, của phu khuân vác, đội than ở các nhà máy, bến tàu, bến cảng, nhƣ: máy hập, băng, xe goòng, chở, vác, đèo, đội, thợ nề, làm phu, cu ly, đòn bẩy, thanh sắt, dây curoa, đất, đá, bánh xe, dây da, chuyển động, ổ sắt, búa lớn, quai… Điều đặc biệt là với những từ ngữ giản dị, bình thƣờng mang đậm hơi thở cần lao ấy đã đƣợc Nguyên Hồng tái hiện thành một bức tranh đầy
134 màu sắc về sự khốn khổ lam lũ của những con ngƣời sống dƣới đáy xã hội. Đúng nhƣ Nguyễn Minh Châu nhận xét về ngôn ngữ Nguyên Hồng “câu chữ nào cũng lấm láp cuộc sống, mang hơi thở hổn hển của cuộc sống lam lũ”. Những từ, những câu chữ ấy luôn “cựa quậy, phập phồng” đánh vào tâm thức ngƣời đọc, ám ảnh ngƣời đọc về cuộc sống nô lệ của nhân dân ta dƣới thời thực dân phong kiến. Nguyên Hồng có thói quen lúc rỗi rãi thƣờng hay đến những nơi đông ngƣời nhƣ vƣờn hoa, chợ, bến tầu, bến xe,… để lắng nghe ngôn ngữ đối thoại đời thƣờng, ngôn ngữ chợ búa, ngôn ngữ của những ngƣời lao động buôn thúng, bán bƣng vất vả cực nhọc để chắt lọc và đƣa vào văn chƣơng của mình. Vì thế, ngôn ngữ của Nguyên Hồng là ngôn ngữ của đời sống cần lao, “mang hơi thở nóng hổi” của cuộc sống. Với những nhân vật tha hóa, lưu manh hóa, tác giả đã sử dụng một thứ ngôn ngữ đặc biệt - thứ ngôn ngữ phù hợp với tính chất nghề nghiệp và bản chất, tính cách của những con ngƣời táo tợn, bất cần, sống cuộc sống ngoài vòng pháp luật. Khác với những nhà văn khác cùng thời, cùng khuynh hƣớng, Nguyên Hồng là ngƣời đặc biệt dành sự quan tâm nhiều đối với loại nhân vật tha hóa, lƣu manh hóa - và cái khác biệt của nhà văn cũng chính là ở kiểu xây dựng loại nhân vật này. Có lẽ do hoàn cảnh sống dƣới đáy xã hội mà Nguyên Hồng đã phải nếm trải, nên ông gần gũi và rất am hiểu họ. Với kiểu nhân vật này nhà văn sử dụng những từ ngữ ăn nói trợn trạo, bất cần đời, đầy tiếng lóng của những dân “anh chị”. Ta hãy lắng nghe một cuộc đối thoại trong Bỉ vỏ giữa nhân vật Năm Sài Gòn và đồng bọn: “Hắn nói đến đây, cả bọn nhao nhao lên hỏi: - Có “Tế bướu” (nhiều tiền) không? - Bao nhiêu “thạch” (đồng)?… - Tôi biếu anh Năm “trách chợm” (một chục), còn mỗi anh “kẹo thạch” (năm đồng). Tư lập lơ lấm lét chờ Năm nhận lời mới hất hàm hỏi Chín: - Thế “khánh vọt” (khánh vàng) với “khong bẹt” (khóa vòng bạc) đâu? Chín hiếc cười đáp: - Ấy suýt tôi quên thằng “vỏ lỏi” bế em bé đưa ra ao than, chực tháo khánh và vòng, xích thì có bốn “so quéo” ở trong ấy đi ra bắt gặp nó, nó hoảng hốt vứt
135 đứa bé xuống một cái hố rồi chạy mất… Lại thấy bóng “cớm chùng” và “cớm tẩy”, tôi phải bấm nó rồi cả hai “ngũ dị” đi thẳng” [74, tr. 338]. Và đây là ngôn ngữ đối thoại trong cuộc cắt máu ăn thề của những tay “anh chị” đất Hải Phòng: “Tôi là Sửu Nháy, hai mươi mốt tuổi, không cha mẹ, không anh em, vợ con không quê quán… can án sáu lần, tổng cộng bốn năm tù… xin nguyện hết lòng giúp đỡ, bênh vực anh em, nếu sai lời sẽ bị trời tru, đất diệt”; “Tôi là Tư Chơi, hai mươi tư tuổi, không quê quán, anh em, cha mẹ, can án tám lần, tổng cộng 7 năm tù, nguyện như Sửu Nháy nếu sai lời xin quỷ thần hai vai bắt hộc máu chết tươi”;“Tôi là Bảy Hựu, hai mươi tuổi, không cha mẹ, không quê quán… không cả chồng con, theo anh Hai Răng vàng giang hồ từ thuở nhỏ, can án sáu lần, cộng bốn năm tù, xin nguyện như anh em, nếu sai lời, sẽ bị chết đâm, chết chém ở đầu đường, xó chợ”… [73, tr. 124]. Ta thấy qua những đoạn đối thoại trên, tác giả đã tạo đƣợc một loại ngôn ngữ có sắc thái riêng của những kẻ giang hồ hành nghề cƣớp giật, đâm thuê, chém mƣớn. Họ muốn tồn tại đƣợc thì phải bất chấp tất cả, nên họ “yêng hùng” ngay cả trong khẩu khí. Nguyên Hồng đã chú ý sử dụng ngôn ngữ đối thoại để thể hiện bản chất và nghề nghiệp của loại nhân vật này. Đặc biệt, trong tiểu thuyết Bỉ vỏ những tiếng lóng, những biệt ngữ mà các nhân vật lƣu manh, tha hóa sử dụng là 272 lƣợt (tần số đƣợc Nguyên Hồng sử dụng hết sức đậm đặc). Có thể kể ra hàng trăm từ lóng mà tác giả đã sử dụng nhƣ: “Hồ lỳ” (ngƣời tính toán ở chiếu bạc),“chạy dọc” (kẻ ăn cắp trên tàu thủy, tàu hỏa hay ô tô), “cớm chùng” (mật thám), “phụ cớm” (phụ mật thám), “cớm độc” (đội xếp), “Cớm tẩy” (mật thám tây, đội sếp tây), “tôm”(bắt), “mõi” (móc, rút) hay những biệt ngữ:“vỏ lỏi” (ăn cắp nhỏ tuổi), “tiểu yêu” (chỉ trẻ con ăn cắp), “yêu tạ” (kẻ cắp lâu năm), “bỉ vỏ” (đàn bà ăn cắp),“quấy” (đi chơi nhà chứa);“diễn xưa” (uống rƣợu say),“phiện phò” (hút sách chơi bời);“bùng” (án biệt xứ),“pét bích” (tám lần can án),“củ” (chết), “ngũ dị” (chạy trốn), te (đẹp), “tiền bồi” (tiền ăn cắp của bọn ăn cắp trích nộp cho đàn anh), hiếc (lần lƣng, móc túi), “khai” (cắt túi, xẻo đẫy), “hắc” (cẩn thận, khôn ngoan), “thắt đớm” (thắt lƣng), “tễ biếu” (nhiều tiền), “đi phiên” (đi khám bệnh), “bét dịp” (tám tháng), “nhỡ” (bị tù), “đét” (không ăn cắp đƣợc), “mổ chạc” (ăn nhờ), “ngũ dị” (chạy trốn)… Nguyên Hồng dùng nhiều những tiếng lóng, những biệt ngữ nhƣ trên với mục đích để phản ánh cuộc sống tối tăm đầy tội lỗi và cũng đầy
136 nguy hiểm của những kẻ lƣu manh, trộm cắp, cùng đƣờng nổi loạn. Các nhân vật này sử dụng những tiếng lóng, những biệt ngữ nhƣ vậy là để thông báo cho nhau trong những hoàn cảnh bị dồn đẩy, hoặc trong những tình huống cực kỳ nguy hiểm, hoặc khi trốn chạy để khỏi bị mật thám bắt… Cuộc sống tăm tối bấp bênh của họ đƣợc nhà văn miêu tả bằng nhiều tiếng lóng mà chỉ có những kẻ “trong nghề” mới hiểu đƣợc. Tài năng của Nguyên Hồng là ở chỗ nhà văn đã dùng chính ngôn ngữ của họ để miêu tả thực tế cuộc sống của họ, một cuộc sống ăn cắp, ăn cƣớp, đâm thuê, chém mƣớn, trong sự lo sợ bị bắt, bị vào tù hoặc sự thanh toán lẫn nhau có thể xảy ra bất cứ lúc nào. Ngay cả khi bày tỏ tình cảm, họ cũng nói với nhau bằng thứ ngôn ngữ của riêng họ: "Tám Bính vênh mặt nũng nịu: - Khi nào cớm mó được đến người em. Năm Sài Gòn lườm yêu Bính: - Mình chỉ kiêu ngạo thôi, tài giỏi sành sỏi như Tư Lập Lơ còn “cáy” không dám làm tiền nữa là mình thứ vị gì. - Nhưng em… - Em là “bỉ” chứ gì? ... Năm liền quàng tay qua Bính, kéo mặt Bính sát tận mặt mình, thều thào: - Em gái nhỏ tôi “te” quá”. [73, tr. 392]. Nhƣ vậy, chủ ý đƣa tiếng lóng vào trong đối thoại của các nhân vật này, nhà văn nói lên bản chất nghề nghiệp của họ, đó là thứ ngôn ngữ chỉ bản chất hung hãn và thái độ bất cần đời của những con ngƣời bị dồn đẩy phải sống một cuộc sống ngoài vòng pháp luật. Đúng nhƣ tác giả Lê Hồng My đã nhận xét: “Tiếng lóng của Nguyên Hồng đã đưa người đọc đến với tầng lớp cặn bã nhất của xã hội để nhận biết về sự đau xót của hạng đĩ điếm, trộm cắp, sát nhân vẫn bị người đời khinh rẻ. Đó là mảng hiện thực mà bao thế hệ nhà văn đã không ngừng trăn trở, tìm hiểu, khám phá. Dưới ngòi bút Nguyên Hồng, tiếng lóng đã bồi đắp thêm giá trị hiện thực của tác phẩm, làm cho bức tranh đời sống xã hội Việt Nam trước cách mạng tháng Tám trong văn học nước nhà thêm chân thực và sâu sắc” [101, tr. 127]. Có thể thấy, với những nhân vật tha hóa, lƣu manh, trộm cƣớp… nhà văn thƣờng sử dụng những ngôn ngữ của những kẻ bợm trạo, bất cần, hoặc những
137 tiếng lóng của giới giang hồ để lột tả bản chất và tính nghề nghiệp của họ. Cũng vậy, khi miêu tả cuộc sống của những đứa trẻ lang thang nơi đầu đƣờng xó chợ, nhà văn sử dụng những từ ngữ phù hợp với hoàn cảnh sống và tâm lý của lứa tuổi này. Tuy nhiên, trong ngôn ngữ của kiểu nhân vật trẻ em, ngƣời đọc nhận thấy đó là thứ ngôn ngữ vừa trẻ con, lại vừa già dặn của ngƣời lớn. Phải chăng môi trƣờng lao động cực nhục bắt buộc chúng phải bƣơn trải, phải giành giật, phải mánh lới… nhƣ những tay “anh chị” lớn tuổi để tồn tại? Chúng có những từ ngữ riêng, không ngang ngƣợc bất cần nhƣ những tay “anh chị”, nhƣng cũng đầy tính “bụi đời” - thứ ngôn ngữ đã ngấm vào chúng trong những ngày kiếm sống. Đây là đoạn đối thoại của hai nhân vật Điều và Tý Sáu, chúng bàn nhau ăn cắp tiền của ông già mù trong truyện ngắn Con chó vàng: “- Con chó vẫn thức mày ạ. Mà tao biết hai thằng mình khờ rồi, ban ngày đi ăn xin, ông lão mới bỏ quần áo vào bị chứ đi ngủ, thế nào bố già chẳng lẩn vào người. Mà bên bố già lại có con chó tai quái kia thì có giời mà lấy được. - Ức thật, hai thằng sáng mà lại chịu thua con chó của bố mù” [73, tr. 156]. Lẽ ra, bình thƣờng ngƣời đi ăn xin lại bị mù làm ngƣời ta thƣơng xót, nhất là tình cảm ấy ở trẻ em lại càng trong sáng và thể hiện sự thƣơng xót nhiều hơn, nhƣng cuộc sống kiếm sống lang thang nơi đầu đƣờng xó chợ làm các em trở nên chai sạn mất dần đi những tình cảm tốt đẹp, dửng dƣng với những cảnh ngộ rất đáng thƣơng tâm của ngƣời đời. Chúng gọi ông lão là “bố già”, là “bố mù” một cách dửng dƣng và còn định giết chó, cƣớp tiền của ông lão - ngƣời còn khốn cùng hơn chúng. Trong Bỉ vỏ, Nguyên Hồng miêu tả cảnh những đứa trẻ lang thang đầu đƣờng xó chợ, ăn cắp, lừa lọc để tồn tại, nhƣng cũng có nhiều lúc chúng bị các tay “anh chị” “hớt tay trên” “sản phẩm” ăn trộm của chúng, đẩy chúng vào tình trạng sắp chết vì đói, chúng đã bộc bạch những nỗi tức tối qua những lời nói đầy hằn học, đầy biệt ngữ và tiếng lóng: “Hiếu chêm một câu: - Mà Tám Bính “siêu” (lấy đi) mới thần tình chứ. … Hiếu chuyên môn ăn cắp, nên các cử chỉ của Bính nó diễn lại một cách khéo léo, tự nhiên vô cùng làm Sẹo phải tròn mắt kêu lên: - Tám Bính “dựa nhẩu” (lấy nhanh) đến thế cơ à?
138 Minh hất hàm cười: - Ấy chết, bà mày có biết “làm tiền” tí nào đâu! Mất hết cả ngờ vực, thằng Sẹo gật gù: - Khoái đấy, thích đấy!... Nó vui vẻ cất tiếng: - Chúng mày nhỉ, “bỉ” (ăn cắp) ấy dễ lắm, tốt lắm, làm thế nào những lúc “đét” (túng thiếu), chúng ta chả “trách phõ” (xin nhờ vả) được tí tỉnh” [74, tr. 381]. Qua những đối thoại trên, ta thấy nhân vật trẻ em, tuy còn ít tuổi nhƣng đã sử dụng các tiếng lóng, những biệt ngữ nghề nghiệp của chúng một cách thành thục, trơn tru. Cuộc đời của chúng nhiều lúc phải trải qua những ngày đói khát, rét mƣớt ê chề, chênh vênh giữa sự sống và cái chết, nhƣ nhân vật Minh có lúc “đói quá lả đi mê mệt, nằm rũ trên thềm gạch xây cạnh chuồng tiêu… May mà sáng hôm sau thằng Hiếu ăn cắp được đôi giày ta mới, bán được hai hào rưỡi mua phở cho nó ăn, chứ không nó chết đói mất” [74, tr. 383]. Ta thấy, trong những hoàn cảnh nghiệt ngã nhƣ vậy, tận đáy sâu tâm hồn các em vẫn ngời lên sự tƣơng thân, tƣơng ái, đùm bọc lẫn nhau của những ngƣời cùng cảnh ngộ. Điều đó làm ngƣời đọc ấm lòng hơn bởi thấy các em là những đứa trẻ đáng thƣơng chứ không đáng giận cho dù bị rơi vào hoàn cảnh nào. Để miêu tả cuộc đời những ngƣời phụ nữ phải làm nghề mại dâm để tồn tại, Nguyên Hồng cũng dùng những từ ngữ phù hợp với nghề nghiệp của họ, nhƣ: “sộp”, “đồ chơi”, “đi phiên”, “lẳng giai”, “sộp kê”, “xé giấy”,… hoặc những từ ngữ thể hiện những trạng thái cảm xúc khi tủi thân, khi ê chề, tủi nhục, đau đớn của những ngƣời đàn bà bị sa chân vào nhà chứa nhƣ: Tám Bính, Hai Liên… “Sau sáu mươi ngày đêm ròng rã ít khi chợp mắt làm “đồ chơi” cho mọi hạng người, tiếp những ông khách “sộp” của chủ chứa mà đến tiền đi “phiên” (đi khám bệnh) cũng không có” … …“Dứt lời, Hai Liên bấm Tám Bính, ghé vào tai Bính nói thầm: Thằng cha này có vợ nhưng vợ ở tận Hà Đông, ít khi gặp xuống chơi, nó lẳng giai lắm mà “sộp kê” (nhiều tiền) lắm, lại đi đạo nữa đấy”; …“Hai Liên ái ngại, cau mày ngẫm nghĩ một lát rồi bảo Bính: Chị muốn rời bỏ chốn này lắm phải không?... thôi được… khi nào chị thật khỏe mạnh, em sẽ đánh mối giúp chị một người có thể xé giấy lấy chị…
139 “Em không lừa dối chị đâu tuy em thường “khấu bộp” mọi người để lấy tiền” (Bỉ vỏ) … Vào thời điểm đó, các tác phẩm của văn học lãng mạn đang đến với bạn đọc bằng những từ ngữ nuột nà, trơn tru đầy mộng mơ của những chàng và nàng, những nhân vật chàng trai, cô gái Mới tân thời, đã chinh phục và ru ngủ độc giả bằng những tác phẩm: Hồn bướm mơ tiên, Nửa chừng xuân, Đời mưa gió, Đoạn tuyệt… thì Nguyên Hồng đã dũng cảm đƣa vào trang viết của mình những từ ngữ đầy gân guốc, bụi bặm, đầy tính bình dân của nhà máy, của than bụi, của nhà máy, của bến phà, từ ngữ của đời sống cần lao để miêu tả chân thực đời sống lam lũ của họ. Điều đặc biệt cũng là khác biệt của nhà văn là ông đã sử dụng những biệt ngữ, những tiếng lóng để miêu tả cuộc sống hỗn độn, khốn cùng của những con ngƣời sống dƣới đáy xã hội, sống ngoài vòng pháp luật. Giáo sƣ Hà Minh Đức khẳng định: “Không thể làm sống dậy cuộc sống giang hồ, lưu manh của những kẻ như Tám Bính, Năm Sài Gòn, Ba Bay nếu như trong Bỉ vỏ Nguyên Hồng không dùng tiếng lóng”. Thành công của Nguyên Hồng chính là ở chỗ ông đã đƣa tiếng lóng trở thành một thứ ngôn ngữ nghệ thuật vào văn chƣơng và giúp ta hiểu thêm về những con ngƣời tội lỗi bị xã hội cũ ruồng bỏ, để cảm thông và thƣơng xót cho họ. Đồng thời, tiếng lóng của Nguyên Hồng đã góp phần làm phong phú thêm ngôn ngữ văn xuôi hiện đại. Còn với những nhân vật thanh niên trí thức tiểu tư sản nghèo khổ thì ngôn ngữ đối thoại của họ rất ít mà thƣờng nặng về suy nghĩ nội tâm. Trong các sáng tác Tôi dạy học, Lớp học lẩn lút, Một trưa nắng, Hai dòng sữa… các nhân vật thanh niên trí thức đều ít hành động, ít đối thoại, mà nặng về độc thoại, suy nghĩ. Ví dụ nhƣ trƣờng hợp nhân vật Hƣng (trong Miếng bánh) vì đói ăn dài ngày mà anh đã bỏ ra hai hào để mua bánh để tận hƣởng thỏa mãn cơn khát thèm, bỗng hình ảnh đói khát, xác xơ của ngƣời vợ hiện ra khiến cho anh cảm thấy tê dại, miếng bánh bỗng nhiên thành “mảnh thủy tinh tẩm mật cá”. Và anh tự chất vấn mình, toàn bộ tâm trí anh quay cuồng bởi tiếng rít mắng của cõi lòng: “Khốn nạn! Sao mày lại lén lút ăn không chia sẻ với vợ con như thế này! Mày thèm khát thế vợ con mày no đủ hay sao? Mày còm cõi thế vợ con mày béo tốt hay sao? Mày nhẫn tâm thế à?”. Biết đó là hành động xấu xa, ích kỷ, Hƣng không nén nổi giận dữ, anh tự xỉ vả mình là “khốn nạn”, “nhẫn tâm”. Những tiếng nói lên án gay gắt lên án tự trong
140 tâm trí “mỗi khi nhớ tiếng miếng ăn này, Hưng sẽ bị một nhục nhã như chàm, như lửa táp vào mặt, Hưng sẽ đau đớn còn hơn bị xác thịt kìm cặp” [73, tr. 439]. Cuộc sống nghèo khổ khiến anh phải có những tính toán chi li, phải ích kỷ nghĩ cho riêng mình rồi lại phân tích, tự nhận thức trong sự tủi hổ, ân hận, đau đớn. Và cứ thế, tâm lý nhân vật triền miên day dứt, căng thẳng nối tiếp nhau. Nhân vật rất ít đối thoại, mà chủ yếu nặng về những suy nghĩ nội tâm (trong 12 trang truyện, Hƣng đối thoại có 11 lần, còn lại là những suy nghĩ “tự nhủ”, tự chất vấn, tự lên án mình qua dòng độc thoại nội tâm là chủ yếu). Cũng tƣơng tự nhƣ Hƣng, nhân vật Giang (trong Ngọn lửa) chỉ vì bốc vụng một miếng cơm nguội trong lúc quá đói, mà cũng xỉ vả mình thậm tệ. Sự day dứt lƣơng tâm của ngƣời trí thức bộc lộ sự đấu tranh nội tâm căng thẳng của nhân vật khi họ rơi vào những cảnh ngộ oái oăm đầy nƣớc mắt đắng cay. Những hành động “ăn vụng” “ăn lén” để tồn tại cũng đƣợc thể hiện qua suy nghĩ dằn vặt của nhân vật: “mang tiếng được ăn học chữ nghĩa hẳn hoi mà ăn xó mó niêu như thế đấy! Đói khát đến thế nào mà ăn như một kẻ ăn mày, ăn nhặt vậy” [73, tr. 114]. Ngƣời thầy giáo nghèo - nhân vật Thân (trong Quán Nải) rất ít nói, kín đáo trong cƣ xử với mọi ngƣời. Ngay cả với ngƣời thầm yêu, trộm nhớ là Muống, Thân cũng kín đáo, khách sáo qua cách xƣng hô “tôi”- “cô”: “ - Vâng! Thôi chào cô về”... “- Về! Cô về bây giờ có lẽ đã quá nửa đêm” [74, tr. 498]. Đối thoại trên thể hiện tính cách nhu mỳ, mềm yếu, thậm chí là hơi hèn của nhân vật Thân. Cách đối thoại này cũng đã thể hiện sự rụt rè trong ứng xử của kiểu nhân vật này. Nhân vật Lƣu trong Lúc chiều xuống phải đem mấy cuốn sách là tài sản quý báu nhất của anh đi bán để cầm hơi trong khổ sở tủi nhục, trong sự bê tha bệ rạc, ngƣời đọc cũng ít thấy anh đối thoại mà chủ yếu là độc thoại nội tâm (trong 15 trang truyện có 11 đối thoại). Truyện ngắn Hai dòng sữa thể hiện quan điểm nghệ thuật của ngƣời trí thức tiểu tƣ sản trƣớc cuộc sống, nhƣng cơ bản cũng lại đƣợc biểu đạt qua dòng độc thoại nội tâm của nhân vật (trong 22 trang truyện cũng chỉ có 9 đối thoại). Huyên là một nhạc sĩ có đủ điều kiện sống đầy đủ, thậm chí thừa thãi về vật chất, nhƣng tâm hồn gần nhƣ bại liệt. Có dịp gần gũi với những ngƣời lao động nghèo
141 khổ, Huyên đã thức tỉnh, anh nhận ra rằng, cuộc đời anh cũng nhƣ nghệ thuật của anh chỉ có thể hồi sinh khi biết gắn bó với nhân dân nhƣ gắn với hai dòng sữa mẹ. Để có sự thức tỉnh về bản thân, ý thức về giá trị của nghệ thuật chân chính, Huyên cũng đã trải qua những “dằn vặt”, những “day dứt”, những suy nghĩ nội tâm căng thẳng. Huyên tự nhận thấy mình “núp dưới cái danh nghệ sĩ mà bám vào lưng người ta”, “tâm hồn Huyên đau như xé ra” thấy mình là “người nghệ sĩ ăn mày, thứ nghệ sĩ trùng bệnh độc, sống bằng khí lực người ta và làm trụy lạc bao cuộc đời mà nhiều hạng người vẫn ca tụng và khao khát gần gũi” [73, tr. 521]. Nhận thức đƣợc nghệ thuật của mình “chỉ là cái âm nhạc phóng đãng, trụy lạc”, Huyên day dứt, ghê rợn cho mình: “Huyên thấy rõ ràng đời mình đen tối và khốn nạn vô cùng, không còn có cái gì để mà tô điểm, che đậy, lấp láp được nữa… Và những cái là hay, là đẹp, là tuyệt diệu ấy, có ích lợi chút nào cho người đời, hay chỉ để vui tai, mê hồn và đắm đuối cho một hạng người lười biếng, nhẫn tâm” [73, tr.527]. Huyên thấm thía sau cái lần “chua xót tê dại này”, “bắt đầu từ những phút sôi nổi sung sướng này, Huyên không thể nào xa những con người kia, Huyên phải mãi mãi đứng bên tay trái họ, cảm thông tận tâm hồn với họ mọi sự đau khổ vui tươi, mong ước và tin tưởng. Đời Huyên bắt vào đời họ như dây tơ bám riết lấy lòng đất, càng sâu bao nhiêu càng vững chắc bấy nhiêu” [73, tr. 530]. Thể hiện sự đấu tranh nội tâm căng thẳng của ngƣời trí thức, Nguyên Hồng cũng chỉ thể hiện qua suy nghĩ và tâm trạng của nhân vật mà rất ít sử dụng ngôn ngữ đối thoại trực tiếp. Điều này phù hợp với tính cách kín đáo, sống nội tâm của phần lớn những nhân vật trí thức tiểu tƣ sản. Thông qua ngôn ngữ độc thoại nội tâm, các tình tiết, tính cách nhân vật đƣợc hình thành và phát triển. Từ đó, Nguyên Hồng đã làm nổi bật những nỗi đau xót trƣớc bi kịch vật chất và tinh thần của ngƣời trí thức tiểu tƣ sản trong xã hội cũ. Là ngƣời tinh tế và dễ xúc động, giàu tình thƣơng cảm với những số phận bất hạnh, nên ngôn ngữ của Nguyên Hồng cũng thấm đẫm tình yêu thƣơng khi biểu đạt những trạng thái tình cảm của nhân vật. Có những từ ngữ biểu đạt "những rung động cực điểm của một linh hồn trẻ dại" (Thạch Lam) xúc động sâu xa mà đằm thắm trữ tình, có những từ ngữ biểu đạt những trạng thái tâm lý căng thẳng của nhân vật khi rơi vào cảnh ngộ khốn cùng, hoặc chênh vênh giữa sự sống và cái
142 chết của các nhân vật sống ngoài vòng pháp luật, hoặc những từ ngữ biểu đạt niềm hứng khởi, say mê sự sống… Nhƣ vậy, khi xây dựng nhân vật, cho dù ở loại nhân vật nào, Nguyên Hồng rất chú ý đến ngôn ngữ nhân vật. Sử dụng ngôn ngữ phù hợp với đặc điểm, tính cách của nhân vật là một thành công của Nguyên Hồng trong quá trình sáng tạo nghệ thuật của mình. 4.3.2. Ngôn ngữ mang sắc thái tôn giáo Nghiên cứu về một số đặc điểm ngôn ngữ nhân vật trong sáng tác của Nguyên Hồng, chúng tôi nhận thấy, nhà văn không chỉ mạnh dạn đƣa từ lóng vào trong tác phẩm văn chƣơng, ông còn mạnh dạn sử dụng những từ ngữ thƣờng dùng của những ngƣời theo đạo Cơ đốc. Có lẽ lớp từ ngữ này đã khiến cho tác phẩm của Nguyên Hồng ít nhiều mang sắc thái tôn giáo, thể hiện tinh thần xả thân, độ lƣợng, thương đến cả những kẻ ác của đạo Cơ đốc. Chính đặc điểm này thể hiện phong cách rất riêng của Nguyên Hồng so với những nhà văn cùng thời. Ngôn ngữ mang sắc thái tôn giáo thể hiện ngay từ những sáng tác đầu tay Linh hồn, bởi không khí tôn giáo thấm sâu vào tâm thức Nguyên Hồng, thấm vào từng trang viết của nhà văn. Ta bắt gặp trong nhiều sáng tác của Nguyên Hồng trƣớc Cách mạng tháng Tám năm 1945 có nhiều những từ ngữ của những ngƣời theo đạo Cơ đốc. Các biệt ngữ tôn giáo đƣợc ông sử dụng rất phong phú, có khi đó là từ chỉ các chức phận trong dòng tu: Đức Mẹ, Đức Chúa Jêsu, con chiên, giai hàng xứ, bõ, đồng nhi, con gái thơ kinh, lề lối Hội thánh,… Hay hình ảnh nhà thờ, thánh đƣờng với những tòa giảng, bàn thờ Đức Mẹ, cây thập ác, cây thánh giá, tranh Chúa Jêsu bị đóng đinh trên cây thập ác, Chúa vẻ mặt rầu rĩ, tượng Chúa chịu nạn… Hoặc những hoạt động quen thuộc của giáo dân: đọc kinh, cầu nguyện, xưng tội, rửa tội, lần đàng thánh giá, chịu phép Chúa, tiếng đọc kinh rền rĩ, miên man, linh hồn, chầu Chúa,… Những lời cầu nguyện: Giê su ma, Lạy Chúa Tôi, Đức mẹ lòng lành, Chúa nhân từ, Chúa thương xót chúng con… các bản kinh “Ăn năn tội”, “Lạy Nữ vương”, “Tôi ở dưới vực sâu”, “Đức Mẹ hằng cứu giúp”…
143 Có khi là cả một câu, là cả một đoạn văn: “Bính xanh mắt lên trông gian buồng âm u giữa buổi trưa mùa thu trong sáng, và ú ớ nói những tiếng nhỏ nhỏ trong cổ họng như một người bị cơn mê bóp nghẹt - Giê su ma… con chết mất! Lạy chúa con!Không! Không!...” (Bỉ vỏ); “Chúa vẻ mặt rầu rĩ… cây “thập ác”, - Chúa thương xót chúng con, - Chúa cứu chữa chúng tôi, - Chúa nhận lời chúng tôi…, những linh hồn quen chịu cực nhục…”; “Nhìn mẫu ảnh đức chúa Jesu bị đóng đinh trên cây thập giá treo trên tường, họ thì thầm đọc kinh”… “Lạy Nữ Vương”, “Tôi ở dưới vực sâu” [73, tr. 111], “Đức Mẹ hằng cứu giúp”, “Tượng Chúa chịu nạn trên tường lờ mờ dưới một thứ ánh sáng lạnh giòn của pha lê, hai cánh tay rỉ máu dang ra một vệt mực tím loãng dài. Mắt Chúa lờ đờ dưới vầng trán bọc gai nhọn đẫm thêm bóng tối…” [73, tr. 112], “Jê Su ma, Chúa thương xót chúng con, Đức Mẹ lòng lành”, “Lạy nữ vương mẹ rất nhân lành vô cùng”, “Lạy chúa tôi hằng có ở khắp thế gian này” [73], [74]… Hoặc miêu tả những âm thanh quen thuộc của xứ Đạo “Tiếng chuông nhà thờ”, “những tiếng cầu kinh rền rĩ”, “ chấm nước Thánh”, “đọc kinh”, bõ nhà thờ’, “tan lễ”, “tan chầu”… Hay cảnh tƣợng một đêm Noen: “Tiếng chuông bỗng nổi dậy… Tây đầm đi vào trước, cả bầu đoàn vú bế, vú dắt, chị hai, chị khâu, bé con cầm áo choàng và làn mây đựng đầy bánh kẹo, hoa quả ríu rít theo sau. Tất cả nghênh ngang ở lối đi giữa nhà thờ rộng thênh thang với những hàng ghế trên cùng lót nhung cả ở chỗ quỳ chân. Rồi đến các chức sắc, những quyền quý trong bốn “họ” khệnh khạng, bệ vệ, hớn hở hàng trăm đồng nhi và con gái thơ kinh cùng cất tiếng lên để đón tiếp sự thanh bình vinh hiển của những lớp người sang trọng”… [73, tr. 220-221]. Những thứ ngôn ngữ mang đậm sắc thái tôn giáo này đã thể hiện đƣợc nét rất riêng về phong cách nghệ thuật của Nguyên Hồng. Điều đáng quý là với những từ ngữ này, nhà văn đã có sự đóng góp không nhỏ vào sự phát triển của ngôn ngữ văn xuôi hiện đại. Nhờ lớp từ ngữ này, Nguyên Hồng đã mở rộng phạm vi phản ánh hiện thực, mở rộng sự hiểu biết về đời sống của những ngƣời theo đạo, giúp ngƣời đọc thấy đƣợc rõ hơn sự thật cuộc sống của những ngƣời theo đạo Thiên Chúa lúc bấy giờ sau tấm màn tôn giáo huyền bí. Các nhân vật của Nguyên Hồng (đặc biệt là những ngƣời phụ nữ) trong cảnh khốn cùng họ thƣờng cầu nguyện với một niềm tin tôn giáo “Chúa lòng
144 lành nhân từ”. Những ngƣời đàn bà bị đọa đày trong tù, khi Tết đến chỉ còn biết cầu nguyện Chúa để vơi đi những tâm trạng tủi cực của kiếp sống đọa đầy, “Để cầu kinh, họ có một thứ giọng riêng, càng kéo dài càng rên xiết” ,“Tất cả hướng mặt về mẫu ảnh đức chúa Jesu bị đóng đinh trên cây thánh giá treo trên tường. Họ thì thầm đọc kinh. Giọng đọc đều đều không phân biệt, âm thầm trong bóng mờ mờ của nhà tù. Lòng tin tưởng của những con người sống trong tối tăm kia không còn biết bấu víu vào đâu đầm đìa, chan chứa trong những bản kinh “Lạy Nữ Vương”, “Tôi ở dưới vực sâu” “Đức Mẹ hằng cứu giúp” [73, tr. 211]. Nhân vật Hai mƣơi hai (Linh hồn) khi bị Cai Năm hãm hiếp, không thể chống trả, nàng cũng đành nhắm mắt mà âm thầm cầu nguyện: - “Chúa thương xót chúng tôi! - Chúa cứu chữa chúng tôi ! - Chúa nhận lời chúng tôi…! Nàng chỉ có thể trong cậy vào quyền pháp của đấng cao siêu phù hộ nàng… Hai mươi hai vội hơi hé mắt, chua xót lờ đờ nhìn xuống mẫu ảnh Đức Chúa Jesu treo ở ngực, trong thâm tâm nàng như muốn thì thầm phân trần sự bị ức hiếp quá tàn bạo và sự trong sạch của linh hồn mình” [73, tr. 92]. Bà của bé Hồng (Những ngày thơ ấu) trƣớc cảnh gia đình sa sút chỉ còn biết ngày ngày ngồi trƣớc cây thánh giá “những đầu ngón tay khô róc, lẩy bẩy lần chuỗi tràng hạt”, “khuôn mặt hốc hác nhăn nheo, quầng mắt sâu thẳm” “lầm rầm cầu nguyện” - Chúa tha tội cho chúng tôi! Chúa thương xót chúng tôi…! Chúa phá mọi sự dữ, ban mọi sự lành cho chúng tôi” , bà nhìn chúa Jesu rầu rĩ mệt lả dang hai cánh tay rỉ máu trên cây thánh giá hồi lâu rồi từ từ cúi xuống hôn mẫu ảnh nhỏ, tròn bằng bạc ở tràng hạt” [73, tr. 752]… Nhƣ vậy, sử dụng những từ ngữ Cơ đốc giáo, Nguyên Hồng đã có thêm một phƣơng tiện ngôn ngữ để phản ánh một sự thật nghiệt ngã: Chúa lòng lành, nhân từ, Chúa cứu vớt chúng con cũng không thể nào cứu vớt đƣợc cuộc sống lầm than, nô lệ của dân nghèo. Các con chiên của Chúa càng ngoan đạo thì lại càng khốn khổ, càng bị bọn thống trị bóc lột cả về thể xác lẫn tinh thần. Kẻ cầu nguyện vì bế tắc trƣớc cuộc đời nên tìm đến tình thƣơng bao la và sự an ủi ở nơi Chúa - nhƣng thực tế là họ cầu nguyện để tìm thấy “sự cứu rỗi” ở chính mình. Nguyên Hồng cũng gửi gắm những câu cầu nguyện đó của mình cho những con ngƣời khốn khổ, bế tắc trƣớc cuộc đời qua những trang văn thấm đẫm tình thƣơng yêu sâu sắc! Sử dụng nhiều từ ngữ mang sắc thái tôn giáo nhƣ thế, nhà văn đã giúp ngƣời đọc hiểu
145 sâu hơn về đời sống tinh thần của những ngƣời theo đạo Thiên chúa - đây cũng là sự khác biệt trong lời văn của Nguyên Hồng so với lời văn của các tác giả cùng khuynh hƣớng, cùng thời. Tóm lại, để tạo dựng cho mình một Thế giới nghệ thuật riêng, ngoài việc xây dựng thành công một thế giới nhân vật lao động nghèo khổ dƣới đáy xã hội, Nguyên Hồng cũng đã rất thành công khi tạo dựng một không gian, thời gian và ngôn ngữ nghệ thuật mang đậm dấu ấn nhà văn đất Cảng. Đó là một thứ thời gian gắn liền với những sự kiện, biến cố của cuộc đời nhân vật, thời gian của sự hồi tƣởng đan xen giữa quá khứ, hiện tại và tƣơng lai của nhân vật. Một không gian xã hội đen tối đầy tội lỗi, một không gian gia đình chứa đầy bi kịch buồn đau, tan tác, và đâu đó còn là một không gian mang sắc thái tôn giáo trầm buồn, ảm đạm. Đồng thời, để khắc họa thành công những nét tính cách và phẩm chất các nhân vật của mình, Nguyên Hồng đã sử dụng hiệu quả thứ ngôn ngữ giàu chất liệu của cuộc sống cần lao, thứ ngôn ngữ phù hợp với đặc tính và nghề nghiệp của từng loại nhân vật. Nhà văn cũng hay sử dụng những biện pháp tu từ, những biệt ngữ, tiếng lóng, những từ ngữ mang sắc thái tôn giáo để khắc họa rõ nét tâm lý, tính cách nhân vật. Cũng qua các yếu tố thời gian, không gian và ngôn ngữ nghệ thuật trong sáng tác của Nguyên Hồng giai đoạn trƣớc Cách mạng, ngƣời đọc đã thấy rõ đƣợc quan niệm nghệ thuật, tƣ tƣởng nghệ thuật của nhà văn.
146 KẾT LUẬN 1. Là một trong những nhà văn hiện thực xuất sắc của Việt Nam giai đoạn đầu thế kỉ XX đến năm 1945 và cũng là một trong những tác gia lớn của văn chƣơng Việt Nam hiện đại, Nguyên Hồng đã khẳng định đƣợc vị trí của mình trong đời sống văn học nƣớc nhà ngay từ những tác phẩm đầu tiên khi tuổi đời còn rất trẻ. Với một tuổi thơ dữ dội, đầy đau đớn và bất hạnh; với một trái tim đặc biệt nhạy cảm với nỗi đau của những ngƣời lao động nghèo khổ; với một vốn sống giàu có, phong phú về đời sống của lớp ngƣời nghèo dƣới chế độ thực dân phong kiến - và với một tấm lòng thấm đẫm yêu thƣơng và giàu lòng trắc ẩn - Nguyên Hồng đã để lại cho chúng ta một sự nghiệp văn chƣơng đầy giá trị hiện thực và nhân đạo. 2. Một trong những yếu tố quan trọng tạo nên những giá trị lớn lao đó trong các tác phẩm của Nguyên Hồng chính là Thế giới nghệ thuật đặc sắc của ông. Trong thế giới nghệ thuật, các phƣơng diện: từ hệ thống nhân vật đến không gian, thời gian nghệ thuật, ngôn ngữ nghệ thuật ... đều mang đậm cá tính sáng tạo và tƣ tƣởng nghệ thuật của nhà văn. Thế giới nhân vật của Nguyên Hồng thật phong phú và phức tạp, đó là cả một thế giới những ngƣời lao động nghèo khổ, dƣới đáy xã hội thực dân phong kiến. Nhà văn đã khắc họa một cách sinh động, cụ thể những cuộc đời, những số phận bé nhỏ, bất hạnh bị đày đọa, bị bóc lột đến tận xƣơng, tận tủy, bị đẩy vào tận cuối đƣờng hầm đen tối của cuộc sống, để rồi trở thành những kẻ cùng đƣờng liều lĩnh, nổi loạn và tội lỗi. Cụ thể: đó là những nhân vật phụ nữ lao động nghèo khổ, có số phận bất hạnh, bị dồn đẩy vào con đƣờng lƣu manh hóa; là những đứa trẻ nghèo sống dƣới đáy xã hội “không có tuổi thơ”, bơ vơ, đói khát; là những ngƣời trí thức tiểu tƣ sản nghèo, giàu hoài bão nhƣng bất lực và bế tắc trƣớc xã hội đen tối đầy bất công, vô nhân đạo đƣơng thời. Nhƣng với một tấm lòng, một trái tim yêu thƣơng vô hạn và một niềm tin vào bản chất lƣơng thiện của con ngƣời, nhất là con ngƣời lao động chân chính - dù trong bất kỳ hoàn cảnh nào, dù khắc nghiệt đến đâu, thì các nhân vật thuộc thế giới những ngƣời lao động nghèo khổ này vẫn đƣợc tác giả chở che, bênh vực và phát hiện ra những ánh sáng le lói luôn hƣớng
147 tới cái thiện trong tâm hồn của họ. Đặc biệt, càng về giai đoạn sau (1939 -1945) tác giả càng phát hiện, càng thêm trân trọng những phẩm chất đáng quý của tầng lớp ngƣời lao động nghèo khổ này. Đó là lòng căm thù, là sức mạnh tiềm tàng, là sự phản kháng, sự đấu tranh để giành lại quyền sống, quyền làm ngƣời của họ. Và đây cũng chính là điểm mới, điểm tiến bộ trong nhận thức của Nguyên Hồng về những ngƣời lao động nghèo khổ trong xã hội, cũng nhƣ trong cách xây dựng nhân vật của ông so với nhiều nhà văn khác cùng thời. 3. Ở phƣơng diện Thời gian, không gian nghệ thuật trong sáng tác của Nguyên Hồng giai đoạn trƣớc Cách mạng cũng mang đậm cá tính sáng tạo của nhà văn. Đó là thời gian gắn liền với những sự kiện, những biến cố dữ dội của cuộc đời nhân vật, gắn với những xung đột xã hội đầy biến động trƣớc năm 1945. Trong nghệ thuật xây dựng nhân vật, Nguyên Hồng thƣờng hay sử dụng kiểu thời gian hồi tƣởng, đan xen giữa quá khứ, hiện tại và tƣơng lai để miêu tả những sự kiện có ảnh hƣởng sâu sắc đến số phận và cuộc đời các nhân vật. Thời gian đƣợc nhấn mạnh là thời gian ban đêm với nhịp điệu chậm chạp, với sự vận động nặng nề chứa chất bao hiểm họa đau đớn… gợi lên sự ám ảnh về những kiếp ngƣời khổ ải sống trong đêm trƣờng nô lệ đen tối đầy rẫy những bất công, tội lỗi dƣới chế độ thực dân phong kiến. Thời gian đôi khi cũng đƣợc đẩy lên, có nhịp độ nhanh, khẩn trƣơng, chứa đầy kịch tính… trong một số thời điểm nhất định, gắn liền với những sự kiện đáng nhớ của nhân vật, thời gian ấy có tác dụng khắc họa tính cách quyết liệt của nhân vật cũng nhƣ khắc họa không khí khẩn trƣơng của sự kiện. Không gian nghệ thuật trong sáng tác của nhà văn là không gian xã hội đen tối, nhức nhối, chứa đựng đầy bất công và tội lỗi, bủa vây, dồn đẩy con ngƣời vào tận cùng của đói khát, bệnh tật và vào con đƣờng tội lỗi; một không gian gia đình buồn đau và tan tác chứa đầy bi kịch, mà ở trong đó con ngƣời luôn phải chịu đựng mọi sự thiếu thốn, khổ sở vì mƣu sinh, luôn phải chịu hậu quả của những hủ tục phong kiến nặng nề trói buộc; một không gian mang sắc thái tôn giáo trầm, buồn và ảm đạm. Không gian mang sắc thái tôn giáo ấy càng khắc sâu thêm bi kịch tuyệt vọng của con ngƣời mà cuộc sống của họ chỉ còn cách cầu nguyện Chúa - để
148 mong Chúa “phá được sự dữ, ban được sự lành” cho họ, cứu vớt họ - nhƣng “Chúa lòng lành nhân từ” đâu có cứu đƣợc các con chiên ngoan đạo trong khi xã hội ấy còn đầy những tội ác, bất công! 4. Nét đặc trƣng về Ngôn ngữ nghệ thuật của Nguyên Hồng cũng có sự khác biệt so với các nhà văn khác. Nếu nhƣ ngôn ngữ của Nam Cao là thứ ngôn ngữ lạnh lùng, sắc sảo đầy tính triết lý; ngôn ngữ của Nguyễn Công Hoan là thứ ngôn ngữ hóm hỉnh, trào phúng sâu cay… thì ngôn ngữ của Nguyên Hồng lại mang đậm cá tính sáng tạo của một cây bút chuyên viết về cuộc sống của những con ngƣời lao động nghèo khổ dƣới đáy xã hội. Với một vốn sống phong phú và sự am hiểu sâu sắc ngôn ngữ của những con ngƣời nghèo khổ, bất hạnh, Nguyên Hồng đã đƣa vào tác phẩm của mình một thứ ngôn ngữ bình dân, đầy ắp chất liệu của cuộc sống, mang hơi thở nóng hổi của cuộc sống cần lao. Với vốn từ vựng phong phú, vốn ngôn ngữ bình dân giàu có của mình, nhà văn đã đan dệt thành một bức tranh đa dạng, nhiều màu sắc về cuộc sống của những con người khốn khổ trong xã hội thực dân phong kiến đƣơng thời. Để xây dựng thành công các nhân vật trong sáng tác của mình, Nguyên Hồng cũng đã chọn lựa sử dụng những lớp từ ngữ phù hợp với đặc tính và nghề nghiệp của từng loại nhân vật. Đặc biệt nhà văn cũng hay sử dụng những biện pháp tu từ (phép liệt kê, từ láy…), những từ ngữ mang sắc thái tôn giáo … để khắc họa tâm lý, tính cách nhân vật. Nhà văn cũng rất thành công khi đƣa những biệt ngữ, những tiếng lóng… phù hợp với những loại nhân vật lƣu manh, trộm cƣớp dƣới đáy. Qua lớp từ ngữ này, ngƣời đọc thấy rõ hơn đời sống khốn khổ cùng với những tính cách phức tạp của những kẻ cùng đƣờng phải sống ngoài vòng pháp luật - đây cũng là nét riêng về ngôn ngữ của Nguyên Hồng so với những nhà văn khác cùng thời. Trong sáng tác của mình, nhà văn cũng hay sử dụng những câu văn dài, bộn bề chi tiết, ngồn ngộn chất liệu cuộc sống, thể hiện một niềm tâm tƣ không dứt và một vốn sống phong phú cứ ào ạt, dạt dào tuôn chảy nhƣ dòng thác trên từng trang viết về những con ngƣời cùng khổ trong xã hội đƣơng thời của ông... Đồng thời, điều đó cũng giúp ngƣời đọc thấy
149 rõ đƣợc quan niệm nghệ thuật, tƣ tƣởng nghệ thuật của nhà văn, thấy đƣợc sự phong phú, đa dạng trong Thế giới nghệ thuật của Nguyên Hồng. 5. Thông qua việc nghiên cứu về Thế giới nghệ thuật của Nguyên Hồng, ta càng thấy rõ hơn hiện thực cuộc sống đầy đen tối, bế tắc chứa đựng bao bất công và tội lỗi của xã hội thực dân phong kiến xƣa - qua những số phận đớn đau, bất hạnh của những con ngƣời lao động nghèo khổ - đây chính là ý nghĩa tố cáo, xã hội, phủ nhận xã hội rất cụ thể, sâu sắc của nhà văn Nguyên Hồng. Cũng trong quá trình tìm hiểu về Thế giới nghệ thuật của ông, chúng ta càng thấu hiểu tấm lòng nhân đạo cao cả của Nguyên Hồng đã dành cho những con ngƣời lao động nghèo khổ trong xã hội cũ. Nhân vật của nhà văn dù ở loại ngƣời nào, là loại đối tƣợng nào, thì trong những hoàn cảnh bi đát nhất, khốn cùng nhất, Nguyên Hồng vẫn luôn phát hiện, trân trọng và nâng niu từng chút ánh sáng le lói trong tâm hồn họ. Tác giả đã bày tỏ sự thƣơng yêu, chia sẻ, cảm thông và tin tƣởng vào bản chất tốt đẹp của ngƣời lao động; tin tƣởng vào sức mạnh phản kháng tiềm tàng của họ đối với xã hội đƣơng thời (từ tự phát đến tự giác) - Đây chính là quan điểm rất tiến bộ của Nguyên Hồng so với những nhà văn khác, bởi tƣ tƣởng nhân đạo của ông rất gần với chủ nghĩa nhân đạo cộng sản. Vì lẽ đó, tác phẩm của Nguyên Hồng giai đoạn trƣớc năm 1945 luôn thể hiện khát vọng đổi mới xã hội, khát vọng khám phá về con ngƣời và cuộc đời, nhằm khẳng định những giá trị bền vững, đích thực của con ngƣời, của cuộc sống. Cùng với các nhà văn hiện thực khác, Nguyên Hồng đã đóng góp vai trò quan trọng trong việc hoàn thiện quá trình hiện đại hóa văn học Việt Nam thế kỷ XX ở thể loại văn xuôi. 6. Với những đặc điểm trên trong Thế giới nghệ thuật của Nguyên Hồng, một lần nữa chúng ta có thể khẳng định rằng: Những sáng tác của Nguyên Hồng (kể cả trƣớc và sau Cách mạng tháng Tám năm 1945) luôn mang nhiều giá trị về nội dung và nghệ thuật, nhiều giá trị nhân văn sâu sắc. Cho tới ngày nay, sau gần 70 năm vận động và phát triển trên con đƣờng hiện đại hóa, văn học Việt Nam đã trải qua bao bƣớc thăng trầm và cũng đã gặt hái đƣợc nhiều thành tựu đáng ghi nhận và tự hào. Trên con đƣờng ấy, những tác phẩm văn học có giá trị đích thực
150 vẫn luôn tồn tại, vẫn luôn đƣợc ghi nhận và trân trọng - bên cạnh nhiều tác phẩm đã bị lãng quên. Những sáng tác của Nguyên Hồng trƣớc Cách mạng tháng Tám thuộc về những tác phẩm văn học mang nhiều giá trị ấy. Trong đời sống văn học hôm nay, những tác phẩm văn học của ông vẫn đƣợc nhiều ngƣời ƣa thích và tìm hiểu, bởi một trong những giá trị có tính bền vững nhất luôn thấm đẫm trong từng trang viết của nhà văn vẫn luôn cho ngƣời đọc hôm nay buốt nhói và xúc động - đó là tình yêu thƣơng và trân trọng con ngƣời, là sự cảm thông và chia sẻ mọi nỗi niềm đớn đau và bất hạnh của con ngƣời. Xét cho cùng, đó chính là giá trị giáo dục và bồi dƣỡng nhân cách, tình cảm cho con ngƣời, giá trị nhân văn, giá trị nhân đạo - những giá trị không bao giờ cũ đối với văn chƣơng. Văn Nguyên Hồng không cũ, có lẽ bởi nhƣ thế!
151 DANH MỤC BÀI BÁO, CÔNG TRÌNH LIÊN QUAN ĐẾN ĐỀ TÀI LUẬN ÁN I. Sách xuất bản 1. Đào Thị Lý (2009), “Đặc điểm nhân vật phụ nữ trong sáng tác của Nguyên Hồng (thời kỳ trƣớc Cách mạng tháng Tám năm 1945)”, tr. 63 - 112; In trong cuốn: Hình tượng nhân vật phụ nữ trong văn xuôi Việt Nam hiện đại, PGS. TS. Trần Thị Việt Trung (Chủ biên), NXB Đại học Thái Nguyên. II. Đề tài Nghiên cứu khoa học cấp Bộ 1. Đào Thị Lý (2011), Nghiên cứu đặc điểm thế giới nghệ thuật trong sáng tác của Nguyên Hồng (giai đoạn trước năm 1945); Mã số: B2010 - TN 03 - 02; Đã đƣợc nghiệm thu, đạt loại: Khá. III. Bài báo 1. Đào Thị Lý (2010), " Đặc điểm nhân vật trẻ em trong sáng tác của Nguyên Hồng trƣớc Cách mạng tháng Tám năm 1945", Tạp chí Khoa học và Công nghệ Đại học Thái Nguyên, tập 65, số 3 năm 2010, tr. 61- 66. 2. Đào Thị Lý (2011), "Một số đặc điểm về nghệ thuật xây dựng nhân vật phụ nữ trong sáng tác của Nguyên Hồng", Tạp chí Diễn đàn văn nghệ Việt Nam, tháng 12 năm 2011, tr. 17- 21. 3. Đào Thị Lý (2013), "Nghệ thuật tạo dựng hoàn cảnh trong sáng tác của Nguyên Hồng trƣớc Cách mạng tháng Tám năm 1945", Tạp chí Diễn đàn Văn nghệ Việt Nam, số 277, tháng 12, năm 2013, tr. 30 - 34; Tạp chí Văn hiến Việt Nam, Dân tộc - Hội nhập - Nhân văn (Báo điện tử) ngày 07 tháng 2 năm 2014. 4. Đào Thị Lý (2014), “Không gian nghệ thuật trong sáng tác của Nguyên Hồng thời kỳ trƣớc năm 1945”, Tạp chí Khoa học và Công nghệ Đại học Thái Nguyên, tập 129, số 15, năm 2014, tr. 51-58.
152 TÀI LIỆU THAM KHẢO 1. Hoài Anh (2001), “Nhà văn của tình thƣơng”, Chân dung Văn học, NXB Hội Nhà văn, Hà Nội. 2. Vũ Tuấn Anh (2001), Văn học Việt Nam hiện đại - nhận thức và thẩm định, NXB Khoa học xã hội, Hà Nội. 3. Vũ Tuấn Anh, Lê Dục Tú (tuyển chọn và giới thiệu) (2006), Thạch Lam về tác gia tác phẩm, NXB Giáo dục, Hà Nội. 4. Lại Nguyên Ân (2003), 150 thuật ngữ văn học, NXB Đại học Quốc gia Hà Nội. 5. Baktin M. (1992), Lý luận và thi pháp tiểu thuyết, Trƣờng viết văn Nguyễn Du, Hà Nội. 6. Bakhtin M. (1993), Những vấn đề thi pháp Đôxtôiepxki, NXB Giáo dục, Hà Nội. 7. Lê Bảo, Hà Minh Đức, Đỗ Kim Hồi (2002), Giảng văn Văn học Việt Nam, NXB Giáo dục, Hà Nội. 8. Nam Cao (2002), Tuyển tập, (Hà Minh Đức tuyển soạn, giới thiệu), NXB Văn học, Hà Nội. 9. Xuân Cang (1997), “Nguyên Hồng trong lớp ngƣời viết trẻ”, Nguyên Hồng thân thế và sự nghiệp, NXB Hải Phòng. 10. Huy Cận (2001), “Một kỷ niệm về Nguyên Hồng”, Nguyên Hồng, về tác gia và tác phẩm, NXB Giáo dục, Hà Nội, tr. 245 - 247. 11. Phạm Vĩnh Cƣ (Chủ biên), Nguyễn Xuân Giao, Lƣu Huy Khánh, Nguyên Ngọc, Vũ Đình Phòng, Nguyễn Văn Vỹ (2002), Từ điển biểu tượng văn hóa thế giới (dịch), NXB Đà Nẵng. 12. Nguyễn Minh Châu (1994), Trang giấy trước đèn, NXB Khoa học xã hội, Hà Nội. 13. Nguyễn Minh Châu (2001), “Vô cùng thƣơng tiếc nhà văn Nguyên Hồng”, Nguyên Hồng về tác gia và tác phẩm, NXB Giáo dục, Hà Nội, tr. 377 - 383.
153 14. Ân Thị Vân Chi (1998), “ Độc thoại nội tâm trong tiểu thuyết Cửa biển của Nguyên Hồng”, Luận văn Thạc sĩ khoa học Ngữ văn, Trƣờng Đại học Sƣ phạm, Hà Nội. 15. Phạm Bá Chi (1982), Điếu văn - Đọc trong lễ tƣởng niệm nhà văn Nguyên Hồng ngày 05/5/1982 tại Hội Văn học Nghệ thuật Hải Phòng. 16. Trƣờng Chinh (1974), Chủ nghĩa Mác và văn hóa Việt Nam, NXB Sự thật, Hà Nội. 17. Trƣơng Chính (1939), Dưới mắt tôi, NXB Thụy Ký, Hà Nội. 18. Nguyễn Văn Dân (1999), Nghiên cứu văn học - Lý luận và ứng dụng, NXB Giáo dục, Hà Nội. 19. Nguyễn Văn Dân (2004), Phương pháp luận nghiên cứu văn học, NXB Khoa học xã hội, Hà Nội. 20. Đào Đức Doãn (1992), “Cảm quan tôn giáo trong sáng tác của Nguyên Hồng”, Nguyên Hồng, cát bụi và ánh sáng, NXB Hội Nhà văn, Hà Nội. 21. Đỗ Đức Dục (1981), Chủ nghĩa hiện thực phê phán trong văn học phương Tây, NXB Khoa học xã hội, Hà Nội. 22. Trƣơng Đăng Dung, Nguyễn Cƣơng (1990), Các vấn đề của khoa học văn học, NXB Khoa học xã hội, Hà Nội. 23. Nguyễn Hồng Dƣơng, Ngô Quốc Đông (2012), Công giáo Việt Nam, trí thức cơ bản, NXB Từ điển Bách khoa, Hà Nội. 24. Nguyễn Đức Đàn (1964), Đặc điểm văn học hiện thực phê phán Việt Nam, NXB Khoa học và Xã hội, Hà Nội. 25. Nguyễn Đức Đàn (1968), Mấy vấn đề văn học hiện thực phê phán Việt Nam, NXB Khoa học và Xã hội, Hà Nội. 26. Phan Cự Đệ (1974), “Những đặc trƣng thẩm mỹ của ngôn ngữ tiểu thuyết”, Tạp chí Ngôn ngữ, số 1, 1974. 27. Phan Cự Đệ (1975), Tiểu thuyết Việt Nam hiện đại, tập 2, NXB Đại học và trung học chuyên nghiệp.
154 28. Phan Cự Đệ, Hà Minh Đức (1979), Nhà văn Việt Nam, tập 1, NXB Đại học và Trung học chuyên nghiệp, Hà Nội. 29. Phan Cự Đệ (1984), Tác phẩm và chân dung, NXB Văn học, Hà Nội. 30. Phan Cự Đệ, Hà Minh Đức, Nguyễn Hoành Khung (1988), Lịch sử Văn học Việt Nam 1930 - 1945, tập 1, NXB Đại học và trung học chuyên nghiệp. 31. Phan Cự Đệ, Hà Minh Đức (1993), Nhà văn Việt Nam (1945 - 1975), tập 2, NXB Đại học và Trung học chuyên nghiệp. 32. Phan Cự Đệ (1997), Văn học lãng mạn Việt Nam 1930 - 1945, tập 1, NXB Giáo dục, Hà Nội. 33. Phan Cự Đệ (2001) “Nguyên Hồng”, Nguyên Hồng, về tác gia và tác phẩm, NXB Giáo dục, Hà Nội, tr. 103 - 146. 34. Phan Cự Đệ (2004), Văn học Việt Nam thế kỷ XX, NXB Giáo dục, Hà Nội. 35. Phan Cự Đệ (2004), Văn học Việt Nam thế kỷ XX - những vấn đề lịch sử và lý luận, NXB Giáo dục, Hà Nội. 36. Phan Cự Đệ, Trần Đình Hƣợu, Nguyễn Trác, Nguyễn Hoành Khung, Lê Trí Dũng, Hà Văn Đức (2009), Văn học Việt Nam 1900 - 1945, NXB Giáo dục, Hà Nội. 37. Nguyễn Khoa Điềm (1988), “Kính tặng nhà văn Nguyên Hồng”, Nguyên Hồng con người và sự nghiệp, NXB Hải Phòng. 38. Nguyễn Đăng Điệp (2001), “Đặc sắc hồi ký Nguyên Hồng”, Nguyên Hồng về tác gia và tác phẩm, NXB Giáo dục, Hà Nội, tr. 230 - 235 39. Nguyễn Đăng Điệp (2003), Vọng từ con chữ (tiểu luận, phê bình), NXB Văn học, Hà Nội. 40. Nguyễn Đăng Điệp, Nguyễn Văn Tùng (2010), Thi pháp học ở Việt Nam, NXB Giáo dục, Hà Nội. 41. Hà Minh Đức (1961), Nam Cao - nhà văn hiện thực xuất sắc, NXB Văn hóa, Hà Nội.
155 42. Hà Minh Đức, Lê Bá Hán (1985), Cơ sở lý luận văn học, tập 2, NXB Đại học và trung học chuyên nghiệp. 43. Hà Minh Đức (1989), Khảo luận văn chương (thể loại tác giả), NXB Khoa học và Xã hội. 44. Hà Minh Đức (chủ biên) (1997), Lý luận văn học, NXB Giáo dục, Hà Nội. 45. Hà Minh Đức (chủ biên) (1999), Lý luận văn học, NXB Văn học, Hà Nội 46. Hà Minh Đức (2001), "Nguyên Hồng - nhà văn của những khát vọng sống", Nguyên Hồng về tác gia và tác phẩm, NXB Giáo dục Hà Nội, tr. 13 - 29. 47. Hà Minh Đức (2013), "Nguyên Hồng (1918 -1982) những trang sách thấm mồ hôi và đất”, Tạp chí Lý luận phê bình văn học nghệ thuật, số 15, tháng 11/2013, tr. 51 - 59. 48. G.N.Pospelov (1985), Dẫn luận nghiên cứu văn học, tập 1, NXB Giáo dục, Hà Nội. 49. G.N.Pospelov (1985), Dẫn luận nghiên cứu văn học, tập 2, NXB Giáo dục, Hà Nội. 50. G. W. Ph. Hê Ghen (1999), Mĩ học (Phan Ngọc giới thiệu và dịch), NXB Văn học, Hà Nội. 51. Dƣơng Quảng Hàm (1993), Việt Nam Văn học sử yếu (tái bản), NXB Tổng hợp Đồng Tháp. 52. Lê Bá Hán, Trần Đình Sử, Nguyễn Khắc Phi (2000), Từ điển thuật ngữ Văn học, NXB Đại học quốc gia, Hà Nội. 53. Tế Hanh (2001), “Làm báo văn nghệ với Nguyên Hồng”, Nguyên Hồng về tác gia và tác phẩm, NXB Giáo dục, Hà Nội, tr. 282 - 283. 54. Nguyễn Thừa Hỷ (2012), Văn hóa Việt Nam truyền thống - một góc nhìn , NXB Thông tin và truyền thông. 55. Nguyễn Văn Hạnh, Huỳnh Nhƣ Phƣơng (1995), Lý luận văn học, vấn đề và suy nghĩ, NXB Giáo dục, Hà Nội.
156 56. Nguyễn Đức Hạnh (2011), Thế giới nghệ thuật trong tiểu thuyết của Chu Lai, NXB Đại học Thái Nguyên. 57. Tô Hoài (1958), Mười năm, NXB Hội Nhà văn, Hà Nội. 58. Tô Hoài (1988), Những gương mặt, NXB Tác phẩm mới, Hà Nội. 59. Tô Hoài (2001), “Nguyên Hồng trong đời sống”, Nguyên Hồng về tác gia và tác phẩm, NXB Giáo dục Hà Nội, tr. 248 - 269. 60. Nguyễn Thị Thu Hoài (2006), Bước đầu tìm hiểu lý tưởng thẩm mỹ trong tiểu thuyết của Ngô Tất Tố, Vũ Trọng Phụng, Nguyên Hồng, Nam Cao, Luận văn Thạc sĩ khoa học Ngữ văn, Trƣờng Đại học Sƣ phạm, Hà Nội. 61. Nguyễn Trọng Hoàn (2003), Nhà văn trong mắt nhà văn, NXB Giáo dục, Hà Nội. 62. Nguyên Hồng (1963), Sức sống của một ngòi bút, NXB Văn học, Hà Nội. 63. Nguyên Hồng (1970), Bước đường viết văn, NXB Văn học, Hà Nội. 64. Nguyên Hồng (1973), Thời kỳ đen tối, NXB Văn học, Hà Nội. 65. Nguyên Hồng (1978), Những nhân vật ấy đã sống với tôi, NXB Tác phẩm mới, Hà Nội. 66. Nguyên Hồng (1981), Thù nhà nợ nước, Hội Văn học nghệ thuật Hà Bắc. 67. Nguyên Hồng (1985), Một tuổi thơ văn, NXB Kim Đồng. 68. Nguyên Hồng (1988), Bẩy Hựu (tái bản), Hội văn học nghệ thuật Hà Bắc. 69. Nguyên Hồng (2000), Tuyển tập (Phan Cự Đệ tuyển soạn và giới thiệu), tập1, NXB Văn học, Hà Nội. 70. Nguyên Hồng (2000), Tuyển tập (Phan Cự Đệ tuyển soạn và giới thiệu), tập 2, NXB Văn học, Hà Nội. 71. Nguyên Hồng (2000), Tuyển tập (Phan Cự Đệ tuyển soạn và giới thiệu), tập3, NXB Văn học, Hà Nội. 72. Nguyên Hồng (2001), Nguyên Hồng những tác phẩm tiêu biểu trước 1945, (Bạch Văn Hợp tuyển chọn và giới thiệu), NXB Giáo dục, Hà Nội.
157 73. Nguyên Hồng (2008), Nguyên Hồng toàn tập, (Phan Cự Đệ tuyển soạn và giới thiệu), tập1, NXB Văn học, Hà Nội. 74. Nguyên Hồng (2008), Nguyên Hồng toàn tập, (Phan Cự Đệ tuyển soạn và giới thiệu), tập 2, NXB Văn học, Hà Nội. 75. Nguyên Hồng (2008), Nguyên Hồng toàn tập, (Phan Cự Đệ tuyển soạn và giới thiệu), tập 3, NXB Văn học, Hà Nội. 76. Nguyên Hồng (2008), Nguyên Hồng toàn tập, (Phan Cự Đệ tuyển soạn và giới thiệu), tập 4, NXB Văn học, Hà Nội. 77. Bạch Văn Hợp (2002), Đặc điểm phong cách nghệ thuật của Nguyên Hồng, Luận án tiến sĩ Ngữ văn, trƣờng Đại học Sƣ phạm Thành phố Hồ Chí Minh. 78. Bạch Văn Hợp (2011), “Văn xuôi nghệ thuật của Nguyên Hồng và cội nguồn của lòng thƣơng cảm”, Tạp chí Khoa học, Trƣờng Đại học Sƣ phạm thành phố Hồ Chí Minh, số 29, tr. 1 - 10 . 79. Phạm Mạnh Hùng (2001), Thi pháp hoàn cảnh trong tác phẩm của Ngô Tất Tố, Vũ Trọng Phụng, Nam Cao, NXB Thanh niên, Hà Nội. 80. Trần Đình Hƣợu (1990), “Thực tại, cái thực và vấn đề chủ nghĩa hiện thực trong văn học Việt Nam trung cận đại”, Văn học và hiện thực, NXB Khoa học xã hội, Hà Nội. 81. Kang HaNa (2000), “Sự gặp gỡ giữa nhà văn Hàn Quốc Hyun jin Geon và nhà văn Việt Nam Nguyên Hồng”, Tạp chí Diễn đàn Văn nghệ Việt Nam số 7& 8 năm 2000. 82. Nguyễn Thanh Kim (2000), Người sinh ra Năm Sài Gòn, NXB Thanh niên, Hà Nội. 83. Lê Đình Kỵ (1999), Phê bình, nghiên cứu văn học, NXB Giáo dục, Hà Nội. 84. Phan Khôi (1932), “Cái ý nghĩa của vấn đề phụ nữ ở xứ ta”, Tạp chí Phụ nữ thời đàm, Hà Nội, ngày 17 tháng 9 năm 1993, tr. 6 - 8. 85. Phạm Hồng Lan (2009), Không gian và thời gian nghệ thuật trong tiểu thuyết hiện thực phê phán 1930 -1945, Luận án tiến sĩ Đại học Sƣ phạm, Hà Nội.
158 86. Kim Lân (1992), “Một nhà văn”, Nguyên Hồng cát bụi và ánh sáng, NXB Hội nhà văn, Hà Nội. 87. Kim Lân (2001), “Nguyên Hồng, một nhà văn”, Nguyên Hồng về tác gia tác phẩm, NXB Giáo dục, Hà Nội, tr. 64 - 74. 88. Mã Giang Lân (chủ biên) (2000), Quá trình hiện đại hóa văn học Việt Nam 1990 - 1945, NXB Văn hóa thông tin, Hà Nội. 89. Phong Lê (chủ biên) (1990), Văn học và hiện thực, NXB Khoa học xã hội, Hà Nội. 90. Phong Lê (1997), Nam Cao - Phác thảo sự nghiệp và chân dung, NXB Khoa học xã hội, Hà Nội. 91. Phong Lê (2001), Một số gương mặt văn chương học thuật Việt Nam hiện đại, NXB Giáo dục, Hà Nội. 92. Lê Lựu (2001), “Với nhà văn Nguyên Hồng”, Nguyên Hồng về tác gia và tác phẩm, NXB Giáo dục, Hà Nội, tr. 367 - 371. 93. Phƣơng Lựu, Trần Đình Sử, Lê Ngọc Trà (1986), Lí luận văn học, tập 1, NXB Giáo dục, Hà Nội. 94. Phƣơng Lựu (chủ biên) (2001), Lý luận văn học tập 3, NXB Giáo dục, Hà Nội. 95. Phƣơng Lựu, Trần Đình Sử, Nguyễn Xuân Nam, Lê Ngọc Trà, La Khắc Hòa, Thành Thế Thái Bình (2003), Lí luận văn học, NXB Giáo dục, Hà Nội. 96. M.B.Krapchencô (1978), Cá tính sáng tạo của nhà văn và sự phát triển văn học, NXB Tác phẩm mới, Hà Nội. 97. Nguyễn Đăng Mạnh (1978), “Nguyên Hồng”, Giáo trình lịch sử văn học Việt Nam 1930 - 1945, phần 2, NXB Giáo dục, Hà Nội. 98. Nguyễn Đăng Mạnh (1993), Dẫn luận nghiên cứu tác gia văn học, trƣờng Đại học Sƣ phạm, Hà Nội. 99. Nguyễn Đăng Mạnh (2000), Con đường đi vào thế giới nghệ thuật của nhà văn, NXB Giáo dục Hà Nội.
159 100. Nguyễn Đăng Mạnh (2000), Giáo trình lịch sử văn học Việt Nam 1930 - 1945, NXB Đại học Quốc gia, Hà Nội. 101. Lê Hồng My (2006), Lời văn nghệ thuật Nguyên Hồng, NXB Giáo dục, Hà Nội. 102. Vũ Tú Nam (1997), “Trong tình cảm tiếc thƣơng ấm áp”, Nguyên Hồng, thân thế và sự nghiệp, NXB Hải Phòng. 103. NI. Nikulin (2007), Lịch sử văn học Việt Nam, NXB Văn học, Hà Nội. 104. Phạm Thế Ngũ (1997), Việt Nam văn học sử giản ước tân biên, NXB Tổng hợp Đồng Tháp. 105. Chu Nga (2001),“Nguyên Hồng và quá trình sáng tác của anh”, Nguyên Hồng về tác gia và tác phẩm, NXB Giáo dục, Hà Nội, tr.147 - 158. 106. Nguyễn Thị Phi Nga (2003), Cảm hứng nghệ thuật và Thế giới nhân vật trong tiểu thuyết Cửa biển của Nguyên Hồng, Luận văn thạc sĩ khoa học Ngữ văn, Trƣờng Đại học Sƣ phạm Hà Nội. 107. Phan Ngọc (1995), Cách giải thích văn học bằng ngôn ngữ học, NXB Trẻ, thành phố Hồ Chí Minh. 108. Lã Nguyên (2012), Lý luận văn học - những vấn đề hiện đại (tuyển dịch), NXB Đại học Sƣ phạm, Hà Nội. 109. Vƣơng Trí Nhàn (2001), “Một cuộc đời sáng tạo trong đau khổ”, Nguyên Hồng về tác gia và tác phẩm, NXB Giáo dục, Hà Nội, tr. 213-220. 110. Ý Nhi (1988), “Nhà văn Nguyên Hồng”, Nguyên Hồng con người và sự nghiệp, NXB Hải Phòng. 111. Nhiều tác giả (1981), Tổng tập văn học Việt Nam, tập 30A, (Nguyễn Đăng Mạnh tuyển chọn và giới thiệu), NXB Khoa học xã hội, Hà Nội. 112. Nhiều tác giả (1982), Tổng tập văn học Việt Nam tập 30B, (Nguyễn Đăng Mạnh, Hoàng Dung, Trần Hữu Tá tuyển chọn và giới thiệu), NXB Khoa học xã hội, Hà Nội. 113. Nhiều tác giả (1984), Từ điển văn học, NXB Khoa học xã hội, Hà Nội. 114. Nhiều tác giả (1996), Từ điển giải thích thuật ngữ ngôn ngữ văn học NXB Giáo dục, Hà Nội.
160 115. Nhiều tác giả (2000), Nguyễn Công Hoan, về tác gia và tác phẩm, NXB Giáo dục, Hà Nội. 116. Nhiều tác giả (2001), Nguyên Hồng, về tác gia và tác phẩm, (Hà Minh Đức giới thiệu, Hữu Nhuận tuyển chọn), NXB Giáo dục, Hà Nội. 117. Nhiều tác giả (2007) Vũ Trọng Phụng, về tác gia và tác phẩm, NXB Giáo dục, Hà Nội. 118. Nhiều tác giả (2009), Truyện ngắn hiện thực 1930 - 1945, NXB Văn học, Hà Nội. 119. Nhiều tác giả (2013), “Nhà văn Nguyên Hồng, cuộc đời và sự nghiệp văn chƣơng”, Kỷ yếu Hội thảo khoa học, Hội Văn học nghệ thuật Hải Phòng. 120. Vũ Ngọc Phan (1951), “Nguyên Hồng”, Nhà văn hiện đại, quyển 4, tập hạ, NXB Vĩnh Thịnh. 121. Vũ Ngọc Phan (1998), Nhà văn hiện đại (tái bản), NXB Văn học. 122. Nhƣ Phong (2001), “Sóng gầm, một tác phẩm nói về con ngƣời trong xã hội cũ”, Nguyên Hồng về tác gia, tác phẩm, NXB Giáo dục, Hà Nội, tr. 159 - 184. 123. Thế Phong (1974), “Lƣợc sử văn nghệ Việt Nam”, Nhà văn tiền chiến 1930 -1945 (Nhận định văn học), Xuất bản Sài Gòn. 124. Trần Thanh Phƣơng, Phan Thu Hƣơng (2008), Chân dung, bút tích nhà văn, tập 1, NXB Giáo dục, Hà Nội. 125. Vũ Đức Phúc, Nguyễn Đức Đàn (1964), Sơ thảo lịch sử văn học Việt Nam 1930 -1945, NXB Văn học, Hà Nội. 126. Vũ Trọng Phụng (1998), “Tắt đèn” của Ngô Tất Tố”, Tuyển tập Vũ Trọng Phụng, tập 2, NXB Văn học, Hà Nội. 127. Trọng Quy (1938), “Bỉ vỏ và gia đình”, báo Ngày nay, số 126/9, tr.8. 128. Lê Hồng Sâm, Đặng Thị Hạnh (1981), Văn học lãng mạn và hiện thực phương Tây thế kỷ XIX, NXB Đại học và trung học chuyên nghiệp. 129. Thế Sinh (1988), “Với Nguyên Hồng”, Nguyên Hồng con người và sự nghiệp, NXB Hải Phòng.
161 130. Chu Văn Sơn (1988), “Thơ của một nhà tiểu thuyết”, Nguyên Hồng, con người và sự nghiệp, NXB Hải Phòng. 131. Trần Đăng Suyền (2002), Nhà văn, hiện thực đời sống và cá tính sáng tạo, NXB Văn học, Hà Nội. 132. Trần Đăng Suyền (2009), Chủ nghĩa hiện thực Nam Cao, NXB Khoa học xã hội, Hà Nội. 133. Trần Đăng Suyền (chủ biên), Lê Quang Hƣng (đồng chủ biên), Trịnh Thu Tiết, Trần Văn Toàn (2009), Văn học Việt Nam thế kỷ XX, tập 1, NXB Đại học Sƣ phạm, Hà Nội. 134. Trần Đăng Suyền (Chủ biên), Lê Quang Hƣng, Lê Hồng My (2009), Văn học Việt Nam thế kỷ XX, tập 2, NXB Đại học Sƣ phạm, Hà Nội. 135. Trần Đăng Suyền (2010), Chủ nghĩa hiện thực trong văn học Việt Nam đầu thế kỷ XX, NXB Khoa học Xã hội, Hà Nội. 136. Trần Đăng Suyền (2012), Phương pháp nghiên cứu và phân tích tác phẩm văn học, NXB Giáo dục Việt Nam. 137. Trần Đăng Suyền (2013), “Sáng tác của Nguyên Hồng - sự gặp gỡ và giao thoa của những khuynh hƣớng, trào lƣu văn học”, Tạp chí Lý luận phê bình văn học nghệ thuật, số 15, tháng 11/2013, tr. 55 - 59. 138. Trần Đình Sử (1986), Lý luận văn học, tập 2, NXB Giáo dục, Hà Nội. 139. Trần Đình Sử (1993), Một số vấn đề thi pháp học hiện đại, Bộ Giáo dục và Đào tạo. 140. Trần Đình Sử (1998), Dẫn luận thi pháp học, NXB Giáo dục, Hà Nội. 141. Trần Đình Sử (2007), Tự sự học, NXB Đại học Sƣ phạm Hà Nội. 142. Bùi Ngọc Tấn (1995), Một thời để mất, NXB Hội Nhà văn, Hà Nội. 143. Dƣơng Thị Tân (1994), Phong cách nghệ thuật của Nguyên Hồng trong tiểu thuyết Cửa biển, Luận văn thạc sĩ ngữ văn, Trƣờng Đại học Sƣ phạm, Hà Nội. 144. Nguyễn Duy Tờ (2006), Sự vận động của dòng Văn học hiện thực Việt Nam 1930 - 1945, Luận án Tiến sĩ Ngữ văn, Viện Văn học, Hà Nội.
162 145. Cù Đình Tú (1983), Phong cách học và đặc điểm tu từ tiếng Việt, NXB Đại học và Trung học chuyên nghiệp, Hà Nội. 146. Nguyễn Tuân (2001), “Con ngƣời Nguyên Hồng”, Nguyên Hồng về tác gia và tác phẩm, NXB Giáo dục, Hà Nội, tr. 49 - 52. 147. Bùi Văn Tiếng (1997), Thời gian nghệ thuật trong tiểu thuyết Vũ Trọng Phụng, NXB Văn hóa, Hà Nội. 148. Đoàn Minh Tuấn (2008), “Nhà văn của những ngƣời nghèo”, Báo Sài Gòn Giải phóng, nguồn http:// www.sggp. org.vn/van hoavannghe/2008/11/1. 149. Từ điển tiếng Việt (1992), Viện Ngôn ngữ học, NXB Văn học, Hà Nội. 150. Đoàn Thị Thái (2001), Tư tưởng và đặc sắc nghệ thuật trong tiểu thuyết Bỉ vỏ của Nguyên Hồng, Luận văn Thạc sĩ Ngữ văn, Đại học Sƣ phạm, Hà Nội. 151. Ngô Thảo (1988), “Nguyên Hồng, một cuộc đời sáng tạo”, Nguyên Hồng, thân thế và sự nghiệp, NXB Hải Phòng. 152. Bùi Việt Thắng, Nguyên Hồng - một đời văn, nguồn http/www.bình thuan.gov.vn/khtt/vanhoa/0001/0000/dnhan00A.htm. 153. Linh Thi (2001), “Giọt lệ lớn và đoàn tàu chợ”, Nguyên Hồng về tác gia và tác phẩm, NXB Giáo dục, Hà Nội, tr. 236 - 244. 154. Nguyễn Ngọc Thiện (2010), Lý luận, phê bình và đời sống văn chương, NXB Hội Nhà văn, Hà Nội. 155. Nguyễn Ngọc Thiện (2014), “Phác họa con ngƣời thời đại và nhân vật trong văn xuôi Việt nam hiện đại”, Tạp chí Diễn đàn Văn nghệ Việt Nam số 237, tháng 10/2014, tr. 21 - 27. 156. Lƣơng Đức Thiệp (1944), Văn chương và xã hội, Đại học Thƣ xã, Hà Nội. 157. Nguyễn Thị Thu Thủy (2006), Điển hình hóa trong văn xuôi hiện thực phê phán Việt Nam (giai đoạn 1930 -1945), Luận án tiến sĩ Ngữ văn, Trƣờng Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn, Hà Nội. 158. Trần Nho Thìn (2014), “Tƣ tƣởng nữ học của Đạm Phƣơng nữ sĩ”, Báo điện tử Văn hóa Nghệ An, ngày 26/10/2014. 159. Lê Ngọc Trà (1990), Lý luận và văn học, NXB Trẻ, thành phố Hồ Chí Minh.
163 160. Nguyễn Trác (1978), “Văn học hiện thực phê phán”, Lịch sử văn học Việt Nam, NXB Giáo dục, Hà Nội. 161. Ngọc Trai (1988), “Tản mạn về Nguyên Hồng”, Nguyên Hồng, thân thế và sự nghiệp, NXB Hải Phòng. 162. Trần Thị Việt Trung (chủ biên), Nguyễn Thị Thoa, Đào Thị Lý, Lê Thị Bằng Giang (2009), Hình tượng nhân vật phụ nữ trong văn xuôi Việt Nam hiện đại, NXB Đại học Thái Nguyên. 163. Trần Thị Việt Trung (2011), Lịch sử phê bình văn học Việt Nam hiện đại (tái bản), NXB Đại học Thái Nguyên. 164. Trần Thị Việt Trung (2014), “Bản sắc dân tộc - yếu tố quan trọng tạo nên giá trị và nét đặc sắc độc đáo của văn học các dân tộc thiểu số Việt Nam hiện đại”, Tạp chí Diễn đàn văn nghệ Việt Nam, số 237, tháng 10/2014, tr. 16 - 20. 165. Lê Thị Hải Vân (2004), “Những kiếp ngƣời lầm than trong tiểu thuyết thực 1940 -1945”, (Thông báo Khoa học, Đại học Quy Nhơn, số 26, 2004). 166. Lê Thị Hải Vân (2005), Nhân vật trong tiểu thuyết hiện thực từ đầu thế kỷ XX - 1945, Luận án tiến sĩ Ngữ văn, Trƣờng Đại học Sƣ phạm, Hà Nội. 167. Lê Thị Hải Vân (2005), “Vấn đề nhân vật trong tiểu thuyết hiện thực 1940 - 1945”, Tạp chí Nghiên cứu văn học, số 2/ 2005. 168. Viện Văn học (1988), Từ trong di sản, NXB Tác phẩm mới, Hà Nội. 169. Anh Vũ (2001), “Nguyên Hồng với Đề Thám”, Nguyên Hồng về tác gia và tác phẩm, NXB Giáo dục, Hà Nội, tr. 436 - 350. 170. Khái Vinh (1974), “Nguyên Hồng - nhà văn của những ngƣời lao động”, Vì một nền văn học thuộc về nhân dân lao động, NXB Lao động, Hà Nội. 171. Trần Thị Thanh Yến (2011),“Thế giới nhân vật trong truyện ngắn của Nguyên Hồng trước Cách mạng tháng Tám năm 1945”, Luận văn thạc sĩ, Trƣờng Đại học Khoa học xã hội và Nhân văn.
164 PHỤ LỤC Phụ lục 1. THỐNG KÊ CÁC LOẠI NHÂN VẬT Thể loại Nhân vật phụ nữ Nhân vật trẻ em Nhân vật trí thức Nhân vật lƣu manh Truyện ngắn (53) 33 18 12 5 Truyện vừa (3) 2 1 Tiểu thuyết (4) 2 1 2 1 Ký (1) 1 1 1 Tổng số tác phẩm (61) 38 = 62,29% 20 = 32,78% 15 =24,59% 7= 11,47% (Ghi chú: Có những tác phẩm đan xen nhiều loại nhân vật) Phụ lục 2. THỐNG KÊ VIỆC SỬ DỤNG TIẾNG LÓNG TRONG TÁC PHẨM Tác phẩm Số lƣợt sử dụng/ số trang Tỷ lệ Bỉ vỏ 272/174 156, 32% Bảy Hựu 47/12 391,66% Con đoàn cuối cùng 30/8 375,0% Mối hờn 18/12 150,0%
165 Phụ lục 3. NGÔN NGỮ MANG SẮC THÁI TÔN GIÁO Tác phẩm Số lƣợt sử dụng/ số trang Tỷ lệ Bỉ vỏ 49/174 35,5% Những ngày thơ ấu 29/50 58,0% Tết của tù đàn bà 15/14 107, 14% Linh hồn 8/7 114,28% Phụ lục 4. THỐNG KÊ CÁC CẶP TỪ LÁY Tác phẩm Số lƣợt sử dụng/ số trang Tỷ lệ Bỉ vỏ 258/50 516 % Qua những màn tối 66/66 100% Những ngày thơ ấu 204/50 408% Đi 60/10 600%

More Related Content

PDF
Cái bi và nghệ thuật bi kịch của shakespear qua các vở bi kịch rômeo juliet...
NOT
 
PDF
Giao trinh van hoc trung dai Viet Nam. Tap 1.pdf
Man_Ebook
 
PPTX
Diabetes Mellitus
MD Abdul Haleem
 
PPTX
Hypertension
Ratheeshkrishnakripa
 
PPTX
Republic Act No. 11313 Safe Spaces Act (Bawal Bastos Law).pptx
maricelabaya1
 
PPTX
Power Point Presentation on Artificial Intelligence
Anushka Ghosh
 
PPSX
Nursing process
Dr. Binu Babu Nursing Lectures Incredibly Easy
 
PDF
Caça palavras - Bullying
Mary Alvarenga
 
Cái bi và nghệ thuật bi kịch của shakespear qua các vở bi kịch rômeo juliet...
NOT
 
Giao trinh van hoc trung dai Viet Nam. Tap 1.pdf
Man_Ebook
 
Diabetes Mellitus
MD Abdul Haleem
 
Hypertension
Ratheeshkrishnakripa
 
Republic Act No. 11313 Safe Spaces Act (Bawal Bastos Law).pptx
maricelabaya1
 
Power Point Presentation on Artificial Intelligence
Anushka Ghosh
 
Nursing process
Dr. Binu Babu Nursing Lectures Incredibly Easy
 
Caça palavras - Bullying
Mary Alvarenga
 

What's hot (20)

PDF
Luận văn: Nghệ thuật trần thuật trong truyện ngắn Nguyễn Minh Châu
Dịch vụ viết thuê Khóa Luận - ZALO 0932091562
 
PDF
Luận án: Tiểu thuyết Việt Nam từ góc nhìn phê bình sinh thái, HAY
Dịch vụ viết bài trọn gói ZALO 0917193864
 
PDF
Luận án: Nghệ thuật tự sự trong truyện ngắn Việt Nam sau 1975
Dịch Vụ Viết Bài Trọn Gói ZALO 0917193864
 
PDF
Luận văn: Ảnh hưởng nhân sinh quan của Lão - Trang, HAY, 9đ
Dịch vụ viết bài trọn gói ZALO 0917193864
 
PDF
Đặc trưng nghệ thuật Truyện truyền kỳ Việt Nam thời trung đại, HAY
Dịch vụ viết thuê Luận Văn - ZALO 0932091562
 
PDF
Luận văn: Văn hóa tâm linh trong truyện ngắn, tiểu thuyết việt nam
Dịch vụ viết bài trọn gói ZALO 0917193864
 
PDF
Thế giới nhân vật trong truyện ngắn Lê Minh Khuê sau 1975, 9đ
Dịch vụ viết bài trọn gói ZALO 0917193864
 
PDF
Luận văn: Thế giới nhân vật trong truyện ngắn Lan Khai, HOT
Dịch vụ viết bài trọn gói ZALO 0917193864
 
PDF
Luận văn: Hàm ngôn trong truyện ngắn Nguyễn Huy Thiệp, HAY
Dịch vụ viết bài trọn gói ZALO 0917193864
 
PDF
LUẬN VĂN THẾ GIỚI NHÂN VẬT TRONG TRUYỆN NGẮN LÊ MINH KHUÊ SAU NĂM 1975_102537...
KhoTi1
 
PDF
Luận văn: Nhân vật trong truyện Vũ Trọng Phụng và Ngọc Giao
Dịch vụ viết bài trọn gói ZALO: 0936 885 877
 
PDF
Luận án: Ảnh hưởng văn học dân gian trong truyện thiếu nhi, HAY
Dịch vụ viết bài trọn gói ZALO 0917193864
 
PDF
Luận văn: Cái Tôi cô đơn trong thơ mới và thơ đương đại, HAY
Dịch vụ viết bài trọn gói ZALO 0917193864
 
PDF
Luận văn: Dấu ấn hậu hiện đại trong thơ nữ Việt Nam đầu thế kỉ XXI
Dịch vụ viết bài trọn gói ZALO: 0936 885 877
 
DOC
[Tiểu luận] Giá trị hiện thực trong thơ Đỗ Phủ
Thanh Cong Ma
 
PDF
Luận văn: Thể loại truyền kì trong tiến trình văn học Việt Nam, 9đ
Dịch vụ viết bài trọn gói ZALO 0917193864
 
PDF
Luận văn: Yếu tố phong tục trong truyện cổ tích người Việt từ góc nhìn văn hoá
Dịch vụ viết bài trọn gói ZALO: 0936 885 877
 
PDF
Luận văn: Đặc điểm truyện ngắn Lưu Trọng Lư, HAY, 9đ
Dịch Vụ Viết Bài Trọn Gói ZALO 0917193864
 
PDF
Luận án: Tiểu thuyết có tính chất tự truyện trong văn học Việt Nam
Dịch vụ viết bài trọn gói ZALO: 0909232620
 
PDF
Luận văn: Văn xuôi Hồ Anh Thái từ góc nhìn Liên văn hóa, HAY
Dịch vụ viết thuê Luận Văn - ZALO 0932091562
 
Luận văn: Nghệ thuật trần thuật trong truyện ngắn Nguyễn Minh Châu
Dịch vụ viết thuê Khóa Luận - ZALO 0932091562
 
Luận án: Tiểu thuyết Việt Nam từ góc nhìn phê bình sinh thái, HAY
Dịch vụ viết bài trọn gói ZALO 0917193864
 
Luận án: Nghệ thuật tự sự trong truyện ngắn Việt Nam sau 1975
Dịch Vụ Viết Bài Trọn Gói ZALO 0917193864
 
Luận văn: Ảnh hưởng nhân sinh quan của Lão - Trang, HAY, 9đ
Dịch vụ viết bài trọn gói ZALO 0917193864
 
Đặc trưng nghệ thuật Truyện truyền kỳ Việt Nam thời trung đại, HAY
Dịch vụ viết thuê Luận Văn - ZALO 0932091562
 
Luận văn: Văn hóa tâm linh trong truyện ngắn, tiểu thuyết việt nam
Dịch vụ viết bài trọn gói ZALO 0917193864
 
Thế giới nhân vật trong truyện ngắn Lê Minh Khuê sau 1975, 9đ
Dịch vụ viết bài trọn gói ZALO 0917193864
 
Luận văn: Thế giới nhân vật trong truyện ngắn Lan Khai, HOT
Dịch vụ viết bài trọn gói ZALO 0917193864
 
Luận văn: Hàm ngôn trong truyện ngắn Nguyễn Huy Thiệp, HAY
Dịch vụ viết bài trọn gói ZALO 0917193864
 
LUẬN VĂN THẾ GIỚI NHÂN VẬT TRONG TRUYỆN NGẮN LÊ MINH KHUÊ SAU NĂM 1975_102537...
KhoTi1
 
Luận văn: Nhân vật trong truyện Vũ Trọng Phụng và Ngọc Giao
Dịch vụ viết bài trọn gói ZALO: 0936 885 877
 
Luận án: Ảnh hưởng văn học dân gian trong truyện thiếu nhi, HAY
Dịch vụ viết bài trọn gói ZALO 0917193864
 
Luận văn: Cái Tôi cô đơn trong thơ mới và thơ đương đại, HAY
Dịch vụ viết bài trọn gói ZALO 0917193864
 
Luận văn: Dấu ấn hậu hiện đại trong thơ nữ Việt Nam đầu thế kỉ XXI
Dịch vụ viết bài trọn gói ZALO: 0936 885 877
 
[Tiểu luận] Giá trị hiện thực trong thơ Đỗ Phủ
Thanh Cong Ma
 
Luận văn: Thể loại truyền kì trong tiến trình văn học Việt Nam, 9đ
Dịch vụ viết bài trọn gói ZALO 0917193864
 
Luận văn: Yếu tố phong tục trong truyện cổ tích người Việt từ góc nhìn văn hoá
Dịch vụ viết bài trọn gói ZALO: 0936 885 877
 
Luận văn: Đặc điểm truyện ngắn Lưu Trọng Lư, HAY, 9đ
Dịch Vụ Viết Bài Trọn Gói ZALO 0917193864
 
Luận án: Tiểu thuyết có tính chất tự truyện trong văn học Việt Nam
Dịch vụ viết bài trọn gói ZALO: 0909232620
 
Luận văn: Văn xuôi Hồ Anh Thái từ góc nhìn Liên văn hóa, HAY
Dịch vụ viết thuê Luận Văn - ZALO 0932091562
 
Ad

Similar to Luận án: Thế giới nghệ thuật của Nguyên Hồng trước năm 1945 (20)

PDF
Ảnh hưởng của văn học dân gian trong văn xuôi và thơ ca Tày
Dịch vụ viết bài trọn gói ZALO 0917193864
 
DOC
Văn hóa tâm linh trong truyện ngắn, tiểu thuyết Việt Nam 1932-1945
anh hieu
 
PDF
Luận văn: Tản văn Việt Linh và Nguyễn Ngọc Tư – từ đặc trưng thể loại, 9đ
Dịch vụ viết bài trọn gói ZALO: 0936 885 877
 
PDF
Luận văn: Chất thơ trong Truyện đường rừng của Lan Khai, HAY
Dịch Vụ Viết Bài Trọn Gói ZALO 0917193864
 
PDF
Dấu ấn hiện sinh trong tiểu thuyết “Một thế giới không có đàn bà”, HAY
Dịch vụ viết bài trọn gói ZALO: 0936 885 877
 
PDF
Xung đột văn hóa trong tiểu thuyết viết về nông thôn từ 1986 đến nay
Dịch vụ viết bài trọn gói ZALO: 0936 885 877
 
PDF
Luận văn: Phong cách nghệ thuật của Nguyễn Nhật Ánh, HAY
Dịch vụ viết thuê Luận Văn - ZALO 0932091562
 
PDF
Luận văn: Phương thức trần thuật của truyện ngắn thế sự, HOT
Dịch vụ viết bài trọn gói ZALO: 0909232620
 
DOCX
Luận Văn Thế Giới Nhân Vật Trong Truyện Ngắn Lê Minh Khuê
Dịch vụ Làm Luận Văn 0936885877
 
PDF
Luận văn: Thế giới biểu tượng trong Lĩnh Nam chích quái, 9đ
Dịch vụ viết thuê Luận Văn - ZALO 0932091562
 
PDF
Luận văn: Thế giới biểu tượng trong Lĩnh Nam chích quái, HAY
Dịch vụ viết thuê Luận Văn - ZALO 0932091562
 
PDF
Luận án: Nghệ thuật nghịch dị trong tiểu thuyết Việt Nam 1986 - 2012
Dịch vụ viết bài trọn gói ZALO 0917193864
 
PDF
Luận án: Phát triển văn xuôi các dân tộc thiểu số miền núi phía Bắc
Dịch vụ viết bài trọn gói ZALO 0917193864
 
PDF
Quan niệm về con người trong sáng tác của Nguyễn Huy Thiệp, 9đ
Dịch vụ viết bài trọn gói ZALO 0917193864
 
PDF
Văn xuôi Trương Tửu trong văn học Việt Nam đầu thế kỷ XX, HAY
Dịch Vụ Viết Bài Trọn Gói ZALO 0917193864
 
PDF
Liên văn bản trong sáng tác nguyễn huy thiệp
Man_Ebook
 
PDF
Diễn ngôn tính dục trong tiểu thuyết Việt Nam đương đại (Qua một số tác giả v...
nataliej4
 
PDF
Luận văn: Yếu tố phong tục trong truyện cổ tích người Việt, HAY
Dịch vụ viết bài trọn gói ZALO: 0936 885 877
 
PDF
Luận văn: Nghệ thuật châm biếm trong tiểu thuyết Một tỷ sáu, HAY
Dịch vụ viết thuê Luận Văn - ZALO 0932091562
 
PDF
Luận văn: Nghệ thuật châm biếm trong tiểu thuyết Một tỷ sáu của Trương Hiền L...
Dịch vụ viết bài trọn gói ZALO: 0936 885 877
 
Ảnh hưởng của văn học dân gian trong văn xuôi và thơ ca Tày
Dịch vụ viết bài trọn gói ZALO 0917193864
 
Văn hóa tâm linh trong truyện ngắn, tiểu thuyết Việt Nam 1932-1945
anh hieu
 
Luận văn: Tản văn Việt Linh và Nguyễn Ngọc Tư – từ đặc trưng thể loại, 9đ
Dịch vụ viết bài trọn gói ZALO: 0936 885 877
 
Luận văn: Chất thơ trong Truyện đường rừng của Lan Khai, HAY
Dịch Vụ Viết Bài Trọn Gói ZALO 0917193864
 
Dấu ấn hiện sinh trong tiểu thuyết “Một thế giới không có đàn bà”, HAY
Dịch vụ viết bài trọn gói ZALO: 0936 885 877
 
Xung đột văn hóa trong tiểu thuyết viết về nông thôn từ 1986 đến nay
Dịch vụ viết bài trọn gói ZALO: 0936 885 877
 
Luận văn: Phong cách nghệ thuật của Nguyễn Nhật Ánh, HAY
Dịch vụ viết thuê Luận Văn - ZALO 0932091562
 
Luận văn: Phương thức trần thuật của truyện ngắn thế sự, HOT
Dịch vụ viết bài trọn gói ZALO: 0909232620
 
Luận Văn Thế Giới Nhân Vật Trong Truyện Ngắn Lê Minh Khuê
Dịch vụ Làm Luận Văn 0936885877
 
Luận văn: Thế giới biểu tượng trong Lĩnh Nam chích quái, 9đ
Dịch vụ viết thuê Luận Văn - ZALO 0932091562
 
Luận văn: Thế giới biểu tượng trong Lĩnh Nam chích quái, HAY
Dịch vụ viết thuê Luận Văn - ZALO 0932091562
 
Luận án: Nghệ thuật nghịch dị trong tiểu thuyết Việt Nam 1986 - 2012
Dịch vụ viết bài trọn gói ZALO 0917193864
 
Luận án: Phát triển văn xuôi các dân tộc thiểu số miền núi phía Bắc
Dịch vụ viết bài trọn gói ZALO 0917193864
 
Quan niệm về con người trong sáng tác của Nguyễn Huy Thiệp, 9đ
Dịch vụ viết bài trọn gói ZALO 0917193864
 
Văn xuôi Trương Tửu trong văn học Việt Nam đầu thế kỷ XX, HAY
Dịch Vụ Viết Bài Trọn Gói ZALO 0917193864
 
Liên văn bản trong sáng tác nguyễn huy thiệp
Man_Ebook
 
Diễn ngôn tính dục trong tiểu thuyết Việt Nam đương đại (Qua một số tác giả v...
nataliej4
 
Luận văn: Yếu tố phong tục trong truyện cổ tích người Việt, HAY
Dịch vụ viết bài trọn gói ZALO: 0936 885 877
 
Luận văn: Nghệ thuật châm biếm trong tiểu thuyết Một tỷ sáu, HAY
Dịch vụ viết thuê Luận Văn - ZALO 0932091562
 
Luận văn: Nghệ thuật châm biếm trong tiểu thuyết Một tỷ sáu của Trương Hiền L...
Dịch vụ viết bài trọn gói ZALO: 0936 885 877
 
Ad

More from Dịch vụ viết bài trọn gói ZALO: 0909232620 (20)

DOCX
Danh Sách 200 Đề Tài Tiểu Luận Chuyên Viên Chính Về Bảo Hiểm Xã Hội Mới Nhất
Dịch vụ viết bài trọn gói ZALO: 0909232620
 
DOCX
Danh Sách 200 Đề Tài Luận Văn Thạc Sĩ Quản Trị Nguồn Nhân Lực, 9 Điểm
Dịch vụ viết bài trọn gói ZALO: 0909232620
 
DOCX
Danh Sách 200 Đề Tài Luận Văn Thạc Sĩ Quản Lý Văn Hóa Giúp Bạn Thêm Ý Tưởng
Dịch vụ viết bài trọn gói ZALO: 0909232620
 
DOCX
Danh Sách 200 Đề Tài Báo Cáo Thực Tập Quản Lý Giáo Dục Dễ Làm Điểm Cao
Dịch vụ viết bài trọn gói ZALO: 0909232620
 
DOCX
Danh Sách 200 Đề Tài Báo Cáo Thực Tập Quan Hệ Lao Động Từ Sinh Viên Giỏi
Dịch vụ viết bài trọn gói ZALO: 0909232620
 
DOCX
Danh Sách 200 Đề Tài Báo Cáo Thực Tập Nuôi Trồng Thủy Sản Dễ Làm Nhất
Dịch vụ viết bài trọn gói ZALO: 0909232620
 
DOCX
Danh Sách 200 Đề Tài Báo Cáo Thực Tập Luật Sư, Mới Nhất, Điểm Cao
Dịch vụ viết bài trọn gói ZALO: 0909232620
 
DOCX
Danh Sách 200 Đề Tài Báo Cáo Thực Tập Luật Phòng, Chống Hiv, Mới Nhất, Điểm Cao
Dịch vụ viết bài trọn gói ZALO: 0909232620
 
DOCX
Danh Sách 200 Đề Tài Báo Cáo Thực Tập Luật Phá Sản, Mới Nhất
Dịch vụ viết bài trọn gói ZALO: 0909232620
 
DOCX
Danh Sách 200 Đề Tài Báo Cáo Thực Tập Luật Nhà Ở, Điểm Cao
Dịch vụ viết bài trọn gói ZALO: 0909232620
 
DOCX
Danh Sách 200 Đề Tài Báo Cáo Thực Tập Luật Ngân Hàng, Mới Nhất
Dịch vụ viết bài trọn gói ZALO: 0909232620
 
DOCX
Danh Sách 200 Đề Tài Báo Cáo Thực Tập Luật Môi Trường, Mới Nhất
Dịch vụ viết bài trọn gói ZALO: 0909232620
 
DOCX
Danh Sách 200 Đề Tài Báo Cáo Thực Tập Luật Hộ Tịch, Điểm Cao
Dịch vụ viết bài trọn gói ZALO: 0909232620
 
DOCX
Danh Sách 200 Đề Tài Báo Cáo Thực Tập Luật Hình Sự , Dễ Làm Điểm Cao
Dịch vụ viết bài trọn gói ZALO: 0909232620
 
DOCX
Danh Sách 200 Đề Tài Báo Cáo Thực Tập Luật Hành Chính, Dễ Làm Điểm Cao
Dịch vụ viết bài trọn gói ZALO: 0909232620
 
DOCX
Danh Sách 200 Đề Tài Báo Cáo Thực Tập Luật Giáo Dục, Điểm Cao
Dịch vụ viết bài trọn gói ZALO: 0909232620
 
DOCX
Danh Sách 200 Đề Tài Báo Cáo Thực Tập Luật Đấu Thầu, Từ Sinh Viên Khá Giỏi
Dịch vụ viết bài trọn gói ZALO: 0909232620
 
DOCX
Danh Sách 200 Đề Tài Báo Cáo Thực Tập Luật Đầu Tư, Dễ Làm Điểm Cao
Dịch vụ viết bài trọn gói ZALO: 0909232620
 
DOCX
Danh Sách 200 Đề Tài Báo Cáo Thực Tập Luật Đầu Tư Công, Dễ Làm Điểm Cao
Dịch vụ viết bài trọn gói ZALO: 0909232620
 
DOCX
Danh Sách 200 Đề Tài Báo Cáo Thực Tập Luật Đất Đai, Từ Sinh Viên Khá Giỏi
Dịch vụ viết bài trọn gói ZALO: 0909232620
 
Danh Sách 200 Đề Tài Tiểu Luận Chuyên Viên Chính Về Bảo Hiểm Xã Hội Mới Nhất
Dịch vụ viết bài trọn gói ZALO: 0909232620
 
Danh Sách 200 Đề Tài Luận Văn Thạc Sĩ Quản Trị Nguồn Nhân Lực, 9 Điểm
Dịch vụ viết bài trọn gói ZALO: 0909232620
 
Danh Sách 200 Đề Tài Luận Văn Thạc Sĩ Quản Lý Văn Hóa Giúp Bạn Thêm Ý Tưởng
Dịch vụ viết bài trọn gói ZALO: 0909232620
 
Danh Sách 200 Đề Tài Báo Cáo Thực Tập Quản Lý Giáo Dục Dễ Làm Điểm Cao
Dịch vụ viết bài trọn gói ZALO: 0909232620
 
Danh Sách 200 Đề Tài Báo Cáo Thực Tập Quan Hệ Lao Động Từ Sinh Viên Giỏi
Dịch vụ viết bài trọn gói ZALO: 0909232620
 
Danh Sách 200 Đề Tài Báo Cáo Thực Tập Nuôi Trồng Thủy Sản Dễ Làm Nhất
Dịch vụ viết bài trọn gói ZALO: 0909232620
 
Danh Sách 200 Đề Tài Báo Cáo Thực Tập Luật Sư, Mới Nhất, Điểm Cao
Dịch vụ viết bài trọn gói ZALO: 0909232620
 
Danh Sách 200 Đề Tài Báo Cáo Thực Tập Luật Phòng, Chống Hiv, Mới Nhất, Điểm Cao
Dịch vụ viết bài trọn gói ZALO: 0909232620
 
Danh Sách 200 Đề Tài Báo Cáo Thực Tập Luật Phá Sản, Mới Nhất
Dịch vụ viết bài trọn gói ZALO: 0909232620
 
Danh Sách 200 Đề Tài Báo Cáo Thực Tập Luật Nhà Ở, Điểm Cao
Dịch vụ viết bài trọn gói ZALO: 0909232620
 
Danh Sách 200 Đề Tài Báo Cáo Thực Tập Luật Ngân Hàng, Mới Nhất
Dịch vụ viết bài trọn gói ZALO: 0909232620
 
Danh Sách 200 Đề Tài Báo Cáo Thực Tập Luật Môi Trường, Mới Nhất
Dịch vụ viết bài trọn gói ZALO: 0909232620
 
Danh Sách 200 Đề Tài Báo Cáo Thực Tập Luật Hộ Tịch, Điểm Cao
Dịch vụ viết bài trọn gói ZALO: 0909232620
 
Danh Sách 200 Đề Tài Báo Cáo Thực Tập Luật Hình Sự , Dễ Làm Điểm Cao
Dịch vụ viết bài trọn gói ZALO: 0909232620
 
Danh Sách 200 Đề Tài Báo Cáo Thực Tập Luật Hành Chính, Dễ Làm Điểm Cao
Dịch vụ viết bài trọn gói ZALO: 0909232620
 
Danh Sách 200 Đề Tài Báo Cáo Thực Tập Luật Giáo Dục, Điểm Cao
Dịch vụ viết bài trọn gói ZALO: 0909232620
 
Danh Sách 200 Đề Tài Báo Cáo Thực Tập Luật Đấu Thầu, Từ Sinh Viên Khá Giỏi
Dịch vụ viết bài trọn gói ZALO: 0909232620
 
Danh Sách 200 Đề Tài Báo Cáo Thực Tập Luật Đầu Tư, Dễ Làm Điểm Cao
Dịch vụ viết bài trọn gói ZALO: 0909232620
 
Danh Sách 200 Đề Tài Báo Cáo Thực Tập Luật Đầu Tư Công, Dễ Làm Điểm Cao
Dịch vụ viết bài trọn gói ZALO: 0909232620
 
Danh Sách 200 Đề Tài Báo Cáo Thực Tập Luật Đất Đai, Từ Sinh Viên Khá Giỏi
Dịch vụ viết bài trọn gói ZALO: 0909232620
 

Recently uploaded (20)

PPTX
chương-1.-vấn-đề-lý-luận-về-luật-quốc-tế.pptx
lawquynhhoa
 
PDF
CHUYÊN ĐỀ DẠY THÊM HÓA HỌC LỚP 12 CẢ NĂM THEO FORM THI MỚI BGD - CÓ ÔN TẬP + ...
Nguyen Thanh Tu Collection
 
PDF
Cơ bản về matlab simulink cho người mới bắt đầu
TrngV954059
 
PPTX
KINH TẾ CHÍNH TRỊ - HÀNG HÓA THỊ TRƯỜNG VÀ VAI TRÒ...
toilatramanhh
 
PDF
BÀI GIẢNG CƠ SỞ SINH HỌC NGƯỜI - KHOA SƯ PHẠM KHOA HỌC TỰ NHIÊN ĐẠI HỌC ĐỒNG ...
Nguyen Thanh Tu Collection
 
PDF
SÁNG KIẾN “MỘT SỐ KINH NGHIỆM HƯỚNG DẪN HỌC SINH THAM GIA CUỘC THI KHOA HỌC K...
Nguyen Thanh Tu Collection
 
DOCX
ôn tập thơ 4 chữ, 5 chữ ngữ văn 7 ctst sgk
TrangMinh153445
 
PDF
TỔNG QUAN KỸ THUẬT CDHA MẠCH MÁU.5.2025.pdf
hg4ever
 
PDF
Bản phân loại thực vật môn thực vật dược
NhLm69
 
PPT
Slide Nguyên lý bảo hiểm đại học knh tế quốc dân
ThuHuynT2
 
PPTX
Bai 44 Thuyet dong hoc phan tu chat khi Cau tao chat .pptx
Nguyen Minh Vuong
 
PDF
GIÁO ÁN KẾ HOẠCH BÀI DẠY THỂ DỤC 12 CẦU LÔNG - KẾT NỐI TRI THỨC CẢ NĂM THEO C...
Nguyen Thanh Tu Collection
 
PDF
CHUYÊN ĐỀ DẠY THÊM HÓA HỌC LỚP 12 CẢ NĂM THEO FORM THI MỚI BGD - CÓ ÔN TẬP + ...
Nguyen Thanh Tu Collection
 
PDF
BÀI TẬP TEST FOR UNIT TIẾNG ANH LỚP 6 GLOBAL SUCCESS CẢ NĂM THEO TỪNG ĐƠN VỊ ...
Nguyen Thanh Tu Collection
 
PDF
bo-trac-nghiem-toan-11 dành cho cả năm học
nguyenthuymay05
 
PDF
TUYỂN TẬP ĐỀ KIỂM TRA HÓA HỌC HỮU CƠ THI THỬ OLYMPIC HÓA HỌC QUỐC TẾ (VÒNG 2)...
Nguyen Thanh Tu Collection
 
PPTX
CASE LÂM SÀNG MỤN TRỨNG CÁd (final, BS Vân Thanh)-SV tai lop.pptx
wildlion791996a
 
PPTX
Ứng dụng AI trong hệ thống cơ điện của nhóm 3.pptx
ngocney20
 
PDF
CHUYÊN ĐỀ DẠY THÊM HÓA HỌC LỚP 12 CẢ NĂM THEO FORM THI MỚI BGD - CÓ ÔN TẬP + ...
Nguyen Thanh Tu Collection
 
PDF
f37ac936-c8c6-4642-9bc9-a9383dc18c15.pdf
nanco8692
 
chương-1.-vấn-đề-lý-luận-về-luật-quốc-tế.pptx
lawquynhhoa
 
CHUYÊN ĐỀ DẠY THÊM HÓA HỌC LỚP 12 CẢ NĂM THEO FORM THI MỚI BGD - CÓ ÔN TẬP + ...
Nguyen Thanh Tu Collection
 
Cơ bản về matlab simulink cho người mới bắt đầu
TrngV954059
 
KINH TẾ CHÍNH TRỊ - HÀNG HÓA THỊ TRƯỜNG VÀ VAI TRÒ...
toilatramanhh
 
BÀI GIẢNG CƠ SỞ SINH HỌC NGƯỜI - KHOA SƯ PHẠM KHOA HỌC TỰ NHIÊN ĐẠI HỌC ĐỒNG ...
Nguyen Thanh Tu Collection
 
SÁNG KIẾN “MỘT SỐ KINH NGHIỆM HƯỚNG DẪN HỌC SINH THAM GIA CUỘC THI KHOA HỌC K...
Nguyen Thanh Tu Collection
 
ôn tập thơ 4 chữ, 5 chữ ngữ văn 7 ctst sgk
TrangMinh153445
 
TỔNG QUAN KỸ THUẬT CDHA MẠCH MÁU.5.2025.pdf
hg4ever
 
Bản phân loại thực vật môn thực vật dược
NhLm69
 
Slide Nguyên lý bảo hiểm đại học knh tế quốc dân
ThuHuynT2
 
Bai 44 Thuyet dong hoc phan tu chat khi Cau tao chat .pptx
Nguyen Minh Vuong
 
GIÁO ÁN KẾ HOẠCH BÀI DẠY THỂ DỤC 12 CẦU LÔNG - KẾT NỐI TRI THỨC CẢ NĂM THEO C...
Nguyen Thanh Tu Collection
 
CHUYÊN ĐỀ DẠY THÊM HÓA HỌC LỚP 12 CẢ NĂM THEO FORM THI MỚI BGD - CÓ ÔN TẬP + ...
Nguyen Thanh Tu Collection
 
BÀI TẬP TEST FOR UNIT TIẾNG ANH LỚP 6 GLOBAL SUCCESS CẢ NĂM THEO TỪNG ĐƠN VỊ ...
Nguyen Thanh Tu Collection
 
bo-trac-nghiem-toan-11 dành cho cả năm học
nguyenthuymay05
 
TUYỂN TẬP ĐỀ KIỂM TRA HÓA HỌC HỮU CƠ THI THỬ OLYMPIC HÓA HỌC QUỐC TẾ (VÒNG 2)...
Nguyen Thanh Tu Collection
 
CASE LÂM SÀNG MỤN TRỨNG CÁd (final, BS Vân Thanh)-SV tai lop.pptx
wildlion791996a
 
Ứng dụng AI trong hệ thống cơ điện của nhóm 3.pptx
ngocney20
 
CHUYÊN ĐỀ DẠY THÊM HÓA HỌC LỚP 12 CẢ NĂM THEO FORM THI MỚI BGD - CÓ ÔN TẬP + ...
Nguyen Thanh Tu Collection
 
f37ac936-c8c6-4642-9bc9-a9383dc18c15.pdf
nanco8692
 

Luận án: Thế giới nghệ thuật của Nguyên Hồng trước năm 1945

  • 1. BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN ĐÀO THỊ LÝ THẾ GIỚI NGHỆ THUẬT CỦA NGUYÊN HỒNG THỜI KỲ TRƢỚC NĂM 1945 LUẬN ÁN TIẾN SĨ NGÔN NGỮ VÀ VĂN HÓA VIỆT NAM THÁI NGUYÊN - 2015
  • 2. BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN ĐÀO THỊ LÝ THẾ GIỚI NGHỆ THUẬT CỦA NGUYÊN HỒNG THỜI KỲ TRƢỚC NĂM 1945 Chuyên ngành: Văn học Việt Nam Mã số: 62 22 01 21 LUẬN ÁN TIẾN SĨ NGÔN NGỮ VÀ VĂN HÓA VIỆT NAM Người hướng dẫn khoa học: 1. GS.TS. Trần Đăng Xuyền 2. PGS.TS. Trần Thị Việt Trung THÁI NGUYÊN - 2015
  • 3. i LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Các kết quả nêu trong luận án là trung thực và chƣa từng đƣợc ai công bố trong bất kỳ công trình nào khác. Tác giả luận án Đào Thị Lý
  • 4. ii LỜI CẢM ƠN Tôi xin chân thành cảm ơn các thầy cô giáo, các cán bộ Khoa Ngữ văn, Phòng Quản lý và Đào tạo Sau đại học, Ban Giám hiệu Trường Đại học Sư phạm - Đại học Thái Nguyên đã tạo điều kiện cho tôi học tập và nghiên cứu. Đặc biệt, tôi xin trân trọng cảm ơn GS.TS. Trần Đăng Xuyền, PGS. TS Trần Thị Việt Trung - những người thầy đã tận tình hướng dẫn và giúp đỡ rất nhiều để tôi có thể hoàn thành luận án này. Tôi xin trân trọng cảm ơn gia đình, người thân, bạn bè, đồng nghiệp đã động viên, khuyến khích, tạo điều kiện giúp đỡ tôi trong suốt quá trình học tập và nghiên cứu. Tác giả luận án Đào Thị Lý
  • 5. iii MỤC LỤC LỜI CAM ĐOAN ........................................................................................................i LỜI CẢM ƠN .............................................................................................................ii MỤC LỤC................................................................................................................. iii MỞ ĐẦU ....................................................................................................................1 1. Lý do chọn đề tài.....................................................................................................1 2. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu..........................................................................2 3. Đối tƣợng nghiên cứu..............................................................................................3 4. Giới hạn, phạm vi nghiên cứu.................................................................................3 5. Phƣơng pháp nghiên cứu.........................................................................................4 6. Dự kiến đóng góp mới của đề tài ............................................................................4 7. Kết cấu của đề tài ....................................................................................................5 Chƣơng 1. TỔNG QUAN VẤN ĐỀ NGHIÊN CỨU..............................................6 1.1. Tình hình nghiên cứu chung về Nguyên Hồng....................................................6 1.2. Tình hình nghiên cứu về Thế giới nghệ thuật trong sáng tác của Nguyên Hồng........15 1.2.1. Về đề tài sáng tác ............................................................................................15 1.2.2. Về chủ đề sáng tác...........................................................................................16 1.2.3. Về nhân vật .....................................................................................................17 1.2.4. Về không gian và thời gian .............................................................................20 1.2.5. Về ngôn ngữ, giọng điệu nghệ thuật...............................................................23 Chƣơng 2. KHÁI NIỆM THẾ GIỚI NGHỆ THUẬT VÀ NHỮNG CƠ SỞ HÌNH THÀNHNÊNTHẾGIỚINGHỆTHUẬTCỦANGUYÊNHỒNG...................31 2.1. Giới thuyết chung về Thế giới nghệ thuật..........................................................31 2.2. Những cơ sở hình thành Thế giới nghệ thuật của Nguyên Hồng ......................37 2.2.1. Hoàn cảnh lịch sử - xã hội...............................................................................37 2.2.2. Hoàn cảnh gia đình, môi trƣờng sống và hoạt động văn học của Nguyên Hồng ....42 2.2.3. Cá tính Nguyên Hồng......................................................................................49
  • 6. iv Chƣơng 3. THẾ GIỚI NHÂN VẬT.......................................................................53 3.1. Một thế giới nhân vật phong phú, phức tạp thuộc tầng lớp thị dân và lao động dƣới đáy xã hội....................................................................................53 3.1.1. Những ngƣời phụ nữ nghèo khổ, bất hạnh, cùng đƣờng, nổi loạn .................55 3.1.2. Những đứa trẻ nghèo dƣới đáy xã hội, “không có tuổi thơ”...........................65 3.1.3. Những ngƣời trí thức tiểu tƣ sản nghèo, giàu hoài bão nhƣng bất lực và bế tắc trƣớc cuộc sống..................................................................................71 3.1.4. Những nhân vật con ngƣời tha hoá .................................................................77 3.2. Một số thủ pháp nghệ thuật tiêu biểu xây dựng nhân vật ..................................83 3.2.1. Nghệ thuật tạo dựng hoàn cảnh và tình huống................................................83 3.2.2. Nghệ thuật miêu tả ngoại hình để khắc họa tâm trạng và tính cách nhân vật .......91 3.2.3. Nghệ thuật miêu tả tâm lý nhân vật qua độc thoại nội tâm.............................95 Chƣơng 4. THỜI GIAN, KHÔNG GIAN VÀ NGÔN NGỮ NGHỆ THUẬT.....100 4.1. Thời gian nghệ thuật ........................................................................................100 4.1.1. Thời gian gắn liền với những sự kiện và biến cố dữ dội của cuộc đời nhân vật......................................................................................................100 4.1.2. Thời gian của con ngƣời cá nhân, của sự hồi tƣởng đan xen giữa quá khứ, hiện tại và tƣơng lai ...........................................................................106 4.2. Không gian nghệ thuật .....................................................................................109 4.2.1. Không gian xã hội đen tối, nhức nhối, chứa đựng đầy bất công và tội lỗi ...109 4.2.2. Không gian gia đình chứa đầy bi kịch buồn đau, tan tác..............................113 4.2.3. Không gian mang sắc thái tôn giáo - trầm, buồn ảm đạm ............................115 4.3. Ngôn ngữ nghệ thuật........................................................................................124 4.3.1. Ngôn ngữ đầy ắp chất liệu cuộc sống cần lao, phù hợp với tâm lý, tính cách của từng kiểu nhân vật.......................................................................125 4.3.2. Ngôn ngữ mang sắc thái tôn giáo..................................................................142 KẾT LUẬN............................................................................................................146 DANH MỤC BÀI BÁO, CÔNG TRÌNH LIÊN QUAN ĐẾN ĐỀ TÀI LUẬN ÁN...............................................................................................................151 TÀI LIỆU THAM KHẢO ....................................................................................152
  • 7. 1 MỞ ĐẦU 1. Lý do chọn đề tài 1.1. Nguyên Hồng (1918-1982) là một trong những nhà văn xuất sắc nhất của trào lƣu văn học hiện thực nói riêng, của nền văn học Việt Nam hiện đại nói chung. Ông là ngƣời đến với nghề văn khá sớm và đã thành công ngay từ tác phẩm đầu tay: Bỉ vỏ (1937). Nguyên Hồng có sức viết phi thƣờng, viết với tất cả sự đam mê và nhiệt huyết của mình. Hơn bốn mƣơi năm cầm bút, ông đã để lại gần bốn mƣơi tác phẩm, trong đó có những sáng tác đặc sắc và có những tác phẩm đƣợc đánh giá là một trong những tác phẩm bề thế nhất của tiểu thuyết Việt Nam hiện đại. 1.2. Nhƣ đã biết, “Thế giới nghệ thuật” là chỉnh thể của hình thức văn học”, [140, tr. 29, 30], “Thế giới nghệ thuật là khái niệm chỉ tính chỉnh thể của sáng tác nghệ thuật (một tác phẩm, một loại hình tác phẩm, sáng tác của tác giả, một trào lưu)... Thế giới nghệ thuật có không gian riêng, thời gian riêng, có quy luật tâm lý riêng, có quan hệ xã hội riêng, quan niệm đạo đức, thang bậc giá trị riêng” [52, tr. 251]... Trong Thế giới nghệ thuật của Nguyên Hồng, ở mọi phƣơng diện nghệ thuật nhƣ: đề tài, chủ đề, nhân vật, không gian, thời gian, ngôn ngữ nghệ thuật,... đều đƣợc thống nhất trong một chỉnh thể nghệ thuật, giúp ngƣời đọc dễ hình dung ra những nét riêng biệt những đóng góp cụ thể trong quá trình sáng tạo không ngừng của nhà văn. Với một số lƣợng tác phẩm khá lớn ở nhiều thể loại (tiểu thuyết, truyện ngắn, bút ký, thơ...) qua hai giai đoạn sáng tác, trƣớc và sau năm 1945, Nguyên Hồng đã phản ánh một cách chân thực, cảm động cuộc sống với những số phận cụ thể của những ngƣời lao động nghèo khổ và quá trình đổi đời nhờ Đảng, nhờ Cách mạng của họ. Khi viết về vấn đề này, Nguyên Hồng đã thể hiện đƣợc cái nhìn hiện thực sâu sắc và tấm lòng nhân đạo thiết tha của nhà văn đối với những con ngƣời lao động. Vì vậy, khi đặt vấn đề nghiên cứu: Thế giới nghệ thuật của Nguyên Hồng thời kỳ trƣớc năm 1945 cũng có nghĩa là đã đi vào nghiên cứu về những đặc điểm nổi bật trong nội dung và nghệ thuật của các tác phẩm, khẳng định giá trị hiện thực sâu sắc và giá trị nhân đạo cao cả trong sáng tác của nhà văn hiện thực xuất sắc này trong một giai đoạn sáng tác cụ thể của ông.
  • 8. 2 1.3. Theo khảo sát của chúng tôi, cho tới nay đã có khoảng hơn 50 công trình viết về Nguyên Hồng và riêng việc nghiên cứu về Thế giới nghệ thuật của ông đã có trên 20 bài (đề cập đến nhiều khía cạnh, ví dụ nhƣ: Chủ đề, đề tài sáng tác, cảm hứng sáng tạo, chủ nghĩa nhân đạo, cảm quan tôn giáo, lời văn nghệ thuật,... trong sáng tác của nhà văn). Trong các công trình nghiên cứu này, các tác giả đã chú ý đề cập đến giai đoạn sáng tác trƣớc Cách mạng tháng 8/1945 của Nguyên Hồng, trong đó đã có sự khảo sát, đề cập đến một số phƣơng diện trong Thế giới nghệ thuật của ông nhƣ: đề tài, chủ đề nhân vật, không gian và thời gian, lời văn nghệ thuật... nhƣng chúng tôi nhận thấy rằng, phần lớn đây là những nhận xét, nhận định mang tính khái quát; hoặc đó có thể là những khảo sát, phân tích khá cụ thể ở một số phƣơng diện trong Thế giới nghệ thuật chứ chƣa phải toàn bộ Thế giới nghệ thuật của Nguyên Hồng. Do đó, vẫn rất cần phải có một công trình chuyên biệt nghiên cứu một cách khá hệ thống và toàn diện về Thế giới nghệ thuật của nhà văn Nguyên Hồng. Thực hiện đề tài nghiên cứu này, chúng tôi muốn góp phần nhìn nhận một cách tƣơng đối toàn diện, hệ thống về Thế giới nghệ thuật của Nguyên Hồng trong một giai đoạn sáng tác cụ thể - giai đoạn trƣớc Cách mạng tháng Tám năm 1945, để chỉ ra những đặc điểm riêng, những sáng tạo riêng trong Thế giới nghệ thuật của nhà văn; đồng thời qua đó khẳng định những đóng góp đáng trân trọng của ông đối với sự vận động và phát triển của trào lƣu văn học hiện thực phê phán nói riêng, của nền văn xuôi Việt Nam hiện đại nói chung một cách cụ thể và đầy đủ hơn. 1.4. Hiện nay, một số tác phẩm tiêu biểu của Nguyên Hồng đã đƣợc đƣa vào trong chƣơng trình giáo dục ở bậc phổ thông và đại học. Nếu đề tài này đƣợc thực hiện thành công, đây sẽ là cuốn tài liệu tham khảo có ý nghĩa đối với học sinh, sinh viên, giáo viên các cấp và những ai quan tâm đến nhà văn hiện thực xuất sắc suốt đời nặng lòng với những ngƣời nghèo khổ này. 2. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu 2.1. Mục đích nghiên cứu: Nghiên cứu về Thế giới nghệ thuật của nhà văn Nguyên Hồng, luận án góp phần khẳng định: Trong quá trình sáng tác của mình, Nguyên Hồng đã tạo ra một Thế giới nghệ thuật riêng độc đáo và đặc sắc; và qua đó ghi nhận những đóng góp quan trọng của ông đối với quá trình phát triển của
  • 9. 3 văn học hiện thực phê phán Việt Nam nói riêng và văn xuôi Việt Nam hiện đại giai đoạn đầu thế kỷ XX đến năm 1945 nói chung. 2.2. Nhiệm vụ nghiên cứu: Nghiên cứu những phƣơng diện quan trọng của Thế giới nghệ thuật trong sáng tác của Nguyên Hồng giai đoạn trƣớc Cách mạng tháng Tám năm 1945, nhằm chỉ ra những đặc điểm cơ bản trong Thế giới nghệ thuật của nhà văn (nghệ thuật xây dựng nhân vật; không gian, thời gian nghệ thuật và ngôn ngữ nghệ thuật). Qua đó khẳng định những giá trị nghệ thuật và giá trị hiện thực sâu sắc, giá trị nhân đạo cao cả trong những sáng tác của Nguyên Hồng - “nhà văn của những ngƣời khốn khổ” Việt Nam giai đoạn trƣớc năm 1945. 3. Đối tƣợng nghiên cứu Đối tƣợng nghiên cứu của đề tài luận án là những sáng tác của Nguyên Hồng giai đoạn trƣớc 1945. Tuy nhiên, trong quá trình nghiên cứu, những sáng tác sau Cách mạng tháng Tám năm 1945 của ông cũng đƣợc chúng tôi quan tâm khảo sát, nhằm so sánh làm rõ hơn những đặc điểm riêng trong Thế giới nghệ thuật của Nguyên Hồng thời kỳ trƣớc năm 1945, cũng nhƣ một số đặc điểm chung trong quá trình sáng tác của nhà văn sau cách mạng. Bên cạnh đó, chúng tôi cũng tiến hành khảo sát một số tác phẩm tiêu biểu của các tác giả cùng khuynh hƣớng, cùng thời với ông để so sánh, đối chiếu nhằm chỉ ra những nét riêng, nét độc đáo trong Thế giới nghệ thuật của Nguyên Hồng. 4. Giới hạn, phạm vi nghiên cứu Nhƣ đã biết, Thế giới nghệ thuật bao gồm nhiều phƣơng diện nhƣ: đề tài, chủ đề, nhân vật, nghệ thuật xây dựng nhân vật, thời gian, không gian nghệ thuật và ngôn ngữ nghệ thuật... Tuy nhiên, trong khuôn khổ luận án của mình, chúng tôi xác định phạm vi nghiên cứu cụ thể là đi sâu vào nghiên cứu một số phƣơng diện cơ bản của Thế giới nghệ thuật nhƣ: thế giới nhân vật và nghệ thuật xây dựng nhân vật, thời gian, không gian nghệ thuật và ngôn ngữ nghệ thuật trong các sáng tác của nhà văn Nguyên Hồng giai đoạn trƣớc Cách mạng tháng Tám năm 1945 - vì đây là giai đoạn sáng tác nhiều, tiêu biểu và thành công nhất của Nguyên Hồng. Còn một số phƣơng diện khác nhƣ: đề tài, chủ đề, lời văn nghệ thuật, giọng điệu nghệ thuật... cũng đã đƣợc một số tác giả đề cập đến khá rõ trong các chuyên luận và bài báo của mình, nên chúng tôi không chủ trƣơng đi sâu vào nghiên cứu.
  • 10. 4 5. Phƣơng pháp nghiên cứu Trong quá trình thực hiện đề tài, chúng tôi đã sử dụng các phƣơng pháp nghiên cứu sau: - Phương pháp phân tích, tổng hợp: phân tích tác phẩm để tìm hiểu kỹ những đặc sắc về nội dung và nghệ thuật trong sáng tác của Nguyên Hồng giai đoạn trƣớc Cách mạng. Đó là cơ sở để có những nhận xét, đánh giá tổng hợp nhất về Thế giới nghệ thuật của nhà văn. - Phương pháp thống kê, phân loại: Phƣơng pháp này đƣợc áp dụng trong quá trình khảo sát các tác phẩm cụ thể của nhà văn, thống kê và phân loại từng kiểu nhân vật, ngôn ngữ, không gian và thời gian nghệ thuật trong Thế giới nghệ thuật của Nguyên Hồng. - Phương pháp so sánh, đối chiếu: để có sự đối sánh và có cái nhìn sâu hơn về đối tƣợng nghiên cứu, chúng tôi nghiên cứu và so sánh sáng tác của Nguyên Hồng trƣớc và sau Cách mạng tháng Tám năm 1945; so sánh với một số tác phẩm, một số nhân vật trong tác phẩm của các tác giả cùng thời, cùng hoặc khác khuynh hƣớng sáng tác của Nguyên Hồng, nhằm chỉ ra những nét riêng, nét độc đáo trong Thế giới nghệ thuật của nhà văn. - Vận dụng lý thuyết thi pháp học (về thời gian, không gian nghệ thuật, ngôn ngữ nghệ thuật...) để phục vụ trong quá trình nghiên cứu. 6. Dự kiến đóng góp mới của đề tài 6.1. Đây là công trình chuyên biệt đầu tiên nghiên cứu một cách khá toàn diện và hệ thống về Thế giới nghệ thuật trong sáng tác của Nguyên Hồng thời kỳ trước 1945. Luận án đi sâu vào khảo sát, nghiên cứu các sáng tác của Nguyên Hồng nhằm chỉ ra những đặc điểm nổi bật trong Thế giới nghệ thuật của nhà văn, nhất là trong việc dựng lên một thế giới nhân vật phong phú, phức tạp, độc đáo và sinh động của những con ngƣời lao động sống dƣới đáy xã hội thực dân phong kiến; Chỉ ra những đặc điểm về không gian và thời gian nghệ thuật, cũng nhƣ những nét đặc sắc riêng về ngôn ngữ nghệ thuật trong sáng tác của nhà văn. Qua đó khẳng định: Trong quá trình sáng tác của mình, Nguyên Hồng đã xây dựng đƣợc một Thế giới nghệ thuật riêng, độc đáo không lẫn với
  • 11. 5 bất cứ nhà văn nào. Và qua Thế giới nghệ thuật này, nhà văn đã thể hiện đƣợc một cách sâu sắc và cảm động chủ nghĩa hiện thực và chủ nghĩa nhân đạo cao cả của mình. 6.2. Kết quả nghiên cứu trên là cơ sở để khẳng định những đóng góp quan trọng của Nguyên Hồng vào quá trình phát triển trào lƣu văn học hiện thực phê phán giai đoạn 1930 - 1945 nói riêng và đối với nền văn xuôi Việt Nam hiện đại nói chung. 6.3. Nếu luận án này thành công, hy vọng đây sẽ là một tài liệu tham khảo hữu ích cho học sinh, sinh viên và những ngƣời quan tâm đến tác giả Nguyên Hồng nói riêng và văn xuôi Việt Nam thời kỳ hiện đại giai đoạn trƣớc Cách mạng tháng Tám nói chung. 7. Kết cấu của đề tài Ngoài phần Mở đầu và Kết luận, Tài liệu tham khảo, kết cấu của luận án bao gồm bốn chƣơng. Cụ thể nhƣ sau: Chƣơng 1. Tổng quan vấn đề nghiên cứu. Chƣơng 2. Khái niệm Thế giới nghệ thuật và những cơ sở hình thành nên Thế giới nghệ thuật của Nguyên Hồng. Chƣơng 3. Thế giới nhân vật. Chƣơng 4. Thời gian, không gian và ngôn ngữ nghệ thuật.
  • 12. 6 Chƣơng 1 TỔNG QUAN VẤN ĐỀ NGHIÊN CỨU 1.1. Tình hình nghiên cứu chung về Nguyên Hồng Gần 3/4 thế kỷ trôi qua - kể từ khi cuốn tiểu thuyết Bỉ vỏ của Nguyên Hồng ra đời và đƣợc nhận Giải thƣởng của Tự lực văn đoàn (1937) - đã có rất nhiều bài viết, những công trình nghiên cứu về cuộc đời và sự nghiệp, những đóng góp của nhà văn. Cho đến nay, việc nghiên cứu về Nguyên Hồng cũng vẫn đang đƣợc tiếp tục và đã đạt đƣợc nhiều thành tựu đáng trân trọng. Điều đó chứng tỏ sức sống của tác phẩm Nguyên Hồng rất bền vững trong lòng ngƣời đọc nhiều thế hệ, và theo thời gian những giá trị đặc biệt của nó ngày càng đƣợc phát hiện, đƣợc khẳng định một cách trân trọng. Theo khảo sát của chúng tôi, đến nay đã có khoảng hơn 50 công trình nghiên cứu chung về Nguyên Hồng, trong đó có khoảng 20 bài nghiên cứu có đề cập đến phƣơng diện Thế giới nghệ thuật. Bên cạnh đó có hàng chục luận án, luận văn khoa học nghiên cứu về sáng tác của ông. Đặc biệt khi ông qua đời, đã có hơn 20 bài viết về những Hồi ức và kỷ niệm về nhà văn, thể hiện tình cảm trân trọng tài năng và nhân cách của Nguyên Hồng trong lòng bạn bè, đồng nghiệp và bạn đọc. Ngay từ trƣớc năm 1945, có một số nhà nghiên cứu đã phát hiện tài năng văn học của nhà văn, đã đánh giá đƣợc những mặt mạnh, mặt hạn chế của ngòi bút Nguyên Hồng. Theo khảo sát của chúng tôi, đã có một số bài viết nhận xét, đánh giá về văn chƣơng của Nguyên Hồng của các tác giả: Thạch Lam, Trọng Quy, Trƣơng Chính, Vũ Ngọc Phan… Cụ thể, khi tiểu thuyết Bỉ vỏ đƣợc nhận Giải thƣởng của Tự lực văn đoàn, Thạch Lam đã nhận xét về văn của Nguyên Hồng nhƣ sau: ''Văn lúc nào cũng minh bạch, giản dị, một đôi khi thấm thía, rung động, có nhiều đoạn đẹp đẽ và sâu sắc… ông quan sát khéo, chỉ tả những cái gì đáng để ý, những tình cảm chân thật, những cảm giác đúng” [116, tr. 39]. Đồng thời tác giả cũng chỉ ra nhƣợc điểm khó tránh khỏi của một ngƣời mới vào nghề viết văn, đó là:“Nhiều chỗ vụng về, cẩu thả, nhiều câu văn chưa gãy gọn. Nhưng đó là những lỗi của một người mới viết văn và sẽ mất đi với kinh nghiệm và từng trải trong nghề ” [116; tr. 39]. Tuy nhiên, trong khuôn khổ nhận xét của một Giải thƣởng, Thạch Lam mới chỉ dừng lại ở một vài dòng nhƣ vậy về tác giả trẻ tuổi này.
  • 13. 7 Cũng năm 1938, khi giới thiệu Bỉ vỏ, tác giả Trọng Quy đã nhận xét: “Tác phẩm không hổ thẹn với sự được Ban giám khảo chú ý đến”, vì đây là “một thiên phóng sự tả rõ cách sinh hoạt của một hạng người” của “một cán bút linh hoạt mới mẻ”, “biết làm cho người khác phải cảm động” [127, tr. 8]). Trọng Quy đã khẳng định vị trí xứng đáng của Bỉ vỏ khi đƣợc nhận Giải thƣởng Tự lực văn đoàn chính là ở sự mới mẻ của cây bút Nguyên Hồng cũng nhƣ tính nhân đạo của tác phẩm. Tuy nhiên, không chỉ có những ý kiến ghi nhận sự thành công của Bỉ vỏ, mà còn có những đánh giá về hạn chế của tác phẩm này. Năm 1939, Trƣơng Chính đã nhận xét về Bỉ vỏ khi ông nhìn nhận từ góc độ Dưới mắt tôi nhƣ sau: “Quyển Bỉ vỏ là một quyển tiểu thuyết tầm thường, không đặc sắc. Tác giả còn thiếu nghệ thuật, thiếu kinh nghiệm, ngòi bút của ông còn non nớt, vụng về”...; các tình tiết “được sắp đặt một cách thô sơ… Nhà văn ấy kiên tâm và thành thực, nhưng ông chỉ thành công lúc ông giản dị và sâu sắc hơn” [17, tr. 173], đây là một nhận xét nghiêm khắc và khách quan về nghệ thuật của một cuốn tiểu thuyết đầu tay của Nguyên Hồng. Năm 1940, khi viết Lời tựa cho tập tiểu thuyết tự truyện Những ngày thơ ấu, Thạch Lam đã nhận thấy khả năng thể hiện “những rung động cực điểm của một linh hồn trẻ dại” của ngòi bút Nguyên Hồng… Tác giả của Gió lạnh đầu mùa đã rất tinh tế khi nhận thấy những cảm xúc chân thành của một trái tim dễ xúc động qua từng trang hồi ký đẫm nƣớc mắt của nhà văn hiện thực trẻ tuổi này. Trong cuốn Nhà văn hiện đại, năm 1942, Vũ Ngọc Phan đã công phu giới thiệu gƣơng mặt 78 nhà văn Việt Nam, trong đó có nhà văn Nguyên Hồng. Về Nguyên Hồng, tác giả đã khẳng định sự thành công của nhà văn qua những sáng tác đầu tay, nhất là cuốn Bỉ vỏ của ông. Vũ Ngọc Phan nhận xét: “truyện thật là hay… cách viết có mạch lạc mà đi đến đoạn kết một cách tự nhiên”, đồng thời ông cũng đƣa ra một nhận định khái quát khá chính xác về tƣ tƣởng nghệ thuật của “nhà văn xã hội này”: “Ở tập văn nào của Nguyên Hồng cũng vậy, tư tưởng nhân từ, bác ái của tác giả bao giờ cũng tràn lan và đó chính là cái phần cốt yếu của nhà văn xã hội cầu mong ánh sáng” [116, tr. 48]. Nhƣ vậy, nhà phê bình Vũ Ngọc Phan đã chỉ ra đƣợc cái cốt lõi, cái đặc trƣng và giá trị trong sáng tác của Nguyên Hồng, đó là: Tƣ tƣởng nhân đạo và khát vọng có một xã hội công bằng tốt đẹp hơn, nhất là đối với những ngƣời nghèo khổ.
  • 14. 8 Năm 1944, trong cuốn “Văn chương và xã hội” (Đại học Thƣ xã Hà Nội), khi nghiên cứu một số tác phẩm của Nguyên Hồng thời kỳ trƣớc cách mạng nhƣ “Bỉ vỏ”, “Bảy Hựu”, “Những ngày thơ ấu”, tác giả Lƣơng Đức Thiệp nhận xét: đây là “cây bút linh động cho ta cảm thấy sâu xa lòng yêu thiết tha của chính tác giả đối với các nhân vật trong truyện” [159, tr. 98]. Nhận xét này khẳng định thêm tính nhân đạo của nhà văn Nguyên Hồng. Qua một số ý kiến, nhận xét trên, chúng ta nhận thấy khá rõ một điểm: ngay đƣơng thời, ngƣời ta cũng đã chỉ ra những mặt mạnh, những thành công của nhà văn Nguyên Hồng. Đó là chủ nghĩa nhân đạo, là tƣ tƣởng nhân từ bác ái, cũng nhƣ đã chỉ ra những mặt hạn chế của Nguyên Hồng khi buổi đầu đến nghề văn còn đầy non nớt này. Đồng thời cũng qua khảo sát, chúng tôi nhận thấy: Trong vòng 10 năm (1936 - 1945), Nguyên Hồng đã có khá nhiều sáng tác (54 truyện ngắn, 03 truyện vừa, 01 hồi ký, 03 tiểu thuyết) với mảng nội dung hiện thực đặc sắc nhƣng thực sự những sáng tác này của Nguyên Hồng cũng chƣa thu hút đƣợc sự quan tâm của giới nghiên cứu, phê bình nhƣ những trƣờng hợp nhà văn hiện thực khác. Hầu hết các ý kiến nhận định, phê bình chỉ tập trung vào hai tác phẩm nổi tiếng của Nguyên Hồng là: Bỉ vỏ và Những ngày thơ ấu, còn những sáng tác khác của ông đều chƣa hoặc rất ít đề cập đến. Các tác giả (do những lý do chủ quan và khách quan nào đó) cũng chƣa thấy hết đƣợc giá trị nhiều mặt của các sáng tác ấy, cũng nhƣ chƣa phát hiện và đánh giá đúng mức đƣợc tài năng và cống hiến của Nguyên Hồng, mặc dù bƣớc đầu cũng đã ít nhiều động chạm vào những vấn đề đó khi nhận xét đánh giá về ông. Từ sau năm 1945 cho tới tận hiện nay, Nguyên Hồng và tác phẩm của ông tiếp tục đƣợc nhiều ngƣời quan tâm, chú ý nhìn nhận, đánh giá và khẳng định những giá trị nổi bật về nội dung và nghệ thuật. Những tác phẩm của nhà văn vẫn tiếp tục trở thành đối tƣợng nghiên cứu hấp dẫn trong đời sống nghiên cứu, phê bình văn học của nƣớc nhà. Trong khi đó, một số những nhà văn hiện thực khác nhƣ Vũ Trọng Phụng, Nam Cao... vẫn chƣa thu hút đƣợc sự quan tâm của giới nghiên cứu, phê bình, mà phải đợi đến thời kỳ đổi mới, các tác phẩm của họ mới đƣợc chú ý nghiên cứu và đƣợc đánh giá sâu sắc, công bằng và toàn diện hơn. Có thể nhắc đến những công trình nghiên cứu của các nhà nghiên cứu, phê bình tiêu biểu nhƣ: Nguyễn Đăng Mạnh, Phan Cự Đệ, Hà Minh Đức, Vũ Ngọc
  • 15. 9 Phan, Chu Nga, Trần Đăng Suyền,... cùng các mục từ giới thiệu về Nguyên Hồng, tiểu thuyết Bỉ vỏ, Hồi ký Những ngày thơ ấu trong cuốn Từ điển Văn học của tác giả Nguyễn Hoành Khung; Những đề tài nghiên cứu về sáng tác của nhà văn Nguyên Hồng của các tác giả: Lê Hồng My, Bạch Văn Hợp, Phạm Hồng Lan, Nguyễn Duy Tờ, Lê Thị Hải Vân... Qua các công trình nghiên cứu này, chúng tôi thấy các vấn đề về tƣ tƣởng nghệ thuật, phong cách nghệ thuật, lời văn nghệ thuật, cảm hứng sáng tạo,… trong sáng tác của Nguyên Hồng đã đƣợc đề cập đến ở những mức độ khác nhau. Các ý kiến, nhận xét đều sâu sắc và tinh tế nhƣng phần lớn là những nhận xét, nhận định có tính chất khái quát, hoặc nghiên cứu sâu một phƣơng diện nào đó thuộc về nội dung hoặc nghệ thuật trong sáng tác của Nguyên Hồng, cụ thể là một số ý kiến tiêu biểu nhƣ sau: - Đánh giá sự đóng góp của Nguyên Hồng đối với sự vận động và phát triển khuynh hƣớng văn học hiện thực phê phán Việt Nam trƣớc Cách mạng tháng Tám năm 1945 nói riêng và đối với nền Văn học hiện đại Việt Nam nói chung trên những phƣơng diện cụ thể. Tiêu biểu cho xu hƣớng đánh giá này là các công trình nghiên cứu: “Nguyên Hồng” [Phan Cự Đệ -116], “Nguyên Hồng, con người và sự nghiệp” [Nguyễn Đăng Mạnh -116], “Nguyên Hồng và quá trình sáng tác của anh” [Chu Nga -116]... - Khẳng định chủ nghĩa nhân đạo thống thiết của Nguyên Hồng khi viết về các nhân vật dƣới đáy xã hội thực dân phong kiến, đặc biệt là nhân vật ngƣời phụ nữ và trẻ em. Xu hƣớng này đƣợc thể hiện trong các công trình nghiên cứu: “Nguyên Hồng, con người và sự nghiệp” [Nguyễn Đăng Mạnh -116], “Một cuộc đời sáng tạo trong đau khổ” [Vƣơng Trí Nhàn - 111], “Cảm hứng cần lao trong sáng tác của Nguyên Hồng” [Phan Diễm Phƣơng -116]... - Chỉ ra đặc điểm phong cách nghệ thuật của Nguyên Hồng là “nhà văn của niềm tin và ánh sáng”, “nhà văn của lòng thương cảm thống thiết”, “một ngòi bút hiện thực giàu chất lãng mạn”… “Nguyên Hồng, nhà văn của những khát vọng sống” [Hà Minh Đức - 116], “Phong cách nghệ thuật của Nguyên Hồng” [77], “Nhà văn của tình thương” [1]... - Khẳng định mặt mạnh của Nguyên Hồng trong nghệ thuật xây dựng nhân vật, cũng nhƣ trong nghệ thuật sử dụng ngôn từ, giọng điệu... nhƣ bài viết: “Đặc sắc hồi ký Nguyên Hồng” [Nguyễn Đăng Điệp -116], “Giọt lệ lớn và đoàn tàu chợ” [Linh Thi - 116]; hay chuyên luận: “Lời văn nghệ thuật Nguyên Hồng” [Lê Hồng My - 101]...
  • 16. 10 Khi cắt nghĩa cảm hứng chủ đạo của Nguyên Hồng, Phan Cự Đệ cho rằng cảm hứng chủ đạo trong sáng tác của nhà văn “Bắt nguồn từ một chủ nghĩa nhân đạo sâu sắc với những lớp người cùng khổ. Anh là một cây bút đôn hậu, luôn hướng tới cái cao đẹp, trong sáng, niềm tin yêu thắm thiết” [116, tr. 112]. Khái quát về “Nguyên Hồng và quá trình sáng tác của anh” tác giả Chu Nga đã giới thiệu và khái quát: “Nguyên Hồng sau cách mạng chỉ là sự kế tiếp một cách logic Nguyên Hồng những năm trước cách mạng” [116, tr. 157] - Đây là một nhận xét rất chính xác về sự nhất quán trong quan niệm sáng tác của Nguyên Hồng cả ở hai giai đoạn trƣớc và sau năm 1945. Đồng thời Chu Nga cũng nhấn mạnh đến sự đóng góp riêng biệt của Nguyên Hồng vào dòng văn học hiện thực phê phán: “Trước tiên cần khẳng định ở anh những đóng góp đáng kể với tư cách là một nhà văn hiện thực phê phán tiến bộ nhất, tiếp cận gần nhất với cách mạng. Anh không chỉ hiểu cách mạng mà còn viết về cách mạng, cũng không phải chỉ viết một cách cảm tính, mà ít nhiều có quan điểm, có lý luận” [116, tr. 157], và đó còn là “tiếng nói yêu thương nhân đạo (…) sôi nổi, lạc quan, tràn đầy một lòng tin ở ngày mai tươi sáng vì nhìn thấy được những phẩm chất đẹp đẽ ở những con người nghèo khổ hôm nay”[116, tr. 158]… Nhƣ vậy, tác giả đã đề cập đến cảm hứng chủ đạo trong sáng tác của Nguyên Hồng, đó là tình cảm yêu thƣơng, trân trọng con ngƣời lao động. Cùng quan điểm nhƣ trên, Phan Diễm Phƣơng, Vƣơng Trí Nhàn, Đỗ Trung Thoại... đều cho rằng cảm hứng sáng tác của Nguyên Hồng là cảm hứng về cuộc sống lầm than, đói khổ của ngƣời lao động trong xã hội cũ. “Cảm hứng cần lao… đã được phô diễn một cách ám ảnh, đầy sức lay động đối với những con người đồng cảm” [116, tr. 225]… “Cảm hứng cần lao và tranh đấu của Nguyên Hồng cũng chính là cảm hứng nhân đạo nơi ông” [116, tr. 227]… “Giá trị phổ biến của hàng ngàn, hàng ngàn trang sách được bắt nguồn vào những cảnh sống của con người, hướng về con người ” [116, tr. 229]. Vƣơng Trí Nhàn khẳng định cuộc đời Nguyên Hồng là “Một cuộc đời sáng tạo trong đau khổ”, “Văn xuôi Nguyên Hồng là một thứ sản phẩm giàu chất tự truyện”, đồng thời tác giả cũng đánh giá Những ngày thơ ấu là tác phẩm đỉnh cao của Nguyên Hồng: “Khách quan và tỉnh táo mà đánh giá, phải nhận toàn bộ cuộc đời và sáng tác của Nguyên Hồng về sau không có cái nào vượt được Những ngày thơ ấu” [116, tr. 219]. Và “Trước đau khổ, Nguyên Hồng thấy nên cam chịu, và tìm thấy lẽ sống, cảm hứng
  • 17. 11 sáng tạo của mình trong chính sự đau khổ” [116, tr. 220]. Đỗ Trung Thoại thấy ở Nguyên Hồng là“một nhà văn lớn, một nhân cách lớn… chủ nghĩa nhân đạo là tư tưởng chủ đạo trong hầu hết các tác phẩm của ông… Nguyên Hồng là nhà văn của nhân dân lao động và ông thuộc về những người lao động” [119]. Trong giáo trình Văn học Việt Nam thế kỷ XX, tập 2, tác giả Lê Hồng My, Trần Đăng Suyền đã chỉ rõ quan điểm nghệ thuật của Nguyên Hồng là “Đề cao vai trò của văn chương nghệ thuật, khẳng định ý nghĩa cao quý của nghề cầm bút” [134, tr. 134]... “Nhà văn, (người nghệ sĩ) phải trung thực, chân thành trên trang viết: say mê, tin tưởng vào cuộc sống; phải cần cù học hỏi và không ngừng sáng tạo” ”[134, tr. 135]... “Nghệ thuật phải “bắt rễ” vào cuộc sống của người lao động và hướng tới tương lai tốt đẹp. Bạn đọc quần chúng là “lẽ sống của ngòi bút” [134, tr. 137]. Đây chính là quan điểm nghệ thuật nhất quán của Nguyên Hồng trong sự nghiệp sáng tác của mình. Đánh giá Nguyên Hồng ở một góc nhìn khác, GS.TS. Trần Đăng Suyền đã phân tích một cách sâu sắc Sự gặp gỡ, giao thoa của những khuynh hướng, trào lưu văn học trong sáng tác của Nguyên Hồng trƣớc cách mạng. Tác giả đã phân tích và khẳng định: “Văn học Việt Nam giai đoạn 1930 - 1945 đã xuất hiện nhiều khuynh hướng, nhiều trào lưu văn ọhc: Chủ nghĩa lãng mạn, chủ nghĩa hiện thực và khuynh hướng văn học cách mạng; chúng vừa đấu tranh với nhau, vừa bổ sung cho nhau để cùng phát triển. Sáng tác của Nguyên Hồng thể hiện quy luật vận động và phát triển, sự gặp gỡ và giao thoa của nhiều khuynh hướng, trào lưu văn học… Có được điều đó là do ngòi bút Nguyên Hồng gắn bó sâu sắc với thời đại, với cuộc đời rộng lớn, với những người cùng khổ. Có được điều đó còn do những sáng tác hiện thực chủ nghĩa của ông được xây dựng trên cơ sở của chủ nghĩa nhân đạo, đi sâu vào bản chất của sự sáng tạo nghệ thuật, thể hiện quy luật vận động và phát triển tất yếu của tiến trình lịch sử văn học dân tộc” [137, tr. 55-59]. Nhƣ vậy, về cảm hứng sáng tạo, chủ nghĩa nhân đạo của Nguyên Hồng, các nhà nghiên cứu, phê bình đều nhất trí rằng cảm hứng sáng tác của Nguyên Hồng là cảm hứng cần lao, bắt nguồn từ cuộc sống tăm tối, cực khổ của những ngƣời dƣới đáy xã hội thực dân phong kiến trƣớc Cách mạng. Cảm hứng sáng tác ấy đƣợc thể hiện qua một tấm lòng nhân đạo thiết tha, trĩu nặng với những cảnh đời đen tối trong xã hội đƣơng thời.
  • 18. 12 Khi nói đến Phong cách nghệ thuật của Nguyên Hồng, nhiều tác giả đều cho rằng Nguyên Hồng có phong cách nghệ thuật riêng. Nguyễn Đăng Mạnh là một trong những nhà nghiên cứu chuyên sâu về Nguyên Hồng, trong các công trình nghiên cứu của mình, tác giả cũng đặc biệt chú ý đến tƣ tƣởng và phong cách nghệ thuật của nhà văn. Ngay từ những năm 70 của thế kỷ XX, trong cuốn Giáo trình Lịch sử Văn học Việt Nam giai đoạn 1930 - 1945, Nguyễn Đăng Mạnh đã khẳng định: "Nguyên Hồng là nhà văn có phong cách rõ rệt quy định bởi những đặc điểm về hoàn cảnh gia đình, môi trường sống, về tư tưởng, tình cảm, về sự tiếp thu ảnh hưởng xã hội và văn học" [100, tr. 20]; Đồng thời tác giả cũng chỉ ra một vài nét tiêu biểu của phong cách nghệ thuật của Nguyên Hồng trƣớc Cách mạng tháng Tám là "tình cảm say sưa bồng bột", và "tinh thần nhân đạo chủ nghĩa thiết tha", "... một nội dung trữ tình sôi nổi, một cảm hứng lãng mạn mãnh liệt...”. Ở một công trình nghiên cứu khác, ông cũng đã bàn về phong cách lãng mạn của Nguyên Hồng: “Thế giới nghệ thuật của Nguyên Hồng có một cái gì rất gần gũi với thần thoại, cổ tích, truyện Tàu, lại giông giống như thế giới đầy dông bão của những trường ca, những thiên truyện ngắn lãng mạn chủ nghĩa của Mácxim Goorki hay tiểu thuyết của Víchto Huygô, trong đó có sự đối lập giữa ánh sáng và bóng tối, giữa bão táp và nắng vàng, giữa quỷ dữ và thiên thần…” [116, tr. 100] và “Nguyên Hồng có thiên hướng xây dựng những tích cách phi thường, những hình tượng kỳ dị, những tâm trạng được phóng đại, những tình huống dữ dội, những quang cảnh rộng lớn, náo động đầy dông bão (…) phù hợp với một giọng văn thống thiết của một tâm hồn nồng nhiệt muốn giãi bày trực tiếp trên những trang sách...” [116, tr. 100,101]... Phan Cự Đệ là một trong những nhà nghiên cứu dành nhiều tâm huyết nghiên cứu về Nguyên Hồng, ông đã tiếp cận sáng tác của nhà văn từ nhiều góc độ khác nhau nhƣ: cảm hứng sáng tạo, chủ nghĩa nhân đạo, màu sắc trữ tình... Về phong cách nghệ thuật, tác giả khẳng định: "Cùng đứng trong chủ nghĩa hiện thực phê phán nhưng Ngô Tất Tố, Nguyễn Công Hoan, Nam Cao, Nguyên Hồng, Vũ Trọng Phụng... mỗi người có một phong cách riêng. Phong cách nghệ thuật của Nguyên Hồng cũng mang những màu sắc thẩm mỹ độc đáo” [116, tr. 112]. Nhà nghiên cứu cũng chỉ ra yếu tố trữ tình lãng mạn nhƣ một đặc điểm phong cách nghệ thuật của Nguyên Hồng: "Không phải lúc nào Nguyên Hồng cũng viết bằng một bút pháp hiện thực tỉnh táo và nói chung, ít khi anh sử dụng một lối viết nặng nề về trí tuệ. Ở anh, những yếu tố nội tâm, những tình cảm sôi nổi, dạt dào từ bên
  • 19. 13 trong đôi lúc cứ muốn lấn lướt, trùm lên cái hiện thực khách quan được miêu tả" [116, tr. 121]. Khi giới thiệu quá trình sáng tác từ Bỉ vỏ đến Cửa biển, Phan Cự Đệ cũng đã lý giải sự chuyển biến về tƣ tƣởng và nghệ thuật của Nguyên Hồng từ sau Cách mạng tháng Tám gắn liền với quá trình nhận thức về cách mạng, đi theo cách mạng của nhà văn. Tác giả khẳng định sự nhất quán trong phong cách nghệ thuật của Nguyên Hồng, "Phong cách nghệ thuật của Nguyên Hồng giờ đây giàu có, phong phú hơn trước nhưng nhìn chung vẫn là một phong cách hiện thực giàu chất lãng mạn cách mạng và chất trữ tình say đắm" [116, tr. 142]. Tác giả Bạch Văn Hợp khi đi sâu vào nghiên cứu Đặc điểm phong cách nghệ thuật của Nguyên Hồng đã chỉ ra phong cách nghệ thuật của Nguyên Hồng là: nhà văn của “lòng thương cảm thống thiết những kiếp người cùng khổ” [77, tr. 200], một “ngòi bút hiện thực giàu chất lãng mạn” [77, tr. 66] và một “bút pháp sôi nổi, nồng nhiệt” [77, tr. 123];… có những nhân vật khác thường nhƣ: “nhân vật giàu nghĩa khí mang dáng dấp anh hùng hảo hán” [77, tr. 110], “nhân vật mang dáng dấp cổ tích huyền thoại” [77, tr. 114], “nhân vật thánh thiện” [77, tr. 116], “nhân vật quỷ sứ” [77, tr. 119]; mặt mạnh của Nguyên Hồng là “cách sử dụng thành ngữ độc đáo” [77, tr. 125], “ngôn ngữ gây ấn tượng” [77, tr. 134], “ngôn ngữ giàu cảm xúc” [77, tr. ]; một “giọng điệu sôi nổi thiết tha và cấu trúc chồng tầng của lời văn nghệ thuật” [77, tr.159]; một “thủ pháp trần thuật giàu xúc cảm” [77, tr. 173] trong sáng tác của nhà văn. Nhƣ vậy, ý kiến của các nhà nghiên cứu đều thống nhất cho rằng phong cách nghệ thuật của Nguyên Hồng là phong cách hiện thực, giàu chất lãng mạn và chất trữ tình, là nhà văn của chủ nghĩa nhân đạo, của lòng thƣơng cảm thống thiết đối với những ngƣời cùng khổ trong xã hội cũ. Ngoài ra còn một số ý kiến, nhận xét khác về sự nghiệp và quá trình sáng tác của Nguyên Hồng, về Thế giới nghệ thuật của nhà văn thời kỳ trƣớc năm 1945, nhưng thực sự chưa có một công trình chuyên biệt nào nghiên cứu một cách hệ thống, toàn diện về Thế giới nghệ thuật trong sáng tác của Nguyên Hồng giai đoạn trước và sau Cách mạng tháng Tám năm 1945. Đặc biệt, sau khi nhà văn qua đời đã có một số công trình nghiên cứu tổng hợp về Nguyên Hồng, một số bài viết của các tác giả là các nhà thơ, nhà văn cùng thời với Nguyên Hồng nhƣ Kim Lân, Nguyễn Tuân, Huy Cận,... và các nhà
  • 20. 14 nghiên cứu, phê bình, các nhà thơ thuộc các thế hệ sau nhƣ: Hà Minh Đức, Tế Hanh, Bùi Hiển, Bùi Ngọc Tấn, Nguyễn Quang Thân, Ngô Văn Phú,... Nội dung những bài viết này là những hồi ức, kỷ niệm liên quan đến nhà văn của các tác giả, bày tỏ lòng yêu quý, trân trọng, ngợi ca tài năng, phẩm chất nghệ sĩ và những bài học đầy ý nghĩa đƣợc rút ra từ cuộc đời và sự nghiệp của nhà văn hiện thực xuất sắc Nguyên Hồng. Gần đây nhất, tháng 11/2013, Hội Văn học nghệ thuật Hải Phòng đã tổ chức Hội thảo “Nhà văn Nguyên Hồng - cuộc đời và sự nghiệp văn chương” (Nhân Kỷ niệm 95 năm ngày sinh của nhà văn Nguyên Hồng, tại Hải Phòng). Trong khuôn khổ của một Hội thảo, các ý kiến của GS. TS. Trần Đăng Suyền, PGS. TS. Nguyễn Ngọc Thiện, TS. Lê Thị Bích Hồng, TS. Nguyễn Đức Thuận... nhà thơ Hữu Thỉnh, nhà văn Đình Kính, nhà văn Đỗ Nhật Minh, nhà văn Cao Năm, Lƣu Văn Khuê, nhà sử học Lê Văn Lợi, nghệ sĩ nhiếp ảnh Hoàng Minh Đáng… đều thể hiện sự ngƣỡng mộ, trân trọng tài năng và nhân cách Nguyên Hồng. Các ý kiến đều đánh giá cao sự đóng góp của Nguyên Hồng đối với sự phát triển của nền văn chƣơng Việt Nam hiện đại. Nhà thơ Hữu Thỉnh - Chủ tịch Hội Liên hiệp các Hội Văn học nghệ thuật Việt Nam, Chủ tịch Hội Nhà văn Việt Nam đã ghi nhận những đóng góp của Nguyên Hồng, đó là: “Nguyên Hồng là một tác gia lớn, một tác giả sử thi tầm cỡ nhất của văn chương Việt Nam hiện đại, một nhà văn thực sự xuất sắc của thế kỷ XX” [119]. GS. TS. Trần Đăng Suyền đã khẳng định: “Nguyên Hồng là nhà văn của chủ nghĩa nhân đạo sâu sắc, thống thiết; sáng tác của ông làm phong phú thêm chủ nghĩa nhân đạo của nền văn học dân tộc” [119]. Với một cái nhìn tổng quan về Nguyên Hồng từ “một cái nhìn thế kỷ” - PGS.TS. Đoàn Trọng Huy [119] đã có những đánh giá rất trân trọng và xác đáng về nhà văn: “Nguyên Hồng đã sống với những sự kiện lớn lao của đất nước… với tư cách chứng nhân lịch sử, cũng là người tham gia làm nên lịch sử, Nguyên Hồng đã sống và viết hết mình. Những trang viết của nhà văn có sự mặn mòi của mồ hôi lao động, có cái nồng ấm của nước mắt pha lẫn vẻ rạng rỡ của nụ cười. Tất cả những gì trên mặt giấy đều được giãi bày tươi thắm bằng máu huyết tâm hồn” (Nguyên Hồng từ cái nhìn thế kỷ)... Tóm lại: Khi nghiên cứu về cuộc đời và sự nghiệp sáng tác của Nguyên Hồng, các nhà nghiên cứu phê bình đều đánh giá cao tài năng và nhân cách của ông, khẳng định Nguyên Hồng là một trong những nhà văn xuất sắc nhất của trào
  • 21. 15 lƣu văn học hiện thực phê phán 1930 - 1945. Với những đóng góp của mình, Nguyên Hồng đã có vai trò quan trọng trong việc hoàn thiện quá trình hiện đại hóa văn học Việt Nam thế kỷ XX. 1.2. Tình hình nghiên cứu về Thế giới nghệ thuật trong sáng tác của Nguyên Hồng Nhƣ chúng tôi đã trình bày ở trên, đã có những công trình nghiên cứu, những bài viết về Thế giới nghệ thuật của Nguyên Hồng ở những phƣơng diện nhƣ: đề tài, chủ đề, nhân vật, thời gian, không gian nghệ thuật, ngôn ngữ nghệ thuật,... trong sáng tác của nhà văn trƣớc cách mạng. Tuy nhiên, theo khảo sát, chúng tôi nhận thấy, những nhà nghiên cứu mới chỉ dừng lại ở những nhận định chung nhất, hoặc đi sâu vào một số phƣơng diện nhƣ: nhân vật, ngôn ngữ nghệ thuật... mà chƣa có một công trình nghiên cứu toàn diện, hệ thống về Thế giới nghệ thuật của nhà văn. Xuất phát từ quan niệm: Thế giới nghệ thuật “là chỉnh thể của hình thức văn học”, “là sản phẩm sáng tạo mang tính cảm tính, có thể cảm thấy được của người nghệ sĩ, một kiểu tồn tại đặc thù, vừa trong chất liệu, vừa trong cảm nhận của người thưởng thức, là sự thống nhất của mọi yếu tố đa dạng trong tác phẩm” [140, tr. 30], chúng ta hiểu rằng: Thế giới nghệ thuật chính là sự thống nhất của mọi yếu tố: Đề tài, chủ đề, nhân vật, thời gian và không gian, ngôn từ nghệ thuật... tất cả tạo nên một Thế giới nghệ thuật mang nét riêng, mang cá tính sáng tạo của nhà văn. Từ cơ sở lý thuyết, lý luận nhƣ trên, tác giả luận án đã tìm hiểu lịch sử nghiên cứu về Thế giới nghệ thuật của Nguyên Hồng ở các phƣơng diện sau: 1.2.1. Về đề tài sáng tác Trong cuốn Việt Nam văn học sử yếu của Dƣơng Quảng Hàm (xuất bản lần đầu1941, tái bản năm 1993), NXB Tổng hợp Đồng Tháp, có nội dung nghiên cứu về “Các khuynh hướng phổ thông của tư tưởng trong quốc văn hiện đại”, đã chia ra 3 khuynh hƣớng: Khuynh hƣớng về học thuật, khuynh hƣớng lãng mạn, khuynh hƣớng tả thực. Tác giả đã xếp sáng tác của Nguyên Hồng vào khuynh hướng tả thực cùng với Vũ Trọng Phụng, Trọng Lang [51, tr. 466]. Cũng cùng quan điểm này, Thế Phong khẳng định: “Nguyên Hồng là nhà văn xã hội hơn hết theo đúng danh từ. Xã hội tính trong văn chương Nguyên Hồng là tả chân thực
  • 22. 16 sự” [123, tr. 77]. Giáo sƣ tiến sĩ khoa học N.I. Nikulin khi nghiên cứu Lịch sử văn học Việt Nam, cho rằng “cuộc sống của tầng lớp dân nghèo thành thị cũng được phản ánh trong những tác phẩm hiện thực”, và tác giả dẫn ra ví dụ tiêu biểu là “tiểu thuyết Bỉ vỏ của Nguyên Hồng” [103, tr. 749]. Nhiều nhà nghiên cứu về Nguyên Hồng sau này nhƣ Nguyễn Đăng Mạnh, Phan Cự Đệ, Hà Minh Đức… cũng đều thống nhất cho rằng đề tài sáng tác mà Nguyên Hồng hƣớng đến là cuộc sống của những ngƣời lao động nghèo khổ dƣới đáy xã hội thực dân phong kiến. “Từ thế giới những người lao động cực khổ nhất trong xã hội. Nguyên Hồng đã đến với nghề văn” [116, tr. 78]; “Mỗi nhà văn đều có một nguồn suối tinh thần yêu thương của họ, Ngô Tất Tố tiếp thu được cái hơi thở khỏe mạnh, hồn hậu, lạc quan của nông dân, còn Nguyên Hồng thì bắt rễ sâu vào cuộc sống và những tình cảm tốt đẹp của những người dân nghèo, thợ thuyền thành phố. Anh luôn luôn nói đến người lao động nghèo khổ với lòng biết ơn tình nghĩa, với sự gắn bó trọn đời chung thủy” [116, tr. 106]… Có thể thấy rằng: các ý kiến, nhận xét, đánh giá của các nhà nghiên cứu, phê bình (trƣớc và sau cách mạng) đều đã chỉ rõ: Đề tài sáng tác trong tác phẩm của Nguyên Hồng là cuộc sống của những con ngƣời khốn khổ trong xã hội đƣơng thời, nhà văn đã rất thành công khi viết về đề tài này - và điều này là hoàn toàn chính xác. Chính vì vậy, trong luận án của mình, chúng tôi sẽ không đi sâu vào nghiên cứu phƣơng diện này mà sẽ tập trung vào một số phƣơng diện khác trong Thế giới nghệ thuật của nhà văn hiện thực Nguyên Hồng. 1.2.2. Về chủ đề sáng tác Trong nhận xét của Giải thưởng Tự lực văn đoàn, năm 1937 (báo Ngày nay, năm 1938), Thạch Lam đánh giá sự thành công cũng nhƣ hạn chế trong tiểu thuyết Bỉ vỏ nhƣ sau: “Cái đặc biệt của Nguyên Hồng có lẽ là cái màu sắc tự nhiên và sự linh động. Người ta mừng rằng với một đầu đề như thế (đời một cô gái trụy lạc) ông Nguyên Hồng đã khéo đứng trong phạm vi sự thật và sự cảm thấy, mà không sa ngã vào những câu sáo và hoa mỹ,… còn nhiều chỗ vụng về… nhiều câu văn chưa gãy gọn. Nhưng đó là lỗi của một người viết văn và sẽ mất đi với kinh nghiệm và sự từng trải trong nghề”. Trong khuôn khổ của một Nhận xét Giải thưởng Thạch Lam cũng mới chỉ nêu ý kiến nhận xét về sự tự nhiên và linh động cũng nhƣ một số hạn chế trong văn Nguyên Hồng mà thôi.
  • 23. 17 Phan Cự Đệ khẳng định rằng: “Vấn đề chính trong tác phẩm của Nguyên Hồng trước Cách mạng là: những con người quằn quại trong sự đau khổ nhưng vẫn lạc quan, yêu đời, vẫn muốn “ngoi lên ánh sáng như những mầm cây xanh” [116, tr. 111]. Tác giả đã nhấn mạnh đến bản chất nhân vật của Nguyên Hồng, đó là: những ngƣời dân nghèo tuy bị xã hội đẩy đến sự bần cùng hóa (thậm chí lƣu manh hóa), nhƣng ở họ luôn là niềm khao khát cuộc sống lƣơng thiện trong một xã hội công bằng, đẹp đẽ hơn. Còn nhà phê bình Vũ Ngọc Phan thấy ở truyện ngắn của Nguyên Hồng "phần nhiều pha một giọng phóng sự chua cay và kín đáo, phần nhiều dùng việc thay lời, nên cái nghệ thuật của ông thật là sâu sắc” [116, tr. 44], “Ông đã đi từ cuộc sống nghèo nàn của mấy hạng người bị xã hội khinh bỉ đến những cuộc sống bên trong rất phức tạp và không kém phần ồn ào, nhộn nhịp” [116, tr. 48], “chỉ khi nào lòng yêu nhân loại lên tới cực điểm, là người ta mới thiết tha đến những người bị xã hội ruồng bỏ” [116, tr. 43]. Vũ Ngọc Phan cũng đã nói đến cảm hứng sáng tạo và giá trị nhân đạo toát ra trong sáng tác của Nguyên Hồng, đây là một ý kiến rất đáng chú ý khi cắt nghĩa ngọn nguồn cảm hứng sáng tạo của nhà văn. Khái quát về toàn bộ đời văn Nguyên Hồng, Nguyễn Minh Châu thấy “Ngổn ngang gò đống kéo lên biết bao nhiêu là hạng người, là mẫu người của xã hội cũ”... “bao giờ ông cũng đặt niềm tin tưởng vững chắc vào cái cốt lõi tốt đẹp của tính cách những con người lao động nghèo khổ” [116, tr. 379]. Đồng thời, tác giả cũng cho rằng: Nguyên Hồng là “Nhà văn của thập loại chúng sinh”.., “từ trong lòng cái xã hội “thập loại chúng sinh” bước ra, cầm cây bút sắt chấm vào mồ hôi, nước mắt và máu của mình mà viết ra văn chương riêng của mình” [116, tr. 378]. Chúng ta thấy rằng: Nguyễn Minh Châu cũng nhƣ các nhà nghiên cứu, phê bình trên đã nhấn mạnh đến đối tƣợng thẩm mỹ trong sáng tác của Nguyên Hồng là những con ngƣời nghèo khổ trong xã hội cũ, đồng thời tác giả cũng khẳng định niềm tin tƣởng vững chắc của Nguyên Hồng vào bản chất tốt đẹp của ngƣời lao động - đó chính là chủ đề nổi bật, bao trùm trong toàn bộ sáng tác của nhà văn hiện thực này. 1.2.3. Về nhân vật Ngay từ trƣớc Cách mạng, Trƣơng Chính tuy có những nhận xét khắt khe về cuốn tiểu thuyết Bỉ vỏ nhƣ: còn thiếu nghệ thuật, thiếu kinh nghiệm, nhƣng ông cũng đƣa ra nhận định khách quan về cách xây dựng nhân vật của Nguyên Hồng:
  • 24. 18 "Tác giả dồn hết nạn này đến nạn khác trên đầu Bính cho đến khi cô bị bắt, ở tù, mới chịu thôi”, đó là nhận xét về một trong những đặc điểm xây dựng nhân vật ở Nguyên Hồng trong một cuốn tiểu thuyết cụ thể. Tác giả Hà Minh Đức khi đánh giá tổng quát về Nguyên Hồng và quá trình sáng tác của nhà văn - đã nhận định: “Nguyên Hồng, nhà văn của những khát vọng sống”… “nhà văn của những xóm thợ”, “người đã đem vào trang sách muối mặn, mồ hôi và đất bụi của cuộc đời” [116, tr. 13]. Đồng thời, tác giả nhấn mạnh đến đặc điểm nhân vật của Nguyên Hồng “thế giới nhân vật của Nguyên Hồng bị vây bọc trong sự nghèo khổ không có lối ra (…) nhưng bao giờ cũng nuôi khát vọng sống chân chính của con người… Cũng dễ nhận ra người dân lao động trong tác phẩm của Nguyên Hồng ở cuộc đời nghèo khổ, lòng nhân ái và những khát vọng sống của họ” [116, tr. 17]… Ở đây, nhà nghiên cứu đã khẳng định lòng nhân ái, sự lạc quan và sức sống bất diệt ở các nhân vật của Nguyên Hồng. Đồng thời tác giả cũng chỉ ra nhƣợc điểm trong cách xây dựng nhân vật của Nguyên Hồng là: “còn thiếu những nhân vật phản diện để tạo nên những đối trọng của các nhân vật thuộc tầng lớp giàu nghèo khác nhau” [116, tr. 18]. Nói về những hạn chế của Nguyên Hồng khi xây dựng nhân vật, Vũ Đức Phúc, Nguyễn Đức Đàn cho rằng: “Nếu như tư tưởng của Nguyên Hồng tương đối ngày càng tiến bộ, thì về nghệ thuật ông lại hay mắc phải nhược điểm là lý luận dài dòng và trực tiếp nói lên nhiều ý nghĩa của mình thay cho việc mô tả sự việc và tính cách con người. Nhân vật của ông thường triết lý về cảnh khổ của mình và của người khác hơn là hành động… trong sáng tác của ông nhiều trang có tính chất bài báo hoặc bút ký trữ tình, ông không chú trọng xây dựng điển hình cho thật sinh động” [125, tr.149 ]. Ý kiến về hạn chế của Nguyên Hồng khi xây dựng nhân vật nhƣ trên không thấy có ngƣời hƣởng ứng. Tác giả Phan Cự Đệ cho rằng nhân vật của Nguyên Hồng “là những con người quằn quại trong sự đau khổ nhưng vẫn lạc quan, yêu đời, vẫn ngoi lên ánh sáng như những mầm cây xanh” [116, tr. 111]. Tác giả cũng nhận xét những đức tính quý báu của nhân vật trong sáng tác của Nguyên Hồng nhƣ: “tình thương yêu, đùm bọc lẫn nhau giữa những người cùng khổ”, “tình nghĩa chung thủy và lòng hi sinh cho hạnh phúc người khác”, “lòng tự trọng dù đói khổ vẫn không chấp nhận lối sống trụy lạc, bán rẻ nhân phẩm để chạy theo đồng tiền và danh vọng”. Đồng thời Phan Cự Đệ cũng thẳng thắn chỉ ra những hạn chế trong cách xây dựng nhân
  • 25. 19 vật của Nguyên Hồng nhƣ: “dù sao, nhiều nhân vật dân nghèo của Nguyên Hồng vẫn còn giữ một thái độ cam phận, nhẫn nhục, chịu đựng trước cảnh ngộ. Đôi lúc ta có cảm tưởng dường như ngòi bút nhà văn chìm sâu một cách triền miên trong sự khổ đau, say sưa trong một thứ chủ nghĩa cùng khổ”… “Nhược điểm này từ năm 1938 trở đi, dần dần được khắc phục” [116, tr. 111]. Nhƣ vậy, tác giả đã ghi nhận sự thành công cũng nhƣ hạn chế về cách xây dựng nhân vật của Nguyên Hồng. Khi nghiên cứu tổng quát “Nguyên Hồng - con người và sự nghiệp” [116], tác giả Nguyễn Đăng Mạnh cũng đã khái quát quá trình sáng tác trƣớc và sau Cách mạng của Nguyên Hồng, đã chỉ ra những đặc điểm quan trọng trong sáng tác của nhà văn. Đó là chủ nghĩa nhân đạo, là cảm hứng sáng tạo, là ba loại nhân vật quen thuộc của nhà văn: “những người làm các nghề phu phen, tạp dịch nặng nề” [tr. 82], “những người đàn bà dân nghèo thường kiếm ăn bằng việc buôn thúng bán mẹt, hay bán hàng cơm, hàng nước”[tr. 83]; “những trẻ em nhà nghèo” [tr. 86]; Ngoài ra còn có“loại nhân vật trẻ tuổi thuộc tầng lớp tiểu tư sản nghèo” [tr. 86] và “những hạng người lưu manh côn đồ” [tr. 80]. Tuy nhiên, với một công trình nghiên cứu tổng quan về “Nguyên Hồng, con ngƣời và sự nghiệp”, Nguyễn Đăng Mạnh cũng mới chỉ dừng lại ở mức độ giới thiệu chung về các loại nhân vật của Nguyên Hồng, mà chƣa chỉ ra đặc điểm cụ thể của từng loại nhân vật cũng nhƣ chƣa đi sâu vào nghiên cứu nghệ thuật xây dựng từng loại nhân vật ấy. Nhận xét về tính cách nhân vật của Nguyên Hồng, có ý kiến nhận định rằng “Trong thế giới nhân vật của ông, ta thường bắt gặp những tính cách phi thường, những con người thánh thiện nhuốm vẻ tôn giáo và màu sắc lãng mạn. Đó là những con người khác thường với những nét tính cách được tô đậm, phóng đại, được đẩy lên đến mức cực đoan. Tất cả đều mang một nét chung nào đó khiến người đọc nhận ra đây chính là những nhân vật, những đứa con tinh thần của Nguyên Hồng” [131, tr. 420]. Theo chúng tôi, đây chính là một nhận xét chính xác và tinh tế bởi tác giả đã chỉ ra sự khác biệt về nhân vật của Nguyên Hồng so với nhân vật của các nhà văn khác cùng thời với ông, kể cả nhà văn hiện thực phê phán. Về nghệ thuật sáng tạo của Nguyên Hồng, PGS.TS. Đoàn Trọng Huy cũng khẳng định “Nguyên Hồng có nhiều hứng khởi để sáng tạo, đổi mới trên lĩnh vực văn xuôi. Nghệ thuật ngôn từ phát triển do đi sâu vào đời sống nhiều mặt phong phú và hết sức sinh động”. Từ góc nhìn của một nhà đạo diễn sân khấu, nghệ sĩ ƣu
  • 26. 20 tú (NSƢT) Đào Quang nhận thấy mối quan hệ gắn bó giữa văn học và sân khấu mà sáng tác của nhà văn Nguyên Hồng là một ví dụ. Tác giả nhận xét: “Chất kịch và chất sân khấu đậm đặc trong văn Nguyên Hồng”, “Tiểu thuyết và truyện ngắn của Nguyên Hồng đầy ắp chất kịch”… “Nhân vật của Nguyên Hồng thường được đặt trong những tình thế hết sức căng thẳng, buộc phải lựa chọn để tìm sự giải quyết cho mình... Chính vì vậy, sáng tác của Nguyên Hồng giàu chất kịch và chất sân khấu” [Chất kịch và chất sân khấu trong văn Nguyên Hồng - 119]… Chính nhờ chất kịch và chất sân khấu ấy mà văn xuôi Nguyên Hồng không chỉ làm xúc động những độc giả yêu thích văn chƣơng Nguyên Hồng, mà nó còn “có một sức tác động và cảm hóa thật thấm thía và mạnh mẽ khôn lường, gần như thôi miên đám đông khán giả, tạo nên cảm xúc thăng hoa trong thưởng thức của người xem như từng đợt sóng dâng trào bất tận” [119]. Có thể thấy rằng, đã có khá nhiều ý kiến nhận xét về đặc điểm nhân vật của Nguyên Hồng, về thành công cũng nhƣ hạn chế trong cách xây dựng nhân vật của nhà văn. Tuy nhiên các ý kiến đó vẫn là những nhận xét, nhận định chung có tính khái quát. Các tác giả chƣa đi sâu vào đặc điểm của từng loại nhân vật cũng nhƣ nghệ thuật xây dựng từng loại nhân vật ấy của Nguyên Hồng - nhất là trong những sáng tác của ông ở giai đoạn trƣớc năm 1945. 1.2.4. Về không gian và thời gian Về Thời gian và không gian nghệ thuật trong sáng tác của Nguyên Hồng trƣớc Cách mạng tháng Tám năm 1945, qua khảo sát, chúng tôi thấy không có nhiều ý kiến về vấn đề này. Tuy nhiên, trong công trình nghiên cứu “Nguyên Hồng, con người và sự nghiệp” tác giả Nguyễn Đăng Mạnh đã ít nhiều đề cập đến không gian và thời gian trong sáng tác của Nguyên Hồng. Nhận xét chung về toàn bộ sáng tác của Nguyên Hồng trƣớc và sau Cách mạng tháng Tám, tác giả đã khẳng định: “dù ông viết về nơi đâu, thuộc địa chỉ nào, người đọc cũng như cảm thấy mở ra trước mắt cảnh vật, con người và không khí của thành phố Hải Phòng”… “Tất cả diễn ra dưới cái nắng chói chang và màu hoa phượng vĩ cũng rất tiêu biểu cho cảnh sắc của thành phố Hải Phòng” [116, tr. 98,99]. Đây là một nhận xét rất chính xác về một đặc điểm nổi bật trong các sáng tác của Nguyên Hồng kể từ những tác phẩm đầu tay trƣớc 1945 cho đến bộ tiểu thuyết Cửa biển sau Cách mạng.
  • 27. 21 Trong công trình nghiên cứu “Thi pháp hoàn cảnh trong tác phẩm của Ngô Tất Tố, Vũ Trọng Phụng và Nam Cao”, tác giả Phạm Mạnh Hùng đã đi sâu nghiên cứu quan niệm nghệ thuật về hoàn cảnh trong văn xuôi hiện thực thời kỳ 1930 - 1945. Trong chuyên luận này, tác giả nhấn mạnh đến “mối quan hệ giữa tính cách và hoàn cảnh” [79, tr. 7] khi nghiên cứu trào lƣu văn học hiện thực phê phán. Tác giả đã chú ý nói về yếu tố thiên nhiên, và cho rằng: thiên nhiên “nhiều khi nó là yếu tố biểu hiện tâm lý. Và đứng ở góc độ hoàn cảnh nghệ thuật, nó có thể là yếu tố tạo không khí cho hoàn cảnh” [79, tr. 316]. Tuy không trực tiếp bàn về không gian, thời gian trong sáng tác của Nguyên Hồng, nhƣng những “quan niệm nghệ thuật về hoàn cảnh” trong Tắt đèn (Ngô Tất Tố), Giông tố (Vũ Trọng Phụng), Sống mòn và một số truyện ngắn tiêu biểu của Nam Cao - những tác phẩm của các tác giả cùng khuynh hƣớng, cùng thời với Nguyên Hồng - là cơ sở và những gợi ý thiết thực để chúng tôi tìm hiểu về không gian, thời gian nghệ thuật trong sáng tác của Nguyên Hồng. Khi nghiên cứu về Chủ nghĩa hiện thực trong văn học Việt Nam nửa đầu thế kỷ XX, GS.TS. Trần Đăng Suyền cũng chỉ ra sự khác biệt về không gian, thời gian nghệ thuật trong sáng tác Nguyên Hồng so với các nhà văn cùng thời, đó là: “không có những xung đột giai cấp như tiểu thuyết của Nguyễn Công Hoan, Vũ Trọng Phụng, Ngô Tất Tố mà là một vùng quê tăm tối, cổ hủ hàng trăm năm bị giam hãm, trói buộc bởi những luật lệ nghiệt ngã, vô lý của lễ giáo phong kiến” [135, tr. 422]… đó là:“không gian rùng rợn nặng nề với những cảnh cướp giật, chết người”… không gian của “những nhà chứa nhớp nhúa, tanh tưởi, hôi hám”… là “không gian của một xã hội gian phi” [135, tr. 423]. Đây là một nhận xét rất chính xác trên cái nhìn tổng quan về không gian nghệ thuật trong sáng tác của Nguyên Hồng trong sự đối sánh với các tác giả cùng khuynh hƣớng hiện thực khác đƣơng thời. Trong luận án: “Không gian và thời gian nghệ thuật trong tiểu thuyết hiện thực phê phán 1930 -1945 qua một số tác phẩm tiêu biểu” (2009), tác giả Phạm Hồng Lan đã chọn vấn đề nghiên cứu về không gian và thời gian trong tiểu thuyết Bỉ vỏ của Nguyên Hồng. Tác giả luận án đã có một số nhận xét cụ thể về đặc điểm thời gian nghệ thuật trong tiểu thuyết này là: “thời gian đêm tối”,(“những sự kiện của cuộc đời nhân vật chính diễn ra trong đêm tối”) và thời gian này rất “phù hợp với nhân vật hành động” [85, tr. 119,120); cụ thể hơn nữa là: “Thời gian tâm
  • 28. 22 trạng trong Bỉ vỏ là thời gian dằng dặc, lê thê kéo dài vô tận” [85, tr. 129]... Không gian trong Bỉ vỏ là không gian nông thôn “tăm tối tù đọng và ngột ngạt bởi những hủ tục lạc hậu”; là không gian thành thị “là nơi cuốn con người vào vòng quay tội lỗi”... Và “Việc mở rộng không gian nghệ thuật gắn liền với cảm hứng phân tích xã hội của Nguyên Hồng. Xã hội Việt Nam trước cách mạng chỉ có thể là môi trường sản sinh ra cái xấu và cái ác, ở trong môi trường đó, con người không thể giữ được nhân phẩm mà ngược lại bị môi trường làm cho tha hóa. Với sự mở rộng không gian, dường như Nguyên Hồng đã có ý thức sâu sắc hơn về sự tác động của môi trường, hoàn cảnh sống lên thân phận con người” [85, tr. 42]. Do mục đích và giới hạn của mục tiêu nghiên cứu, tác giả luận án cũng mới chỉ dừng lại ở những nhận xét, những phân tích về không gian, thời gian trong một cuốn tiểu thuyết tiêu biểu là Bỉ vỏ của Nguyên Hồng, chứ chƣa nghiên cứu tất cả các tác phẩm khác trong giai đoạn sáng tác trƣớc 1945 của ông. Tác giả Lê Hồng My trong chuyên luận Lời văn nghệ thuật Nguyên Hồng cũng nhắc đến không gian trong sáng của Nguyên Hồng, đó là: “không gian sinh hoạt tăm tối”,“không gian và cảnh vật triền miên trong trạng thái nặng nề”,“không gian giam cầm đầy đọa con người” [101, tr. 38,39]. Còn nhà đạo diễn sân khấu - NSƢT Đào Quang bƣớc đầu chỉ ra: “Trong tiểu thuyết và truyện ngắn của Nguyên Hồng, không gian và thời gian được miêu tả rất chi tiết làm thành môi trường sống cụ thể, thành khung cảnh sinh động sắc nét của các nhân vật sống và tồn tại... Không gian ấy là mảnh đất Hải Phòng trước Cách mạng tháng Tám với những khu phố nghèo, chen chúc người cư ngụ, với những căn nhà lụp xụp, tăm tối, ngột ngạt là môi trường không gian quen thuộc trong những trang văn đầy ắp những chi tiết sinh động, chân thực và dạt dào cảm xúc của Nguyên Hồng” [Chất kịch và chất sân khấu trong văn Nguyên Hồng - 119]. Tóm lại, có thể thấy rằng các nhà nghiên cứu trên đều đã chỉ ra: không gian nghệ thuật của Nguyên Hồng chủ yếu là không gian Hải Phòng - một không gian tăm tối ngột ngạt, bế tắc đại diện cho cả một xã hội Việt Nam nói chung trƣớc Cách mạng tháng Tám. Không gian ấy đã đầy đọa, bủa vây những con ngƣời lao động bần cùng, đẩy họ xuống tận bùn đen của sự đói rách. Không gian này có tác dụng hữu hiệu trong nghệ thuật xây dựng tính cách và bản chất nhân vật.
  • 29. 23 1.2.5. Về ngôn ngữ, giọng điệu nghệ thuật Nghiên cứu đặc điểm ngôn ngữ nghệ thuật trong những sáng tác của Nguyên Hồng trƣớc Cách mạng, chúng tôi thấy rằng đã có các tác giả nhƣ: Nguyễn Đăng Mạnh, Nguyễn Đăng Điệp, Chu Nga, Lê Hồng My, Nguyễn Minh Châu, Linh Thi... đề cập đến ở một số phƣơng diện nhƣ sau: Nghiên cứu sáng tác của Nguyên Hồng cả hai giai đoạn trƣớc và sau cách mạng, Nguyễn Đăng Mạnh cho rằng, giọng điệu văn Nguyên Hồng “ Là giọng văn thống thiết của một tâm hồn nồng nhiệt” [116, tr. 101], giọng văn “cuồn cuộn, sục sôi, hăm hở tràn đầy cảm xúc dù là kể việc, vẽ người hay tả cảnh” [116, tr. 100]. Khi đọc Những ngày thơ ấu, tác giả Nguyễn Đăng Điệp đã chỉ ra những nét đặc sắc trong hồi ký Nguyên Hồng: “Không chỉ viết truyện mà ngay cả với hồi ký, văn Nguyên Hồng là thứ văn dạt dào xúc cảm. Trên những dòng chữ lấp lánh ánh lửa lòng nồng ấm, và sau nó là “giọt lệ lớn” của một trái tim dễ xúc động” [116, tr. 233]… “thứ văn giàu tình cảm, nồng say”… “chất thơ, chất trữ tình trội át chất phân tích tự sự” [116, tr. 234]. Nhà nghiên cứu Nguyễn Đăng Điệp đã rất tinh tế khi cảm nhận giọng điệu trữ tình đầy xúc cảm qua hồi ký của Nguyên Hồng. Tác giả Nguyễn Minh Châu cũng đồng quan điểm này khi nhận xét câu văn Nguyên Hồng có “cái mập mạp khỏe khoắn đầy chất "đời sống cần lao” của ngay cú pháp” (…) Nguyên Hồng viết văn như một ông lão thợ đấu cứ lễ mễ vác từng mảng thực tế sự đời mà huỳnh huỵch đắp lên mặt giấy [116, tr. 379)].. Chu Nga khi viết về quá trình sáng tác của Nguyên Hồng có nhấn mạnh đến giọng điệu riêng biệt của ông so với các nhà văn khác cùng thời, cùng khuynh hƣớng, "Tiếng nói mới, riêng biệt của Nguyên Hồng góp vào dòng văn học hiện thực phê phán về căn bản vẫn là tiếng nói yêu thương, nhân đạo, có phê phán nhưng không mỉa mai trào lộng như Nguyễn Công Hoan, không chì chiết và đau đớn như Nam Cao, hay sâu cay nặng nề như Ngô Tất Tố” [116, tr. 158]. Tác giả Chu Nga đã chỉ ra sự khác biệt về giọng điệu của Nguyên Hồng so với các nhà văn khác cùng khuynh hƣớng, cùng thời với ông, mà chƣa đi sâu vào từng đặc điểm lời văn cũng nhƣ giọng điệu của Nguyên Hồng. Linh Thi cảm nhận đặc điểm câu văn Nguyên Hồng:“câu văn Nguyên Hồng cứ ngồn ngộn, ngồn ngộn chi tiết, đôi khi được chất lên, được tấp lên, được
  • 30. 24 chằng buộc đến ngốt mắt” [116, tr. 239]... “Đúng là câu văn của Nguyên Hồng lúc nào cũng như con cá đang thở gấp, lúc nào cũng cựa quậy, phập phồng sự sống, lấp lánh sự sống” [116, tr. 240], “như một cái cây sum sê, lúc lỉu những thành phần, như một đoàn tàu chợ” [116, tr. 240]... Nhìn lại một trong những sáng tác đầu tay của Nguyên Hồng, PGS.TS. Nguyễn Ngọc Thiện chỉ ra và nhấn mạnh đến giọng điệu “thống thiết” của cuốn tiểu thuyết tự truyện Những ngày thơ ấu:“Sức sống mạnh mẽ, giọng điệu thống thiết, đằm thắm, tình cảm tươi mới, trẻ trung, lúc nào cũng biểu hiện ở cường độ cao, mãnh liệt, cảnh sắc rực rỡ, âm thanh náo động trong văn Nguyên Hồng luôn có sức thu hút người đọc”, (Những ngày thơ ấu - cuốn hồi ký tự truyện đặc sắc, mở đầu cho một thể tài của văn học Việt Nam hiện đại - 119). Cuốn sách chuyên luận của tiến sĩ Lê Hồng My: Lời văn nghệ thuật Nguyên Hồng đã nghiên cứu và tiếp cận sáng tác của Nguyên Hồng từ góc độ: Lời văn nghệ thuật trên phạm vi toàn bộ sáng tác trƣớc và sau Cách mạng tháng Tám của nhà văn. Trong chuyên luận này, tác giả đã phân tích một cách kỹ lƣỡng, chuyên sâu Phương thức tổ chức lời văn nghệ thuật. Đó là “Nguyên tắc cụ thể hóa tới mức tối đa, bão hòa đối tượng phản ánh của lời văn”… tác giả đã phân tích cụ thể các thành phần cơ bản trong lời văn nghệ thuật nhƣ: lời trần thuật, lời đối thoại của nhân vật, lời độc thoại nội tâm… và những phương thức tu từ đặc sắc tạo hiệu quả thẩm mỹ cho lời văn nhƣ: tiếng lóng, biệt ngữ tôn giáo, từ láy, phép điệp ngữ,... trong sáng tác của nhà văn. Đây là một chuyên luận chuyên sâu về một yếu tố trong Thế giới nghệ thuật của Nguyên Hồng, đó là Lời văn nghệ thuật của Nguyên Hồng cả hai giai đoạn trƣớc và sau năm 1945. Kết quả nghiên cứu này của tiến sĩ Lê Hồng My là tƣ liệu thiết thực khi chúng tôi nghiên cứu ngôn ngữ nghệ thuật của Nguyên Hồng giai đoạn trƣớc năm 1945. Về nghệ thuật sáng tạo ngôn ngữ của Nguyên Hồng, PGS.TS. Đoàn Trọng Huy [119] cũng khẳng định: “Nguyên Hồng có nhiều hứng khởi để sáng tạo, đổi mới trên lĩnh vực văn xuôi. Nghệ thuật ngôn từ phát triển do đi sâu vào đời sống nhiều mặt phong phú và hết sức sinh động” (Nguyên Hồng, từ cái nhìn thế kỷ)… Ngoài ra, chúng tôi còn thấy có một số bài nghiên cứu đi vào tìm hiểu những phƣơng diện khác trong sáng tác của Nguyên Hồng nhƣ: Cảm quan tôn giáo trong sáng tác của Nguyên Hồng (Đào Đức Doãn), tác giả này cho rằng:
  • 31. 25 “Trong sự tiếp thu tôn giáo, Nguyên Hồng không bị cuốn đi bởi sự mê muội mà luôn chắt lọc, một sự chắt lọc tự nhiên - lấy phần nhân văn cao cả của nó. Đó là tinh thần tôn giáo hiểu theo nghĩa như là đức tin tuyệt đối về sự hy sinh cao cả (…). Và nhất là lúc nào cũng tin ở con người” [20, tr. 1]. Tiến sĩ Bạch Văn Hợp cũng đồng quan điểm này và cắt nghĩa nguồn gốc cảm hứng thương cảm của Nguyên Hồng là “việc tiếp nhận những ảnh hưởng của tư tưởng bác ái Thiên Chúa giáo ở Nguyên Hồng có quá trình lịch sử và có mức độ đậm, nhạt khác nhau trên từng chặng đường sáng tác. Thời kỳ đầu, sáng tác của Nguyên Hồng có ảnh hưởng của tinh thần bác ái Thiên Chúa giáo trên phương diện nội dung tư tưởng, tình cảm lẫn hình thức biểu hiện. Từ khi tiếp nhận được ánh sáng của lý tưởng Cách mạng, sáng tác của ông chỉ còn dấu vết ảnh hưởng của đạo Thiên Chúa ở hình thức biểu hiện các trạng thái tâm lý nhân vật mà thôi. Mặt khác, có lẽ Nguyên Hồng không hiểu nhiều lắm về những triết lý sâu xa của đạo Thiên Chúa nên sự ảnh hưởng của nó đối với nhà văn rất hồn nhiên và phù hợp với cuộc sống cũng như cá tính của ông. Đó là cái ý nghĩa nhân văn đích thực của Thiên Chúa giáo phù hợp với đạo lý của người lao động mà Nguyên Hồng đã tiếp thu được qua trường học cuộc đời” [78; tr. 6]. Về vấn đề Thế giới nghệ thuật của Nguyên Hồng còn một số luận án tiến sĩ, luận văn thạc sĩ đã quan tâm đề cập đến ở một số phƣơng diện, ví dụ nhƣ: Luận án tiến sĩ “Sự vận động của dòng văn học hiện thực Việt Nam 1930 - 1945 (qua khảo sát tiểu thuyết và truyện ngắn của Nguyễn Công Hoan, Ngô Tất Tố, Vũ Trọng Phụng, Nguyên Hồng, Nam Cao)”, tác giả Nguyễn Duy Tờ đã chỉ ra những đóng góp riêng biệt của các tác giả Nguyễn Công Hoan, Ngô Tất Tố, Vũ Trọng Phụng, Nguyên Hồng, Nam Cao - thông qua việc khảo sát và phân tích hai thể loại truyện ngắn và tiểu thuyết. Về Nguyên Hồng, tác giả luận án đã đƣa ra những nhận xét cơ bản về cảm hứng sáng tạo của nhà văn: “Ông viết, ngay từ những trang văn đầu tay, cuộc sống của đám lưu manh, cảnh sát, mật thám, đĩ điếm... với những hành vi phản bội, dối lừa... Ngòi bút của ông bị lôi cuốn mạnh mẽ theo chiều quan sát muốn ghi lấy, chép lấy, không bỏ sót. Nhờ vậy mà Bỉ vỏ và sau đó là Những ngày thơ ấu không bị khuất lấp sau “thác lũ” của những Giông tố, Số đỏ, Vỡ đê, Làm đĩ, Kép Tư Bền...” [144, tr. 168]; “Ở hầu hết các nhân vật của ông, nhân vật chính luôn rơi vào trạng thái tự vấn mình ráo riết, tự vò xé, dằn vặt bản thân tới tận cùng” [144, tr. 175]. Do phạm vi nghiên cứu của đề tài, tác giả luận án
  • 32. 26 chỉ tập trung giới thiệu, khảo cứu, nghiên cứu, phê bình sự vận động của dòng văn học hiện thực Việt Nam 1930 -1945, và chủ yếu ở thể loại tiểu thuyết, truyện ngắn của 5 tác giả trên, nên những nhận xét chỉ mang tính khái quát. Luận án tiến sĩ của tác giả Phạm Hồng Lan “Không gian và thời gian nghệ thuật trong tiểu thuyết hiện thực phê phán 1930 -1945” (2009), đã nghiên cứu không gian và thời gian nghệ thuật của tiểu thuyết Nguyễn Công Hoan, Ngô Tất Tố, Vũ Trọng Phụng, Nguyên Hồng, Nam Cao. Do đối tƣợng và phạm vi nghiên cứu, tác giả luận án cũng mới chỉ dừng lại nghiên cứu Không gian và thời gian nghệ thuật trong một cuốn tiểu thuyết Bỉ vỏ nổi tiếng của Nguyên Hồng, mà chƣa bao quát đƣợc những đặc điểm về không gian, thời gian nghệ thuật trong toàn bộ sáng tác của nhà văn. Luận văn thạc sĩ “Bước đầu tìm hiểu lý tưởng thẩm mỹ trong tiểu thuyết của Ngô Tất Tố, Vũ Trọng Phụng, Nguyên Hồng, Nam Cao” của Nguyễn Thị Thu Hoài đã khảo sát về lý tưởng thẩm mỹ của các nhà văn hiện thực trong đó có Nguyên Hồng qua tiểu thuyết xuất sắc Bỉ vỏ. Tác giả luận văn đã nhấn mạnh Bỉ vỏ “là bức tranh cuộc sống của lớp người dưới đáy xã hội” [60, tr. 58] và “là hiện thực khắc nghiệt của thành phố Cảng” “đầy cạm bẫy”, “lừa lọc”, “môi trường hỗn độn, vô luân lý”. Từ đó, tác giả khẳng định: “ca ngợi phẩm chất của người phụ nữ đáng thương để lên tiếng tố cáo hiện thực nghiệt ngã chính là nét riêng trong lý tưởng thẩm mĩ của Nguyên Hồng” [60, tr. 71]. Tìm hiểu về “Thế giới nhân vật trong truyện ngắn của Nguyên Hồng trước Cách mạng tháng Tám năm 1945”, luận văn thạc sĩ của tác giả Trần Thị Thanh Yến [171] đã nghiên cứu các kiểu nhân vật của Nguyên Hồng qua thể loại truyện ngắn trước 1945. Tác giả luận văn xác định các kiểu nhân vật của Nguyên Hồng trƣớc Cách mạng là: nhân vật cam chịu, nhân vật vượt lên hoàn cảnh, nhân vật vị tha giàu đức hy sinh. Tuy nhiên, trong khuôn khổ của một luận văn thạc sĩ, tác giả cũng chỉ dừng lại ở sự khu biệt các loại nhân vật, nghệ thuật xây dựng nhân vật (tạo tình huống, miêu tả ngoại hình, hành động, ngôn ngữ…) của Nguyên Hồng ở thể loại truyện ngắn mà chƣa bao quát đƣợc toàn bộ các thể loại sáng tác của nhà văn giai đoạn trƣớc Cách mạng. Ngoài ra, theo khảo sát của chúng tôi, trên một số báo điện tử và trên một số tạp chí khoa học cũng có những bài viết về nhà văn Nguyên Hồng, ví dụ nhƣ:
  • 33. 27 - Báo Sài Gòn online, có bài viết: “Nhà văn lớn của người nghèo” của Đoàn Minh Tuấn 04/11/2008; - Báo Điện tử VN EXPRESS có bài viết: “Nguyên Hồng, Nhà văn mau nước mắt” (Quách Liêu), ngày 07/4/2008, nguồn Báo Tổ Quốc. - Tạp chí Khoa học, Trƣờng Đại học Sƣ phạm thành phố Hồ Chí Minh có bài: “Văn xuôi nghệ thuật của Nguyên Hồng và cội nguồn của lòng thương cảm” của Tiến sĩ Bạch Văn Hợp, số 29, năm 2011... Nhìn chung, những bài viết trên đều thể hiện thái độ trân trọng, ngƣỡng mộ tài năng và nhân cách Nguyên Hồng. Tuy nhiên, với khuôn khổ bài báo nên chƣa có những bài chuyên sâu về Thế giới nghệ thuật của Nguyên Hồng. Qua khảo sát, chúng tôi thấy đáng chú ý nhất là bài báo:“Văn xuôi nghệ thuật của Nguyên Hồng và cội nguồn của lòng thương cảm” của Tiến sĩ Bạch Văn Hợp, số 29, năm 2011. Tác giả bài báo cắt nghĩa nguồn gốc sự thương cảm của Nguyên Hồng trong sáng tác, đó là do: hoàn cảnh gia đình, môi trường sống; tư tưởng bác ái của đạo Thiên chúa; tư tưởng nhân đạo của Chủ nghĩa cộng sản và cá tính nhà văn. Tác giả đã lý giải nguồn gốc sự thƣơng cảm của Nguyên Hồng là do bốn yếu tố nhƣ trên, mà chƣa bao quát Thế giới nghệ thuật của nhà văn. Đó là những nét khái quát nhất về tình hình nghiên cứu về Nguyên Hồng nói chung và Thế giới nghệ thuật của Nguyên Hồng nói riêng ở Việt Nam. Ngoài ra, trong khả năng có hạn của mình, chúng tôi cũng đã cố gắng tìm hiểu việc nghiên cứu Nguyên Hồng và về Thế giới nghệ thuật của ông của các tác giả nƣớc ngoài, nhƣ: - Trong cuốn Lịch sử Văn học Việt Nam, Giáo sƣ - viện sĩ N.I. NICULIN giới thiệu Lịch sử Văn học Việt Nam nói chung và Văn học Việt Nam giai đoạn 1930 -1945 nói riêng. Trong giai đoạn văn học này, tác giả nêu sơ lƣợc đặc điểm sáng tác của các tác giả thuộc trào lƣu văn học hiện thực phê phán nhƣ: Nguyễn Công Hoan, Ngô Tất Tố, Vũ Trọng Phụng, Nam Cao. Về Nguyên Hồng, nhà nghiên cứu ngƣời Nga đã giới thiệu hai sáng tác là tiểu thuyết Bỉ vỏ và truyện ngắn Một người mẹ Trung Quốc. Với Bỉ vỏ, “nhà Việt học” nhận xét: “Chủ đề về những nỗi cơ cực của người phụ nữ bất hạnh được nêu lên trên phương diện đạo đức - tâm lý (…), tác giả nhìn thấy cội nguồn của số phận bi đát của nàng là những điều kiện của cuộc sống xã hội” [103, tr. 749, 750]; với truyện ngắn Một
  • 34. 28 người mẹ Trung Quốc, Giáo sƣ - viện sĩ Niculin nhận định: “Trong thời kỳ Mặt trận bình dân, những tác phẩm của những nhà văn hiện thực đã tham gia tích cực vào công tác công khai của Đảng cộng sản, xuất hiện hình tượng người chiến sĩ đấu tranh cho quyền lợi của nhân dân lao động” [103, tr. 750] mà truyện ngắn Người đàn bà Tàu là một ví dụ điển hình. Câu chuyện “đã trở thành tấm gương sinh động của mối tình đoàn kết quốc tế thắm thiết” [103, tr. 750]. Nhƣ vậy, nhà nghiên cứu cũng chỉ dừng lại ở việc giới thiệu qua hai tác phẩm tiêu biểu của Nguyên Hồng thời kỳ trƣớc Cách mạng. Bài báo “Sự gặp gỡ giữa nhà văn Hàn Quốc Huyn Jin Geon và nhà văn Việt Nam Nguyên Hồng” của tác giả KangHaNa (Diễn đàn Văn nghệ Việt Nam số 7&8 năm 2000), tác giả đã vận dụng phƣơng pháp so sánh để tìm hiểu những nét tƣơng đồng về tƣ tƣởng và nghệ thuật trong sáng tác của hai nhà văn hiện thực Huyn Jin Geon (Hàn Quốc) và Nguyên Hồng (Việt Nam). Đó là sự tƣơng đồng “về tư tưởng nhân đạo” [81, tr. 52], “đều sáng tác theo khuynh hướng trữ tình” [81, tr. 56],… “cảm hứng chủ đạo trong tác phẩm của họ là cảm hứng yêu thương cảm thông, chứ không phải là cảm hứng phê phán (tất nhiên, ý nghĩa phê phán vẫn toát ra từ chính cái hiện thực mà họ miêu tả)” [81, tr. 54], nhƣng cũng có sự khác nhau ở chỗ “cái nhìn của Huyn Jin Geon thiên về khía cạnh bi quan, còn Nguyên Hồng thì đậm màu sắc lạc quan” [81, tr. 53]… Nhìn lại lịch sử vấn đề nghiên cứu về Nguyên Hồng, chúng tôi thấy: từ năm 1946 đến thời kỳ Đổi Mới (1986), tác phẩm của Nguyên Hồng luôn đƣợc giới nghiên cứu, phê bình chú ý và đánh giá cao về mặt nội dung tƣ tƣởng, trong đó cũng có một số bài nghiên cứu đã đề cập đến những giá trị về nghệ thuật trong các tác phẩm của ông. Đặc biệt, từ 1986 đến nay, vấn đề Nguyên Hồng vẫn tiếp tục đƣợc giới nghiên cứu, phê bình quan tâm nghiên cứu và ngày càng khám phá ra những giá trị mới, và đã thấy đƣợc những nét đặc sắc cùng những đóng góp quan trọng về mặt nghệ thuật. Đã xuất hiện khá nhiều công trình đi sâu vào nghiên cứu nghệ thuật trong các tác phẩm của ông (chuyên luận: Lời văn nghệ thuật Nguyên Hồng - tác giả Lê Hồng My; Phong cách nghệ thuật Nguyên Hồng - tác giả Bạch Văn Hợp; Không gian và thời gian nghệ thuật trong tiểu thuyết hiện thực phê phán 1930 - 1945, tác giả Phạm Hồng Lan...). Trong những công trình nghiên cứu này, các tác giả đã nhấn mạnh và khẳng định: Nhà văn Nguyên Hồng đã góp phần một cách
  • 35. 29 trực tiếp vào quá trình hiện đại hóa nền văn xuôi Việt Nam hiện đại. Việc nghiên cứu, nhận xét và đánh giá về những sáng tác của Nguyên Hồng đã có một quá trình, đã có một độ lùi về thời gian một cách đáng kể (đã gần 70 năm trôi qua), đã trải qua sự vận động và phát triển của nền văn học dân tộc qua các thời kỳ lịch sử khác nhau, và qua đó những giá trị của những sáng tác của Nguyên Hồng ngày càng đƣợc trân trọng. Hiện nay, Nguyên Hồng và những tác phẩm tiêu biểu của ông vẫn tiếp tục đƣợc đƣa vào giảng dạy trong nhà trƣờng phổ thông và đại học; Vấn đề Nguyên Hồng vẫn đƣợc đƣa ra thảo luận trong các Hội thảo khoa học; Sự nghiệp sáng tác của nhà văn vẫn tiếp tục đƣợc giới nghiên cứu, phê bình văn học quan tâm. Điều đó chứng tỏ rằng, tác phẩm của Nguyên Hồng mang nhiều giá trị, nó là văn chƣơng của mọi thời vì nó đã động chạm đến vấn đề cốt lõi nhất của con ngƣời - đó là quyền sống, quyền tự do, quyền đƣợc hạnh phúc của con ngƣời nói chung, nhất là những con ngƣời lao động nghèo khổ, những con ngƣời nhỏ bé, yếu đuối nhất trong xã hội. Tác phẩm của Nguyên Hồng “sống” đƣợc với thời gian bởi nó xuất phát từ tấm lòng thƣơng yêu, trân trọng con ngƣời của một nhà văn có tấm lòng nhân đạo thiết tha, một chủ nghĩa nhân đạo thống thiết đối với con ngƣời lao động cần lao, đâu khổ. Nhƣ vậy, khảo sát khoảng trên 50 công trình, bài viết nghiên cứu về Nguyên Hồng ở các mức độ khác nhau cùng hàng chục luận án, luận văn nghiên cứu về sáng tác của Nguyên Hồng, chúng tôi nhận thấy: đã có những ý kiến, những nhận xét về Thế giới nghệ thuật của nhà văn nhƣng nhìn chung mới chỉ dừng lại ở mức độ là những nhận xét chung, hoặc đi sâu vào một số phƣơng diện của Thế giới nghệ thuật nhƣ: Lời văn nghệ thuật của Nguyên Hồng, Thế giới nhân vật trong truyện ngắn của Nguyên Hồng… Cho tới nay, thực sự chƣa có một công trình chuyên biệt nào nghiên cứu về toàn bộ Thế giới nghệ thuật của Nguyên Hồng (kể cả những sáng tác thuộc giai đoạn trƣớc và sau năm 1945). Chính vì thế, khi thực hiện đề tài này, chúng tôi đã đƣợc thừa hƣởng rất nhiều ý kiến đánh giá, nhận xét quý báu của những nhà nghiên cứu đi trƣớc về con ngƣời và sự nghiệp sáng tác của Nguyên Hồng, trong đó có những khía cạnh trong thế giới nghệ thuật của ông - nhƣ đã nêu trên. Với đề tài này, chúng tôi sẽ tiến hành khảo sát toàn bộ sáng tác của Nguyên Hồng, cố gắng nghiên cứu một cách hệ thống và khá toàn diện về Thế giới nghệ thuật của nhà văn giai đoạn trƣớc 1945. Và để tránh trùng lặp với những công trình nghiên cứu đi trƣớc, chúng tôi đi sâu
  • 36. 30 tìm hiểu một số phƣơng diện cơ bản trong Thế giới nghệ thuật của Nguyên Hồng nhƣ: Thế giới nhân vật và một số đặc điểm về nghệ thuật xây dựng nhân vật; đặc điểm về không gian, thời gian nghệ thuật; ngôn ngữ nghệ thuật…trong các sáng tác của ông giai đoạn trƣớc Cách mạng tháng Tám năm 1945, nhằm khẳng định những sáng tạo, những đóng góp đặc sắc của tác giả ở những phƣơng diện trên qua Thế giới nghệ thuật của nhà văn. Từ đó chỉ ra một số đặc điểm nổi bật trong Thế giới nghệ thuật của Nguyên Hồng, khẳng định sự đóng góp có giá trị nhiều mặt của nhà văn đối với khuynh hƣớng văn học hiện thực phê phán nói riêng và quá trình vận động và phát triển của nền văn xuôi Việt Nam hiện đại nói chung - đặc biệt là ở giai đoạn trƣớc năm 1945.
  • 37. 31 Chƣơng 2 KHÁI NIỆM THẾ GIỚI NGHỆ THUẬT VÀ NHỮNG CƠ SỞ HÌNH THÀNH NÊN THẾ GIỚI NGHỆ THUẬT CỦA NGUYÊN HỒNG 2.1. Giới thuyết chung về Thế giới nghệ thuật Khái niệm "Thế giới nghệ thuật": Nhƣ chúng ta đã biết, quan niệm về “Thế giới nghệ thuật” trong sáng tác của nhà văn hiện có khá nhiều những quan niệm khác nhau. Ví dụ nhƣ quan niệm: Thế giới nghệ thuật “Là chỉnh thể của hình thức văn học” [140, tr. 29]. Việc dùng “thế giới” để chỉ tác phẩm văn học có cơ sở khoa học bởi “Thế giới” là khái niệm có ý nghĩa sau: 1/Chỉ sự thống nhất vật chất của các biểu hiện đa dạng; 2/Có tính vô cùng vô tận về không gian thời gian... 3/Phạm vi tác động tột cùng của các quy luật chung, chứng tỏ có một trật tự thống nhất cho toàn bộ. 4/Có tính tự đầy đủ về các quy luật nội tại; 5/ Là một kiểu tồn tại thực tại [140, tr. 29]. Với khái niệm này, ngƣời ta thƣờng nói tới thế giới vĩ mô, thế giới vi mô, thế giới động vật, thế giới thực vật theo ý nghĩa trên. Nhà phê bình văn học ngƣời Nga V. Biêlinxki nhận xét:“Mọi sản phẩm nghệ thuật đều là thế giới riêng, mà khi đi vào nó, ta buộc phải sống theo các quy luật của nó, hít thở không khí của nó”; nhà văn Sêđơrin cũng nói: Tác phẩm văn học là vũ trụ thu nhỏ, mỗi sản phẩm nghệ thuật là một thế giới khép kín trong bản thân nó” (dẫn theo Trần Đình Sử, 140; tr. 29). Theo tác giả cuốn Dẫn luận thi pháp học, thì: “Thế giới nghệ thuật là một sản phẩm sáng tạo của con người. Về mặt tâm lý học nó phục tùng quy luật sau: con người sống trong thế giới khách thể bốn chiều (ba chiều không gian và một chiều thời gian), nó phải thích nghi với ba chiều không gian và sự biến đổi của thời gian. Mọi cảm xúc, tri giác đều gắn với thế giới đó, không thể miêu tả sự sống mà không miêu tả thế giới của con người” [140, tr. 30]. Các tác giả của Từ điển thuật ngữ văn học quan niệm: Thế giới nghệ thuật là khái niệm chỉ tính chỉnh thể của sáng tác nghệ thuật (một tác phẩm, một loại hình tác phẩm, sáng tác của tác giả, một trào lưu)... Thế giới nghệ thuật có không gian riêng, thời gian riêng, có quy luật tâm lý riêng, có quan hệ xã hội riêng, quan niệm đạo đức, thang bậc giá trị riêng” [52, tr. 251]. Qua Thế giới nghệ thuật, ngƣời đọc thấy đƣợc tính độc đáo về tƣ duy nghệ thuật của từng tác giả, tức là thấy đƣợc cá tính sáng tạo của ngƣời nghệ sĩ:“Khái niệm thế giới nghệ thuật giúp hình dung tính
  • 38. 32 độc đáo về tư duy nghệ thuật của sáng tác nghệ thuật, có cội nguồn trong thế giới quan, văn hóa chung, văn hóa nghệ thuật và cá tính sáng tạo của người nghệ sĩ” [52, tr. 252]. Thế giới nghệ thuật còn “là sản phẩm sáng tạo mang tính cảm tính, có thể cảm thấy được của nghệ sĩ, một kiểu tồn tại đặc thù, vừa trong chất liệu, vừa trong cảm nhận của người thưởng thức, là sự thống nhất của mọi yếu tố đa dạng trong tác phẩm” [140, tr. 30]. Từ những quan niệm trên, cho phép ta hiểu Thế giới nghệ thuật chính là sự thống nhất của các yếu tố: Đề tài, chủ đề, nhân vật, thời gian và không gian nghệ thuật, ngôn từ và giọng điệu... trong một tác phẩm văn học, tất cả những yếu tố này tạo nên một Thế giới nghệ thuật trong sáng tác của nhà văn. Và cũng từ những quan niệm về Thế giới nghệ thuật nhƣ trên, chúng tôi nhận thấy rằng, khái niệm có tính khái quát hơn cả là khái niệm của các tác giả Từ điển thuật ngữ văn học. Và đây sẽ là cơ sở lý thuyết, lý luận để chúng tôi vận dụng trong quá trình nghiên cứu Thế giới nghệ thuật của nhà văn Nguyên Hồng. Trong các yếu tố tạo nên Thế giới nghệ thuật của nhà văn, chúng tôi chú ý đến những yếu tố cơ bản sau: Đề tài: là một yếu tố nghệ thuật của tác phẩm văn học, là khái niệm “chỉ loại các hiện tượng đời sống được miêu tả, phản ánh trực tiếp trong sáng tác văn học. Đề tài là phương diện khách quan của nội dung tác phẩm” [52, tr. 96]. Có nhiều loại đề tài nhƣ: đề tài thiên nhiên, đề tài loài vật, đề tài sản xuất, đề tài chiến đấu, đề tài nông thôn, đề tài thành thị, đề tài công nhân, đề tài nông dân, đề tài về cuộc sống cá nhân... Các nhà văn thƣờng chọn đề tài phù hợp với nhu cầu thẩm mỹ, sáng tạo của mình. Ví dụ nhƣ, trƣớc Cách mạng tháng Tám năm 1945, các nhà văn lãng mạn thƣờng chọn viết về loại đề tài tâm lý xã hội, những truyện tình cảm để phản đối sự khắc nghiệt của lễ giáo phong kiến, đấu tranh cho quyền tự do yêu đƣơng, quyền sống của con ngƣời; còn các nhà văn cách mạng hay chọn những đề tài về đấu tranh giai cấp nhằm thức tỉnh mọi ngƣời đấu tranh để thay đổi xã hội, đấu tranh vì quyền sống, quyền độc lập tự do của đất nƣớc, con ngƣời. Các nhà văn hiện thực thƣờng chọn đề tài về cuộc sống của ngƣời lao động nghèo khổ trong xã hội thực dân phong kiến (những ngƣời nông dân, công nhân, dân nghèo thành thị...) để phê phán xã hội đƣơng thời.
  • 39. 33 Nếu yếu tố "Đề tài" giúp ta xác định: Tác phẩm viết về cái gì? thì khái niệm Chủ đề lại giải đáp câu hỏi: Vấn đề cơ bản của tác phẩm là gì? Bởi “Chủ đề và tư tưởng là hạt nhân cơ bản của nội dung tác phẩm… Chủ đề bao giờ cũng được hình thành và được thể hiện trên cơ sở đề tài” [52, tr. 53]. Chủ đề thƣờng gặp trong các sáng tác của những nhà văn hiện thực trƣớc Cách mạng tháng Tám nói chung đều tập trung phản ánh về cuộc sống cơ cực, đói khát, bế tắc của ngƣời dân lao động nghèo khổ trong xã hội thực dân phong kiến. Chủ đề mà các nhà văn phản ánh trong tác phẩm thể hiện chiều sâu tƣ tƣởng, khả năng nắm bắt nhạy bén của các tác giả đối với những vấn đề hiện thực của cuộc sống. Từ những đề tài cụ thể nhƣ: viết về ngƣời công nhân, viết về ngƣời nông dân, viết về cuộc sống của những ngƣời lao động nghèo khổ... các nhà văn hiện thực phê phán đã thể hiện đƣợc những chủ đề mang ý nghĩa khái quát to lớn, sâu sắc: “Cùng với tư tưởng, chủ đề tạo ra tầm vóc của tác phẩm... Trong nghiên cứu văn học hiện đại, chủ đề được xem là phạm vi quan tâm chủ quan của nhà văn đối với thế giới, là hằng số tâm lý của nhà văn, gắn với quan niệm thế giới của anh ta” [52, tr. 54]. Khi nói đến Thế giới nghệ thuật của nhà văn không thể không kể đến yếu tố nhân vật. Nhân vật chính là cốt lõi của tác phẩm văn học, là linh hồn của tác phẩm, là một yếu tố quan trọng làm nên tác phẩm. Nhân vật thể hiện “Quan niệm nghệ thuật và lý tưởng thẩm mỹ của nhà văn về con người” [52, tr. 203], “Thể hiện những hiểu biết, những ước ao, những kỳ vọng của con người” [45, tr. 64] qua sáng tác của nhà văn. Và nhƣ vậy, ta hiểu con ngƣời luôn là đối tƣợng khám phá đầy phong phú, phức tạp và bí ẩn của văn chƣơng nghệ thuật. Việc miêu tả con ngƣời với tất cả hình thức, hành vi, tính cách và những trạng thái tinh thần nhƣ vậy chính là công việc xây dựng nhân vật của nhà văn. Vậy, nhân vật trong tác phẩm văn học nói chung đƣợc quan niệm nhƣ thế nào? Theo “Từ điển tiếng Việt” của Viện ngôn ngữ học, năm 1992, thì “Nhân vật là đối tượng (thường là con người) được miêu tả thể hiện trong tác phẩm nghệ thuật” [149, tr. 916]. Còn theo các tác giả cuốn Từ điển thuật ngữ văn học thì nhân vật văn học đƣợc hiểu là: “Con người cụ thể được miêu tả trong tác phẩm văn học. Nhân vật văn học có thể có tên riêng (...) cũng có thể không có tên riêng (...). Khái niệm nhân vật văn học có khi được sử dụng như một ẩn dụ, không chỉ
  • 40. 34 một con người cụ thể nào cả, mà chỉ một hiện tượng nổi bật nào đó trong tác phẩm” [52, tr. 202]. “Nhân vật văn học là một đơn vị nghệ thuật đầy tính ước lệ, không thể đồng nhất nó với con người có thật trong đời sống...” [52, tr. 203]. Trong truyện ngắn, truyện dài hay trong văn xuôi nghệ thuật nói chung, nhân vật có vai trò không thể phủ nhận. Văn học không thể thiếu nhân vật bởi đó là hình thức cơ bản để qua đó văn học miêu tả thế giới một cách hình tƣợng. Chẳng hạn các nhà văn hiện thực trƣớc cách mạng tháng Tám năm 1945 chỉ có thể tái hiện đời sống xã hội thông qua những nhân vật, để khái quát lên thành ý đồ nghệ thuật của mình. Qua những nhân vật Chị Dậu (Tắt đèn của Ngô Tất Tố), Chí Phèo, Bá Kiến (Chí Phèo của Nam Cao), Tám Bính (Bỉ vỏ của Nguyên Hồng), Xuân tóc đỏ (Số đỏ của Vũ Trọng Phụng), Kép Tƣ Bền (Kép Tư Bền của Nguyễn Công Hoan)… ta thấy rõ đƣợc ý đồ nghệ thuật của nhà văn là: phản ánh hiện thực đen tối dƣới chế độ thực dân phong kiến, phản ánh nỗi thống khổ của nhân dân lao động trong xã hội ấy, đồng thời cũng góp thêm tiếng nói phê phán mang tính phủ nhận xã hội và đòi quyền sống cho con ngƣời - nhất là những ngƣời lao động nghèo khổ. Nhƣ vậy, nhân vật văn học có một vai trò rất quan trọng trong tác phẩm văn chƣơng: “Nhân vật văn học còn thể hiện quan niệm nghệ thuật và lý tưởng thẩm mỹ của nhà văn về con người. Vì thế, nhân vật luôn gắn chặt với chủ đề tác phẩm” [52, tr. 203]. Điều đó cũng có ý nghĩa là: với chủ đề cụ thể, thể hiện những tƣ tƣởng nghệ thuật của mình, nhà văn đã tham gia tích cực vào đời sống, góp phần giải quyết những vấn đề của xã hội và của nhân sinh. Nhân vật là một yếu tố quan trọng, không thể thiếu trong tác phẩm văn học, những hình tƣợng nhân vật sống động bao giờ cũng chứa đựng những quan niệm của nhà văn về cuộc sống, về con ngƣời. Nếu trong tác phẩm văn học, nhà văn không khắc họa đƣợc hệ thống nhân vật phù hợp với ý đồ tƣ tƣởng của mình thì sáng tác ấy trở nên vô nghĩa. Vì thế, khi xây dựng nhân vật các nhà văn bao giờ cũng có ý đồ nghệ thuật nhất định để thể hiện tƣ tƣởng nghệ thuật của mình. Nam Cao thƣờng đi sâu vào số phận ngƣời nông dân sau lũy tre làng với những nhân vật: Chí Phèo (Chí Phèo), Lão Hạc (Lão Hạc)… hoặc cuộc sống của ngƣời trí thức tiểu tƣ sản với những nhân vật nhƣ: Thứ (Sống mòn), Điền (Trăng sáng)… để thể hiện nỗi đau trƣớc tình trạng con ngƣời bị chà đạp về tâm hồn và thể xác,
  • 41. 35 bị tha hóa đến mức không giữ nổi nhân tính, nhân phẩm vì miếng ăn trong một xã hội hết sức bất công, vô lý. Loại nhân vật thƣờng trở đi trở lại trong sáng tác của Vũ Trọng Phụng là những nhân vật nhƣ: Nghị Hách (Giông tố), Xuân Tóc Đỏ, Phó Đoan, Cố Hồng (Số đỏ)… Những nhân vật này đƣợc tô đậm những nét giả dối, tàn bạo, dâm ác, đểu cáng, tráo trở, cơ hội… nhằm thể hiện bản chất của xã hội thực dân phong kiến và thể hiện tâm trạng phẫn uất, mãnh liệt đối với xã hội “chó đểu” của một nhà văn “Tài cao, phận thấp, chí khí uất”. Cũng cần lƣu ý rằng: khi nói đến vai trò của nhân vật trong tác phẩm văn học, nhà văn thƣờng lấy những nguyên mẫu của con ngƣời trong đời sống để xây dựng nhân vật văn học, song không thể đồng nhất nhân vật văn học với con ngƣời của đời sống, vì nhân vật văn học là sản phẩm của lao động sáng tạo của nhà văn. Bởi “Nhân vật văn học là một đơn vị nghệ thuật đầy tính ước lệ, không thể đồng nhất nó với con người có thật trong đời sống” [52, tr. 202]. Các nhân vật trong tác phẩm nghệ thuật không phải giản đơn là những bản dập của con ngƣời sống, mà là những hình tƣợng đƣợc khắc họa phù hợp với ý tƣởng của tác giả. Mặt khác, nó còn là quan niệm về thế giới và con ngƣời mà tác giả muốn thể hiện qua tác phẩm. Nhân vật trong truyện ngắn, truyện dài, truyện vừa trong văn xuôi nghệ thuật cũng rất đa dạng, các nhân vật thành công thƣờng là những sáng tạo độc đáo chỉ xuất hiện trong tác phẩm của một nhà văn. Ví dụ nhƣ: hình tƣợng nhân vật Chí Phèo (Nam Cao), nhân vật chị Dậu (Ngô Tất Tố), nhân vật Nghị Hách, Xuân tóc đỏ (Vũ Trọng Phụng), nhân vật Tám Bính (Nguyên Hồng)… Qua những hình tƣợng nhân vật này, ngƣời đọc cũng thấy đƣợc tƣ tƣởng và phong cách nghệ thuật của nhà văn. Thời gian và không gian nghệ thuật cũng là một yếu tố quan trọng trong thế giới nghệ thuật của nhà văn, bởi "Thời gian nghệ thuật là sản phẩm sáng tạo của tác giả trên cơ sở tổ chức chất liệu" và: thời gian nghệ thuật “gắn liền với tổ chức bên trong của hình tượng nghệ thuật” - nó là “sự tự cảm thấy của con người trong thế giới”…; "Trong thế giới nghệ thuật, thời gian nghệ thuật xuất hiện như một hệ quy chiếu có tính tiêu đề được dấu kín để miêu tả đời sống trong tác phẩm, cho thấy đặc điểm tư duy của tác giả" [52, tr. 322,323]. Thời gian nghệ thuật chẳng những cho thấy cấu trúc nội tại của tác phẩm văn học, mà qua đó ngƣời đọc còn cảm thấy đƣợc quan niệm về thế giới, về con ngƣời và cuộc đời, thể hiện ƣớc mơ và lý tƣởng của nhà văn.
  • 42. 36 Còn Không gian nghệ thuật “là hình thức bên trong của hình tượng nghệ thuật thể hiện tính chỉnh thể của nó” [52, tr. 134]. “Không gian nghệ thuật gắn với cảm thụ về không gian nên mang tính chủ quan, ngoài không gian vật thể có không gian tâm tưởng”; “không gian nghệ thuật không chỉ cho thấy cấu trúc nội tại của tác phẩm văn học, các ngôn ngữ tượng trưng mà còn cho thấy quan niệm về thế giới, chiều sâu cảm thụ của tác giả hay của một giai đoạn văn học. Nó cung cấp cơ sở khách quan để khám phá tính độc đáo cũng như nghiên cứu loại hình của các hình tượng nghệ thuật” [52, tr. 135]. Ngôn ngữ nghệ thuật cũng chính là một yếu tố, một phƣơng diện quan trọng trong Thế giới nghệ thuật, bởi: “Ngôn ngữ là yếu tố thứ nhất của văn học” (M.Gorki), ngôn ngữ chính là công cụ, là chất liệu cơ bản của văn học. Với khái niệm “Văn học được coi là loại hình ngôn từ” [52, tr. 215], thì ngôn ngữ là một trong những yếu tố quan trọng tạo nên Thế giới nghệ thuật của nhà văn. Do đó, khi nghiên cứu Thế giới nghệ thuật của nhà văn không thể không nghiên cứu những đặc điểm về ngôn ngữ nghệ thuật của tác giả đó. Khảo sát ngôn ngữ của các nhà văn hiện thực trƣớc 1945, chúng tôi nhận thấy: các nhà văn hiện thực đều có ý thức đƣa vào trong tác phẩm của mình ngôn ngữ đời thƣờng rất mộc mạc, giản dị, giàu hình ảnh gắn với đời sống của nhân nhân lao động. Đó là thứ ngôn ngữ đa dạng, đa sắc thái, khi là thứ ngôn ngữ tự nhiên, sinh động, hóm hỉnh trong sáng tác của Nguyễn Công Hoan; là thứ ngôn ngữ sắc sảo mang tính trào phúng sâu cay của Vũ Trọng Phụng; hay thứ ngôn ngữ chắc nịch và phong phú của Ngô Tất Tố; ngôn ngữ “bề bộn lấp lánh sự sống” trong văn Nguyên Hồng; ngôn ngữ lạnh lùng sắc sảo nhƣng đầy sự thƣơng cảm của Nam Cao… Chính thứ ngôn ngữ đa dạng mà phong phú đó đã góp phần tạo nên nét rất riêng của các nhà văn hiện thực phê phán Việt Nam giai đoạn 1930 - 1945. Tóm lại, có thể thấy rằng: Thế giới nghệ thuật là sự thống nhất chung của mọi yếu tố nghệ thuật trong tác phẩm văn học. Các yếu tố đó bao gồm: đề tài, chủ đề, nhân vật, thời gian, không gian và ngôn từ nghệ thuật,... mỗi yếu tố đều có đặc điểm riêng và tất cả góp phần thể hiện tƣ tƣởng và phong cách nghệ thuật của nhà văn. Tuy nhiên, khi nghiên cứu về thế giới nghệ thuật của Nguyên Hồng, chúng tôi tập trung đi sâu vào nghiên cứu ba yếu tố chính, đó là: nhân vật, không gian, thời gian nghệ thuật và ngôn ngữ nghệ thuật, bởi hai yếu tố:
  • 43. 37 chủ đề và đề tài trong sáng tác của Nguyên Hồng cũng đã đƣợc nhiều ngƣời đề cập tới và hầu nhƣ đã đƣợc làm rõ, do đó chúng tôi không đi vào hai yếu tố này trong khuôn khổ luận án của mình. 2.2. Những cơ sở hình thành Thế giới nghệ thuật của Nguyên Hồng Sự nghiệp sáng tác của Nguyên Hồng trƣớc và sau Cách mạng tháng Tám năm 1945 khá đồ sộ. Ngót 50 năm cầm bút, Nguyên Hồng đã sáng tác đƣợc hơn 60 tác phẩm, trong đó có những sáng tác đƣợc đánh giá là mang đậm tính sử thi, đồ sộ và bề thế nhất của tiểu thuyết Việt Nam hiện đại. Tác phẩm của Nguyên Hồng luôn thể hiện sự nhất quán về quan điểm nghệ thuật, đó là: “Nhà văn luôn đề cao ý nghĩa vai trò của văn chương nghệ thuật, khẳng định ý nghĩa cao quý của nghề cầm bút”, nhà văn (người nghệ sĩ) phải trung thực, chân thành trên trang viết, say mê tin tưởng vào cuộc sống; phải cần cù học hỏi và không ngừng sáng tạo” [134, tr. 134,135]. Quan niệm đó đã tạo nên sự thống nhất cao độ trong toàn bộ sáng tác của nhà văn từ nội dung phản ánh đến nghệ thuật biểu hiện. Tuy nhiên, để tìm hiểu đến tận cội nguồn những cơ sở tạo nên thế giới nghệ thuật của Nguyên Hồng, chúng ta không thể không nhắc tới các yếu tố nhƣ: xã hội, gia đình và chính bản thân con ngƣời với những tính cách và tình cảm của chính tác giả. 2.2.1. Hoàn cảnh lịch sử - xã hội Nguyên Hồng sinh ra và lớn lên trong hoàn cảnh xã hội có nhiều sự kiện đặc biệt: Đất nƣớc bị xâm lăng, nhân dân sống trong cảnh đói khổ, khốn cùng. Thực dân Pháp một mặt củng cố bộ máy thống trị, một mặt đẩy mạnh công cuộc khai thác thuộc địa nhằm vơ vét tài nguyên, khoáng sản đem về làm giàu cho "Mẫu quốc". Xã hội Việt Nam đang có sự chuyển biến toàn diện và sâu sắc. Một đất nƣớc sống thuần bằng nông nghiệp vốn lạc hậu đã có nhiều sự thay đổi. Nhiều khu đô thị mới, nhiều khu công nghiệp khai khoáng mỏ, nhiều đồn điền... mọc lên. Những giai cấp, tầng lớp mới cũng xuất hiện (vô sản, tƣ sản, tiểu tƣ sản và tầng lớp dân nghèo thành thị) ngày càng đông đảo. Một lớp công chúng sinh hoạt theo lối Âu hóa cùng những quan điểm thẩm mĩ mới trong đời sống văn hóa, văn học mới đã hình thành.
  • 44. 38 Năm 1939, chiến tranh thế giới thứ hai bùng nổ, thực dân Pháp thẳng tay đàn áp các phong trào cách mạng, chúng tăng cƣờng chính sách “Kinh tế chỉ huy” bóc lột sức ngƣời, sức của để cung ứng cho chiến tranh đế quốc. Cuộc khủng hoảng của nền kinh tế thế giới và thiên tai hoành hành đã tác động nặng nề đến tình hình kinh tế, xã hội Việt Nam. Năm 1940, đế quốc Nhật nhảy vào đánh chiếm Đông Dƣơng, thực dân Pháp đầu hàng, nhân dân ta lại phải chịu cảnh “Một cổ hai tròng" áp bức. Phát xít Nhật bắt dân ta phải nhổ lúa trồng đay, bông, thầu dầu, thuốc phiện... nộp cho chúng để phục vụ chiến tranh. Vì thế, đời sống của nhân dân ta vô cùng cực khổ, công nhân bị bóc lột nặng nề (làm việc từ 12 đến 14 tiếng một ngày); nông dân thì bị tô cao, thuế nặng; trí thức thì rơi vào tình trạng thất nghiệp; các nhà tƣ sản dân tộc bị chèn ép không ngóc đầu lên đƣợc... Mâu thuẫn giữa dân tộc ta và thực dân Pháp, giữa quần chúng lao động và bọn thống trị vốn đã âm ỉ từ lâu, nay càng trở nên sâu sắc, quyết liệt. Phong trào cách mạng, đặc biệt từ khi Đảng cộng sản Đông Dƣơng ra đời ngày càng phát triển mạnh mẽ. Phong trào đấu tranh của nhân dân ta diễn ra sôi nổi khắp nơi, với hàng loạt các cuộc đấu tranh của công nhân các nhà máy Xi măng Hải Phòng, nhà máy Dệt Nam Định, hãng dầu Xôcôni (Sài Gòn)... đòi tăng lƣơng, giảm giờ làm, giảm tô thuế... Từ cuối thế kỷ XIX đầu thế kỷ XX, nền văn hóa, văn học Việt Nam dần dần thoát khỏi ảnh hƣởng của nền văn hóa phong kiến Trung Hoa, bắt đầu tiếp xúc với văn hóa phƣơng Tây, đặc biệt là văn hóa Pháp. Những tƣ tƣởng tiến bộ, nhất là tƣ tƣởng Mácxít đƣợc tiếp nhận qua con đƣờng Tân Thƣ (sách của các nhà tƣ tƣởng dân chủ sản phƣơng Tây đƣợc dịch sang tiếng Trung Quốc và của các nhà nho phái Duy Tân Trung Quốc; hoặc là sách báo tiến bộ) đã làm thay đổi nhận thức không chỉ của lớp thanh niên trí thức mà cả những nhà nho yêu nƣớc. Lớp thanh niên trí thức Tây học ngày càng đông đảo và đóng vai trò quan trọng trên lĩnh vực tƣ tƣởng và văn hóa, họ tiếp thu tƣ tƣởng hiện đại của văn hóa, văn học phƣơng Tây nên có những quan niệm thẩm mỹ mới, khác với những quan niệm của tầng lớp trí thức Nho học mà đến nay đã trở nên lỗi thời. Họ đã có những quan niệm mới về cuộc sống, con ngƣời, về thẩm mỹ. Điều đó dẫn đến một làn sóng văn hóa mới nhằm chống lại tƣ tƣởng “phi ngã” của văn học trung đại phong kiến, đề cao, đấu tranh cho cái Tôi - cá nhân trong đời sống
  • 45. 39 thời kỳ hiện đại. Vì vậy, vào đầu những năm 1930 mối xung đột cũ - mới trong xã hội đã trở nên gay gắt và quyết liệt hơn. Nhƣ đã nói, từ năm 1930, Đảng Cộng sản Đông Dƣơng ra đời và ngày càng có vai trò to lớn đối với sự phát triển của Cách mạng Việt Nam nói chung, và sự phát triển của đời sống văn hóa, văn học Việt Nam nói riêng. Đặc biệt, ở thời kỳ Mặt trận Dân chủ (1936 - 1939), với quan điểm Mác xít chân chính, các nhà văn cách mạng đã có những tác động rất mạnh mẽ đối với đời sống văn học nƣớc nhà qua các bài viết, các cuộc tranh luận về bản chất, chức năng và nhiệm vụ của văn học đối với xã hội, đối với con ngƣời. Tiêu biểu là cuộc tranh luận: “Nghệ thuật vị nghệ thuật” và “Nghệ thuật vị nhân sinh”. Những nhà văn có quan điểm Mác xít đã chủ trƣơng: dùng văn học để phục vụ con ngƣời. Chính vì vậy, họ đã kiên quyết phản bác thứ văn chƣơng “Nghệ thuật vị nghệ thuật”, họ dùng “ngòi bút lột trần cái xã hội hiện tại để cho dân chúng trông rõ cái nguồn gốc của mọi đau thương mà tìm lấy con đường sống” (Tạp chí Tao Đàn, ra ngày 16/9/1939). Một văn kiện quan trọng của Đảng về văn hóa văn nghệ ra đời, đó là cuốn Đề cương về Văn hóa Việt Nam (1943) - Đây chính là bản cƣơng lĩnh văn hóa đầu tiên của Đảng ta - đã chỉ rõ đƣờng lối văn nghệ cho văn nghệ sĩ, đó là: xây dựng nền văn hóa Việt Nam trên ba nguyên tắc: dân tộc, khoa học và đại chúng. Từ bản Đề cương về Văn hóa Việt Nam này mà nhiều văn nghệ sĩ đã tìm đƣợc hƣớng đi đúng đắn cho mình (trong đó có nhà văn Nguyên Hồng). Những hoạt động trên lĩnh vực văn hóa, văn nghệ của Đảng đã có ảnh hƣởng tích cực và ngày càng sâu rộng đối với sự phát triển của Văn học Việt Nam thời kỳ này cũng nhƣ về sau. Cũng từ đầu thế kỷ XX, chữ Quốc ngữ đã hoàn toàn thay thế chữ Nôm. Chữ Quốc ngữ đƣợc phổ biến rộng rãi đã tạo điều kiện nâng cao dân trí cho mọi ngƣời, nhất là đối với tầng lớp công chúng thị dân. Cùng với nó, một số những nhà in, xuất bản theo công nghệ hiện đại ngày càng phát triển. Sách, báo, tạp chí đến với bạn đọc ngày càng nhiều hơn. Phong trào dịch thuật đầu thế kỷ XX cũng có tác động khá quan trọng tới sự hình thành và phát triển văn xuôi quốc ngữ. Sự phát triển của chữ Quốc ngữ đã phần nào làm cho tiếng Việt ngày càng trở nên hiện đại, uyển chuyển, tinh tế hơn. Tất cả các nhân tố trên đã tạo điều kiện chín muồi cho sự hình thành nền văn học Việt Nam hiện đại.
  • 46. 40 Nhƣ vậy, từ đầu thế kỷ XX đến năm 1945, văn học Việt Nam từng bƣớc phát triển theo hƣớng hiện đại hóa, với tốc độ ngày càng mau lẹ. Văn học phát triển đa dạng hơn, phong phú hơn với sự xuất hiện của nhiều khuynh hƣớng, nhiều trào lƣu khác nhau nhƣ: trào lƣu văn học cách mạng, trào lƣu văn học lãng mạn, trào lƣu văn học hiện thực phê phán. Mỗi trào lƣu văn học đều có những đóng góp riêng đối với sự vận động và phát triển theo xu hƣớng hiện đại của nền văn học nƣớc nhà. Văn học hiện thực phê phán cũng đã khẳng định đƣợc sự đóng góp to lớn của mình vào quá trình phát triển và hiện đại hóa văn học Việt Nam. Bởi Chủ nghĩa hiện thực trong văn học Việt Nam nửa đầu thế kỷ XX là một trào lƣu văn học lớn. Đó là một trào lƣu có sức cuốn hút và tập hợp nhiều cây bút đƣơng thời, trong đó có nhiều nhà văn lớn của văn học hiện đại Việt Nam. Tên tuổi và những tác phẩm xuất sắc của một số nhà văn hiện thực tiêu biểu nhƣ: Nguyễn Công Hoan, Ngô Tất Tố, Vũ Trọng Phụng, Nguyên Hồng, Nam Cao... có sức hấp dẫn đối với nhiều thế hệ ngƣời đọc không chỉ ở thời điểm hiện tại mà còn cho đến tận hôm nay. Nguyên Hồng là một trong những nhà văn hiện thực xuất sắc của trào lƣu văn học hiện thực phê phán. Ngƣời ta nhận thấy rất rõ là: Hiện thực đen tối đầy máu và nƣớc mắt của xã hội Việt Nam cùng với cuộc sống cơ cực, khốn khổ của những ngƣời dân lao động giai đoạn trƣớc Cách mạng tháng Tám 1945 là nguồn cảm hứng chủ đạo trong sáng tác của nhà văn. Thành phố Hải Phòng đầy khói bụi với bao kiếp ngƣời khổ đau, bất hạnh luôn là đối tƣợng thẩm mỹ trong sáng tác của tác giả. Nhắc đến một Hải Phòng trong văn học là ngƣời ta nghĩ ngay đến tên tuổi nhà văn Nguyên Hồng, và ngƣợc lại nhắc đến sự nghiệp sáng tác của Nguyên Hồng thì không thể bỏ qua những tác phẩm viết về con ngƣời cũng nhƣ mảnh đất đã góp phần nuôi dƣỡng tài năng văn chƣơng của ông. Nguyên Hồng không sinh ra tại Hải Phòng, nhƣng những năm tháng đáng nhớ nhất trong cuộc đời ông đều gắn liền với từng góc phố, bến tàu, bến xe, xƣởng máy... và những con ngƣời lam lũ cùng khổ nơi đất Cảng, nên Hải Phòng có ý nghĩa đặc biệt đối với cuộc đời nhà văn. Hải Phòng - một tỉnh duyên hải thuộc đồng bằng châu thổ sông Hồng, có hải cảng lớn nhất miền Bắc. Hải Phòng vừa có lợi thế kinh tế đƣờng biển, đƣờng bộ và hàng không. Chính vị trí địa lý thuận lợi nhƣ vậy đã khiến Hải Phòng trở thành một trung tâm công nghiệp lớn, thu hút nhiều nhân công lao động của các tỉnh nhƣ: Hà Tây, Hà Nội, Hƣng Yên,
  • 47. 41 Nam Định, Thái Bình... đến sinh sống, lập nghiệp. “Vào những năm cuối thế kỷ XIX đầu thế kỷ XX dưới thời Pháp thuộc, Hải Phòng cùng với Sài Gòn có vai trò như những cửa ngõ kinh tế của Liên bang Đông Dương trong giao thương với Quốc tế vùng Viễn Đông” (Nguồn: http://vi.wikipedia.org/wiki/Hải Phòng). Trƣớc năm 1945, Hải Phòng đã trở thành một trong những cái nôi đánh dấu sự ra đời của giai cấp công nhân và phong trào công nhân Việt Nam đấu tranh chống lại sự áp bức bóc lột của thực dân Pháp. Hải Phòng cũng là một trong những trung tâm của phong trào cách mạng cả nƣớc trong các cao trào Cách mạng: 1930 - 1931, 1936 - 1939 và 1939 - 1945. Hải Phòng trong những năm tháng đặc biệt ấy, đã có sự ảnh hƣởng không nhỏ đến cảm hứng sáng tạo của Nguyên Hồng. Viết về những ngƣời nghèo đói, lầm than, bị lăng nhục, bị chà đạp đến thảm hại để phản ánh, tố cáo xã hội đƣơng thời, và cũng để khẳng định những bản chất đẹp đẽ, lƣơng thiện của những con ngƣời lao động - Đó là niềm đam mê và cũng là khát vọng sáng tác của Nguyên Hồng giai đoạn trƣớc Cách mạng. Đặc biệt là sau khi đƣợc tiếp xúc với báo chí cách mạng, nhƣ: năm 1937, Nguyên Hồng đƣợc đọc Tuyên ngôn Đảng cộng sản của Các Mác và Ăng ghen, Vấn đề dân cày của Qua Ninh và Vân Đình, Ngục Kontum của Lê Văn Hiến... Năm 1943, khi đƣợc tiếp nhận tƣ tƣởng cách mạng trong Đề cương về văn hóa Việt Nam của Đảng cộng sản, và là một trong những Hội viên đầu tiên của Hội Văn hóa cứu quốc… thì nhà văn càng hiểu sâu sắc hơn nguyên nhân nỗi khốn khổ của mọi tầng lớp ngƣời lao động trong xã hội. Điều đó đã giúp Nguyên Hồng mài sắc thêm ý chí chiến đấu, hƣớng ngòi bút của mình về những con ngƣời cần lao đau khổ. Nguyên Hồng xứng đáng đƣợc gọi là “Nhà văn chân chính của những ngƣời cùng khổ”, “Nhà văn của niềm tin và ánh sáng” [134]. Nhƣ đã nói, Nguyên Hồng đã từng sống ở Hải Phòng - một trong những trung tâm của phong trào đấu tranh đòi quyền dân chủ, đòi quyền sống cho con ngƣời của nƣớc ta lúc bấy giờ, nên ông đã sớm đƣợc giác ngộ lý tƣởng cách mạng và đã tham gia vào phong trào Mặt trận Dân chủ. Ánh sáng của lý tƣởng cách mạng đem đến cho nhiều trang viết của Nguyên Hồng vƣợt qua phạm trù phản ánh của trào lƣu văn học hiện thực phê phán, gần gũi với nội dung phản ánh của trào lƣu văn học cách mạng. Có lẽ, trong các nhà văn hiện thực phê phán giai đoạn 1930 - 1945, ở Nguyên Hồng có sự giao thoa rõ nhất giữa hai
  • 48. 42 khuynh hƣớng văn học: văn học hiện thực phê phán và văn học cách mạng. Vì vậy, quan điểm nghệ thuật của Nguyên Hồng rất đúng đắn và tiến bộ. Bƣớc vào nghề văn, ông đã xác định đƣợc ngay con đƣờng và chỗ đứng của mình: “Là người viết văn trong đám những người nghèo đói, đau khổ và lầm than” (Bước đường viết văn). Chính vì thế mà hầu nhƣ toàn bộ thế giới nhân vật của ông là thế giới những ngƣời lao động nghèo khổ, dƣới đáy xã hội, có số phận bất hạnh, có cuộc đời chứa đầy bi kịch, khổ đau và bế tắc. Đồng thời, Nguyên Hồng cũng thể hiện rõ quan điểm và mục đích sáng tác: “Tôi sẽ viết về những cảnh đời đói khổ, về sự áp bức, về nỗi trái ngược, bất công. Tôi cũng sẽ đứng về những con người bị đày đọa, bị lăng nhục. Tôi cũng sẽ vạch trần ra những vết thương xã hội, những việc làm lộng hành thời bấy giờ” (Bước đường viết văn). Quan niệm nghệ thuật đó đã chi phối toàn bộ sáng tác của Nguyên Hồng, tạo ra sự nhất quán trong tƣ tƣởng nghệ thuật của nhà văn. Đó cũng là một trong những cơ sở quan trọng tạo nên một Thế giới nghệ thuật riêng biệt mang đậm dấu ấn Nguyên Hồng trong quá trình sáng tác hơn 50 năm của mình. 2.2.2. Hoàn cảnh gia đình, môi trường sống và hoạt động văn học của Nguyên Hồng Nguyên Hồng tên thật là Nguyễn Nguyên Hồng, sinh 05 tháng 11 năm 1918 tại Nam Định. Sinh trƣởng trong một gia đình theo đạo Thiên chúa đã từng có một thời khá giả. Ngƣời cha làm cai ngục nhƣng sau khi mất việc thì sa vào nghiện ngập, sống cô độc, u uất. Ngƣời mẹ xinh đẹp, hiền dịu, tảo tần, nhƣng luôn buồn rầu, nặng trĩu ƣu tƣ. Nguyên Hồng không có đƣợc tuổi thơ tƣơi đẹp trong một gia đình hạnh phúc, bởi: “Hai thân tôi lấy nhau không phải vì quen biết nhau lâu mà thương yêu nhau. Chỉ vì hai bên cha mẹ, một bên hiếm muộn cháu và có của, một bên sợ nguy hiểm giữ con gái đẹp trong nhà và muốn cho người con gái ấy có chỗ nương tựa chắc chắn” (Những ngày thơ ấu). Ngƣời mẹ của Nguyên Hồng phải sống một cuộc sống nhẫn nhục bên ngƣời chồng già lạnh lùng, gia trƣởng; sống một cách thầm lặng và đầy buồn tủi ở gia đình nhà chồng, sống “Như một cái bóng ngắn của bức tường dày mãi mãi thần phục ở dưới chân để rồi sẽ tan xuống đất nếu ánh sáng soi tắt” (Những ngày thơ ấu). Cả tuổi ấu thơ Nguyên Hồng phải sống trong bầu không khí bình yên một cách gƣợng gạo của gia đình, là sự cảm nhận nỗi đau âm thầm, nhẫn nhục, buồn tủi, chịu đựng của ngƣời mẹ, và trong sự u uất, câm lặng của ngƣời cha…
  • 49. 43 Năm 12 tuổi, chú bé Hồng bị mồ côi cha, mẹ đi bƣớc nữa và phải đi làm ăn xa, chú sống chủ yếu với bà nội và thƣờng xuyên phải chịu sự hắt hủi của những bà cô ruột vì “tội” có một ngƣời mẹ chƣa đoạn tang chồng đã đi bƣớc nữa. Đó là những năm tháng bơ vơ, côi cút, cùng cực, đắng cay nhất của chú bé Hồng: sống một cuộc đời không có tuổi thơ, thiếu thốn về tất cả - thiếu ăn, thiếu mặc và đặc biệt thiếu tình thƣơng yêu chăm sóc của ngƣời thân. Trong những nhà văn hiện thực phê phán trƣớc Cách mạng tháng Tám năm 1945, có lẽ hoàn cảnh của Nguyên Hồng thuộc diện đặc biệt nhất và đáng thƣơng nhất, (Thạch Lam cũng bị mồ côi cha từ nhỏ nhƣng lại đƣợc sống trong sự đùm bọc của mẹ và chị trong cảnh gia đình đầm ấm; Vũ Trọng Phụng cũng sớm mồ côi cha, nhƣng cũng đƣợc bà mẹ đành thân góa bụa nuôi ăn học cho đến ngày khôn lớn...). Nguyên Hồng cơ cực và cay đắng hơn hơn rất nhiều. Năm 14 tuổi, Nguyên Hồng đã phải nếm trải cảnh tù tội (vì bảo vệ bà mẹ đẻ bị chú dƣợng đánh đập dã man, Nguyên Hồng uất ức quá đã chém ông ấy một nhát vào bả vai). Cậu tù trẻ con cô đơn đau khổ này đã từng phải ôm mặt khóc mỗi khi đi làm “cỏ vê” về, khóc ngay dƣới gốc cây, bên cạnh xe bò rác và lại vội vội, vàng vàng lấy vạt áo chùi nƣớc mắt khi thấy ngƣời lạ đi qua. Rồi đến năm 16 tuổi, Nguyên Hồng đã phải thôi học, rời quê hƣơng và ngƣời bà mộ đạo, theo mẹ và chú dƣợng ra Hải Phòng để kiếm sống trong xóm chợ nghèo. Cảnh ngộ ấy đã ném Nguyên Hồng vào môi trường sống của những ngƣời cùng khổ nhất trong xã hội cũ. Nguyên Hồng phải lăn lộn trong đời sống của những ngƣời dân nghèo thành thị để tự kiếm sống bằng đủ mọi nghề nơi vƣờn hoa, cổng chợ, bến phà,... chung đụng với đủ hạng trẻ con hƣ hỏng, làm đủ mọi nghề nhƣ: đi ở, bán báo, bán xôi, bán chè, bế em hoặc ăn xin, ăn cắp, làm thuê, làm mƣớn... Bản thân Nguyên Hồng và gia đình cũng phải sống trong túp lều “trông ra vũng nước đen ngầu bọt và chuồng lợn ngập ngụa phân tro”, nhiều đêm mƣa dầm gió bấc, Nguyên Hồng và ngƣời chú dƣợng phải nằm “trên một chiếc phản lung lay, hai thân hình nhọc lả, co quắp trong một chiếc chăn rách mướp”. Rồi phải chịu cảnh thất nghiệp, muốn sống mà không có việc làm để sống, nhiều lúc Nguyên Hồng đã bị ám ảnh bởi cái chữ đen tối khủng khiếp: cái chết! Nhƣng mảnh đất Hải Phòng cần lao đã giúp Nguyên Hồng đứng dậy và cũng chính bởi môi trƣờng sống đặc biệt đó đã giúp nhà văn am hiểu một cách sâu sắc đời sống xã hội đƣơng thời, bồi đắp thêm vốn sống về cuộc đời tối tăm, lam lũ của những con
  • 50. 44 ngƣời sống cuộc sống dƣới đáy xã hội, đồng thời có đƣợc niềm tin tƣởng tuyệt đối vào bản chất tốt đẹp của ngƣời lao động - Điều đó đã mang lại “Sức sống của một ngòi bút” đầy căm hận và cũng đầy yêu thƣơng của Nguyên Hồng. Từ hoàn cảnh riêng nhƣ vậy nên Nguyên Hồng luôn khao khát tình thƣơng, đặc biệt là tình mẫu tử. Hình ảnh và ấn tƣợng về một ngƣời mẹ “hiền từ” và “đau khổ” trong ký ức Nguyên Hồng đã có ảnh hƣởng sâu sắc khi nhà văn viết về nhân vật ngƣời phụ nữ. Mọi nỗi khổ, nỗi oan ức của cuộc đời đều đã đƣợc nhà văn đặt vào số phận ngƣời phụ nữ. Đã có nhiều nhà văn viết về tình mẫu tử, nhƣng viết nhiều nhất, viết hay và cảm động phải kể đến Nguyên Hồng. Nhân vật ngƣời phụ nữ trong sáng tác của Nguyên Hồng “nhiều khi không được dịu dàng, nhưng bao giờ cũng mang bản chất tốt đẹp. Đức tính phổ biến của họ là tình mẫu tử được thể hiện như là một bản năng mãnh liệt” [116, tr. 84] và Nguyên Hồng đã thể hiện rất sâu sắc tình mẫu tử đó. Hoàn cảnh và cá tính Nguyên Hồng in đậm dấu trong sáng tác của ông. Hoàn cảnh sống đặc biệt đã tạo nên cốt cách Nguyên Hồng, ông có một vẻ ngoài lam lũ, ăn mặc xuềnh xoàng; bản chất con ngƣời ông là bản chất của giới cần lao. Hoàn cảnh sống đặc biệt của ông đã tạo nên một sự gắn bó sâu nặng giữa ông với những con ngƣời cùng khổ trong xã hội, “Chất nghèo, chất lao động đã thấm sâu vào văn chương, vào thế giới nghệ thuật của Nguyên Hồng” [116, tr. 77]. Nguyên Hồng viết về họ bằng cả một trái tim nhạy cảm, giàu cảm xúc, giàu tình thƣơng và luôn có một thái độ cảm thông sâu sắc, một sự thƣơng xót chân thành. Vì vậy, các nhân vật trong sáng tác của Nguyên Hồng thƣờng đƣợc gọi là loại “nhân vật trái tim”. Nguyên Hồng sinh trƣởng trong một gia đình theo đạo Thiên chúa ở Nam Định. Ngay từ nhỏ, Nguyên Hồng đã sống trong một không khí tôn giáo của quê hƣơng với tiếng chuông nhà thờ ngày ngày ngân nga, với những ngƣời hiền lành, nhẫn nhịn một lòng hƣớng về Đức Chúa. Bà nội nhà văn vốn là một ngƣời rất mộ đạo, kính Chúa. Tiếng lầm rầm cầu kinh của bà nội hàng đêm dần dần thấm sâu vào tâm trí chú bé Hồng, chú cũng hay đƣợc bà cho đi lễ nhà thờ, đƣợc dạy dỗ theo giáo lý của đạo Thiên chúa. “Lọt lòng mẹ, tôi đã được ôm đến nhà thờ chịu phép rửa tội và nhận lấy tên Thánh là Jiuminhghê. Rồi năm lên
  • 51. 45 chín, lên mười, bà nội tôi đã khảo tôi đủ các kinh để đi xưng tội lần đầu với một cha người Tây. Cả đêm ấy tới sáng sau, tôi chỉ được xúc miệng chứ không được uống nước, rồi cùng bà tôi đến nhà thờ đi lễ chịu mình thánh chúa lần đầu” (Một tuổi thơ văn). Ngƣời mẹ của Nguyên Hồng sống không hạnh phúc bên ngƣời chồng già, ốm yếu và cũng đã phải lấy Đức tin Thiên chúa giáo làm chỗ dựa tinh thần. Nguyên Hồng đã chịu ảnh hƣởng sâu sắc tƣ tƣởng bác ái của Thiên chúa giáo từ bà và mẹ, bởi tôn giáo đích thực bao giờ cũng hƣớng con ngƣời đến cõi thiện, đến sự hi sinh vì ngƣời khác. Hình ảnh chúa Jêsu chịu nạn đóng đinh mình trên cây thánh giá để chuộc tội cho chúng sinh là một biểu tƣợng vĩ đại và cảm động của tinh thần bác ái của Đạo Thiên chúa. Ý nghĩa nhân văn ấy phù hợp với đạo lý của ngƣời lao động mà nhà văn đã tiếp thu đƣợc qua trƣờng học cuộc đời, ít nhiều chi phối ngòi bút sáng tạo nghệ thuật của ông, đặc biệt là trong cách xây dựng nhân vật. Có thể nói, sự mộ đạo của ngƣời bà, sự nhẫn nhịn của ngƣời mẹ và nhất tƣ tƣởng bác ái của Đạo Thiên chúa đã có sự ảnh hƣởng đến tƣ tƣởng và tình cảm của nhà văn Nguyên Hồng. Cảm quan tôn giáo của Nguyên Hồng cũng là một trong những yếu tố đã có sự ảnh hƣởng đến Thế giới nghệ thuật của nhà văn: từ cách xây dựng nhân vật (kiểu nhân vật chịu nạn) đến không gian, thời gian, ngôn ngữ nghệ thuật trong sáng tác của ông. Điều này chúng tôi sẽ nói kỹ hơn ở các chƣơng sau. Con đƣờng đến với văn chƣơng, đến với Cách mạng của Nguyên Hồng có nhiều nét đặc biệt. Hoàn cảnh xã hội, hoàn cảnh gia đình đã ảnh hƣởng sâu sắc đến nhận thức và tƣ tƣởng của Nguyên Hồng. Nhƣng có lẽ điều tác động mạnh mẽ nhất đối với Nguyên Hồng là các phong trào đấu tranh của công nhân và những ngƣời lao động Hải Phòng thời kỳ Mặt trận Dân chủ Đông Dƣơng. Đây là cơ sở hiện thực đã có ảnh hƣởng tích cực đến nhận thức chính trị, nội dung tƣ tƣởng trong sáng tác của nhà văn. Nguyên Hồng là một trong số không nhiều những cây bút hiện thực có may mắn đƣợc tiếp xúc với bản “Đề cương về văn hóa Việt Nam”, sớm xác định đƣợc hƣớng đi đúng đắn cho ngòi bút của mình. Phan Cự Đệ nhận xét: “Từ sau năm 1940, nhất là từ khi tham gia tổ chức Văn hóa Cứu quốc bí mật, tính chất luận chiến nổi lên rất rõ rệt trong các tác phẩm của Nguyên Hồng” [116, tr. 131]. Tính chất luận chiến ấy nổi bật nhất trong những tuyên ngôn về nghệ thuật của nhà văn qua các tác phẩm: Cái bào
  • 52. 46 thai, Hai dòng sữa, Một trưa nắng... Nguyên Hồng quan niệm: nghệ thuật phải bắt rễ vào cuộc sống “Càng đi sâu vào cuộc sống bao nhiêu, ta lại càng nhận thấy không gì cô độc và nhỏ nhen bằng ta xa người, hay đi lừa người bởi sự nghèo nàn và ích kỷ của tâm hồn ta”, “Bất cứ một tác phẩm nghệ thuật nào thiếu những cái đó là không có tất cả” (Cuộc sống). Từ cuộc sống lầm than đau khổ của mọi tầng lớp nhân dân lao động và từ chính bản thân mình, Nguyên Hồng đã sớm xác định đƣợc mục đích viết. Anh nghĩ: “dù có phải chết cũng phải để lại cho cõi đời mà anh yêu mến một cái gì vừa tinh khiết, trong sáng vừa tha thiết yêu thương nhất của tâm hồn”, “chỉ còn một cách tồn tại trong cuộc sống bằng cái cao quý trong sạch của văn chương”. Ngƣời thanh niên ấy nhận thức sâu sắc mối quan hệ chặt chẽ, có ý nghĩa giữa cuộc sống với văn chƣơng nghệ thuật. Nhà văn xác định: Nghệ thuật chân chính phải hƣớng vào cuộc sống để tìm nguồn sống “Như rễ cây bám riết vào lấy lòng đất, càng sâu bao nhiêu, càng vững chắc bấy nhiêu, nảy nở bấy nhiêu với những màu mỡ không bao giờ vơi cạn”. Cuộc sống luôn vận động, phát triển nảy nở những mầm sống đang lên “Mới mẻ, hé sáng như những tia nắng đầu tiên của một ngày bình minh đang lên”. Trong nhiều tác phẩm, Nguyên Hồng kêu gọi các nhà văn phải chiến đấu vì những ngƣời cùng khổ, tác phẩm phải cất lên tiếng nói “đòi sữa cho trẻ em”, âm nhạc phải là tiếng “của những lòng thương yêu, những niềm tha thiết, những trí mạnh mẽ, những ý thức của con người biết rung động trong sự đau khổ và biết cùng nhau vượt tới những cõi đời tươi tốt, rộng rãi”. Trong truyện ngắn “Ngọn lửa”, qua suy nghĩ của nhân vật An, nhà văn đã chỉ rõ mục đích, nhiệm vụ của ngƣời cầm bút: “Cuộc sống phải được nhìn nhận khác từ đây. Với An, ngòi bút của An tất cả những khó khăn, đau khổ, đen tối phải là những cái bị đẩy lùi dần, với một tinh thần mới của An, cuộc sống không phải là những cái cớ để An rên xiết, ủ rũ nữa. Cuộc sống phải là những cuộc kích thích không ngừng của những tha thiết yêu thương mới, của những chứa chan tin tưởng mới, làm việc trên mặt đất mà không ai dám thấy mình tàn héo và chắc chắn phải thay đổi xóa bỏ hết những đói khổ, đau xót”. Nguyên Hồng khẳng định ngòi bút của nhà văn phải góp phần làm thay đổi cuộc sống, đẩy lùi cuộc sống đau khổ, đen tối. Nếu trƣớc kia, nghệ thuật chỉ là nơi nhà văn trút tiếng thở dài ảo não, thì nay nghệ thuật phải vì
  • 53. 47 con ngƣời, đấu tranh cho cuộc sống con ngƣời, đồng thời nghệ thuật còn là nơi gửi gắm những tình cảm cao đẹp, thể hiện niềm tin tƣởng vào tƣơng lai. Nghệ thuật phải hƣớng về những con ngƣời cùng khổ để giúp họ “tìm thấy một con đường, một chân trời êm mát, tốt tươi qua những ngày mưa dầm, nắng lửa” (Một trưa nắng). Nhƣ vậy, rõ ràng Nguyên Hồng đã có những nhận thức rất tiến bộ, ông đã nâng cao quan điểm nghệ thuật của chủ nghĩa hiện thực phê phán lên một tầm cao mới, quan điểm đó gần với quan điểm của văn học cách mạng. Trong các nhà văn hiện thực, Nguyên Hồng là một trong những nhà văn đƣợc tiếp xúc với cách mạng sớm nhất, và những sáng tác của ông đã “tiến gần lại với văn học cách mạng, hay có thể nói, đã giao lưu với văn học cách mạng” [135, tr. 97]. Ngay từ nhỏ, Nguyên Hồng đã say mê văn chƣơng một cách kỳ lạ, chú bé Hồng thƣờng phải đọc truyện cho bà nội và cha mình nghe. Điều đó đã khiến Nguyên Hồng đã thẩm thấu một cách tự nhiên nội dung và ý nghĩa của những bộ tiểu thuyết Tàu cổ nhƣ: Tây Du ký, Tam Quốc, Thủy Hử, Đông Chu liệt quốc…; những tác phẩm của các tác giả nổi tiếng ở phƣơng Tây nhƣ: Không gia đình (Héc to - Ma lô), Những ngƣời khốn khổ (V. Huy Gô), Ngƣời mẹ (Macxim Gorki)… Và tất nhiên, những câu chuyện truyền thuyết, cổ tích, những vần thơ ca dao, dân ca của dân tộc Việt đã thấm sâu vào tâm trí bé Hồng ngay từ thời thơ ấu. Nguyên Hồng ngƣỡng mộ và cảm phục những tấm gƣơng anh hùng cứu nƣớc nhƣ: Phù Đổng Thiên Vƣơng; Bà Trƣng Trắc, Trƣng Nhị, Ngô Quyền, Lý Thƣờng Kiệt, Đinh Bộ Lĩnh, Trần Quốc Tuấn, Quang Trung,… và Nguyên Hồng cũng thuộc cả tiếng hát của những ngƣời hát rong ngoài đƣờng, Truyện Kiều của Nguyễn Du, Thơ của bà Huyện Thanh Quan... ngay từ khi đi học. Bên cạnh đó, Nguyên Hồng còn đƣợc bà nội “một tủ truyện” kể cho nghe những câu chuyện cổ Tấm Cám, Nhị Khanh, Cúc Hoa, Thạch Sanh… những câu chuyện ấy đã giúp Nguyên Hồng hiểu thêm tình nghĩa thủy chung, nhân hậu của con ngƣời Việt Nam, sự thƣởng phạt công bằng và niềm tin vào bản chất tốt đẹp của ngƣời lao động. Nhƣ vậy, nguồn suối văn học dân gian, những tác phẩm nổi tiếng thế giới đã thấm sâu vào tâm trí chú bé Hồng một cách rất tự nhiên, bồi dƣỡng thêm lòng nhân hậu, tình yêu thƣơng con ngƣời của một trái tim vốn đa cảm nhƣ Nguyên Hồng. Một sự kiện quan trọng khác có tác động sâu sắc đối với Nguyên Hồng là vào năm 1935 ở Hải Phòng, Nguyên Hồng gặp đƣợc Thế Lữ - chủ soái của
  • 54. 48 phong trào Thơ Mới. Đƣợc “Nhà thơ ngõ Nghè” chỉ bảo tận tình, cộng với tài năng và niềm say mê sáng tác văn học, Nguyên Hồng đã nuôi ƣớc vọng đi vào con đƣờng sáng tác văn chƣơng, lấy văn chƣơng làm lẽ sống cho cuộc đời của mình. Đồng thời, là con ngƣời của lịch sử, của thời đại, đƣợc sống trong không khí đổi mới của văn học giai đoạn 1930 - 1945, Nguyên Hồng cũng chịu ảnh hƣởng của xu hƣớng lãng mạn của phong trào Thơ Mới, của tiểu thuyết Tự lực Văn đoàn nên giai đoạn sáng tác đầu tiên của mình, nhà văn đã có sự ảnh hƣởng rõ nét bút pháp lãng mạn của các nhà thơ, nhà tiểu thuyết lãng mạn đƣơng thời. Đặc biệt, qua những tác phẩm của văn học Nga nhƣ: Tội ác và trừng phạt (Đốtxtôiépxki), Thời thơ ấu (M.Goorki), Thơ Puskin... đã ảnh hƣởng sâu sắc đến Nguyên Hồng. Qua những tác phẩm này, nhà văn ý thức rõ hơn, hiểu sâu hơn về những nỗi bất công trong xã hội. Cũng từ những tác phẩm này mà Nguyên Hồng chịu ảnh hƣởng khá rõ nét phƣơng pháp sáng tác và quan điểm nghệ thuật, cũng nhƣ tƣ tƣởng nhân đạo của M.Goorki. Nhà văn có ý thức tìm đọc những sách báo tiến bộ của Đảng, có mặt trong đoàn đại biểu quần chúng Hải Phòng tham dự cuộc biểu tình ở Hà Nội nhân ngày 1 tháng 5 năm 1938. Nguyên Hồng đã gia nhập Đoàn thanh niên Dân chủ Đông Dƣơng, bị mật thám bắt giam tại Hải Phòng, bị kết án 6 tháng tù giam, bị đày đi trại giam Bắc Mê (Hà Giang), sau đó lần lƣợt bị quản thúc tại Nam Định, Hải Phòng. Ở trong tù, Nguyên Hồng tiếp tục đƣợc giác ngộ ý thức chính trị. Bối cảnh xã hội, hoàn cảnh gia đình, cảnh ngộ của bản thân đã khiến Nguyên Hồng càng hiểu sâu sắc thêm cuộc sống của nhân dân trong vòng nô lệ. Từ thế giới của những nhân vật là những con ngƣời cực khổ, cùng đƣờng, bất lực, dễ sa ngã vào cuộc đời lƣu manh, gái điếm (Bỉ vỏ, Bảy Hựu, Chín Huyền…), Nguyên Hồng chú ý nhiều hơn đến giai cấp công nhân, nên tác phẩm của ông xét về nội dung tƣ tƣởng rất gần với văn học Cách mạng (Những mầm sống, Người đàn bà Tàu,...). Sau thời kỳ Mặt trận Dân chủ, đặc biệt sau khi ở tù ra, tƣ tƣởng tiến bộ của Nguyên Hồng phải bộc lộ một cách kín đáo hơn. Nhân vật trong sáng tác của Nguyên Hồng ở thời kỳ này thƣờng là nhân vật những thanh niên trí thức tiểu tƣ sản hoặc những nghệ sĩ nghèo, sống gắn bó với nhân dân lao động, khao khát thoát khỏi cuộc sống hiện tại và tâm hồn luôn tin tƣởng hƣớng về tƣơng lai (Cuộc sống, Hơi thở tàn, Hai dòng sữa, Buổi chiều xám…).
  • 55. 49 Nhƣ vậy, từ hoàn cảnh riêng đặc biệt cùng với môi trƣờng sống khắc nghiệt đã tạo nên cốt cách và bản lĩnh Nguyên Hồng, đã định hƣớng thị hiếu thẩm mĩ của ông, đƣa Nguyên Hồng đến với văn học nhƣ một sự thôi thúc tự bên trong. Tiếp xúc với di sản văn hóa của dân tộc và nhân loại, đã giúp nhà văn tin yêu hơn vào bản chất của ngƣời lao động. Chính vì vậy, tác phẩm của Nguyên Hồng luôn thấm đƣợm tinh thần nhân đạo, chan chứa tình cảm yêu thƣơng và niềm tin trong sáng vào con ngƣời. 2.2.3. Cá tính Nguyên Hồng Cũng từ hoàn cảnh xã hội và hoàn cảnh gia đình nhƣ trên đã tạo nên tính cách và bản lĩnh của Nguyên Hồng. Nguyên Hồng đã phải sống trong một môi trƣờng phức tạp, sống dƣới đáy xã hội, va chạm với đủ mọi hạng ngƣời, sống bằng đủ mọi nghề để tồn tại. Trong xã hội cũ, không có gì cực khổ hơn là bị tù tội, vậy mà nhà văn đã phải đi tù khi mới 14 tuổi và đến năm 21 tuổi (1939) ông lại phải đi tù lần nữa do hoạt động cách mạng. Trong các nhà văn hiện thực phê phán nói riêng và các nhà văn Việt Nam nói chung không ai có cảnh ngộ đặc biệt nhƣ Nguyên Hồng. Đa số các nhà văn cùng thời với Nguyên Hồng đều sống và sáng tác trong hoàn cảnh khó khăn, nhƣng có lẽ Nguyên Hồng là ngƣời thấm thía hơn nỗi khổ cực đau đớn của những con ngƣời sống dƣới đáy xã hội thực dân phong kiến hơn ai hết. Điều đó cắt nghĩa tại sao trong hầu hết sáng tác của Nguyên Hồng trƣớc Cách mạng, ngƣời đọc thƣờng bắt gặp hình ảnh những con ngƣời lao động cùng khổ, đói rách, bê tha. Họ là những phu phen tạp dịch lem luốc; những ngƣời đàn bà buôn thúng bán bƣng gầy gò, mệt mỏi; những đứa trẻ lả đi vì khát sữa, thiếu ăn... Những con ngƣời ấy, ta đã từng gặp họ trong sáng tác của Nguyễn Công Hoan, Ngô Tất Tố, Vũ Trọng Phụng, Nam Cao,… nhƣng trong tác phẩm của Nguyên Hồng, họ hiện lên nhiều hơn, đậm đặc hơn, lấm lem, bụi bặm, quằn quại và đau đớn hơn. Cuộc đời và tƣ tƣởng sáng tác của Nguyên Hồng có nhiều nét giống với Macxim Goorki (tuy hai nhà văn có sự khác nhau về tầm cỡ): Cả hai đều sống cuộc sống không có tuổi thơ, sống lăn lộn với những ngƣời lao động nghèo khổ dƣới đáy xã hội để kiếm sống, để viết về họ với một trái tim yêu thƣơng, sự đồng cảm tha thiết và niềm tin vào bản chất hƣớng
  • 56. 50 thiện của con ngƣời. Họ đều là những ngƣời sớm giác ngộ tƣ tƣởng cách mạng. Xã hội cũ đã dìm họ xuống tận bùn đen, nhƣng bằng tình yêu cuộc sống và nghị lực phi thƣờng, Macxim Gorki và Nguyên Hồng đã vƣơn tới ánh sáng văn hóa và trở thành những nhà văn lớn của dân tộc. Trong lịch sử văn học của hai dân tộc Nga, Việt - họ đều thuộc số những nhà văn dẫn đầu trong việc ngợi ca con ngƣời lao động, phát hiện thế giới cần lao là một đối tƣợng thẩm mỹ thực sự, đó là những con ngƣời lao động nghèo khổ nhƣng chứa đựng bao bản chất tốt đẹp. Nguyên Hồng đã đứng trong lao khổ, sống cuộc đời cùng khổ với những ngƣời khốn khổ để rồi trở thành một cây bút “Bị ám ảnh đến cùng đời mãn kiếp bởi những số phận tối tăm” (Nguyễn Đăng Mạnh). Chất dân nghèo, chất lao động đã thấm sâu vào văn chƣơng, vào Thế giới nghệ thuật của Nguyên Hồng. Bản lĩnh của Nguyên Hồng đƣợc thể hiện ở chỗ: Dù bị cuộc sống xô đẩy đến đâu, cơ cực, đắng cay đến mức nào, ông vẫn giữ đƣợc tâm hồn trong sáng, thánh thiện của một con ngƣời rất giàu tình cảm, khát khao tình cảm, trân trọng tình cảm, nên nhà văn nhìn đời, nhìn ngƣời bằng bằng cặp mắt yêu thƣơng và sự cảm thông sâu sắc. Không chỉ trong cuộc sống mà cả với văn chƣơng Nguyên Hồng cũng thể hiện mình là con ngƣời có cá tính và bản lĩnh: Ngay từ những tác phẩm đầu tay, Nguyên Hồng đã thể hiện đƣợc bản lĩnh nghệ thuật của mình, cuốn tiểu thuyết tự truyện Những ngày thơ ấu ghi lại những năm tháng tuổi thơ đắng cay, tủi cực của chú bé Hồng - hình ảnh của chính tác giả. Nhà văn Vũ Ngọc Phan khi điểm mặt các anh tài thời ấy, đã nhận xét về Nguyễn Tuân: “Chỉ thỉnh thoảng cho ta biết anh chàng Tuân từng mẩu vụn” [116, tr. 45]; về Thiết Can: “Thiết Can cũng cho biết cái phần đời đầy tội lỗi nhỏ nhen của ông ta, nhưng ông cho biết một cách kín đáo ở tên Đông trong tập “Dã tràng”, một tập văn chưa dám mang rõ hẳn cái danh là tự truyện” [116, tr. 45]; Còn với Nguyên Hồng, Vũ Ngọc Phan nhận xét: “Trong Những ngày thơ ấu, Nguyên Hồng cho ta biết rõ hẳn một quãng đời quá khứ của ông. Lối tự truyện này, ở Anh, ở Mỹ, ở Nga, rất thịnh hành; Nhưng ở nước Việt Nam ta, viết được tôi cho là can đảm lắm…” [116, tr. 45]. Thạch Lam - nhà văn, nhà phê bình tài hoa của Tự lực Văn đoàn phát hiện ra ở cây bút trẻ tuổi này một cách viết thành thật, thể hiện đƣợc “Những rung động cực
  • 57. 51 điểm của một linh hồn trẻ dại”, “Ông quan sát khéo, chỉ tả những cái gì đáng để ý. Những tình cảm chân thật, những cảm giác đúng. Người ta mừng rằng với một đầu đề thường như thế (Đời một cô gái trụy lạc), ông Nguyên Hồng đã khéo đứng trong phạm vi sự thật và sự cảm thấy, mà không sa vào những câu sáo và hoa mỹ” (Thạch Lam, Trích Nhận xét giải thƣởng Tự lực Văn đoàn, năm 1937, báo Ngày nay, 1938). “Những rung động cực điểm” của một tấm lòng tha thiết yêu thƣơng - cũng chính là cá tính sáng tạo của nhà văn. Trong cuộc sống đời thƣờng, Nguyên Hồng là ngƣời dễ xúc động, dễ khóc, đặc điểm về tính cách này đã góp phần tạo nên chất trữ tình nồng đậm trong sáng tác của nhà văn. Chúng ta hoàn toàn đồng ý với ý kiến cho rằng “Trong nền văn học Việt Nam, Nguyên Hồng được coi là nhà văn đa cảm nhất thế kỷ XX” [134, tr. 133]. Nguyên Hồng lao động miệt mài và say mê công việc sáng tạo của mình. Ông viết về cuộc sống của những con ngƣời cùng khổ bằng cả trái tim giàu cảm xúc, một vốn sống đầy ắp, một sự khát khao đem tiếng nói yêu thƣơng của mình để cảm thông, chia sẻ cho những con ngƣời khốn khổ. Nhà văn đã sống một cuộc sống đầy gian khó nhƣng cũng đầy bản lĩnh, dám chấp nhận những sự thiệt thòi để có thể sống và cống hiến hết mình cho nghệ thuật. Ông là một nhà văn suốt đời “Thiết tha với cuộc sống, trân trọng và tin yêu mọi người, chân thực trong sáng tác” (Kim Lân). Chính vì thế, ông đã tạo dựng nên một Thế giới nghệ thuật mang đậm dấu ấn, phong cách Nguyên Hồng - một Thế giới nghệ thuật không thể trộn lẫn với bất kỳ tác giả nào khác. Đúng nhƣ Tuốc-ghê-nhép từng khẳng định: "Cái quan trọng trong một tài năng văn học là tiếng nói của riêng mình”, tài năng của Nguyên Hồng chính là việc ông đã tạo ra cho mình một Thế giới nghệ thuật riêng biệt trong những sáng tác trƣớc Cách mạng tháng Tám năm 1945. Thế giới nghệ thuật ấy cũng đã góp phần khẳng định giá trị hiện thực sâu sắc, giá trị nhân đạo cao cả và giá trị nghệ thuật lớn trong di sản văn học của nhà văn. Có thể thấy rằng: Hoàn cảnh lịch sử - xã hội, hoàn cảnh gia đình và cá tính, tài năng văn học của nhà văn cùng với những trải nghiệm khắc nghiệt của bản thân trong cuộc sống của những ngƣời lao động nghèo khổ dƣới đáy xã
  • 58. 52 hội - là những yếu tố, những điều kiện quan trọng đã đƣa Nguyên Hồng đến với văn chƣơng, đã tạo nên một NHÀ VĂN NGUYÊN HỒNG. Đó là nhà văn của những người khốn khổ, nhà văn của lòng nhân đạo luôn tha thiết yêu thƣơng cuộc sống - một trong những tên tuổi lớn của trào lƣu văn học hiện thực phê phán thời kỳ trƣớc Cách mạng tháng Tám năm 1945 nói riêng, của nền văn học Việt Nam hiện đại nói chung. Hay nói một cách khác, từ hoàn cảnh xã hội, hoàn cảnh đã gia đình, môi trƣờng sống, đã chi phối cảm hứng chủ đạo của Nguyên Hồng ở từng phƣơng diện trong Thế giới nghệ thuật. Điều này, chúng tôi sẽ nói rõ hơn ở các chƣơng sau.
  • 59. 53 Chƣơng 3 THẾ GIỚI NHÂN VẬT 3.1. Một thế giới nhân vật phong phú, phức tạp thuộc tầng lớp thị dân và lao động dƣới đáy xã hội Con ngƣời luôn luôn là đối tƣợng chủ yếu của văn học, vậy quan niệm nghệ thuật về con ngƣời nói chung đƣợc hiểu nhƣ thế nào? Theo GS Trần Đình Sử trong Dẫn luận thi pháp học thì: “Quan niệm nghệ thuật về con người là sự lý giải, cắt nghĩa, sự cảm thấy của con người đã được hóa thân thành các nguyên tắc, phương tiện, biện pháp thể hiện con người trong văn học, tạo nên giá trị nghệ thuật và thẩm mỹ cho các hình tượng nhân vật trong đó”[140, tr. 41]. “Quan niệm nghệ thuật về con người là yếu tố cơ bản, then chốt nhất của một chỉnh thể nghệ thuật, chi phối tính độc đáo của chỉnh thể ấy” [140, tr. 59]... Tuy nhiên, ở mỗi thời đại, mỗi trào lƣu văn học, mỗi nhà văn lại có cách biểu hiện quan niệm về con ngƣời khác nhau - chính điều đó đã tạo nên tính chất phong phú đa dạng của từng trào lƣu văn học, của từng thời đại văn học. Các nhà văn hiện đại nói chung, các nhà văn thuộc trào lƣu văn học hiện thực nói riêng giai đoạn đầu thế kỷ XX, đặc biệt là ở thời kỳ 1930 - 1945 đã rất chú ý đi vào khai thác cái Tôi - cá nhân bên cạnh cái Ta mang tính cộng đồng, con ngƣời của xã hội bên cạnh con ngƣời của tự nhiên. Họ đã miêu tả con ngƣời thời kỳ hiện đại trong mối quan hệ xã hội phức tạp, trong đó con ngƣời vừa là tác nhân đối với xã hội, vừa là sản phẩm của chính xã hội sinh ra qua thế giới nhân vật phong phú, phức tạp mà mình phản ánh. Hầu nhƣ những cây bút hiện thực đƣơng thời đều tạo dựng đƣợc cho mình một thế giới nhân vật riêng. Nguyễn Công Hoan, Ngô Tất Tố... tập trung phản ánh, miêu tả con ngƣời trong những mối xung đột giàu - nghèo ở những vùng nông thôn lạc hậu, nơi mà những ngƣời nông dân phải hứng chịu biết bao nhiêu tai hoạ nặng nề; Vũ Trọng Phụng tập trung miêu tả những cảnh sống đầy giả dối ở thành thị, nhằm lột trần thực chất một xã hội "chó đểu" qua những tấn trò đời đang diễn ra dƣới mọi dạng vẻ; Nam Cao tập trung miêu tả cuộc sống mòn mỏi, bế tắc cực độ của những ngƣời nông dân sau lũy tre làng và cuộc “sống mòn” của những ngƣời trí thức tiểu tƣ sản. Còn thế giới nhân vật của Nguyên Hồng là thế giới những con ngƣời nghèo khổ thuộc tầng lớp thị dân và lao động nghèo khổ, những con ngƣời khốn cùng dƣới đáy trong xã hội Việt Nam thời kỳ trƣớc cách mạng.
  • 60. 54 Vậy, Nguyên Hồng đã có quan niệm nghệ thuật về con ngƣời nhƣ thế nào? Điều gì đã tác động đến quan niệm của nhà văn về những con ngƣời ấy? Nhƣ đã phân tích ở Chƣơng 2, hoàn cảnh xã hội, hoàn cảnh gia đình là một trong những yếu tố trực tiếp đã ảnh hƣởng không nhỏ đến quan niệm nghệ thuật của Nguyên Hồng. Nhà văn đã sống trong không khí “cách mạng” của văn học theo xu hƣớng hiện đại hóa. Ở thời kỳ này, dƣới ảnh hƣởng của nền văn minh phƣơng Tây các vấn đề về con ngƣời đƣợc đề cập đến với những quan niệm hết sức mới mẻ. Các tờ báo nhƣ Phụ nữ tân văn, Phụ nữ thời đàm... có đăng nhiều bài viết về phụ nữ và trẻ em, thể hiện tƣ tƣởng bênh vực quyền sống, quyền tự do, quyền hạnh phúc của ngƣời phụ nữ; quyền trẻ em đƣợc chăm sóc, nuôi dƣỡng, đƣợc sống trong tình yêu thƣơng ở gia đình và xã hội, tiêu biểu nhƣ những bài viết của Phan Khôi, của Đạm Phƣơng nữ sĩ... Những tƣ tƣởng tiến bộ hiện đại này đã ảnh hƣởng ít nhiều đến quan niệm và tƣ tƣởng nhân đạo của Nguyên Hồng khi viết về phụ nữ và trẻ em trong xã hội đƣơng thời trong các trang sách của mình. Nguyên Hồng quan niệm: con ngƣời trƣớc hết phải chính là con ngƣời - con ngƣời đƣợc sống và tồn tại với các quyền của con ngƣời trong cuộc đời thực. Đó là con ngƣời bằng xƣơng bằng thịt trên cõi trần, là con ngƣời cá nhân với tất cả những trạng thái cảm xúc, với đời sống tâm lý đa dạng. Con ngƣời tồn tại với các mặt đối lập tốt /xấu, cao thƣợng / thấp hèn, ích kỷ / vị tha, vừa nhân ái bao dung lại vừa nhỏ nhen, ti tiện... Quan niệm này đƣợc bắt nguồn từ chính cuộc sống và cuộc đời đầy cay đắng tủi cực của nhà văn - một cuộc đời gắn bó sâu sắc với những ngƣời dân nghèo dƣới đáy xã hội. Từ cuộc sống cần lao của họ, Nguyên Hồng đã tạo nên một bức tranh cuộc sống hiện thực sinh động đầy màu sắc nhƣng không kém phần chân thực. Nếu các nhà văn đƣơng thời khi viết về những con ngƣời dƣới đáy xã hội bằng một tấm lòng cảm thông của ngƣời ngoài cuộc, thì Nguyên Hồng lại viết về họ bằng sự yêu thƣơng, cảm thông của ngƣời trong cuộc. Vì vậy, Nguyên Hồng đã tạo dựng cho mình một thế giới nhân vật riêng: thế giới của những ngƣời lao động nghèo khổ dƣới đáy xã hội ở môi trƣờng thành thị. Đó là những người bị bần cùng hoá và những kẻ bị tha hoá trong xã hội thực dân phong kiến đƣơng thời. Từ những quan điểm sáng tạo nhƣ trên đã chi phối ngòi bút Nguyên Hồng khi ông xây dựng thế giới nhân vật của mình, đó chính là thế giới của những người
  • 61. 55 nghèo khổ thuộc tầng lớp thị dân và lao động nghèo dưới đáy xã hội. Cụ thể là: những ngƣời lao động bị bần cùng hóa và tha hóa (những nhân vật phu phen tạp dịch, những ngƣời công nhân, phu khuân vác ở những bến tàu, bến xe, những ngƣời đàn bà buôn bán lặt vặt, những em bé phải làm đủ mọi nghề để sống, những gái điếm, me tây, những trí thức tiểu tƣ sản thất nghiệp, những nhân vật lƣu manh, trộm cắp...). Qua sáng tác của nhà văn, ngƣời ta thấy số phận bất hạnh, những nỗi cơ cực khôn cùng của những con ngƣời đƣợc phơi bày một cách cụ thể, đó là: nghèo đói, gia đình tan nát, mẹ - con, cha - con, vợ - chồng ly tán, sự ngƣợc đãi, sự đọa đầy, tù tội, chiến tranh… Suốt cuộc đời cầm bút của mình (đặc biệt là giai đoạn trƣớc cách mạng), Nguyên Hồng đã tập trung toàn bộ sức lực, tâm huyết để viết về những cảnh đời đau khổ lầm than, để phơi bày bao nỗi oan trái bất công, để bênh vực, sẻ chia với những con ngƣời lao động nghèo khổ dƣới đáy xã hội này. Trong thế giới nhân vật của mình, Nguyên Hồng đặc biệt quan tâm đến nhân vật phụ nữ và trẻ em - đó là những nhân vật yếu đuối nhất, ít có khả năng tự vệ nhất trong xã hội - vì thế, viết về những nhân vật này nhà văn đã phản ánh đƣợc đến tận cùng những nỗi đau khổ của con ngƣời trong một xã hội đầy tội ác, bất công. 3.1.1. Những người phụ nữ nghèo khổ, bất hạnh, cùng đường, nổi loạn Theo thống kê của chúng tôi thì trong hơn 60 sáng tác của nhà văn trƣớc Cách mạng đã có tới 38 truyện viết về đề tài phụ nữ (chiếm tỷ lệ 62,2%). Điều đó chứng tỏ sự xuất hiện của loại nhân vật này ở Nguyên Hồng đậm đặc hơn so với những nhà văn khác. Qua khảo sát, chúng tôi thấy nhân vật phụ nữ của Nguyên Hồng đƣợc xuất hiện trong tất cả các thể loại sáng tác (truyện ngắn, truyện vừa, tiểu thuyết, ký) của ông. Những nhân vật phụ nữ này có hai đặc điểm nổi bật, đó là: Là những con người đau khổ, vất vả, có một cuộc sống cơ cực, bị đánh đập, chà đạp nhưng vẫn nhẫn nhục, cam chịu và rất bất hạnh vì không có hạnh phúc gia đình (kiểu nhân vật này đƣợc thể hiện ở 25/38 sáng tác) Là những người phụ nữ có số phận bất hạnh, bị xã hội dồn đẩy vào chân tường, cùng đường, bế tắc trở nên phản ứng cực đoan, nổi loạn trở thành những kẻ giang hồ, lưu manh, tha hóa… (kiểu nhân vật này đƣợc thể hiện ở 9/38 sáng tác). Với đặc điểm thứ nhất, Nguyên Hồng đã miêu tả một cách rất cụ thể, cặn kẽ, đa dạng và phong phú cuộc sống nghèo khổ dƣới đáy của họ với bao nỗi bất
  • 62. 56 hạnh khôn cùng. Trƣớc hết, họ bất hạnh vì gánh nặng của cuộc sống nghèo đói, túng quẫn, ví dụ nhƣ các nhân vật: Mũn (trong Đây bóng tối), Láng (trong Quán Nải), Vịnh (trong Hàng cơm đêm), Chị Năng (trong Sông Máu)… Cuộc sống đói nghèo cùng quẫn luôn đè nặng lên đôi vai những ngƣời phụ nữ, quanh năm tảo tần, đầu tắt mặt tối không lúc nào ngẩng mặt lên đƣợc. Nguyên Hồng thấu hiểu cảnh ngộ và đau xót cho thân phận họ "người đàn bà Việt Nam cằn cỗi vì cùng khổ, vì con cái nheo nhóc, vì bị cầm xích bởi những thành kiến, phong tục lễ nghi đè nén nặng nề đã để tất cả lòng phẫn uất kêu lên trong tiếng khóc những lúc họ không có thể chịu đựng được" [73, tr. 134]. Biết rằng từ xƣa đến nay, gánh nặng gia đình luôn dồn cả lên đôi vai gầy yếu của ngƣời phụ nữ, nên Nguyên Hồng bày tỏ sự cảm thông sâu sắc của mình đối với những số phận bất hạnh của họ (nhƣ những nhân vật: Vịnh, bác Nấu gái, mụ Đen, Mũn,...). Người phụ nữ bất hạnh vì phải chịu đựng sự ngược đãi, hành hạ của chính những ông chồng bế tắc trƣớc cuộc sống, phản ứng cực đoan bằng cờ bạc, rƣợu chè và quay ra đánh đập vợ, con. Thông thƣờng trong cuộc sống, ngƣời đàn ông phải là ngƣời trụ cột gia đình, gánh vác công việc lớn, nuôi vợ con - nhƣng trong sáng tác của Nguyên Hồng thì không phải là nhƣ vậy. Trong nhiều tác phẩm của nhà văn không thấy bóng dáng của những ngƣời đàn ông, nếu có thì họ cũng bị động, mờ nhạt, thậm chí họ còn là gánh nặng cho những ngƣời vợ tần tảo, nhẫn nhục, chịu đựng. Nhân vật bà mẹ (trong Vực thẳm) nuôi chồng rồi cung phụng cả ngƣời anh chồng không biết bao nhiêu năm, suốt đời bà cứ "nhất nhất vâng theo và cúi đầu chịu đựng như đối với thần thánh", làm quần quật để nuôi con, để cho chồng "quần chùng, áo dài, ăn uống thoả thuê rồi rong chơi" [74, tr. 282]. Nhân vật mụ Mão (trong Người mẹ không con) cũng có số phận khốn khổ nhƣ vậy, chồng mụ “thấy mình cứ ngoi ngóp mãi trong sự túng thiếu nợ nần rạc rài, và cả những lúc thua thấy trần trụi mà về… Mão Chột lại đổ cái đen đủi, xúi quẩy lên đầu mụ vợ, lên sự xấu xí quái gở của mụ” [73, tr. 416]. Thƣờng xuyên mụ Mão bị chồng đánh đập một cách vô cớ, một cách tàn bạo: “đầu toạc ra, môi vều lên”, “rồi bị đánh đập thâm tím mình mẩy” [73, tr. 417]. Sự nhẫn nhục chịu đựng của những ngƣời phụ nữ ấy một phần do bản chất vốn có của họ, do thói quen hi sinh hết mình vì chồng, vì con, vì gia đình, nhƣng một phần có lẽ là do ảnh hƣởng của chữ “Nhẫn” trong đạo Thiên Chúa đã chi phối ngòi bút của Nguyên Hồng từ cách
  • 63. 57 lựa chọn đối tƣợng đến cách xây dựng loại nhân vật này chăng (kiểu nhân vật chịu nạn)? Vì thế, mà hầu hết các nhân vật phụ nữ của Nguyên Hồng thƣờng cứ phải chịu đựng biết bao nỗi khổ đau, biết bao bất hạnh trong cuộc đời của họ. Ngoài loại nhân vật “chịu nạn” này, ta còn gặp một kiểu nhân vật phụ nữ bất hạnh khác, đó là những người phụ nữ bị đẩy vào tình trạng bi đát, khốn cùng, kết thúc bằng cái chết bi thảm. Đó là những ngƣời phụ nữ nửa điên, nửa dại nhƣ nhân vật chị của An (trong Ngọn lửa), mới có hăm hai tuổi đầu mà còn còm cõi, khắc khổ nhƣ mẹ của An, công nợ dồn dập, thiếu thốn đủ đƣờng, làm việc cật lực mà vẫn túng quẫn, nên "chị thành một hình hài không thể gọi là một cơ thể sống để chịu những nặng nhọc dầu dãi và cằn cỗi ở cái đời sống này nếu nó cứ thế mãi, với những thiếu thốn lầm than dày dặc, mà con người không thể nào được gọi là con người và đời sống còn đáng sống nữa" [73, tr. 375]. Chính sách bóc lột khiến ngƣời dân phải chịu nhiều tầng áp bức "một cổ hai tròng" khiến ngƣời ta không chịu nổi, hoá điên, hoá dại nhƣ nhân vật chị Bồng (trong Ngòi lửa). Nguyên Hồng viết truyện này trƣớc cách mạng tháng Tám năm 1945, tác phẩm đã ẩn chứa một sức mạnh căm thù, một sức mạnh góp phần làm nên cuộc cách mạng vĩ đại của dân tộc: đánh Pháp, đuổi Nhật, giành độc lập tự do và quyền sống cho con ngƣời. Một số nhân vật phụ nữ của Nguyên Hồng còn bị rơi vào hoàn cảnh tù đầy thảm khốc trong nhà tù thực dân phong kiến, sống cuộc đời tù tội, bất kể là ở lứa tuổi nào, bất kể là vì lý do gì, nhƣ: nhân vật bà cụ Vỉ (trong Cát bụi lầm), nhân vật Hai mƣơi hai (trong Linh hồn), nhân vật những ngƣời đàn bà ở trong tù (trong Tết của những người đàn bà trong tù). Tết đến - là thời điểm sum họp gia đình, vậy mà “những người đàn bà hiền lành không biết tội ác là gì, họ đã bị đày ải hàng giờ trước gió lộng, một chiều cuối đông đầy nước mắt”… “mồng một… mồng hai, đến mồng ba, mồng bốn, đời của những người đàn bà khốn nạn ấy trong những ngày đầu xuân vẫn tối tăm, yên lặng trong nhà giam chật hẹp hôi hám” [73, tr. 131]. Trong nhà tù, họ chỉ còn biết cầu nguyện Chúa trời để quên đi những nỗi nhục hình, những trận giá rét mà mình đang phải gánh chịu một cách oan uổng. Là ngƣời phụ nữ, niềm khao khát chính đáng nhất của họ là đƣợc làm vợ, làm mẹ đúng nghĩa, nhƣng nhiều nhân vật phụ nữ của Nguyên Hồng lại không đƣợc hƣởng niềm khao khát chính đáng này. Họ bất hạnh vì không có tình yêu, hạnh phúc gia đình thực sự, lấy chồng nhƣng không đƣợc chồng yêu, nhƣ nhân vật
  • 64. 58 mẹ bé Hồng (trong Những ngày thơ ấu), Muống (trong Quán Nải), hoặc có con mà không đƣợc nuôi con nhƣ nhân vật mợ Du (trong Mợ Du); hoặc không thể có con, nhƣ nhân vật Hai Liên (trong Bỉ vỏ), hoặc phải chịu bao thiệt thòi vất vả để đƣợc nuôi nấng đứa con riêng của chồng, nhƣ nhân vật mụ Mão (trong Người mẹ không con). Nguyên Hồng đã khắc sâu những nỗi niềm sâu thẳm ấy, những khao khát cháy bỏng về tình mẫu tử của họ của họ để tố cáo xã hội đƣơng thời, để mà cảm thông sâu sắc cho những thân phận bất hạnh khôn cùng đó của những ngƣời phụ nữ trong xã hội cũ. Viết về loại chủ đề này, ngƣời ta thƣờng nói đến sự gặp gỡ ở một mức độ nào đó giữa Nguyên Hồng và Thạch Lam. Thạch Lam cũng thƣờng gợi lại cảnh nghèo khổ rất đáng thƣơng của ngƣời phụ nữ, ví dụ nhƣ: nhân vật Tâm (trong Cô hàng xén), hay nhân vật mẹ Lê (trong Nhà mẹ Lê)... Song so với Thạch Lam, Nguyên Hồng viết nhiều hơn, đa dạng hơn, chân thực và trần trụi hơn về những cảnh đời ngƣời phụ nữ bất hạnh đó. Vì thế mà sức khái quát về đề tài này của Nguyên Hồng có lẽ cao hơn, và giá trị tố cáo xã hội cũng sâu đậm hơn. Đặc điểm nổi bật thứ hai trong hệ thống những nhân vật phụ nữ của Nguyên Hồng là: họ bị dồn đẩy đến tận chân tường, cùng đường và bế tắc, có những phản ứng cực đoan đã trở thành những kẻ nổi loạn, bị tha hóa rồi trở thành những kẻ giang hồ, lưu manh, trộm cướp… Nguyên Hồng cũng miêu tả rất thành công kiểu nhân vật phụ nữ này - những con ngƣời bất hạnh vì nhân phẩm và thể xác đều bị chà đạp thảm khốc. Họ bị đẩy vào bƣớc đƣờng cùng, vào ranh giới giữa sự sống và cái chết, giữa nhân phẩm, danh dự và những ham muốn tầm thƣờng, thậm chí là tội lỗi. Đó là những ngƣời phụ nữ sống ngoài vòng pháp luật nhƣ các nhân vật: Bảy Hựu (trong Bảy Hựu), Chín Huyền (trong Chín Huyền)…; hay những ngƣời phụ nữ cùng đƣờng bị đẩy vào nhà chứa, sống cuộc sống cặn bã, ê chề nhục nhã nhƣ nhân vật Tám Bính, Hai Liên và một số ngƣời phụ nữ khác (trong Bỉ vỏ)... dẫu muốn trở lại thành những con ngƣời bình thƣờng, họ cũng“không thể xóa hết được cuộc đời của một con “bỉ vỏ” mà quay lại sống cuộc sống lương thiện trong xã hội ấy được” (Chín Huyền)... Tại sao thời kỳ đó ở Hải Phòng lại xuất hiện nhiều loại ngƣời tha hóa, lƣu manh, trộm cƣớp đến thế? Có lẽ nguyên nhân là: “Hải Phòng, một hải cảng sầm uất bậc nhất của Đông Dương, một thành phố công nghệ mở mang, với hơn ba mươi nghìn dân lao động bần cùng ở các tỉnh dồn về, cũng có một đặc điểm là sản xuất được một số “anh chị”, gian ác liều lĩnh không biết là bao nhiêu” [74, tr. 335].
  • 65. 59 Tỷ lệ những ngƣời phụ nữ làm nghề bán dâm chiếm một tỷ lệ khá lớn trong xã hội - điều mà trƣớc đây xã hội Việt Nam không hề có. Nhà văn Vũ Trọng Phụng qua phóng sự Lục xì của mình, đã đƣa ra một con số so sánh, phản ánh thực trạng gái mại dâm ở Hà Nội: “dân Hà Thành có 18 vạn người, có năm nghìn gái mại dâm chính thức, bình quân “cứ 35 người tử tế thì lại có một người làm đĩ”, nếu so với tỉ lệ ở Pari, một thành phố ăn chơi nổi tiếng, thì tỷ lệ gái mại dâm ở Hà Nội cao hơn mười lần” [135, tr. 165]. Nhà báo Phan Khôi cũng lý giải nguyên nhân của hiện tƣợng này trong xã hội với tƣ tƣởng bênh vực ngƣời phụ nữ “Thuở trước người con gái nào đi làm đĩ, người ta cho rằng đồ cẩu trệ, đồ thối thây, có ai thèm kể đến làm chi, huống nữa là đem ra làm thành vấn đề. Nhưng ngày nay thì không thể, bởi sự sống khó khăn quá mà hạng kỹ nữ ngày càng nhiều thêm ra, ta phải nhìn nhận đó là tội lỗi chung của xã hội” [84, tr. 6 - 8]. Thực tế cuộc sống của họ thật là đen tối, thê thảm. Họ bán sức lực, bán nhan sắc, tuổi trẻ và tấm thân của mình và sống ở những khu nhà chứa nhầy nhụa trong một không gian hôi hám, tối tăm, ngộp thở. Hậu quả là nhiều ngƣời trong số họ kiệt sức, ho ra máu rồi chết. Tuy nhiên trong sâu thẳm tâm hồn của họ, đâu đó vẫn ánh lên những thoáng khát vọng muốn từ bỏ cuộc sống tăm tối, tội lỗi của mình để trở về cuộc sống bình yên, lƣơng thiện. Đáng quý nhất ở họ là lòng hy sinh, dám xả thân vì nghĩa cử. Ví dụ nhƣ: nhân vật Tám Bính đã từ bỏ cuộc sống yên ổn với ngƣời chồng mật thám để cứu Năm Sài Gòn, cũng có nghĩa là phải trở về với cuộc đời “bỉ vỏ” mà cô vô cùng ghê sợ, lúc nào cũng muốn dứt bỏ. Chỉ vì một lý do: Năm là ngƣời đàn ông duy nhất đã thƣơng yêu cô một cách chân thành, đã chở che cho cô sau bao ngày phải sống trong một nhà chứa mạt hạng. Hay nhân vật Bảy Hựu (trong Bảy Hựu) cũng vậy! Tuy còn ít tuổi nhƣng để cứu Hai Răng vàng - ngƣời anh mà Bảy Hựu theo từ nhỏ, cô sẵn sàng xả thân mình để giải thoát cho Hai khi bị đối thủ tấn công; Nhân vật Chín Huyền (trong Chín Huyền) mặc dù phải sống trong sự quản thúc, lần hồi nuôi hai đứa con nhỏ, chồng đi tù rồi chết, bản thân lại đang đau yếu, nhƣng thấy Sáu Lẹm cằm bị bắt, với tinh thần nghĩa cử của một con nhà võ sống giang hồ, Chín Huyền đã không ngần ngại ra tay cứu Sáu, cho dù biết mình sẽ lại ngồi tù thay! Tính cách can trƣờng, trọng nghĩa khí của họ có gì phảng phất tính cách của những nhân vật anh hùng ở Lƣơng Sơn Bạc trong Thủy Hử (Thi Nại Am) vậy, lại vừa có cái gì giống nhƣ những nhân vật trong các cuốn tiểu thuyết của M.Goorki khi viết về loại ngƣời lƣu manh sống ngoài vòng pháp luật, sống dƣới đáy xã hội.
  • 66. 60 Hơn ai hết, Nguyên Hồng hiểu sâu sắc nỗi đau khổ và sự ê chề, khốn nạn của những phụ nữ phải sống bằng nghề mại dâm, phải làm trò chơi cho thiên hạ để kiếm tiền nuôi thân, nuôi gia đình. Đây cũng là nét khác biệt của Nguyên Hồng so với những nhà văn khác cùng thời. Nguyên Hồng đặc biệt chú ý đến những ngƣời phụ nữ đƣợc sinh ra ở nông thôn, bị đẩy ra thành thị và bị trƣợt dài trên con đƣờng lƣu manh hoá và tha hoá nhƣ nhân vật Tám Bính, Chín Huyền, Bảy Hựu... Với kiểu nhân vật này, Nguyên Hồng đã rất chú ý miêu tả sự tƣơng phản trong bản chất và tính cách của họ (giữa cái tốt - xấu, cao thƣợng - thấp hèn...), để làm nổi bật bản chất lƣơng thiện của con ngƣời cho dù bị hoàn cảnh xô đẩy, phải sống cuộc sống dữ dằn, tội lỗi, tủi nhục để tồn tại - nhƣng trong sâu thẳm bản chất họ vẫn là những con ngƣời giàu tình cảm, sống nhân nghĩa và đặc biệt là sẵn sàng hy sinh tính mạng của mình cho những ngƣời cùng cảnh ngộ. Trong sáng tác của Ngô Tất Tố, Thạch Lam, ta cũng gặp hình ảnh những ngƣời phụ nữ bất hạnh vì cuộc sống đen tối, bế tắc, không lối thoát nhƣ nhân vật chị Dậu (trong Tắt đèn của Ngô Tất Tố), mẹ Lê (trong Nhà mẹ Lê của Thạch Lam), hoặc nhân vật Dần (trong Một đám cưới), Dì Hảo (trong Dì Hảo), Nhu (trong Ở hiền) của Nam Cao… Tuy nhiên, những ngƣời phụ nữ khốn khổ này chỉ bị đẩy đến cùng đƣờng vì đói khát và bế tắc - chứ chƣa bị đẩy vào con đƣờng bị tha hóa, bị lƣu manh hóa nhƣ một số nhân vật phụ nữ của Nguyên Hồng. Không chỉ phản ánh một cách sâu sắc những nỗi bất hạnh khôn cùng của ngƣời phụ nữ Việt Nam trƣớc năm 1945, mà Nguyên Hồng còn miêu tả cụ thể những đức tính tốt đẹp mang tính truyền thống của họ - đó là tấm chân tình và lòng yêu thƣơng của tác giả giàu lòng nhân ái này. Các nhân vật phụ nữ trong tác phẩm của Nguyên Hồng thƣờng là những người hiền lành, thậm chí rất nhẫn nhục chịu đựng, rất chịu khó, luôn khát khao hạnh phúc gia đình, muốn được làm vợ, làm mẹ, muốn có một cuộc sống lương thiện cho dù phải chịu bao khó khăn, vất vả, bao tủi nhục, đày đọa, đớn đau. Đây cũng là điểm mạnh và điểm khác của ngòi bút Nguyên Hồng so với một số các nhà văn khác cùng thời, cùng khuynh hƣớng - bởi ông đã đi vào phần sâu thẳm thiêng liêng nhất của đáy lòng và trái tim ngƣời phụ nữ Việt Nam. Nhƣ đã nói, hầu hết các nhân vật phụ nữ của Nguyên Hồng đều là những con ngƣời chịu thƣơng, chịu khó, tảo tần chăm lo cho cuộc sống gia đình, hi sinh
  • 67. 61 hết thảy vì chồng, vì con. Đó là những bà mẹ buôn thúng bán bƣng, đầu tắt mặt tối để nuôi gia đình “buôn bán rau đậu, trầu cau lần hồi ở các chợ và trên đường sông Nam Định”, với “những đêm lạnh dài để mà thao thức lo toan, bàn tán vun đắp cho nhà cửa, cho tuổi già, cho con cái…” [73, tr. 755] nhƣ bà và mẹ bé Hồng (trong Những ngày thơ ấu); Hay Mũn “người đàn bà yếu đuối nhưng can đảm”, nuôi một ngƣời chồng mù lòa và bốn đứa con thơ dại (trong Đây, bóng tối); bác Nấu gái (trong Nhà bố Nấu) "say mê buôn bán đến quên cả ăn, cả ngủ. Và bác còn bỏ cả ăn, cả ngủ vì nợ… bác không muốn chồng thấy sự thua lỗ chồng chất trong cái lúc khó khăn, thà một mình bác chịu tất cả mọi nỗi còn hơn để chồng con hay biết” [73, tr. 270]. Nguyên Hồng hiểu rằng: “Lòng vị tha quí hóa ấy, người ta chỉ tìm thấy trong những người nghèo, người bị bóc lột, bị đè nén, những người có bao nhiêu năng lực và đức tính bị dập tắt dưới chế độ xã hội tàn ác này” [73, tr. 163]. Có một điểm khá đặc biệt là: khi viết về những ngƣời phụ nữ nghèo khổ dƣới đáy xã hội với biết bao bi kịch của cuộc đời họ, hình nhƣ ngòi bút của Nguyên Hồng đã chạm đến một vấn đề quan trọng - đó là vấn đề giai cấp và vấn đề Giới. Do nhạy cảm đặc biệt với thân phận ngƣời phụ nữ, do tiếp thu văn hóa phƣơng Tây, do ảnh hƣởng của Đạo Thiên chúa giáo... nên Nguyên Hồng nhìn ngƣời phụ nữ không phải chỉ là nạn nhân của xã hội đƣơng thời mà còn là nạn nhân của chế độ nam quyền, của những hủ tục ngàn đời của làng quê Việt Nam trong đó có sự thống trị của chế độ nam quyền dai dẳng có từ thời phong kiến, hay những hủ tục trừng phạt ngƣời đàn bà mang thai, nạn ngả vạ chè chén... Khi viết về họ, Nguyên Hồng đã đề cập tới một vấn đề lớn mang tính nhân loại và thời đại - đó là vấn đề gia đình, vấn đề tình yêu và hôn nhân, vấn đề hạnh phúc cá nhân của những ngƣời phụ nữ - cho dù đó là những ngƣời phụ nữ nghèo khổ dƣới đáy xã hội. Hình ảnh ngƣời mẹ của chú bé Hồng (trong Những ngày thơ ấu) là hình ảnh của ngƣời phụ nữ trẻ, có nhan sắc, sống bên ngƣời chồng già mà mình không yêu, những ƣớc mơ, những khao khát yêu thƣơng của chị hầu nhƣ không đƣợc chồng biết đến. Cuộc hôn nhân không có hạnh phúc ấy làm tâm hồn chị “quằn quại”, “đau đớn”. Tiếng gọi của tuổi trẻ, của tình yêu đôi lứa nhiều lúc làm chị rạo rực, cặp má ửng hồng “khi gặp cặp mắt long lanh của người đàn ông nọ chiếu tới”, và chị đã có những buổi chiều dắt con ra sân trƣớc để “đón những tốp lính
  • 68. 62 kia đi qua với tiếng kèn rộn rã tưng bừng” [73, tr. 194]. Vì khát khao tình yêu, khát khao hạnh phúc gia đình nên một thời gian sau khi chồng chết chị đã đi bƣớc nữa, nhƣng cũng thật bi kịch. Hạnh phúc riêng tƣ của chị có thể nào trọn vẹn khi chị phải xa con, đi tha phƣơng cầu thực kiếm ăn, mà trong lòng lúc nào cũng đau đáu một niềm nhớ con vô hạn? Không chỉ khát khao hạnh phúc lứa đôi mà nhân vật ngƣời phụ nữ của Nguyên Hồng còn có sự khát khao sâu thẳm hơn, thiêng liêng hơn, đó là họ luôn đau đáu khát khao tình mẫu tử. Nhân vật mẹ Hồng (trong Những ngày thơ ấu), Tám Bính, Hai Liên (trong Bỉ vỏ), Mợ Du (trong Mợ Du), mẹ của Tuyên (trong Cuộc sống), Bà mẹ Thƣởng (trong Hai mẹ con)... mụ Mão (trong Người mẹ không con), Muống (trong Quán Nải)... khát khao đƣợc làm vợ, làm mẹ, khát khao có đƣợc những đứa con để nuôi nấng, để ôm ấp, dù mình phải cực khổ nhƣ thế nào. Ở họ “Tình mẫu tử như một bản năng mãnh liệt”, và những nhân vật phụ nữ trong tác phẩm của Nguyên Hồng đều đƣợc khắc họa rất đậm nét mẫu tính ấy. Tình mẫu tử khiến ngƣời phụ nữ quên đi nỗi nhọc nhằn mà họ đang phải chịu đựng: Tám Bính (trong Bỉ vỏ) sống cuộc đời trộm cắp, lƣu manh va chạm đủ mọi thói ô trọc của cuộc đời, nhiều khi sống bằng lừa lọc và tàn nhẫn, vậy mà trong sâu thẳm tấm lòng mình lúc nào Bính cũng nhớ đến đứa con tội nghiệp của mình đã bị bán đi. Đứa con, chính là niềm hy vọng để Bính có thể đứng dậy sau mỗi lần bị vùi dập tả tơi! Nhân vật mụ Mão (trong Người mẹ không con) cũng nhƣ bao ngƣời phụ nữ khác thấm thía rằng, ngƣời đàn bà không có con thì “phải chịu cái cảnh cô độc còn ghê gớm hơn là tù tội” [73, tr. 418], mụ bị chồng bỏ, phải đi lấy ông chồng khác, thƣờng xuyên phải chịu những đánh “thừa sống thiếu chết” của ông chồng mới cũng vũ phu không kém, nhƣng khi ông ta chết, mụ lại quay về nuôi nấng đàn con lóc nhóc của ông chồng cũ. Đối với kiểu nhân vật phụ nữ cùng đƣờng, phải làm những nghề xấu xa nhất để tồn tại, thì ở họ cũng luôn có một sự khát khao trở về cuộc sống lương thiện, cuộc sống của những người phụ nữ có chồng, có con, có gia đình ấm cúng. Những nhân vật nhƣ Tám Bính, Chín Huyền, chị Năng,… cũng vì đói nghèo, bị áp bức, bóc lột trở nên tha hoá, biến chất, bị xô đẩy vào con đƣờng tăm tối (đĩ điếm), tội lỗi (ăn cắp, ăn cƣớp, buôn lậu…), nhƣng trong sâu thẳm tâm hồn họ vẫn luôn ánh lên niềm hi vọng, niềm khát khao đƣợc sống một cuộc sống lƣơng thiện với một
  • 69. 63 gia đình ấm cúng. Nhƣng xã hội dƣờng nhƣ đã chặn đứng những ƣớc mong rất chính đáng của họ, khiến họ có khi phải chết trong oan ức nhƣ nhân vật chị Năng (Sông máu), chết thảm nhƣ nhân vật Bảy Hựu (Bảy Hựu), chết nhục nhã, thảm hại trong những nhà chứa nhƣ một số cô gái trong Bỉ vỏ, hoặc mãi mãi sống trong tù tội nhƣ nhân vật Chín Huyền (trong Chín Huyền), Tám Bính (trong Bỉ vỏ)... Với cách xây dựng nhân vật theo kiểu tương phản đối lập (là thủ pháp nghệ thuật quen thuộc của Nguyên Hồng), nhà văn khẳng định: hoàn cảnh sống thực tại đen tối, nghiệt ngã, đau khổ, bất hạnh bao nhiêu thì tấm lòng nhân vật vẫn ngời sáng, vẫn ánh lên nét đẹp của sự vị tha, của tình mẫu tử và của sự hƣớng thiện. Và họ luôn sống với những khát khao bình dị nhất: đƣợc làm vợ, làm mẹ, đƣợc hi sinh vì những ngƣời thân yêu nhất của mình! Khảo sát những sáng tác của Nguyên Hồng từ năm 1939 đến năm 1945, qua các truyện ngắn: Người đàn bà Tàu (1939), Bà cụ Việt (1945), Hơi thở tàn (1944)… chúng tôi nhận thấy, từ năm 1939 trở đi, do đã đƣợc tiếp cận với tƣ tƣởng cách mạng của Đảng, nên khi viết về ngƣời phụ nữ Nguyên Hồng đã phản ánh, miêu tả họ ở một tầm nhận thức mới. Ở họ, tính nhân đạo gắn với ý thức chính trị. Những ngƣời phụ nữ nghèo khổ luôn nhẫn nhục cam chịu kia đã có một sự phản kháng (kể cả trong tƣ tƣởng và hành động). Họ đã “muốn hất tung đi”, thực tại đen tối đang bủa vây cuộc đời họ. Trong truyện ngắn Cuộc sống (1942) bà mẹ Tuyên đã yêu thƣơng con, yêu luôn cả bạn bè và lý tƣởng của con, nên khi ngƣời con bị bắt vì hoạt động chính trị, bà “tuy mênh mông đau khổ nhưng cũng lại man mác sung sướng” [97, tr. 143]. Đó là một tâm trạng, một suy nghĩ, một lối ứng xử hoàn toàn mới của ngƣời phụ nữ Việt Nam nghèo khổ ngày đó. Cũng vậy, trong tiểu thuyết Hơi thở tàn, tác giả cũng đã khắc họa hình ảnh những con ngƣời lao động dƣới đáy với một góc nhìn khác, ngƣời lao động ở đây không còn chỉ là những con ngƣời khốn khổ đáng thƣơng nữa, ở họ đã hình thành tinh thần hữu ái giai cấp. Họ trở thành chỗ dựa cho nhau, bao bọc nhau. Thậm chí họ “dám đối chọi chứ không chỉ một mực van xin” trƣớc bọn ngƣời áp bức mà nhân vật bà cụ An, bác Năng là những ngƣời nhƣ thế. Nổi bật trong truyện ngắn Bà cụ Việt, tác giả đã khắc họa một không khí ngột ngạt, căng thẳng của xã hội Việt Nam trƣớc ngày tổng khởi nghĩa 1945, hình ảnh bà mẹ nghèo kiên quyết đấu tranh với giặc, tuyên truyền giác ngộ binh lính, giành lúa gạo về tay nông dân đã đƣợc Nguyên Hồng tô đậm bằng niềm kính phục vô hạn. Bà cụ Việt đã nêu cao tinh thần đấu tranh với quan niệm:
  • 70. 64 “Càng già yếu lúc này càng phải ra. Bảy tám mươi tuổi đầu rồi có sao tôi cũng chẳng ân hận gì vì gánh vác được cho dân làng, cho đất nước, để cho các anh em giai trẻ ở lại… Đằng nào con người ta cũng chết một lần để được mãi mãi tự do sung sướng, mở mày mở mặt, thì lại càng không nên sợ chết… Chúng ta phải sống cho ra người. Chúng ta phải nổi lên mà tranh đấu. Hy sinh mà tranh đấu” [73, tr. 631-632]. Tinh thần đấu tranh bất khuất của bà mẹ là nguồn động viên khích lệ dân làng đoàn kết đứng lên để chống lại bộ máy thống trị tàn bạo của kẻ thù, để giành quyền sống về mình thật đáng trân trọng biết bao! Năm 1939, Nguyên Hồng viết truyện ngắn Người đàn bà Tàu phản ánh phong trào đấu tranh của công nhân Bắc Kỳ, đặc biệt là ở Hải Phòng. Trong truyện ngắn này, nhà văn đã miêu tả hình ảnh ngƣời đàn bà Tàu giơ nắm tay đấu tranh quyết liệt: “Tả tào khủng phu... Tả tào khủng phu...” - hình ảnh ấy đã gây ấn tƣợng mạnh cho ngƣời đọc về một bà mẹ cần lao tha hƣơng, không phân biệt tiếng nói, quê hƣơng, đã xuống đƣờng cùng nhân dân Việt Nam đấu tranh với bọn bóc lột để giành quyền sống. Có lẽ Nguyên Hồng là ngƣời đầu tiên trong văn xuôi Việt Nam gia đoạn trƣớc năm 1945 xây dựng đƣợc hình tƣợng ngƣời phụ nữ công nhân đấu tranh dũng cảm, chứa đựng tinh thần giai cấp và tinh thần quốc tế vô sản. Đây cũng là sự tiến bộ trong tƣ tƣởng của nhà văn khi viết về ngƣời phụ nữ nghèo khổ trong xã hội cũ. Các nhà văn hiện thực khác nhƣ Ngô Tất Tố, Nguyễn Công Hoan, Vũ Trọng Phụng, Nam Cao... khi viết về ngƣời phụ nữ thì chúng ta nhận thấy rất rõ là: các tác giả này mới chỉ dừng lại ở chỗ cảm thông, thƣơng xót và phát hiện ra vẻ đẹp, lòng vị tha và sự hy sinh hết mình của họ - chứ chƣa thấy đƣợc sức mạnh phản kháng mạnh mẽ của họ đối với xã hội và khát vọng đứng lên đấu tranh, giành lại cuộc sống, quyền sống cho mình nhƣ nhân vật ngƣời phụ nữ của Nguyên Hồng. Tóm lại, nhân vật phụ nữ trong sáng tác của Nguyên Hồng hầu hết là những ngƣời nghèo khổ, bất hạnh và cuộc đời chịu nhiều bi kịch. Nguyên Hồng đã phản ánh một cách chân thực đa dạng và sinh động những nỗi khổ khôn cùng của họ, đồng thời nhà văn cũng đã phát hiện và nâng niu từng chút sáng của lòng vị tha, đức hi sinh cùng với những khát vọng trong tâm hồn của họ (đó là khát vọng đƣợc làm ngƣời lƣơng thiện, khát vọng đƣợc làm vợ, làm mẹ một cách chính đáng, khát vọng sống một cuộc sống bình dị nhƣ bao ngƣời khác). Điều đó đã thể hiện sự cảm thông sâu sắc và tấm lòng thƣơng yêu tha thiết của Nguyên Hồng đối với những nhân vật phụ nữ trong sáng tác của mình.
  • 71. 65 3.1.2. Những đứa trẻ nghèo dưới đáy xã hội, “không có tuổi thơ” Văn xuôi Việt Nam thời kỳ đầu thế kỷ XX đến năm 1945 nói chung, văn xuôi hiện thực phê phán nói riêng đã có khá nhiều tác phẩm viết về số phận của trẻ em trong xã hội thực dân phong kiến và đã để lại nỗi xót xa, thƣơng cảm cho bao thế hệ ngƣời đọc, nhƣ: truyện ngắn:“Hai đứa trẻ” (Thạch Lam), truyện dài Sống nhờ (Mạnh Phú Tƣ), các truyện ngắn: “Trẻ em không được ăn thịt chó”, “Một bữa no”, “Một đám cưới” (Nam Cao)... Những tác phẩm trên đều đã thể hiện rõ thái độ lên án, phê phán quyết liệt đối với xã hội thực dân phong kiến vô nhân đạo xƣa và tấm lòng thƣơng yêu tha thiết đối với trẻ em - những đối tƣợng mà ở bất cứ chế độ xã hội nào cũng cần đƣợc nâng niu, yêu quý, bảo vệ và nuôi dƣỡng - của các nhà văn giàu lòng nhân ái trên. Tuy nhiên viết nhiều và phản ánh một cách toàn diện, khái quát về cuộc sống thiếu thốn cả về tinh thần và vật chất của trẻ em nghèo giai đoạn trƣớc cách mạng tháng Tám 1945, thì đầu tiên phải kể đến những sáng tác của nhà văn Nguyên Hồng. Nguyên Hồng đã viết về những sinh mệnh đáng thƣơng này bằng cả trái tim, bằng chính những trải nghiệm đầy xót xa trong thời thơ ấu của mình nên có sức lay động lòng ngƣời hết sức sâu sắc và cảm động. Qua khảo sát 61 sáng tác của Nguyên Hồng trƣớc cách mạng, chúng tôi thấy đã có 20 truyện viết về đề tài trẻ em (chiếm tỉ lệ 32,7%), đó là chƣa tính đến sự xuất hiện của nhân vật trẻ em rải rác trong một số truyện khác. Qua những sáng tác này, chúng tôi nhận thấy một số đặc điểm nổi bật ở loại nhân vật đáng thƣơng này nhƣ sau: Trước hết, đó là những đứa trẻ nghèo, có số phận bất hạnh và “không có tuổi thơ”, chúng đều là những đứa trẻ nghèo khổ, sống thiếu thốn cả về vật chất lẫn tinh thần, phải làm đủ mọi nghề để kiếm sống, bị lạm dụng sức lao động một cách tàn nhẫn, chúng không có quyền và không tự bảo vệ đƣợc mình trong xã hội đen tối đầy cạm bẫy, bất công. “Những ngày thơ ấu” là một cuốn tiểu thuyết tự truyện ghi lại những năm tháng ấu thơ đầy tủi cực cay đắng của nhân vật “tôi” - chú bé Hồng. Mồ côi cha từ năm 12 tuổi, mẹ đi bƣớc nữa và thƣờng phải đi làm ăn xa, cậu bé thiếu ăn, thiếu mặc, thiếu tình chăm sóc của ngƣời thân nên đã phải lang thang khắp đầu đƣờng xó chợ, khắp các vƣờn hoa, bến tàu, bến xe, để làm thuê, đánh bi, đánh đáo kiếm ăn; phải sống chung đụng với đủ hạng trẻ bơ vơ, đói khát,
  • 72. 66 du đãng trong xã hội thị thành. Một trong những nguyên nhân khiến cho dòng tự thuật trở thành một tác phẩm xuất sắc chính là Nguyên Hồng đã xây dựng thành công nhân vật văn học “Chú bé Hồng” - một điển hình về cuộc đời những em bé bất hạnh trong xã hội cũ, đã khơi gợi ở ngƣời đọc những rung động sâu xa. Cũng qua cuốn hồi ký này, ta bắt gặp những em bé khác nữa “làm đủ mọi nghề nhỏ mọn” nhƣ: bán báo, bán xôi, đi ở, bế em hay nhặt bóng thuê, ăn mày, ăn cắp... ở khắp các ngõ hẻm, vƣờn hoa, cổng chợ, bến phà... Mỗi em mỗi gƣơng mặt, mỗi cảnh ngộ nhƣng đều giống nhau ở cảnh đói nghèo lam lũ, cơ cực bị đọa đầy, bất hạnh. Trong sáng tác của Nguyên Hồng trƣớc 8/1945, chúng ta gặp rất nhiều những trẻ em nhƣ vậy, đó là bé Hồng (trong Những ngày thơ ấu), Tý con, Tần (trong Những mầm non), Nhân (trong Hai nhà nghề), nhân vật Mũn (trong Đây, bóng tối)... Nỗi khốn khổ, sự đọa đày tàn nhẫn của xã hội thực dân phong kiến đối với những trẻ em nghèo đƣợc nhà văn phản ánh một cách đa dạng, cụ thể và sinh động, mỗi em mỗi hoàn cảnh, mỗi nỗi trái ngang. Đã từng bị đẩy vào nhà tù thực dân từ khi còn là trẻ con, sống ở một nơi chỉ có thói tàn nhẫn, độc ác, nên không ít lần cậu bé Hồng - hình ảnh nhà văn - đã từng phải ôm mặt khóc mỗi khi đi làm “cỏ vê” về, khóc ngay dƣới gốc cây, bên cạnh xe bò rác. Có lẽ do có một tâm hồn đặc biệt nhạy cảm với nỗi khốn khổ của trẻ em, nên Nguyên Hồng nhiều khi quặn đau ứa nƣớc mắt khi phải chứng kiến những cảnh giữa gió mƣa, rét mƣớt biết bao trẻ em khóc nhƣ xé vải ở trong nhà tù thực dân: “Mưa phùn tạnh từ hôm kia, nhưng gió rét càng thổi mạnh. Da thịt người nhức buốt vì khí lạnh. Con nhỏ của tù đàn bà khóc suốt đêm. Chúng khát sữa, sữa của mẹ chúng như cạn mất rồi” [73, tr. 142]. Những ngày tết đến, khi mọi ngƣời đƣợc hƣởng sự ấm cúng trong gia đình của mình, thì những tù nhân trẻ con cùng với những bà mẹ tội nghiệp của chúng vẫn ở trong tù. Cảnh đọa đày làm cho chúng không những thiếu sữa, mà đến cả ngủ cũng không đƣợc yên giấc: “Ở trại giam bên kia, trẻ con thức giấc từ lâu khóc thét mãi lên, những trẻ con ốm yếu của các tù đàn bà vô tội” [73, tr. 152]... Rồi cuộc sống của chúng sẽ ra sao? Nỗi khổ đau, bất hạnh nào của con ngƣời cũng đều đáng đƣợc cảm thông, chia sẻ, nhƣng khi nỗi khổ đau bất hạnh ấy giáng xuống đầu con trẻ, thì tự nhiên và ngay lập tức ngƣời lớn chúng ta cảm thấy đớn đau và xót xa hơn rất nhiều lần.
  • 73. 67 Trong truyện ngắn Đi nhà văn đã miêu tả cảnh một đoàn ngƣời đói khát bỏ làng, bỏ xóm ra thành phố để làm bất cứ việc gì, miễn là để có ăn, để giành giật lấy cuộc sống. Họ cứ đi mà không biết sẽ đến đâu, sẽ chết ở bất cứ nơi nào? Bên những xác chết la liệt hai bên đƣờng ấy có một ngƣời mẹ đã chết “nằm ưỡn ngực lên, ngực đã khô cứng đen cóc đen cáy. Ở cái đầu vú to thây lẩy, một đứa bé cứ rúc vào bú, miệng nó nhay nhay, một tay luồn vào nách, một tay vân vê cái vú lép hơn. Cái núm thịt chết khô căng lên ấy đã được đứa bé tưởng là còn sữa, đầy sữa, như người mẹ đã lại được no, nên đứa bé lại cố nún ụt à ụt ịt một cách hăm hở và lại vân vê một cách sung sướng” [73, tr. 466]. Một hình ảnh thật thƣơng tâm, thật xót xa, đắng đót. Cảnh tƣợng này đƣợc nhà văn “viết bằng nước mắt, những dòng nước mắt không có giọt cuối cùng” (Linh Thi) làm đau đớn đến tê dại cả lòng ngƣời đọc. Đó cũng chính là tiếng kêu thƣơng vút lên từ những số phận khốn cùng trong xã hội cũ, trong đó có số phận tội nghiệp của những bé em chƣa rời vú mẹ. Em bé có thể sống sót không khi mẹ em đã chết vì đói, khi bầu vú đã khô đét không còn giọt sữa? Những câu hỏi nhức nhối xoáy sâu vào lòng ngƣời đọc khiến cho bao trái tim quặn đau vì xót thƣơng. Nguyên Hồng tham gia phong trào Mặt trận Dân chủ (1936 -1939) ở Hải Phòng. Tháng 9 năm 1939, ông bị mật thám bắt và bị đƣa đi trại tập trung ở Bắc Mê (Hà Giang). Ở trong tù, nhà văn đƣợc tiếp xúc với nhiều chiến sĩ Cách mạng nên lại càng có điều kiện tiếp nhận lý tƣởng tiến bộ - lý tƣởng cộng sản. Ông đã hiểu sâu hơn những nguyên nhân sâu xa dẫn đến sự khốn cùng của tầng lớp dân nghèo. Vì vậy, vấn đề nhà văn đặt ra qua số phận những nhân vật trẻ em đã đƣợc nâng lên ở một chiều sâu mới đó là: việc phải cứu lấy trẻ em, cứu lấy những sinh linh vô tội, cứu lấy thế hệ tƣơng lai của dân tộc trong cảnh khốn cùng này: “Phải đem sữa lại cho những bà mẹ nhiều con dại ở các nước chiến tranh tàn phá... Phải trả sữa lại cho những cái miệng bé nhỏ há rộng, lưỡi gần cứng đó, dưới những bầu vú lép. (...) Sữa! Sữa!... Người ta đương chờ đợi ở một thi sỹ một bài thơ, ở một nhà văn một trang truyện, kêu đòi sữa cho trẻ em” [73, tr. 187]. Tiếng gọi khẩn thiết ấy vang lên qua từng tác phẩm của nhà văn - đây cũng là một nét khác biệt của Nguyên Hồng so với các nhà văn cùng khuynh hƣớng, và cũng là một đóng góp đáng quí của một nhà văn hiện thực sớm tìm đƣờng đến với Cách mạng đƣợc bắt đầu từ những rung động, sự đau đớn tột cùng vì số phận của trẻ thơ.
  • 74. 68 Các nhân vật trẻ em trong sáng tác của Nguyên Hồng trƣớc Cách mạng tháng Tám năm 1945 không chỉ thiếu thốn về vật chất mà chúng còn thiếu thốn cả về tinh thần. Chúng thiếu ăn, thiếu mặc, thiếu sự chăm sóc của ngƣời thân và sự quan tâm của toàn xã hội. Chúng bị chà đạp về tinh thần, đặc biệt là phải sống thiếu tình mẫu tử, hình nhƣ trong những nhân vật trẻ em này ít nhiều đều mang bóng dáng của tác giả thời thơ ấu. Từ cuộc sống thiếu thốn tình cảm của cả cha và mẹ, đặc biệt là sống thiếu tình mẹ của chính mình, Nguyên Hồng am hiểu và cảm thông biết bao những em bé cùng cảnh ngộ nhƣ nhân vật Dũng (trong Mợ Du), đàn con của Mũn (trong Đây, bóng tối), đám con của chị Năng (trong Sông máu), nhân vật ngƣời con gái (trong Người con gái)... Viết về một ngƣời phụ nữ và trẻ em, ngòi bút Nguyên Hồng toát lên một chất thơ tha thiết. Chất thơ ấy đặc biệt tỏa sáng khi nhà văn miêu tả tình mẫu tử thiêng liêng, và cũng thiết tha khi nói đến những trẻ em nghèo sống thiếu tình mẹ. Nhân vật chú bé Hồng (Những ngày thơ ấu) thầm gọi tên ngƣời mẹ “hiền từ” và “xinh đẹp” của em không biết bao lần khi đơn côi, trơ trọi giữa cuộc đời. Hoàn cảnh sống khiến mẹ con phải xa nhau nhƣng không lúc nào Hồng không nghĩ về mẹ với câu hỏi luôn khắc khoải trong lòng: Mẹ ơi, sao mẹ đi lâu quá không về? và không ít lần Hồng sống trong tâm trạng “đau đớn tê dại” bởi nhớ thƣơng ngƣời mẹ “hiền dịu” và “âu yếm” của mình. Sống trong sự thiếu thốn tình cảm của ngƣời mẹ, những đứa trẻ mồ côi bao giờ cũng có một cái gì đó trông tội nghiệp và ngơ ngác. Ngƣời con gái trong truyện Người con gái bị mồ côi cha lại thiếu vắng tình mẹ, phải ở nhờ nhà chú thím và phải làm đủ mọi mọi việc để giúp gia đình. Nguyên Hồng đã nắm bắt rất “nhạy” tâm trạng của cô bé khi: “Trẻ con đứa nào đứa nấy đều quấn quít lấy bố mẹ, y có muốn nô đùa cũng không có bạn. Y chỉ còn biết thơ thẩn nhìn cái ồn ào rực rỡ tỏa ra mọi nơi, trong khi thằng bé em lò dò dưới những tủ hàng, mắt ngơ ngác” [73, tr. 128]. Chỉ vài dòng gợi tả, nhà văn đã nói hộ cô bé kia sự cô đơn, tủi thân, trơ trọi của cô bé không có mái ấm gia đình. Nguyên Hồng xứng đáng đƣợc gọi là nhà văn của ngƣời phụ nữ và trẻ em dƣới chế độ cũ, bởi những nhân vật này của ông đều có số phận vô cùng bất hạnh, đáng thƣơng. Nhân vật trẻ em của Nguyên Hồng không chỉ bị xã hội, ngƣời đời rẻ rúng, mà ngay trong cả gia đình, trong nhà trƣờng chúng cũng bị hắt hủi, ngƣợc đãi. Nhà trƣờng là nơi dạy chữ nghĩa và giáo dục lòng nhân ái cho con ngƣời, dạy cho trẻ
  • 75. 69 biết yêu thƣơng đùm bọc lẫn nhau, vậy mà oái oăm thay, nhà trƣờng trong xã hội thực dân phong kiến lại tàn bạo và bất công vô cùng đối với học trò. Nhân vật ngƣời thầy giáo trong Những ngày thơ ấu đã đày đọa, đánh đập một cách tàn nhẫn cậu học trò Hồng chỉ vì ông ta lầm tƣởng rằng Hồng đã cãi lại một cách vô ý thức: “Bốp! chát! bốp! chát! Một cái tát đập mạnh vào mặt tôi bằng sức mạnh của một con thú dữ đương cuồng lên, lại một cái tát khác... rồi một cái tát khác. Hai bàn tay của thầy giáo vả vào mặt tôi chẳng kỳ mắt mũi, gò má thái dương. Tôi phải ôm lấy đầu. Thầy giáo liền giằng tôi ra và đưa những quả đấm nắm chắc vào mặt tôi... làm máu mũi chảy ròng ròng... ống chân mông đít sống lưng bả vai và hai cánh tay tôi như bị vặt ra từng miếng thịt bởi những đầu thước kẻ... Rắc!cái thước kẻ quật lên rồi vọt xuống trần nhà” [73, tr. 245]. Sự ngƣợc đãi của một ông thầy thật là tàn nhẫn, qua trận đòn ác liệt ấy chú bé Hồng đã phải quỳ mọp ở lớp học, “một ngày quỳ 5 giờ... ở một góc tường hôi hám” chƣa biết bao giờ ông thầy tàn bạo ấy mới tha cho! Nhƣ vậy, ta đã thấy rõ sự ngƣợc đãi bất công đối với con trẻ không chỉ diễn ra ở ngoài xã hội, mà nó còn ở cả trong gia đình, trong nhà trƣờng. Ở trong gia đình, chúng bị ngƣời thân của mình hắt hủi, đối xử một cách vô trách nhiệm, ở trong nhà trƣờng chúng bị đánh đập một cách dã man. Ở ngoài xã hội chúng bị rẻ rúng, bị lạm dụng sức lao động một cách tàn nhẫn. Trƣớc những nghịch cảnh ấy, trẻ em không tự bảo vệ đƣợc mình, chỉ còn biết chống đỡ bằng cách... khóc. Qua những cảnh đời này Nguyên Hồng đã vạch trần ra những “vết thƣơng xã hội” đã khiến trẻ em phải chịu nhiều những tai ƣơng, đau đớn, uất ức về tinh thần, thiếu thốn về vật chất. Nguyên Hồng thể hiện nỗi đau đớn ấy vào từng trang viết, nên trang viết nào cũng khiến cho ngƣời đọc phải bàng hoàng, đau xót trƣớc thân phận của những trẻ em nghèo. Đặc điểm nổi bật thứ hai khi viết về nhân vật trẻ em của Nguyên Hồng là: những nhân vật trẻ em bị cuộc sống nghèo đói đẩy vào con đường lưu manh hóa. Để phản ánh những nỗi khổ, những nỗi đọa đầy của những thân phận bé nhỏ trong xã hội cũ, Nguyên Hồng đã có một cái nhìn bao quát về tất cả những sự đau khổ của con ngƣời - trong đó có nhân vật trẻ em. Sự đọa đày về thể xác thôi chƣa đủ, chúng còn chịu đọa đày về tinh thần, và đau xót hơn nữa là chúng đã bị đẩy vào con đƣờng lƣu manh, trộm cắp, lừa lọc… để tồn tại (nhƣ các nhân vật:
  • 76. 70 Điều, Tý Sáu (trong Con chó vàng) và một số nhân vật trẻ em khác trong tiểu thuyết tự truyện Những ngày thơ ấu, tiểu thuyết Bỉ vỏ, truyện ngắn Hai nhà nghề, Bảy Hựu)… Cả một thế giới nhân vật trẻ em vì phải kiếm sống (hoặc do những hoàn cảnh éo le đem lại) đã phải sống lang thang, vất vƣởng nơi đầu đƣờng xó chợ, học đủ mọi “ngón nghề” của cờ bạc, ăn cắp, lừa lọc đề tồn tại. Nhân vật Điều và Tý Sáu (Con chó vàng), những “vỏ lỏi”, những “tiểu yêu” nhƣ Hiếu, Sẹo, Minh… (Bỉ vỏ) tuy còn ít tuổi mà đã phải va chạm với đủ mọi cái phức tạp để kiếm sống nhƣ: chơi xóc đĩa, đánh bạc, ăn cắp, lừa lọc... Tuổi thơ của chúng là cả một chuỗi ngày tháng đói rét, thiếu thốn, là phải chịu áp bức, bất công. Cuộc sống “đầu đƣờng, xó chợ” của chúng thật là nghiệt ngã, chúng luôn bị chèn ép, bóc lột bởi những quy định ngầm của “xã hội đen”, phải cống nạp cho những tay “anh chị” thì mới có đất để mà làm ăn, mà tồn tại. Phản ánh thực tế nghiệt ngã này, Nguyên Hồng xót xa chỉ ra rằng: Cho dù chúng là những đứa trẻ nghèo khổ, sống thiếu thốn cả về vật chất lẫn tinh thần - thậm chí bị đẩy vào con đƣờng lƣu manh hóa thì chúng vẫn là những đứa trẻ giàu tình cảm, nhân hậu, luôn khao khát hạnh phúc gia đình, khát khao tình mẫu tử, giàu nghị lực và luôn mơ ước có một cuộc sống tốt đẹp hơn. Nếu Vũ Trọng Phụng nhìn nhân vật trẻ em lƣu manh hóa nhƣ những con ngƣời hƣ hỏng về bản chất, thì Nguyên Hồng lại nhận thấy ở chúng vẫn còn nhiều phẩm chất tốt đẹp, chúng luôn có sự tƣơng thân tƣơng tƣơng ái, biết yêu thƣơng đùm bọc nhau trong cảnh nghèo khổ (Hai nhà nghề... ); chúng biết đồng cảm, chia sẻ những nỗi buồn đau với nhau (Con chó vàng; Đây, bóng tối...); chúng luôn khát khao cuộc sống lƣơng thiện, trong sạch và đặc biệt là luôn khát khao tình mẫu tử nhƣ: nhân vật bé Hồng (trong Những ngày thơ ấu), nhân vật Dũng (trong Mợ Du)… Tóm lại, thế giới trẻ em trong sáng tác của Nguyên Hồng trƣớc Cách mạng 8/1945 hầu hết đều là những đứa trẻ nghèo đói, bất hạnh, sống một cuộc đời không có tuổi thơ, thiếu thốn cả về vật chất lẫn tinh thần, không đƣợc yêu thƣơng, đùm bọc, chăm sóc của gia đình và xã hội. Mỗi số phận, mỗi cảnh ngộ đáng thƣơng của chúng đƣợc nhà văn miêu tả rất sinh động, đa dạng và sắc nét, gợi nỗi niềm thƣơng cảm và xót xa với ngƣời đọc. Tuy nhiên, nhân vật trẻ em trong sáng tác của Nguyên Hồng dù rơi vào hoàn cảnh bất hạnh nhƣ thế nào thì chúng vẫn là những đứa trẻ nhân hậu, giàu tình tƣơng thân tƣơng ái, khao khát đƣợc sống trong tình
  • 77. 71 mẫu tử, khao khát một cuộc sống gia đình tốt đẹp, sống trong một xã hội giàu tình thƣơng và lòng nhân ái với con ngƣời. Thể hiện và khẳng định những đức tính tốt đẹp này của nhân vật trẻ em, Nguyên Hồng luôn thể hiện tấm lòng thƣơng yêu thắm thiết và nâng niu trân trọng - cũng là điểm mạnh, điểm tiến bộ của Nguyên Hồng - một nhà văn hiện thực giàu lòng nhân ái. Ngoài hai loại nhân vật phụ nữ và trẻ em, Nguyên Hồng còn khắc họa khá thành công và có những nét đặc sắc riêng khi viết về loại nhân vật thanh niên trí thức tiểu tƣ sản nghèo. Loại nhân vật này có một số đặc điểm nhƣ sau: 3.1.3. Những người trí thức tiểu tư sản nghèo, giàu hoài bão nhưng bất lực và bế tắc trước cuộc sống Viết về cuộc sống và tình cảnh bi đát của ngƣời trí thức tiểu tƣ sản nghèo trƣớc cách mạng tháng Tám đã có khá nhiều sáng tác của nhà văn (kể cả nhà văn hiện thực phê phán và nhà văn lãng mạn). Các tác phẩm của Thạch Lam, Nam Cao, Lan Khai... viết về ngƣời trí thức tiểu tƣ sản nghèo sống trong nỗi cô đơn, khốn khó, bị rơi vào tấn bi kịch của cuộc đời khi “áo cơm ghì sát đất”, với những mơ ƣớc, khát khao ngày càng bị “mòn đi”, “rỉ ra” một cách thảm hại. Nguyên Hồng cũng là một trong các nhà văn thời đó có sự quan tâm sâu sắc về đề tài này. Trong hàng loạt các tác phẩm của ông, nhân vật ngƣời trí thức tiểu tƣ sản nghèo đã hiện lên một cách sinh động với những đặc điểm vừa mang những đặc tính chung giống nhƣ một số nhà văn khác, vừa mang những nét riêng chỉ có ở Nguyên Hồng. Và chính ở mảng đề tài này, ở loại nhân vật này, Nguyên Hồng cũng đã khẳng định đƣợc sức sáng tạo và những đóng góp riêng của mình. Qua khảo sát những sáng tác của Nguyên Hồng thời kỳ trƣớc cách mạng, chúng tôi nhận thấy kiểu nhân vật này xuất hiện có phần ít hơn so với kiểu nhân vật ngƣời phụ nữ và trẻ em (chiếm 24,5%), nhƣng sự phản ánh và sức khái quát của nó thì cũng không kém phần sâu sắc. Nguyên Hồng đã từng là thầy giáo dạy học một cách lén lút cho những con em ở xóm trọ nghèo nàn; đã từng nếm trải cảnh thất nghiệp, cùng quẫn của tầng lớp trí thức tiểu tƣ sản nghèo trong xã hội cũ - nên nhà văn hiểu sâu sắc đời sống vật chất và tinh thần của họ. Khi xây dựng kiểu nhân vật ngƣời trí thức tiểu tƣ sản nghèo, Nguyên Hồng đã tỏ ra rất giàu vốn sống, rất am hiểu về cuộc sống tối tăm, bế tắc cùng những khát vọng sáng tạo nghệ thuật không
  • 78. 72 thể thực hiện đƣợc của họ trong hoàn cảnh xã hội đầy bất công, đầy tội ác này. Cũng qua kiểu nhân vật này, nhà văn đã thể hiện khá rõ quan điểm nghệ thuật của mình. Sống trong xã hội thực dân nửa phong kiến, ngƣời trí thức tiểu tƣ sản cũng không thoát khỏi cảnh nghèo đói và thất nghiệp. Nhân vật Hƣng (trong Miếng bánh), Huyên (trong Những mầm sống), Sinh (trong Hơi thở tàn), An, Giang (trong Ngọn lửa),… là những văn sĩ hiểu sâu sắc sứ mệnh chân chính của văn chƣơng và khát khao có nhiều sáng tạo văn chƣơng, nhƣng xã hội thực dân phong kiến đen tối đó đã không tạo điều kiện cho phép họ sáng tạo và thể hiện năng lực của mình để cống hiến cho xã hội. Ngƣời trí thức tiểu tƣ sản nghèo khổ bị rơi vào bi kịch tinh thần, đó là sự day dứt giữa hoài bão khát vọng trong lĩnh vực sáng tạo nghệ thuật với thực tiễn đói nghèo tăm tối khiến họ rơi vào cảnh bế tắc, bất lực. Họ khát khao sáng tạo với hy vọng đóng góp đƣợc những tác phẩm có ý nghĩa cho cuộc đời, nhƣng thực tế là họ phải sống trong tình trạng thất nghiệp, không công ăn việc làm, sống trong những cái “xóm cặn bã”, kiếm sống bằng cách “dạy học lẩn lút từng giờ”, “dạy học một cách khốn nạn”, “lo sợ hồi hộp” để kiếm “món tiền nuôi sống một cách hèn hạ những con người nheo nhóc: dở trò, dở thầy” [73, tr. 201]. Thất nghiệp kéo dài, bệnh tật giày vò, nhân vật Giang (trong Ngọn lửa) đã phải bán dần đi “những quần áo, sách học, những tập truyện và những tập thơ loại giấy đẹp của tôi dần dần bán đi (...) Và tôi càng phải lại nghĩ đến không phải chỉ có mình tôi mà chung quanh tôi, ngay cạnh tôi, biết bao nhiêu kẻ còn lại cùng cực đói khổ hơn tôi nữa” [73, tr. 133]. Ngƣời trí thức chỉ thấy: “rõ ràng đời mình đen tối và khốn nạn vô cùng, không còn một cái gì để tô điểm che đậy, lấp láp được nữa” [73, tr. 527]. Những lo lắng kiếm sống, những toan tính tủn mủn về vật chất đã ngốn hết thời gian sáng tạo nghệ thuật của họ. Càng ngày họ càng cảm thấy bất lực, bế tắc, càng cảm thấy đau đớn, khổ tâm, bởi hơn ai hết họ hiểu sâu sắc sứ mệnh của văn chƣơng là “Văn chương phải thể hiện những đau buồn thương xót, những mừng vui khao khát, những ước mong tin tưởng” của những ngƣời lao động nghèo khổ. Có nhƣ vậy nghệ thuật mới đích thực là nghệ thuật phục vụ cho con ngƣời. Nhƣng sống trong xã hội phong kiến thực dân thối nát đƣơng thời, ƣớc mơ của họ không thể trở thành hiện thực. Ngƣời trí thức tiểu tƣ sản nghèo trong sáng tác của Nguyên Hồng luôn bị đau đớn, giày vò giữa nhân phẩm, danh dự nghề nghiệp với thực tế đen tối, phũ
  • 79. 73 phàng. Với kiểu nhân vật này, Nguyên Hồng cũng chú ý phân tích quá trình bị bần cùng hóa của họ. Trong truyện ngắn Vũng máu, Nguyên Hồng đã đƣa ra một so sánh về thu nhập của một nhà văn và một ngƣời bồi bàn ở những tiệm ăn sang trọng trong xã hội. Nhà văn sáng tác “mỗi năm, tiền sách, tiền báo anh được 1.200 đồng… một người bồi hầu hạ ở cái nơi “quý phái” này, ngày nào mạt nhất cũng được hơn 40 đồng của chúng nó quẳng cho ” [73, tr. 620], đủ thấy “công lao động” của một nhà văn rẻ rúng biết nhƣờng nào. Vì vậy, ngƣời trí thức không chỉ bị bần cùng hóa vì lâm vào cảnh thất nghiệp đói khát kéo dài, mà họ còn bị đau đớn, xúc phạm về tinh thần, nhân cách. Nhân vật Hƣng (Miếng bánh) do ăn uống kham khổ lâu ngày, muốn mua cho mình một tấm bánh để ăn, một ý muốn rất nhỏ và chính đáng, nhƣng anh đã phải dằn vặt và suy nghĩ mãi vì gia tài còn lại của hai vợ chồng là hai hào bạc, là món tiền vợ chồng anh chạy vạy mãi để đi xin việc. Đấu tranh tƣ tƣởng mãi rồi Hƣng mới mua miếng bánh, nhƣng vừa đƣa miếng bánh vào miệng, chƣa kịp cảm nhận cái vị thơm ngon của nó, thì hình ảnh ngƣời vợ ốm o, đói khát hiện lên trƣớc mắt Hƣng. Ngay lập tức, anh cảm thấy đấy là hành động tội lỗi. Hƣng cảm thấy mình chỉ là “một thằng khốn nạn”. Hƣng tự xỉ vả mình, tự lên án, chất vấn lƣơng tâm, cảm thấy miếng bánh giờ đây “như mảnh thủy tinh tẩm mật cá” trong miệng. Miếng ăn đã trở thành miếng nhục, thành sự tủi hổ đối với Hƣng. Cực thay, chỉ vì miếng bánh ăn lúc đói lòng mà anh phải day dứt, xỉ vả mình. Càng day dứt bao nhiêu, lòng tự trọng của Hƣng càng tổn thƣơng bấy nhiêu và anh lại càng đau khổ vì điều đó. Nhân vật Sinh (Hơi thở tàn) một trí thức tiểu tƣ sản nghèo cũng đã từng phải nếm trải cảm giác đói khát “Cái đói đã mở hết móng vuốt ra, cào vào giác quan Sinh, Sinh không thể đứng, ngồi, ngồi yên và quên được nữa với cả cái xác thịt và tâm trí rã rời, ê ẩm” (74, tr. 702). Nhân vật Giang (trong Ngọn lửa) cũng vậy, sau những ngày không có việc làm, cái gì có thể bán đƣợc để ăn, Giang đã bán hết. Nhịn đói kéo dài, lúc nào anh cũng có cảm giác thèm thuồng vì đói. Lúc nào anh cũng luẩn quẩn nghĩ tới cái ăn. Một lần, vì quá đói mà không đấu tranh nổi mình, anh đã toan tính và làm cái việc mà anh cho là đáng xấu hổ là ăn trộm cơm nguội của gia đình ngƣời chủ nhà trong đêm tối. Sau hành động đó, ngay lập tức, Giang tự vấn lƣơng tâm, tự xỉ vả mình “được ăn học, chữ nghĩa hẳn hoi mà ăn xó mó niêu như thế đấy”, “Bao nhiêu sự khốn nạn sẽ tới… tôi sẽ làm cho bao kẻ “gọi là có học” bị họ rẻ rúng khi liên tưởng đến tôi”
  • 80. 74 [73, tr. 146]. Anh rơi vào sự giằng xé giữa lƣơng tâm, danh dự và hành động của mình. Sự chất vấn và day dứt lƣơng tâm của Giang cũng phần nào giống tâm trạng nhân vật Hộ của Nam Cao (Đời thừa). Hộ khi phải đứng trƣớc một sự lựa chọn nghiệt ngã: Một bên là nghiệp văn của cá nhân mình, một bên là sự sống của gia đình. Dù say mê văn chƣơng nhƣng anh cũng đành phải gác bỏ sự nghiệp văn chƣơng của mình để lao vào kiếm tiền nuôi vợ con. Là ngƣời luôn coi trọng tình thƣơng, nhƣng cuộc sống tàn bạo đã giết chết luôn cả nguyên tắc tình thƣơng của Hộ. Nó đã đầu độc cuộc sống của Hộ và huỷ hoại tất cả những gì là tốt đẹp nhất của một ngƣời trí thức. Viết về mảng đề tài này, giữa Nguyên Hồng và Nam Cao đều thể hiện đƣợc những bi kịch tinh thần của ngƣời trí thức tiểu tƣ sản nghèo trong xã hội thực dân phong kiến đƣơng thời. Sách luôn là món ăn tinh thần, là sản phẩm tinh thần vô giá của mọi ngƣời nói chung, giới trí thức nói riêng. Vậy mà nhân vật Lƣu (Lúc chiều xuống) đã phải đau đớn bán đi những quyển sách mà anh coi là báu vật, vì gia đình anh đã không còn một thứ gì có thể bán đƣợc để đổi lấy cái ăn trƣớc mắt. Bản thân lại đang thất nghiệp, vợ anh đã phải bán cả tấm áo ngày cƣới để mà… ăn! Nghèo đói kiệt quệ đã bòn rút sức lực của anh, “Lưu phờ phạc chẳng còn thiết cơm nước như người sắp lên cơn sốt... mắt ngầu ngầu quầng thâm, má tóp...”, những quyển sách mà anh quý giá vô cùng bị rẻ rúng, bị mặc cả mua với cái giá rẻ mạt. Dù đau lòng và cảm thấy bị sỉ nhục, anh cũng phải chấp nhận bán, nhƣng trớ trêu thay, ngƣời ta cũng chẳng mua sách cho anh vì anh... không mang thẻ căn cƣớc! Lƣu cảm thấy bị xúc phạm, đau đớn vì một trong những thứ quý giá nhất với anh là sách thì sách bị rẻ rúng, chẳng có giá trị gì với ngƣời mua, nhân phẩm của anh thì bị coi thƣờng, cuộc sống trƣớc mắt thì bế tắc, anh hoàn toàn bất lực trƣớc hiện thực đen tối ấy!... Ngƣời trí thức tiểu tƣ sản trong sáng tác của Nguyên Hồng trƣớc Cách mạng tháng Tám năm 1945 mỗi ngƣời một cảnh ngộ riêng, qua ngòi bút Nguyên Hồng, chân dung của họ hiện lên chân thực và đau xót. Và đâu đó, qua những trang văn ít nhiều đã để lại những phần đời thực của tác giả đồng điệu với chân dung nhân vật trong tác phẩm. Điểm qua đặc điểm tính cách của những nhân vật trí thức tiểu tƣ sản nghèo của Nguyên Hồng, ta còn thấy rất rõ ở họ những nét nhu nhƣợc, yếu đuối, thậm chí là hơi hèn nữa. Ví dụ nhƣ: nhân vật ngƣời trí thức trong Giọt
  • 81. 75 máu khi thấy kẻ ác hoành hành (mụ chủ nhà chửi mắng và nhẫn tâm tƣớc đi những bắp ngô mà Thạo bé chăm chút để trừ vào tiền nợ của gia đình em, tƣớc đi niềm hi vọng nhỏ nhoi của bé Thạo), họ chỉ bó tay chịu bất lực, không dám bênh vực, bảo vệ ngƣời bị hại, bị đối xử tàn nhẫn, tuy rằng thâm tâm có sự cảm thông và sự căm phẫn rõ ràng. Nhân vật Thân (trong Quán Nải) cũng thƣờng dè dặt trong giao tiếp, ứng xử, nặng về suy nghĩ nội tâm hơn hành động; Nhân vật Minh (trong Lưới sắt) sau khi đi tù về, nhìn cái gì cũng sợ sệt, hốt hoảng, muốn né tránh mọi chuyện. Tuy nhiên, khi chứng kiến những cảnh đời đau khổ lầm than của nhân dân lao động, Minh đã nhận thức lại và tin tƣởng vào thắng lợi cuối cùng của cuộc cách mạng - Và đây chính là sự tiến bộ trong nhận thức tƣ tƣởng của Nguyên Hồng khi phản ánh về hình tƣợng ngƣời trí thức tiểu tƣ sản khi họ nghĩ về nhân dân lao động, về cách mạng. Tuy rơi vào hoàn cảnh bế tắc, bất lực và phải chịu đựng sự uất ức tủi hổ về tinh thần, nhƣng nhân vật ngƣời trí thức tiểu tƣ sản của Nguyên Hồng không vì thế mà trở nên khinh bạc, hoặc trốn đời, rời xa những ngƣời lao động nghèo khổ, trái lại họ có một trái tim chan chứa yêu thƣơng đối với những ngƣời dân nghèo lam lũ. Bản thân Nguyên Hồng khi phải vật lộn kiếm sống và chính trong những ngày đau khổ, đói khát, lang thang đi tìm việc làm ở Sáu Kho, Xi Măng, Cốt Phát,… Nguyên Hồng lại thấy cuộc sống có ý nghĩa hơn bởi ông biết mình đang sống giữa những con ngƣời giàu tình cảm, trọng tình nghĩa. Tình cảm và sự lạc quan của ngƣời lao động đã thôi thúc nhà văn viết về những con ngƣời lao khổ ngay từ những tác phẩm đầu tay của mình. Cũng nhƣ vậy, nhân vật ngƣời trí thức tiểu tƣ sản nghèo của Nguyên Hồng tuy bất lực trƣớc cuộc sống đen tối, nhƣng họ không hề tuyệt vọng - đó là điều vô cùng quý giá trong hoàn cảnh ngặt nghèo này. Mặt khác, những ngƣời trí thức tiểu tƣ sản nghèo trong xã hội đen tối ấy đã tìm thấy đƣợc chất thơ từ đời sống cần lao, từ những con ngƣời “bán mặt cho đất, bán lƣng cho trời” quanh năm suốt tháng để kiếm sống. Họ thấy mình phải gần gũi “cảm thông” và “tin tưởng tha thiết”, “một tình yêu thương đắm đuối”, “một niềm đồng cảm sâu sắc” vào những ngƣời “cùng hoàn cảnh, cùng một đời sống thấp kém và tối tăm, vì thiếu thốn đủ mọi thứ, vì phải chịu đựng đủ mọi thứ” (Lớp học lẩn lút). Đồng thời ngƣời trí thức cũng xác định phải gắn bó với nhân dân lao động nhƣ “rễ dây tơ bám riết lấy lòng đất, càng lâu bao nhiêu càng vững chắc,
  • 82. 76 nảy nở bấy nhiêu”. Họ hiểu sâu sắc rằng, chỉ có nhƣ vậy thì nghệ thuật mới có ý nghĩa và họ luôn mơ ƣớc để sáng tạo những tác phẩm nghệ thuật đúng nghĩa: “Chúng ta phải nói gì về người, làm gì về người, để tìm thấy một con đường, một chân trời êm mát, tốt tươi qua những ngày mưa dầu, nắng lửa” [73, tr. 474]. Xác định đƣợc đúng đắn mối quan hệ giữa văn chƣơng và cuộc sống thể hiện quan điểm rất tiến bộ của Nguyên Hồng so với các nhà văn hiện thực khác. Viết về nhân vật trí thức tiểu tƣ sản trƣớc cách mạng tháng Tám 1945, Nguyên Hồng và Nam Cao đều có điểm gặp gỡ nhất định, nhƣng nhân vật trí thức của Nguyên Hồng cảm nhận được cái tất yếu phải thay đổi xã hội rõ rệt và mạnh mẽ hơn so với nhân vật trí thức của Nam Cao. Nguyên Hồng đã thể hiện quan điểm của mình qua một cuộc đối thoại giữa nhân vật Quang (một ngƣời có bằng thành chung) và Tâm - một nhà văn (có chút tiếng tăm) trong Vũng máu: “Anh! Anh có biết những tin gì đang âm ỉ ở các vùng quê không? Và những tin gì bừng bừng của thế giới đang bị bịt đi không? Cách mạng! Phải có một cuộc cách mạng mà máu của chính mình đổ ra, phải có một trận cuối cùng của quần chúng lật hẳn cái chế độ xã hội này đi, nếu không thì đến tắc thở, đến phát điên cả mất” [73, tr. 623]. Nhƣ vậy, ngƣời trí thức trong sáng tác của Nguyên Hồng đã xác định rõ ràng hơn về con đƣờng đi của mình, đồng thời cũng thể hiện thái độ phẫn uất, căm thù của họ đối với xã hội bất công đƣơng thời. Điều đáng nói là qua kiểu nhân vật này, Nguyên Hồng đã bƣớc đầu thể hiện sự vƣơn tới lý tƣởng mới của nhà văn - và có lẽ qua họ - Nguyên Hồng dễ dàng phát biểu những suy nghĩ và lòng nhiệt tình của mình đối với lý tƣởng cộng sản. "Từ sau năm 1940, nhất là khi tham gia tổ chức văn hoá cứu quốc bí mật, tính chất luận chiến nổi lên rất rõ rệt trong các tác phẩm của Nguyên Hồng" [116, tr. 131]. Khảo sát những sáng tác của Nguyên Hồng từ Lớp học lẩn lút (1939), Cuộc sống (1942) đến Một trưa nắng (1943), Lúc chiều xuống (1943), Hai dòng sữa (1943), Hơi thở tàn (1944), Vực thẳm (1945), Ngọn lửa (1945), Miếng bánh (1945)... chúng tôi nhận thấy: nhân vật ngƣời trí thức của Nguyên Hồng có sự chuyển biến tích cực về mặt tƣ tƣởng. Ngƣời trí thức tiểu tƣ sản từ chỗ cảm nhận thấm thía sự gắn bó của mình với nhân dân lao động nghèo khổ bằng mối tình ruột thịt (Lớp học lẩn lút) đến chỗ chủ động đến với nhân dân (Cuộc sống), cũng có nghĩa là đi đến với cảm hứng nghệ thuật chân chính của mình “như dây tơ bám riết vào cuộc sống” (Hai dòng sữa). Họ xác định: cuộc
  • 83. 77 sống cần lao của nhân dân lao khổ chính là bầu sữa mẹ nuôi dƣỡng nghệ thuật, nuôi dƣỡng lòng tin tƣởng của họ đối với con ngƣời. Nhân vật Sinh (Hơi thở tàn) đã có một lý tƣởng mới mẻ khi anh thực sự tham gia lao động chân tay với những anh em thợ thuyền, với dân nghèo thành thị - đó là nơi rèn luyện nghị lực cho anh để trong lúc “hơi thở tàn” anh vẫn có thể vƣợt qua những khó khăn, thử thách. Cũng vậy, nhân vật anh tiểu tƣ sản Tuyên (Cuộc sống), Minh (Lưới sắt) đã thực sự tham gia cách mạng, gắn bó với cách mạng, “Minh chỉ có mỗi vui sướng là được gần gụi họ, làm việc với họ, giải thích cho họ những băn khoăn, những nỗi đau khổ. Khuyến khích họ hoạt động, tổ chức, tranh đấu trong những lúc bị bọn thống trị Pháp khủng bố ghê gớm; và sôi nổi cùng họ niềm tin tưởng ở cuộc cách mệnh giải phóng sau này” [73, tr. 664]. Nhân vật trí thức tiểu tƣ sản nghèo của Nguyên Hồng không hề bi quan, tác giả đã hé ra một viễn cảnh mà sau này sẽ trở thành hiện thực: nhân vật Tuyên, Minh,... đang sống trong những ngày giông bão của cuộc cách mạng lớn - cách mạng giải phóng dân tộc. Ngƣời trí thức chỉ cần có lòng tin tƣởng vào nhân dân, anh sẽ có vị trí tất yếu trong cuộc đổi đời của cả dân tộc. Nhƣ vậy, qua những nhân vật trí thức tiểu tƣ sản nghèo, nhà văn đã đặt ra vấn đề lý tƣởng của thanh niên và gửi gắm những suy nghĩ sôi nổi, náo nức của ông về thời cuộc đang dẫn đến những hy vọng mới với một tƣơng lai đầy hứa hẹn (Cuộc sống, Miếng bánh, Hai dòng sữa...). Tóm lại, viết về nhân vật nhân vật trí thức tiểu tƣ sản trƣớc Cách mạng tháng Tám năm 1945, Nguyên Hồng đã có những thành công nhất định. Nhà văn đã miêu tả chi tiết, xúc động bi kịch cuộc sống tinh thần và vật chất của họ, đặc biệt là quá trình nhận thức của họ: từ chỗ cảm nhận thấm thía cuộc sống cơ cực của nhân dân lao động nghèo khổ đến chỗ chủ động đến với nhân dân. Khi xây dựng nhân vật này, Nguyên Hồng cũng gửi gắm quan niệm về nghệ thuật của mình qua sự khai thác triệt để sự tƣơng phản giữa hoàn cảnh sống và khát vọng sống, khát vọng sáng tạo của ngƣời trí thức. Viết về họ, Nguyên Hồng góp thêm tiếng nói đòi quyền sống đích thực, quyền tự do cho con ngƣời góp phần đấu tranh đòi thay đổi xã hội, một xã hội đầy sự bất công, vô nhân đạo đƣơng thời. 3.1.4. Những nhân vật con người tha hoá Trong thế giới nhân vật phong phú đông đảo của mình, Nguyên Hồng cũng đặc biệt tập trung khắc họa kiểu nhân vật bị tha hóa. Nhìn con ngƣời nhƣ là nạn
  • 84. 78 nhân của hoàn cảnh sống ngột ngạt, bế tắc, tăm tối, nhiều nhà văn hiện thực cũng đã nhìn thấy vấn đề tha hóa nhƣ một hệ quả tất yếu của sự biến đổi phẩm chất và tính cách con ngƣời dƣới sự tác động của môi trƣờng, hoàn cảnh sống. Trong ý thức của những nhà văn này, con ngƣời bị tha hóa là một sự tất nhiên, bởi những con ngƣời ấy là sản phẩm tất yếu của xã hội thực dân phong kiến bất công, vô nhân đạo đƣơng thời. Tuy nhiên ở mỗi một nhà văn hiện thực, việc thể hiện con ngƣời tha hóa có khác nhau, Nguyễn Công Hoan quan niệm: bản chất xã hội thực dân phong kiến là nguyên nhân trực tiếp làm tha hóa con ngƣời, nên thƣờng nhìn nhân vật từ cái xấu và sự nhạy cảm với cái xấu đã trở thành ý thức thẩm mỹ của nhà văn, (Ông chủ, Mất cái ví, Bước đường cùng, Đồng hào có ma, Bà chủ mất trộm…); Vũ Trọng Phụng chú ý đến những nguyên nhân cụ thể dẫn đến tình trạng tha hóa của con ngƣời, đó là do con ngƣời không cƣỡng lại nổi “cái bả của vật chất”, “nền luân lý ích kỷ” và “sự tín ngưỡng thế lực hoàng kim” (Giông tố, Số đỏ, Trúng số độc đắc…); Nam Cao quan niệm môi trƣờng phi nhân tính của xã hội Việt Nam đƣơng thời đã đẩy ngƣời lƣơng thiện tới bƣớc bần cùng hóa, dẫn đến tha hóa và lƣu manh (Chí Phèo, Tư cách mõ, Nửa đêm…). Tuy nhiên, Nam Cao vẫn tin vào bản chất lƣơng thiện của con ngƣời, cho dù họ bị xã hội bất công hủy hoại cả nhân hình lẫn nhân tính... So với những nhà văn hiện thực khác thì Nguyên Hồng rất thành công khi viết về nhân vật tha hóa, lƣu manh hóa. Có thể nói đây là kiểu nhân vật đặc biệt của nhà văn. Nhiều nhà nghiên cứu cho rằng Nguyên Hồng rất thành công khi xây dựng kiểu nhân vật này [1, tr. 801]. Nguyên Hồng là ngƣời có thế mạnh khi viết về những hạng ngƣời lƣu manh trong xã hội. “Xu hướng lưu manh trong văn chương Việt Nam có nhiều điều kiện để nảy nở mạnh mẽ… Trong phạm vi văn học và đứng về quan điểm duy vật biện chứng, ta có thể lấy Nguyên Hồng làm đại biểu chính thức cho xu hướng lưu manh Việt Nam hiện đại” [156, tr. 90]. Ngay từ những tác phẩm đầu tay, Nguyên Hồng đã chú ý đến hai đối tƣợng đặc biệt trong xã hội, con ngƣời tha hóa và bị lƣu manh hóa, đó là những nhân vật gái điếm và trộm cƣớp. Đi vào tận cùng nỗi khổ của con ngƣời, Nguyên Hồng đã chú ý khai thác kiểu nhân vật bị cùng đƣờng, bế tắc trong cuộc sống, phải làm những nghề mạt hạng trong xã hội nhƣ: làm gái mại dâm, ăn cắp, ăn cƣớp, đâm thuê chém mƣớn, giết ngƣời, cờ bạc... để tồn tại. Nguyên Hồng đã lấy chính tính chất nghề nghiệp của họ mà đặt tên cho các nhân vật của mình, nhƣ: nhân vật Hai
  • 85. 79 Răng vàng, Bảy Hựu, Tƣ Chơi, Xuân Rồng, Hai Béo, Hàn Rám má, Ba Đen, Sửu Nháy, Sáu Lẹm cằm... (trong Bảy Hựu), Năm Sài Gòn, Tám Bính, Chín Hiếc, Mƣời Khai, Ba Bay, Tƣ - lập - lơ... (trong Bỉ vỏ), Chín Huyền (trong Chín Huyền), Sáu H.G (trong Con đoàn cuối cùng)… Những cái tên ấy đã phần nào phản ánh đƣợc thế giới của những “dân chạy vỏ” trong xã hội đƣơng thời ngày ấy. Họ đến với nghề nghiệp đặc biệt này do nhiều nguyên nhân khác nhau. Hầu hết các nhà nghiên cứu cho rằng, nguyên nhân đầu tiên “đẻ” ra loại nhân vật này chính là xã hội đƣơng thời đầy bất công và tội lỗi. Trong xã hội đó, một số lớn nông dân bị cƣớp ruộng vƣờn, hoặc phải cầm cố ruộng đất, bị nợ nần chồng chất, họ phải đổ sô ra thành thị để kiếm sống; Công nhân phải lao động kiệt quệ sức lực mà đồng lƣơng đƣợc trả thì rẻ mạt, không đủ sống; dân nghèo thành thị thì phải sống vất vƣởng, đói khát, làm trăm nghề mạt hạng để kiếm ăn... Tất cả họ bị xã hội đẩy vào vực thẳm của sự đói khát, bệnh tật: “Xứ Đông Dương Pháp mới kĩ nghệ hóa có một phần. Các xưởng máy ít ỏi không thu hút xuể sức lao động đã rẻ rúng lại quá thừa thãi ấy. Những người không kiếm được việc làm tại các xưởng công nghệ hoặc phải làm thuê bắt buộc, cũng cứ phải cố bám vào thành thị mà lay lắt sống. Không tham gia vào sự sản xuất, họ sống vất vưởng một cuộc đời ký sinh. Họ thuộc dạng lưu manh vô sản. Du côn “anh chị”, đĩ điếm, ả đào, con hát, bọn chuyên cờ bạc bịp, trộm cắp, lưu đãng, hành khất rất đông đảo” [156, tr. 87]. Cuộc sống vô cùng túng quẫn, họ làm lụng tới kiệt sức mà cũng không đủ nuôi sống bản thân, không cả dám nghĩ đến chuyện vợ con, những ngƣời nhƣ họ muốn tồn tại đƣợc thì chỉ còn cách là lao đầu vào các nghề khốn cùng, nhục nhã trong xã hội. Ví dụ nhƣ: nhân vật Giản (trong Mối hờn) sinh ra trong một gia đình tử tế, đƣợc ăn học hẳn hoi, có công ăn việc làm ổn định. Nhƣng nhìn ra xung quanh mình chỉ những cảnh: “người ta chăm chỉ làm ăn quanh năm suốt tháng tới già, chỉ càng ngày càng xơ xác, túng thiếu cùng cực… rồi cũng lâm vào cảnh sống dở chết dở để sau cùng thì phải bán thân đi phu cao su, phu mỏ, dốc nốt khí lực ra mà chết”. Giản không dám nghĩ đến chuyện lấy vợ, bởi “nếu có vợ con mà con bồng con dắt, thì cái nhà Giản đi về thành địa ngục. Với cái lương ấy, với những công việc dài dằng dặc ấy… Giản sẽ không còn một phút nào nghĩ đến sự nghỉ ngơi, được một giấc ngủ đẫy mắt và biết thế nào là ánh sáng, là không khí, là hoa cỏ của trời đất ngoài ba chữ “vợ”, “con” và “đói” [73, tr. 264]. Giản so sánh đời
  • 86. 80 mình với sự sung sƣớng của ngƣời “hàng phố”, nhất là với những ngƣời Tây, Giản thấy họ “sướng hơn cả tiên”. Giản ao ƣớc “được ăn mặc, đi chơi, ngồi ô tô và xem chớp bóng một giờ như họ thôi. Giản có chết cũng xin cam. Đời Giản, một người An Nam như Giản, được như thế quá đủ mãn nguyện rồi” [73, tr. 266]. Thấm thía nỗi bất công trong xã hội nhƣ vậy, Giản thấy đời mình chỉ còn cách “đón đường chặn đồ lậu, gác sòng bạc, chém người thuê” mà sống. Kết cục của sự chọn lựa ấy là Giản phải đi tù hết nhà lao này đến nhà lao khác khi mới có hai mƣơi sáu tuổi! Chín Huyền (trong Chín Huyền) xuất thân là con của một đô vật ở huyện Hải Hậu (Nam Định), nhƣng rồi“sự buôn bán vất vả lam lũ là cái cớ đầu tiên để nàng đi vào con đường tội lỗi” “làm nghề “chạy vỏ” được ăn tiêu đầy đủ, được biết những lúc sung sướng”, “sống cuộc đời dân “chạy vỏ” xông xáo, không chịu cảnh bó buộc, tù hãm, thiếu thốn” [73, tr. 175,176]. Những con ngƣời này phản ứng với xã hội một cách cực đoan bằng những thành tích bất hảo. Đó là Năm Sài Gòn - trùm lƣu manh đất cảng với những “thành tích” mà “Án tích đã kê chật cả tờ giấy”, hắn có: “Một oai quyền cho ai sống được sống, bắt ai chết phải chết, bảo tù phải ngồi tù”... “Non hai phần ba đời bị cảnh tù tội cướp mất... đi đầy ở Côn Lôn bảy năm, ở khám lớn Sài Gòn, ở Hỏa Lò Hà Nội hai năm... không vợ con, không anh em, cha mẹ, sống du đãng hết ngày này sang ngày khác” [74, tr. 338]; Đó là Tƣ lập lơ “Trùm chạy vỏ”; là Sáu gáo đồng kẻ “cầm đầu các kẻ chuyên dắt díu những cơm thầy cơm cô ở “Vườn hoa Đưa Người”; hay những Chín Hiếc, Mƣời Khai cũng “trùm chạy vỏ” cai quản các gánh ăn cắp suốt dọc bến tàu, suốt phố Khách, phố Cầm Dầu và những phố đông đúc khác; là Thiết Giản (Mối hờn) chuyên chém giết thuê để kiếm sống, cả cuộc đời Giản là “tù” và “biệt xứ” “hết hạn tù với lưỡi dao, Giản lại nay sòng bạc này, mai một cổng kho, một ngõ hẻm khác. Chưa được mấy tháng, vòng xích lại khóa chặt cổ tay Giản, và đây kia, xa một chút, sau những lùm cây lù mù, cái đề lao ấy lại giam Giản… Hà Giang, Lai Châu, Côn Lôn… tù… tù mãi rồi lại đi đầy… rồi hết đời! Năm nay Giản mới hăm sáu” [73, tr. 264]”. Hầu hết họ là những ngƣời tuổi đời còn rất trẻ, nhƣng đều có “thâm niên” trong nghề nghiệp của mình. Bảy Hựu (Bảy Hựu) giang hồ từ nhỏ, không cha mẹ, không quê hƣơng, mới hai mƣơi tuổi mà đã “can án sáu lần, cộng bốn năm tù” [73, tr. 124]; Tƣ Chơi “hai mươi tư tuổi, can án tám lần tổng cộng bảy năm tù” [73, tr. 123]; Sửu Nháy hai mƣơi mốt tuổi “can án sáu lần, tổng cộng
  • 87. 81 bốn năm tù”; Hai Răng Vàng “hai mươi tám tuổi, tám lần tù và một lần đi đày”, và vẫn đang chịu án đày biệt xứ. Họ trở thành những kẻ “sống ngoài vòng pháp luật” một cách có ý thức - bởi đây là sự phản kháng, sự chống lại xã hội theo cách của họ. Những con ngƣời này “quyết chống chọi lại với mọi sức mạnh của pháp luật mà sống cuộc đời như đế vương” [74, tr. 378] nhƣ Năm Sài Gòn, hoặc không thể “xóa hết được cuộc đời của một con “bỉ vỏ” mà quay lại sống cuộc sống lương thiện trong xã hội ấy được” nhƣ nhân vật Chín Huyền, Tám Bính..., cho dù họ biết đấy là những nghề bất lƣơng, dù biết sẽ phải chấp nhận tù tội có thể là án đầy biệt xứ, là chung thân, là sống mãn đời ở trong những nhà chứa... nhƣng đành chịu! Những “bỉ vỏ”, những “so chạy” suốt cuộc đời sống lang thang, lẩn lút, sống bằng lừa bịp, chém giết (thậm chí chém giết lẫn nhau) rồi nhận lại những kết cục thảm khốc do chính tội lỗi mà mình gây ra. Những nhân vật lƣu manh, tha hóa này hoạt động dƣới những “tổ chức” của một “thế giới ngầm” nhƣ: Đảng du côn, hội ăn cắp, phƣờng ăn mày, phƣờng cờ bạc… để tồn tại. Môi trƣờng hoạt động của họ cũng đa dạng và thƣờng ở những thành phố lớn, trong các chợ, bến ô tô, trong các sòng bạc lẩn lút, trong các tiệm hút, các hàng cao lâu, những khu ổ chuột, nhà chứa… Do cuộc sống vất vƣởng nay đây mai đó để kiếm ăn, nên sự gắn bó của những con ngƣời này cũng không đƣợc chặt chẽ, cho dù nhiều khi họ phải kết bè, kết đảng để kiếm sống, để thanh toán, sát phạt nhau mà tồn tại. Là những kẻ sống ngoài vòng pháp luật, nên tất yếu họ không chịu ràng buộc bởi luật pháp, song họ luôn phải chống chọi với nhiều mối nguy hiểm trong xã hội, nên tính cách những con ngƣời này rất phức tạp và hung bạo nhƣng cũng đầy nghĩa khí. Nhƣng mặt khác, qua ngòi bút Nguyên Hồng, những nhân vật này đều tỏ ra là những tay can trƣờng, nghĩa khí, yêu - ghét, thù hận rõ ràng. Xã hội của tầng lớp lƣu manh dƣới đáy này cũng có những quy định riêng với những cảnh: uống máu ăn thề, báo thù, sẵn sàng chết để cứu nhau khỏi cảnh hiểm nguy... và cũng có sự phân chia thứ bậc trên - dƣới trong một sự ràng buộc chặt chẽ giữa cá nhân với tổ chức riêng của họ. Với nghệ thuật xây dựng nhân vật theo nguyên tắc tƣơng phản - đối lập, Nguyên Hồng đã nhận thấy đặc điểm chung ở những con ngƣời tƣởng nhƣ mất hết nhân tính, chai sạn, trơ trẽn, dửng dƣng, bất mãn với xã hội này lại là những con ngƣời trọng tình nặng nghĩa. Họ có thể sống, chết vì nhau mà không cần so đo, tính toán. Ví dụ nhƣ những nhân vật: Chín Huyền, Bảy Hựu, Sáu HG… điều này
  • 88. 82 cũng là tất yếu, bởi trong xã hội đầy cạm bẫy, đầy thủ đoạn ấy những con ngƣời này muốn sống đƣợc buộc phải dựa vào nhau để tồn tại. “Hạng lưu manh cũng có những nguyện vọng xã hội nhưng không thành hình rõ ràng. Tuy thiên về cá nhân nhiều nhưng họ cũng biết đoàn kết cả một xã hội lương dân, mà lường gạt lương dân cho có hiệu lực… họ căm hờn và thù ghét xã hội, song vì điều kiện sinh hoạt bất định… sức đoàn kết của họ không chặt chẽ” [156, tr. 88]. Viết về cuộc đời khốn khổ của những nhân vật lƣu manh dƣới đáy này, Nguyên Hồng đã khắc họa khá rõ nét và sinh động những suy nghĩ, những hành vi của họ. Những suy nghĩ phức tạp và đầy mâu thuẫn của các nhân vật (nhƣ nhân vật Giản, Năm Sài gòn, Tám Bính, Chín Huyền, Hai Răng Vàng)… đã đƣợc nhà văn phân tích một cách chân thực và sắc nét. Đôi khi Nguyên Hồng cũng muốn lý tƣởng hóa những đức tính tốt đẹp của những nhân vật này - đó là sự hy sinh tuyệt đối với ngƣời chồng của nhân vật nhà sư nữ chùa Âm Hồn, của Bảy Hựu với các chiến hữu, của Chín Huyền với những ngƣời cùng hội cùng thuyền, sự chung thủy của Tám Bính với Năm Sài Gòn… Có lẽ, Nguyên Hồng là nhà văn hiện đại đầu tiên viết về tầng lớp lƣu manh “dƣới đáy”, về những ngƣời phụ nữ sống ngoài vòng pháp luật một cách chân thật và thành công. Với một cách viết rất hiện thực và khách quan, với một trái tim đồng cảm sâu sắc, Nguyên Hồng luôn có ý thức phát hiện vẻ đẹp tinh thần của “những ngƣời khốn khổ” này. Trong khi phơi bày tình cảnh khốn khổ của những con ngƣời đó, nhà văn cũng đã thể hiện niềm tin của mình về những phẩm chất tốt đẹp của những con ngƣời tƣởng nhƣ là “cặn bã” trong xã hội. Cho dù cuộc sống của họ có bị đẩy xuống tận bùn đen, phải sống bằng nghề mà cả xã hội khinh bỉ thì trong sâu thẳm tâm hồn những con ngƣời này vẫn le lói một thứ ánh sáng, đó là khát vọng đƣợc sống cuộc sống “êm đềm, trong sạch, lƣơng thiện”. Nguyên Hồng đã phát hiện và luôn có ý thức nâng niu từng chút ánh sáng le lói trong tâm hồn họ - vì thế, giá trị hiện thực, giá trị nhân đạo, giá trị tố cáo xã hội trong các sáng tác của Nguyên Hồng càng trở nên sâu sắc hơn, cụ thể hơn. Tóm lại, thế giới nhân vật trong sáng tác của Nguyên Hồng trƣớc cách mạng tháng Tám năm 1945 là một thế giới nhân vật phong phú, phức tạp và sinh động - thế giới của những con ngƣời lao động thuộc tầng lớp thị dân, những con ngƣời lao động nghèo khổ dƣới đáy xã hội, có số phận bất hạnh, bao gồm: từ trẻ
  • 89. 83 em đến ngƣời già; từ phụ nữ đến kẻ trai tráng; từ những ngƣời nông dân ở nông thôn đến những ngƣời nghèo làm đủ mọi nghề ở thành thị; từ những trí thức tiểu tƣ sản nghèo đến những kẻ lƣu manh trộm cắp, gái điếm… Mỗi ngƣời mỗi cảnh, mỗi cuộc đời, mỗi số phận, nhƣng tựu trung lại họ đều có số phận rất đáng thƣơng và cũng đáng đƣợc cảm thông. Viết về họ với thái độ khách quan, chân thực và một trái tim thấm đẫm yêu thƣơng, nhà văn của “ những ngƣời khốn khổ này” luôn làm cho ngƣời đọc phải thổn thức, xúc động và cảm thông, đồng thời cũng gây cho ngƣời đọc một sự căm phẫn đớn đau đến tận cùng cái chế độ xã hội thực dân phong kiến đen tối, vô nhân đạo. Chính vì thế, tính hiện thực sâu sắc, tính nhân đạo cao cả trong tác phẩm của Nguyên Hồng luôn đƣợc toát ra từ chính hệ thống nhân vật của ông. Đồng thời, khi viết về những nhân vật này, Nguyên Hồng đã thể hiện tình yêu đối với những con ngƣời lao động khốn khổ của mình. Và đằng sau tất cả những điều đó, nhà văn đã thể hiện đƣợc lòng yêu nƣớc của ông - đó cũng là lý do Nguyên Hồng đến với Cách mạng từ rất sớm - Đây cũng là điểm khác biệt của Nguyên Hồng so với những nhà văn cùng khuynh hƣớng, cùng thời. 3.2. Một số thủ pháp nghệ thuật tiêu biểu xây dựng nhân vật 3.2.1. Nghệ thuật tạo dựng hoàn cảnh và tình huống Nhƣ chúng ta đã biết, một trong những nguyên tắc tái hiện cuộc sống của chủ nghĩa hiện thực là chú trọng mối quan hệ biện chứng giữa tính cách điển hình và hoàn cảnh điển hình. Trong thế giới nghệ thuật của nhà văn, nghệ thuật xây dựng nhân vật đóng vai trò vô cùng quan trọng, để nhân vật có thể “sống” đƣợc, gây đƣợc những ấn tƣợng sâu sắc trong lòng bạn đọc thì phải kể tới nghệ thuật tạo dựng tình huống, hoàn cảnh để qua đó nhân vật bộc lộ tính cách và tâm lý của mình. Theo Từ điển Tiếng Việt, Tình huống là: “Sự diễn biến của tình hình về mặt cần phải đối phó” [149, tr. 1275]; còn Hoàn cảnh là: “Toàn thể nói chung những nhân tố khách quan bên ngoài có tác động đến sự sinh sống, sự hoạt động của con người, đến sự xảy ra hoặc diễn biến của sự việc nào đó” [149, tr. 582]. Hai khái niệm này có những nét tƣơng đồng nhau về mặt ý nghĩa: tình huống là toàn thể những sự việc xảy ra tại một nơi, trong một thời gian buộc ta phải suy nghĩ, đối phó hành động hoặc chịu đựng, còn hoàn cảnh là những nhân tố khách quan có tác động đến con ngƣời hay sự vật, hiện tƣợng nào đó.
  • 90. 84 Khảo sát những sáng tác của Nguyên Hồng thời kỳ trƣớc Cách mạng tháng Tám năm 1945, chúng tôi nhận thấy rằng: nhà văn hiện thực này đã rất chú ý đến việc tạo dựng những hoàn cảnh, những tình huống độc đáo để khắc họa tính cách và tâm lý nhân vật. Hoàn cảnh nổi bật, bao trùm, có tính chất điển hình trong toàn bộ tác phẩm của Nguyên Hồng trƣớc cách mạng là: Hoàn cảnh sống tăm tối, đói khổ, cùng quẫn kéo dài đã góp phần tạo nên kiểu nhân vật chịu đựng, nhẫn nại. Và cũng chính hoàn cảnh sống đen tối, khốn khó, bế tắc đã góp phần tạo nên kiểu nhân vật tha hóa, lưu manh, trộm cướp. Cuộc sống và số phận của ngƣời dân nghèo thành thị đƣợc Nguyên Hồng miêu tả chân thực và chi tiết, đồng thời ông cũng đã chỉ rõ nguyên nhân của sự cơ cực, nghèo đói đó chính là: hậu quả của chính sách bóc lột đến tận xƣơng, tận tủy ngƣời dân của bọn thực dân phong kiến. Nhà văn khẳng định: chính chúng là nguyên nhân trực tiếp dẫn đến sự bần cùng hóa, lƣu manh hóa đối với những ngƣời nông dân nghèo khi họ ra thành phố, để “Thử xem ngoài những nơi chôn rau cắt rốn của họ, đời họ có thay đổi chút nào không” (Ngọn lửa)... Nhƣng cuộc sống đô thị phồn hoa một cách giả tạo và đầy cạm bẫy ấy lại tiếp tục đẩy họ vào tình trạng bi đát, bất hạnh hơn. Hoàn cảnh, môi trƣờng sống tăm tối, đói khổ, cùng quẫn kéo dài nhƣ vậy đã tạo ra loại nhân vật cam chịu, nhẫn nhục không còn sức để phản kháng nữa. Họ là những ngƣời phụ nữ bị“cằn cỗi vì cùng khổ, vì con cái nheo nhóc, vì bị cầm xích bởi những thành kiến, phong tục lễ nghi đè nén nặng nề đã để tất cả lòng phẫn uất kêu lên trong tiếng khóc, những lúc họ không còn thể chịu đựng, chứ không biết tìm cách tự giải phóng, thoát khỏi những sự áp chế bằng năng lực dồi dào sẵn có của mình” [73, tr. 278], nhƣ nhân vật ngƣời mẹ trẻ của bé Hồng (Những ngày thơ ấu) - đại diện cho bao ngƣời phụ nữ khác - khi mới “mười bảy, mười tám tuổi đã trở thành một người con gái cằn cỗi, lúc nào cũng khép nép, lo sợ, rồi thì về nhà chồng với một lòng nhẫn nhục ngày càng dạn dày, một đức tính thuyết phục ngày càng mạnh mẽ” [73, tr. 746]; hay Nhân vật mụ Mão (Người mẹ không con) thƣờng xuyên phải chịu đựng những trận đòn thừa sống thiếu chết của ông chồng vũ phu nát rƣợu, điên khùng. Sự vũ phu, ngƣợc đãi của chồng ngày càng làm cho mụ Mão trở nên sợ hãi, nhẫn nhục hơn. Mụ tự an ủi: “mụ thấy rằng mụ cứ phải ăn ở như thế còn mặc giời với hắn. Số phận mụ bắt mụ phải thế, mụ còn phải vâng theo cho đến chết. Không thế, ai bảo mụ đi lấy chồng...” [37, tr. 417). Nhân vật mụ Mão
  • 91. 85 là đại diện của những ngƣời phụ nữ bị hành hạ quá nhiều trở lên cam chịu, nhẫn nhục, không thể và không dám phản kháng để thay đổi số phận của mình. Bên cạnh đó, hoàn cảnh sống đói khát, tăm tối, bế tắc, đầy giả dối, đầy tội lỗi ở cả nông thôn và thành thị đã nảy sinh ra loại nhân vật nổi loạn (nhân vật lƣu manh, trộm cắp,...) nhằm phản ứng một cách tiêu cực xã hội đen tối, bất công, vô nhân đạo đƣơng thời. Đầu tiên phải kể đến các nhân vật là phu phen, thợ thuyền… cùng quẫn quá đâm ra phản ứng cực đoan: rƣợu chè, cờ bạc, đánh chửi vợ con, ngày càng chìm sâu vào sự bê tha bế tắc, thậm chí là tội lỗi nhƣ các nhân vật trong các truyện: Bố con lão Đen, Sau hai mươi năm, Người mẹ không con... Sau đó là những loại nhân vật cùng khổ “buôn bán đầu đường cuối chợ, kéo xe, khuân vác, cúp tóc, đốt lửa, thợ sắt, giang hồ” [73, tr. 229]. Có biết bao ngƣời lao động chăm chỉ, cần mẫn ở nhà quê đã phải trôi dạt ra thành phố kiếm sống, bị vắt kiệt sức lao động mà tồn tại nhƣng rốt cục càng chăm chỉ chịu khó, họ càng bị bọn thống trị lợi dụng, bòn rút đến tận xƣơng tủy. Chỉ nói riêng đến môi trƣờng thành phố Hải Phòng với những địa danh nhƣ Cầu Ca Rông, Vườn hoa đưa người, Ngõ Cấm, Sáu Kho, Hạ Lý, chợ Con... là những khu công nghiệp Cảng, nơi tập trung đủ mọi hạng ngƣời, muốn tồn tại đƣợc thì phải lừa lọc, chém giết lẫn nhau để mƣu sinh. Vì thế, nó “đẻ ra” những hạng ngƣời lƣu manh, trộm cắp, đĩ điếm, giang hồ. Họ đều là dân “tứ xứ” gặp nhau, đều là những cảnh “cùng đƣờng mạt lộ” bỏ quê hƣơng gia đình đi kiếm sống, muốn tồn tại đƣợc phải liều lĩnh, phải tranh giành quyết liệt, thậm chí phải triệt hạ lẫn nhau. Tiêu biểu cho loại nhân vật này phải kể đến các nhân vật nhƣ: Năm Sài Gòn, Tƣ lập lơ, Chín hiếc, Chín Huyền, Bảy Hựu... những tay trùm có oai quyền mà “các cánh chạy vỏ phải nép mình dưới một oai quyền cho ai sống được sống, cho ai chết được chết, bảo ngồi tù phải ngồi tù” [74, tr. 383]. Trong một xã hội mà con ngƣời “lấy quê hương và gia đình làm đề lao, anh em thân thích là tụi đồng nghệ quỷ quyệt” [74, tr. 393] ấy đã tạo nên những tính cách tàn nhẫn, thậm chí độc ác, thủ đoạn, vô cảm, dửng dƣng trƣớc những tội ác của đồng loại. Một xã hội đầy sự tranh giành lừa lọc, trộm cƣớp, chém giết… ấy đã không còn có chỗ sống cho những con ngƣời lƣơng thiện, nên muốn sống đƣợc thì… một là phải nhịn nhục, hai là phải lừa lọc, chém giết, trộm cƣớp lẫn nhau… mà thôi! Có những cô gái quê vì những hủ tục, những luật lệ khe khắt, lạc hậu của chế độ phong kiến đã phải bỏ
  • 92. 86 làng mà ra thành phố, để rồi bị lừa bịp, bị cƣỡng hiếp, bị đẩy vào nhà chứa… trở thành gái điếm, trở thành những bỉ vỏ (nhân vật Tám Bính trong Bỉ vỏ); hay rơi vào ổ của bọn cờ bạc và buôn lậu (nhân vật Muống trong Quán Nải), hoặc trở thành lƣu manh, trộm cƣớp (nhân vật Bảy Hựu trong Bảy Hựu)… Ngoài hoàn cảnh, môi trƣờng sống ấy tạo nên những tính cách (nhƣ kể trên) của nhân vật, thì bản chất xấu xa của chế độ thực dân phong kiến vô nhân đạo ấy cũng đã tác động sâu sắc đến từng số phận con ngƣời. Môi trƣờng sống và bản chất xã hội đó đã khiến cho rất nhiều ngƣời muốn quay trở lại cuộc sống lƣơng thiện cũng không thể nào quay lại đƣợc. Bởi xã hội có những “ông quan công minh đến nỗi nhiều kẻ, nhà không có mà ở, bát không có mà ăn, vợ lìa chồng, bố bỏ con, nhưng chẳng hề dám hé răng kêu nửa lời, vì kêu vào đâu? Ai nghe cho?”, thế là con đƣờng trở thành ngƣời lƣơng thiện của họ chỉ còn là ảo tƣởng! Bọn cảnh sát thì luôn cấu kết với bọn buôn thịt bán người ở nhà nhà chứa. Bọn chủ tây, chủ ta trong các nhà máy, hầm mỏ thì bòn rút, bóc lột, thậm chí cƣỡng bức tàn nhẫn phụ nữ - kể cả phụ nữ có thai đến mức trụy thai hoặc biến họ thành những cái xác không hồn. Đó là ở thành phố, còn ở thôn quê thì bọn cƣờng hào, ác bá sau lũy tre xanh lừa lọc, lợi dụng hủ tục o ép, bóc lột dân nghèo. Chỉ một cô gái quê chửa hoang mà cả làng đƣợc ăn vạ, bọn cƣờng hào ác bá lợi dụng để phạt vạ, kiếm chác. Để lo đƣợc cái vạ ấy, ngƣời ta chỉ còn cách bán cả nhà cửa, ruộng vƣờn mà đi tha phƣơng cầu thực, phải bỏ làng đi vất vƣởng nơi đầu đƣờng xó chợ, hoặc bán mình trong các nhà chứa mạt hạng nơi thành phố. Tất cả môi trƣờng hỗn độn vô nhân đạo ấy đã hùa vào nhau để ức hiếp những con ngƣời lao động nhỏ bé, khốn khổ, đẩy họ vào những thảm cảnh khác nhau. Hiện thực cuộc sống ấy tất yếu tạo ra những con ngƣời nổi loạn, không làm chủ đƣợc lý trí, tình cảm và hành vi của mình - họ trở thành những kẻ lƣu manh, trộm cắp, gái điếm... Xây dựng những kiểu nhân vật có tính cách nhƣ vậy, một mặt Nguyên Hồng đã phản ánh sinh động và sâu sắc hiện thực đen tối trong xã hội đƣơng thời, mặt khác ông cũng cố gắng lý giải ngọn nguồn nguyên nhân đã tạo nên những loại ngƣời có tính cách ấy. Vì thế, nhân vật “nổi loạn” của nhà văn dù là ở dạng nào cũng đều là đáng thƣơng hơn đáng giận - bởi họ là sản phẩm của một xã hội, một môi trƣờng đen tối, bế tắc, không lối thoát - Đó cũng chính là ý nghĩa nhân đạo cao cả đƣợc toát ra từ những sáng tác của Nguyên Hồng.
  • 93. 87 Để thể hiện đƣợc một tính cách nhân vật một cách sống động cũng nhƣ để khẳng định môi trƣờng, hoàn cảnh sống đã tạo nên tính cách con ngƣời, Nguyên Hồng đã luôn đặt nhân vật vào tình huống đặc biệt và cực độ. (Cực độ là “mức cao nhất của một trạng thái” [149, tr. 305], nhƣ: Khốn khổ cực độ, bất hạnh cực độ, và những thử thách cực độ để bộc lộ những tính cách (có khi là tính cách cao thƣợng, hay tính cách mềm yếu nhu nhƣợc, hoặc tính cách mạnh mẽ ngỗ ngƣợc, tính cách lƣu manh),… còn đặc biệt chính là sự “khác hẳn với những trường hợp thông thường về tính chất, chức năng hoặc mức độ” [149, tr. 383]). Việc tạo nên những tình huống cực độ và những hoàn cảnh đặc biệt nhƣ vậy, Nguyên Hồng đã thể hiện tính cách nhân vật của mình một cách chân thực và sinh động nhất. Khảo sát một số sáng tác của Nguyên Hồng nhƣ: Bỉ vỏ, Mợ Du, Linh hồn, Bố con lão Đen, Nhà sư nữ chùa Âm Hồn, Đây, bóng tối, Người con gái, Vực thẳm, Giọt máu, Miếng bánh, Trong cảnh khốn cùng, Con chó vàng... chúng tôi thấy, nhà văn đã tạo ra nhiều tình huống nghệ thuật nhằm thể hiện sức chịu đựng kỳ lạ của nhân vật cũng nhƣ để khẳng định bản chất tốt đẹp của họ. Ví dụ nhƣ, khi xây dựng hình tƣợng nhân vật Tám Bính (Bỉ vỏ), tác giả đã đặt nhân vật này vào trong những tình huống hết sức đặc biệt để miêu tả quá trình từ một cô gái quê trong sáng, lƣơng thiện, bị xô đẩy vào con đƣờng tha hóa và trƣợt dài đến lƣu manh hóa. Quá trình ấy là cả một chuỗi những sự kiện, tình huống đầy bất hạnh của nhân vật: Khi là cô gái quê ngây thơ, trong sáng tin vào tình yêu, tin vào cuộc đời thì Tám Bính bị lừa dối, bị phụ bạc; khi là ngƣời mẹ với những khát khao đau đáu đƣợc làm mẹ thì Bính bị chia lìa tình mẫu tử; khi là ngƣời vợ với ƣớc muốn có một gia đình ấm cúng, bình yên thì luôn phải sống trong sự sợ hãi và luôn tự giày vò mình vì tội lỗi. Là ngƣời lúc nào cũng khao khát cuộc sống lƣơng thiện thì kết cục Bính không thể nào quay lại cuộc sống bình thƣờng nhƣ bao ngƣời khác bởi tội ác mà cô đã gây ra... Tám Bính chính là hiện thân của số phận vừa đau đớn, đắng cay, vừa tủi nhục, bất hạnh. Nhân vật Tám Bính thực sự đã trở thành điển hình cho loại nhân vật “chịu nạn” của Nguyên Hồng. Trong truyện ngắn Linh hồn, Nguyên Hồng cũng đã đặt nhân vật vào hoàn cảnh đầy kịch tính. Nhân vật Hai mươi hai đã phải đi tù thay chồng tám tháng trong lúc bụng mang dạ chửa vì nhà đoan khám thấy có rƣợu lậu trong nhà. Nhƣng đi tù nào đã đƣợc yên, Hai mươi hai phải đi làm cỏ vê, rồi bị cai ngục “tò mò lật áo, lật yếm, lật khăn” làm cho cô cảm thấy bị xúc phạm mà đành chịu. Chƣa hết, Nguyên Hồng lại đặt nhân vật
  • 94. 88 vào tình huống cực độ hơn nữa, Hai mươi hai bị cai ngục hãm hiếp đến sảy thai rồi chết! Tình huống này làm ngƣời đọc càng tăng thêm sự xót thƣơng vô hạn với thân phận ngƣời phụ nữ và sự căm hận đối với những kẻ đểu giả, độc ác, táng tận lƣơng tâm. Đặt nhân vật vào tình huống đầy thử thách và đau khổ cực độ ấy, nhà văn nhằm khẳng định tâm hồn trong sáng của Hai mươi hai, tuy thân xác bị làm nhục nhƣng vẫn thủy chung với ngƣời chồng nghèo khổ ở quê nhà. Qua đó, nhà văn đã khắc sâu hơn nữa bản chất tàn ác, dã man mất hết tính ngƣời của lũ “mặt ngƣời dạ thú” - những kẻ bóc lột thống trị đƣơng thời. Nguyên Hồng luôn có ý thức đặt nhân vật của mình vào những tình huống thử thách cực độ, cố xoáy sâu vào những tình huống bi thảm với những nỗi khổ bất hạnh chồng chất lên nhau. Nếu tình huống truyện của Thạch Lam đƣợc diễn ra trong khoảng khắc nào đó (nhƣ khi Gió lạnh đầu mùa về, hay Tối ba mươi đến…) thì tình huống truyện của Nguyên Hồng mỗi lúc càng thêm căng thẳng, bức bối ngột ngạt, các nhân vật phải hứng chịu những nỗi khổ tƣởng nhƣ không thể khổ hơn. Những kiểu nhân vật này của Nguyên Hồng mang một nét gì đó nhƣ kiểu nhân vật “chịu nạn”, mang màu sắc của Thiên chúa giáo. Nhân vật Bính (Bỉ vỏ), Hai mƣơi hai (Linh hồn), những ngƣời đàn bà trong tù (Tết của tù đàn bà),... trong những lúc đau khổ tột cùng đều hƣớng về Chúa với một niềm an ủi về sự nhẫn nhịn, sự chịu đựng của mình. Và cũng đúng nhƣ một số nhà nghiên cứu đã khẳng định: Nguyên Hồng có thói quen đã trút lên đầu nhân vật của mình đủ mọi nỗi khổ nhục, nỗi éo le để nói cho hết cho thỏa nỗi khốn khổ của nhân vật, và cũng là để cho thỏa cái tình thương mênh mông của mình đối với những con người khốn khổ ấy. Mặt khác, khi tạo những tình huống cực độ và đặc biệt nhƣ vậy, Nguyên Hồng đã thể hiện đƣợc bản chất tốt đẹp của con ngƣời lao động. Ta thấy nhà văn luôn tin vào bản chất tốt đẹp (giầu đức hy sinh, cao thƣợng, đầy tình nhân ái…) của họ, phát hiện ở họ tiềm tàng một bản năng mãnh liệt để hƣớng tới thiện căn bền vững. Vẻ đẹp tâm hồn nhân vật đƣợc thể hiện ngay trong những hoàn cảnh nghiệt ngã và bi kịch nhất. Chẳng hạn khi Bính sa chân vào nhà chứa, khi là một bỉ vỏ nhƣng vẫn luôn luôn khát khao cuộc sống lƣơng thiện; Mợ Du gặp lại đứa con trong sự khao khát cháy bỏng mà xót xa của tình mẫu tử; Mụ Mão thƣờng xuyên bị chồng đánh bầm dập, thâm tím cả mình mẩy nhƣng vẫn hầu hạ chồng cơm ngày
  • 95. 89 hai bữa, vẫn chui ra rúc vào với những đứa con riêng của chồng… thì vẻ đẹp thiêng liêng của tình mẫu tử lại ngời sáng làm cảm động lòng ngƣời. Khảo sát các tác phẩm của Nguyên Hồng, chúng tôi thấy nhà văn đã tỏ ra rất có ý thức xây dựng hoàn cảnh, môi trƣờng sống để khắc họa tính cách nhân vật. Đó là khi nhà văn đã đặt nhân vật vào những tình huống căng thẳng, ngặt nghèo, quyết liệt; hoặc khi phải đối mặt với những điều kiện sống khắc nghiệt, phi nhân tính, đẩy con ngƣời vào bƣớc đƣờng cùng, buộc phải có những sự lựa chọn dứt khoát. Đó là những lúc họ phải đụng độ với những xung đột một mất một còn với ngƣời đối lập (Bảy Hựu, Buổi chiều xám…), hay lúc có những xung đột về danh dự, nhân phẩm và thực tế nghiệt ngã, phũ phàng (Con chó vàng, Miếng bánh…). Đó là sự lựa chọn của ngƣời trí thức tiểu tƣ sản trƣớc nhu cầu thông thƣờng của con ngƣời, đó là nhu cầu về miếng ăn trƣớc cái đói đang hành hạ và tình thƣơng đối với vợ của một ngƣời chồng, và cao hơn là danh dự, lòng tự trọng của ngƣời trí thức. Đó là sự lựa chọn của mợ Du (Mợ Du), khi gặp lại đứa con trong hoàn cảnh lén lút, đầy kịch tính: sau bao ngày xa cách, cảm xúc dồn nén đẩy căng, ứ tràn thành tiếng khóc vỡ òa. Cảm xúc vừa hạnh phúc khi gặp lại con, vừa đau đớn, tủi phận cho hoàn cảnh oái oăm của mình và cả sự linh cảm về nỗi biệt ly tình mẫu tử… tất cả hòa vào trong tiếng khóc nức nở của hai mẹ con mợ Du trên nền của một không gian đầy sự tƣơng phản. Không gian thì đẹp đẽ thơ mộng đầy ánh trăng, ngát hƣơng hoa cau, hoa lý và tâm trạng con ngƣời thì lại đầy ai oán, xót thƣơng. Chúng ta đều biết, giữa tác phẩm văn học với loại hình sân khấu, điện ảnh có mối quan hệ lẫn nhau, tất nhiên mối quan hệ đó chỉ có thể xảy ra khi có những tác phẩm văn xuôi chứa đựng nhiều kịch tính. Nhiều tác phẩm của Nguyên Hồng đã mang đậm tính kịch của nghệ thuật sân khấu, bởi nhà văn đã tạo ra những tình huống căng thẳng và sống động, buộc nhân vật phải thể hiện đời sống nội tâm của mình hay những giằng xé, thao thức, những đớn đau trong ý thức của nhân vật. Là một trong những tác phẩm văn học xuất sắc nói về sự tha hóa của những con ngƣời ở dƣới đáy xã hội, ngay từ cuối những năm 80, đầu những năm 90 của thế kỷ XX, Bỉ vỏ đã đƣợc các nhà đạo diễn điện ảnh, sân khấu nổi tiếng quan tâm và dàn dựng thành kịch bản sân khấu, điện ảnh. Nhà đạo diễn điện ảnh, Nghệ sĩ nhân dân (NSND) Doãn Hoàng Giang đã nhận thấy tính kịch rất rõ trong tiểu thuyết Bỉ vỏ của Nguyên Hồng. Đã hai lần nhà đạo diễn tài hoa này đã đƣa nội dung Bỉ vỏ lên
  • 96. 90 sân khấu. Vở cải lƣơng, cũng nhƣ kịch nói do ông đạo diễn đã đạt đƣợc những thành tựu đáng trân trọng, đƣợc giới phê bình sân khấu và khán giả đánh giá cao ("Bỉ vỏ" Đoàn Cải lương Quảng Ninh, đoạt Huy chương vàng, năm 1990, năm 2002, đƣợc dàn dựng thành vở kịch nói “Bỉ vỏ - cô gái ăn cắp” công diễn trên sân khấu kịch Hồng Vân, thành phố Hồ Chí Minh). NSND Doãn Hoàng Giang cho rằng: “Ở Bỉ vỏ, số phận của tất cả các nhân vật đều hay, thông qua họ, tính phê phán xã hội đạt được hiệu quả rất cao… thân phận dân đen thời ấy bị bủa vây tứ phía, muốn sống một cuộc đời lương thiện như mong muốn thật không phải dễ (…) Bỉ vỏ là chính kịch chứa đầy sự bi thương khốc liệt” (NSND Doãn Hoàng Giang đưa "Bỉ vỏ" lên sàn kịch - Báo VN EXPRESS, ngày 18/5/2002”). Đấy là sự giằng xé và đau đớn của những con ngƣời bị xã hội tha hóa và sự khát khao cháy bỏng đƣợc làm ngƣời lƣơng thiện. Nói tóm lại, để có thể có đƣợc những nhân vật chân thực, sống động với những tính cách phong phú, phức tạp, điển hình cho thế giới của những con ngƣời lao động nghèo khổ dƣới đáy xã hội, nhà văn Nguyên Hồng đã luôn ý thức tạo dựng một hoàn cảnh, một môi trƣờng sống với những tình huống đặc biệt. Hay nói một cách khác, ông đã rất thành công trong nghệ thuật tạo dựng hoàn cảnh, tình huống. Cụ thể ở đây là hoàn cảnh sống cơ cực lầm than của những ngƣời lao động nghèo trƣớc cách mạng. Hoàn cảnh ấy đã nảy sinh ra những kiểu nhân vật đặc biệt mang dấu ấn Nguyên Hồng. Các nhân vật của nhà văn luôn đƣợc đặt vào tình huống cực độ, khó khăn chồng chất khó khăn, bất hạnh chồng chất bất hạnh với những thử thách nghiệt ngã. Qua những tình huống ấy, nhân vật của Nguyên Hồng đã bộc lộ sức chịu đựng phi thƣờng. Sức chịu đựng ấy bắt nguồn từ những con ngƣời có tâm hồn và trái tim nhân hậu, luôn mang trong mình một đức tin về sự thánh thiện của con ngƣời. Vẻ đẹp tinh thần của họ là sự hòa hợp giữa tình yêu thƣơng, sự hy sinh tới mức quên mình của những con ngƣời cùng khổ. Đó chính là sự kết hợp của truyền thống nhân nghĩa thủy chung của dân tộc với tinh thần bác ái của Chúa Jesu. Viết về họ, một mặt Nguyên Hồng đã phản ánh đƣợc một cách chân thực cuộc sống cơ cực lầm than của lớp ngƣời lao động nghèo khổ dƣới đáy trong xã hội đƣơng thời, mặt khác nhà văn cũng ca ngợi bản chất tốt đẹp của ngƣời lao động: càng trong hoàn cảnh ngặt nghèo, càng gặp những thử thách éo le thì tâm hồn họ càng ngời sáng. Viết về họ với ngòi bút chan chứa yêu thƣơng và một sự
  • 97. 91 đồng cảm sâu sắc Nguyên Hồng đã tạo nên một nét riêng trong phong cách nghệ thuật của mình, đó là bút pháp hiện thực nghiêm ngặt nhưng lại thấm đượm ý vị trữ tình - và đây cũng là một trong những nguyên nhân đƣa Nguyên Hồng đến với đỉnh cao của chủ nghĩa hiện thực. 3.2.2. Nghệ thuật miêu tả ngoại hình để khắc họa tâm trạng và tính cách nhân vật Nhƣ đã biết, “nhân vật văn học chỉ xuất hiện qua sự trần thuật miêu tả bằng những phương tiện văn học” [94, tr. 291] mà các phƣơng thức, phƣơng tiện thể hiện nhân vật lại hết sức đa dạng. Một trong những phƣơng thức đó là “nhân vật được miêu tả bằng chi tiết… dùng chi tiết để miêu tả chân dung, ngoại hình, tả hành động, tâm trạng thể hiện quá trình nội tâm” [94, tr. 291]. Khi miêu tả ngoại hình, Nguyên Hồng chú ý miêu tả những nét, cử chỉ và hành động để biểu lộ thế giới nội tâm của nhân vật, nhất là nhân vật ngƣời phụ nữ bất hạnh. Ví dụ nhƣ, khi miêu tả nhân vật mợ Du (Mợ Du), Nguyên Hồng viết: “gương mặt trắng mát, gò má hơi cao, mắt có quầng thâm ... tiếng nói nhẹ và ấm”, biểu hiện một con ngƣời sống có nội tâm. Vì “bị mẹ chồng và em chồng bắt được quả tang tình tự với anh thợ may trẻ có duyên, làm cho nhà mợ”, nên mợ không đƣợc ở gần và không đƣợc thăm nom con khiến lòng ngƣời mẹ ấy day dứt và đau đớn vô cùng. Để miêu tả những cung bậc cảm xúc của mợ sau bao ngày xa cách, nỗi nhớ thƣơng con bị kìm nén, đến khi chuẩn bị đƣợc gặp lại đứa con của mình, nhà văn đặc biệt chú ý miêu tả cặp mắt của mợ Du: “bỗng long lanh như hai viên ngọc” cùng với những những hành động dồn dập thể hiện sự vội vàng, cuống quýt, mợ: “lao sầm ra, ôm chặt lấy thằng Dũng vừa nức nở kêu tên Dũng... hôn rít vào má, vào trán, vào cằm Dũng rồi khóc nức nở: - Giời ơi! giời ơi! mợ chết mất! Dũng ơi! Dũng ơi!”. Hành động ấy thể hiện niềm vui, niềm hạnh phúc vô bờ khi gặp đƣợc con, và cũng thể hiện sự tủi cực, cay đắng của thân phận ngƣời phụ nữ lấy chồng, có con mà không đƣợc ở cùng con: “Thoáng cái, ánh mắt mợ Du quắc lên sáng ngời và gương mặt trắng mát của mợ tái hẳn đi” [73, tr. 376], ánh mắt mợ Du bộc lộ tâm trạng quằn quại đau đớn của ngƣời phụ nữ bất hạnh khi cảm nhận thấm thía nỗi đau của sự chia lìa tình mẫu tử. Giọt máu là một thiên truyện cảm động viết về bé Thạo. Cuộc sống tối tăm, nặng nề, vất vả đè nặng lên Thạo, khiến lúc nào em cũng có dáng vẻ len lét, lo sợ
  • 98. 92 ngay cả khi ăn uống hay vui chơi. Niềm vui duy nhất của em là chăm sóc hai luống ngô với mơ ƣớc khi thu hoạch ngô sẽ có tiền mua gà nuôi, để Tết bán gà đi sẽ có tiền may áo mới. Khi ngô sắp đƣợc thu hoạch, mụ chủ nhà nhẫn tâm bẻ trụi những bắp ngô non để trừ nợ tiền nhà của bố mẹ em, tƣớc đi niềm hi vọng và niềm vui nhỏ bé của Thạo. Thạo tiếc nuối và đau xót. Sau trận ốm kịch liệt, Thạo chỉ còn là một cái bóng, “cái bóng còm cõi ấy thường thần mặt ra mà nhìn thiếp vào khoảng không”. Tả vẻ mặt ngây thơ và “đôi mắt lƣu ly” của Thạo, tác giả đã xoáy sâu vào sự thất vọng, đau đớn của em khi bị mụ chủ nhà đối xử tàn nhẫn “trong khối lưu ly của hai lòng mắt nâu sáng của Thạo bé, những ngấn long lanh lại luôn luôn hiện lên và mờ đi, hàng my dài, cong và tơ càng đờ đẫn thêm trong cái quầng thâm hằn như cắt khỏi nước da xanh mướt” [73, tr. 550]. Tình huống truyện ngày càng đƣợc đẩy căng nhằm khắc họa sâu sắc sự tổn thƣơng của bé Thạo. Em nhƣ một con chim non nhỏ nhoi đến tội nghiệp, không chống nổi sự phũ phàng, tàn nhẫn của kẻ mạnh. Chính vì vậy, ngƣời đọc càng xót xa và căm giận trƣớc những hành động vô nhân đạo, táng tận lƣơng tâm của bọn nhà giàu trong xã hội xấu xa đó. Trong Những ngày thơ ấu, nhân vật bà nội của bé Hồng đƣợc nhà văn tập trung miêu tả biết bao sự chán chƣờng mệt nhọc thể hiện trên gƣơng mặt già nua cằn cỗi của bà: “từ trong hốc mắt tối những giọt nước mắt tràn ra lai láng trên gò má hóp răn reo, như một đập nước khô cạn bỗng đầy ứ đến vỡ lở” [73, tr. 747]; Sự từng trải với những khổ đau của cả đời ngƣời đƣợc đọng lại qua những nếp nhăn trên mặt và lời nói thể hiện sự uất ức, giận hờn “gương mặt hốc hác nhăn nheo trong hai quầng mắt sâu thẳm” của “một đời tối tăm của một người đàn bà thường dân, nhanh chóng nhưng thấm thía rõ rệt, đã kêu lên bằng giọng khan khan rền rĩ” [73, tr. 747]. Hay hình ảnh ngƣời cha bé Hồng với “vẻ ốm yếu rũ rượi”... chán ngán nhƣ không còn thiết đến sự sống nữa. Với lòng kính yêu ngƣời mẹ “hiền từ” và “đau khổ” của mình, nhà văn cũng đã dụng công miêu tả nhân vật ngƣời mẹ bé Hồng: “vẻ mặt xinh tươi ... giọng cười nói nhẹ nhàng, sự thùy mỵ kính cẩn... hai con mắt sáng ngời trên nước da mịn màng như trứng gà bóc”, nhƣng “lại chứa đựng những tâm tư hằng giá buốt vì những phiền muộn, những đau đớn chua cay nhất, tối tăm nhất” [73, tr. 736] của ngƣời phụ nữ còn quá trẻ lấy ngƣời chồng già mà mình không yêu, không có hạnh phúc gia đình. Hình ảnh “Mặt mẹ tôi rầu rầu, đầu hơi cúi, mắt nhìn như không thấy gì, đi rất chậm” biểu lộ một tâm trạng mệt
  • 99. 93 mỏi, buồn thảm khi cảnh nhà sa sút và tâm trí đã hoàn toàn tê buốt về những ý nghĩ thấm thía về sự trụy lạc không phƣơng cứu chữa của gia đình... Nhà văn đã diễn tả những biến thái tinh vi trong tâm hồn ngƣời mẹ bé Hồng, những thổn thức, hồi hộp lạ thƣờng của chị khi nghe tiếng kèn của cai H. Trong cuốn hồi ký này, nhân vật cai H chỉ đƣợc miêu tả thoáng qua có 3 lần về ngoại hình. Đó là ngƣời đàn ông có dáng ngƣời “tầm thước”, gƣơng mặt “trắng trẻo”, “mắt sáng, sống mũi hơi cao, hai hàm răng trắng phau, ăn vận gọn ghẽ” [73, tr. 741] với tiếng kèn rộn rã đã để lại ấn tƣợng sâu sắc về một ngƣời đàn ông trẻ tuổi, căng tràn sức sống, đối lập với vẻ “ốm yếu, rũ rượi” của ông bố Hồng. Tuổi trẻ và sức sống của ngƣời thổi kèn đã khơi gợi những thổn thức, những ƣớc mong thầm kín trong lòng ngƣời phụ nữ trẻ, hứa hẹn một tƣơng lai tƣơi sáng, đối lập với cuộc sống hiện tại âm thầm tẻ nhạt của chị. Tiếng kèn của cai H. náo nức, âm vang nhƣ nhƣ lời mời gọi tình yêu thiết tha đối với những trái tim khao khát yêu đƣơng đang bị dập vùi. Nghe tiếng kèn và khi nhìn ngƣời thổi kèn, bắt gặp ánh mắt long lanh của ngƣời đàn ông nọ chiếu tới, “trống ngực mẹ tôi đập lạ thường”, “những con mắt của mẹ tôi sáng lên nhìn người thổi kèn và hai gò má mẹ tôi ửng hồng khi gặp cặp mắt long lanh của người đàn ông nọ chiếu tới” [73, tr. 743]. Nhiều lần nhà văn miêu tả đôi mắt sáng và gò má ửng hồng của ngƣời mẹ, nhằm khắc họa cái hạnh phúc nhỏ nhoi, tội nghiệp, sự bâng khuâng, e thẹn của một ngƣời phụ nữ trẻ, những rung động thầm kín của một con tim trƣớc một tình yêu không thể có. Ngòi bút của Nguyên Hồng thƣờng phân tích tỉ mỉ, tƣờng tận những cảm xúc mơ hồ, những diễn biến tâm lý tinh vi của nhân vật qua những nét ngoại hình nhƣ thế. Trong cả 174 trang tiểu thuyết Bỉ vỏ chỉ có 4 lần tác giả miêu tả thoáng qua chân dung Tham Chung, kẻ đã gây ra sự đau khổ khốn nạn đầu tiên của cuộc đời Bính, đó là “Một người đàn ông sang trọng và trai trẻ,... một người vận quần áo tây chải chuốt,... thân hình thanh tú, đầu óc bóng mượt và thơm tho” [74, tr. 298]. Nhân vật chỉ đƣợc miêu tả có vài dòng về ngoại hình, nhƣng ngƣời đọc vẫn thấy đƣợc bản chất đểu giả, lừa dối, trai lơ một gã Sở khanh hiện đại qua vẻ ngoài “sạch sẽ, thơm tho” ấy. Cũng vậy, trong tiểu thuyết này, sự tham lam và độc ác, giả dối của cha mẹ Tám Bính đƣợc tác giả miêu tả có 7 lần qua hình ảnh: “cặp mắt kèm nhèm cau có”, “luôn luôn lườm Bính”, qua âm sắc của giọng nói “tiếng rít mắng,... tiếng nghiến đay chì... tiếng rít lanh lảnh...” của mẹ Bính, và “tiếng ho
  • 100. 94 khàn khàn”, “cặp mắt gườm gườm” của ngƣời cha thể hiện sự cay nghiệt và tàn nhẫn. Việc bán đứa con của Bính cho Phó lý đƣợc mặc cả qua đối thoại lúc thì “ngọt ngào”, lúc thì “kèo nhèo” , coi đứa bé nhƣ “một con trâu, con lợn”. Sự “nâng lên, đặt xuống” của cha mẹ Bính khi bán đứa cháu ruột của mình thật cạn tình, cạn nghĩa “đang tay quyết cắt đứt tình yêu thương của mẹ con Bính như khúc dồi, một miếng phèo” và “được hàng chục bạc,... vừa hết lo sợ ngả vạ, vừa được món tiền mừng chân trưởng giáo và ăn tiêu” [74, tr. 304] - tham lam và tàn nhẫn đến tận cùng. Hay miêu tả cuộc sống thê thảm của những cô gái nhà thổ rạc rài “tiếp khách” làng chơi, Nguyên Hồng đã chọn những chi tiết miêu tả ngoại hình thật đắt giá. Đây là những thân hình “nhọc lả”, “xanh xám, gầy rạc, ngực lép kẹp, chân tay khẳng khiu” [74, tr. 330] vì bị bóc lột thân xác một cách tàn nhẫn. Có khi họ phải tiếp khách “sáu mươi ngày đêm ròng rã ít khi chợp mắt”, đến “ho ra máu, thuốc thang không có”, rồi chết thảm hại: “Mỗi ngày thây một rữa ra, mãi khi bốc hơi thối và nhung nhúc dòi bọ, hàng xóm mới biết... Tấm áo quan bằng gỗ mỏng đưa đi đưa lại, cọ vào chiếc thừng tre treo lủng lẳng ở đầu đòn gánh ống làm thành những tiếng kẽo kẹt thay cho tiếng khóc viếng” [74, tr. 329]... Không chỉ sử dụng chi tiết miêu tả ngoại hình những nhân vật lƣơng thiện, mà ngay cả với những nhân vật lƣu manh, trộm cƣớp nhƣ: nhân vật Chín Huyền (Chín Huyền) Giản (Mối hờn) Năm Sài Gòn, Ba Bay, Chín Hiếc, (Bỉ vỏ), tác giả cũng chú ý khắc họa tính cách qua hình thức bên ngoài của nhân vật. Chín Huyền, một “bỉ vỏ” có ngoại hình khá ấn tƣợng: “Một người đàn bà có nước da ngăm đen, khổ mặt gầy xương, tóc rễ tre, đôi mắt ti hí mà sắc sảo, cặp môi cong cớn, luôn luôn cười, tiếng nói lanh lảnh, dáng điệu cứng cỏi mà nhanh nhẹn như đàn ông” [73, tr. 174]. Ngoại hình ấy và cuộc đời “bỉ vỏ” đã tạo nên ở cô vẻ “trơ trẽn, táo bạo và liều lĩnh vô cùng”, “Hết ngày này ngày khác trong chợ Đồng Xuân, ở bến ôtô, trong các sòng bạc lẩn lút dưới bãi Nhà Dàu, trong các tiệm hút, các hàng cao lâu rải rác ở các vùng ngoại ô”. Ngoại hình ấy rất phù hợp với tính cách “xông xáo, không chịu cảnh bó buộc, tù hãm thiếu thốn” và với vẻ can trƣờng đầy nghĩa hiệp của Chín Huyền. Tính cách “anh hùng” đã khiến Chín Huyền quên cả bản thân mình mà cứu ngƣời “cùng hội cùng thuyền” - một nghĩa cử đáng quý của những con ngƣời tƣởng chừng nhƣ mất hết nhân tính này. Nhân vật Năm Sài Gòn khét tiếng là “anh chị” của đám lƣu manh, trộm cƣớp ở Hải Phòng. Ngoại hình của
  • 101. 95 hắn đƣợc tác giả tập trung miêu tả qua vẻ mặt dữ dằn, bặm trợn: “Năm đen cháy, cằm bạnh, xạm râu, hai mắt xếch, mé trên mắt bên phải vẹt hẳn một nửa lông mày dưới vết dao chém sâu hõm” [74, tr. 357]. Mấy vết sẹo chằng chịt trên mặt Năm đã thể hiện “chiến tích” “dày dặn” của tay trùm du côn này: “Trên má Năm, trên trán Năm mấy cái sẹo chằng chịt như những vết rạn của chiếc vại sành”. Chỉ vài dòng miêu tả, tác giả đã thể hiện sắc nét chân dung “mất hết tính ngƣời” của tay trùm lƣu manh trong xã hội. Hay miêu tả ngoại hình của Hai con, Ba con, Tƣ con - những tay “anh chị” trong chốn giang hồ, tác giả đã chọn những chi tiết tiêu biểu, diễn đạt một cách ngắn gọn: “Ba gã này đều mảnh khảnh, mắt nhìn đều nhanh như chớp, lông mày đều rậm, đuôi nhọn và xếch” [74, tr. 349] nhằm lột trần đƣợc vẻ dữ dằn của những tay lƣu manh chuyên ăn cƣớp, đâm thuê chém mƣớn. Nhƣ vậy, với cách miêu tả ngoại hình sắc sảo, nhiều chi tiết chọn lọc đắt giá, Nguyên Hồng đã rất thành công khi thể hiện tâm trạng nhân vật hay khắc họa tính cách, bản chất của từng kiểu nhân vật trong tác phẩm của mình. 3.2.3. Nghệ thuật miêu tả tâm lý nhân vật qua độc thoại nội tâm “Thể hiện tâm lý là phương thức quan trọng nhất để chiếm lĩnh đời sống con người bằng văn học nghệ thuật” [42, tr. 24]. Vì vậy, nghệ thuật miêu tả tâm lý có vai trò quan trọng đối với việc xây dựng chân dung một nhân vật văn học. Qua việc miêu tả tâm lý nhân vật, ngƣời đọc không chỉ thấy rõ hơn chân dung một con ngƣời mà còn thấy đƣợc những nét sinh động thuộc bản chất xã hội. Tâm lý càng biểu hiện chân thực, chi tiết bao nhiêu thì sức tác động của nhân vật đối với ngƣời đọc càng mạnh mẽ, sâu sắc bấy nhiêu. Tuy nhiên ở mỗi giai đoạn, mỗi trào lƣu văn học, thậm chí ở mỗi nhà văn lại có những cách biểu hiện tâm lý nhân vật của riêng mình. Các nhà văn hiện đại cùng với quá trình hiện đại hóa văn học Việt Nam đầu thế kỷ XX đã chú ý nhiều đến biểu hiện tâm lý của con ngƣời, họ không nhìn nhận con ngƣời theo một kiểu, một chiều giản đơn mà nhiều chiều, nhiều mặt khác nhau. Hơn nữa, họ còn phản ánh con ngƣời từ bên trong, từ chiều sâu nội tâm, với những suy nghĩ, những tính cách, những hành động, những phẩm chất khác nhau, phong phú và phức tạp, thậm chí đối lập nhau, (vừa tầm thƣờng, vừa cao thƣợng, vừa giàu lòng nhân ái, vừa vị tha lại vừa cay độc dữ dằn...). “Văn học hiện thực xem con người là sản phẩm của hoàn cảnh, là tiêu bản của hoàn cảnh. Mổ xẻ con người là
  • 102. 96 khám phá tác động của hoàn cảnh lên con người. Đó là quan niệm mới về con người khác với quan niệm con người là kẻ mang đạo lý chống lại kẻ vô đạo, là người anh hùng thay trời hành đạo” [27, tr. 5]. Do vậy, các nhà văn, đặc biệt là các nhà văn hiện thực đã rất chú trọng đến việc miêu tả tâm lý, tính cách nhân vật - mà nhờ đó đã tạo ra hiệu quả nâng cao chất lƣợng nghệ thuật trong các sáng tác của mình. Bên cạnh việc sử dụng biện pháp miêu tả ngoại hình, nhà văn Nguyên Hồng còn chú trọng đến việc miêu tả nội tâm để thể hiện tính cách, phẩm chất của nhân vật. Theo quan niệm của PGS. TS Phạm Mạnh Hùng thì “Thiên nhiên nhiều khi nó là yếu tố biểu hiện tâm lý” [79, tr.316], và Nguyên Hồng đã rất chú ý miêu tả thiên nhiên như một phương tiện hữu hiệu để thể hiện nội tâm, tâm lý nhân vật. Trong tiểu thuyết Bỉ vỏ - theo thống kê của chúng tôi - đã có 29 lần miêu tả cảnh thiên nhiên, trong hồi ký Những ngày thơ ấu là 21 lần, truyện ngắn: Trong cảnh khốn cùng là 9 lần, trong Mợ Du là 7 lần... Bức tranh thiên nhiên qua ngòi bút của nhà văn đã trở thành bức tranh tâm trạng, giữa thiên nhiên và con ngƣời luôn có sự đồng điệu về tâm trạng. Đây là cảnh gặp gỡ tội nghiệp của hai mẹ con mợ Du trong một “đêm trăng sáng lắm... Ánh trăng vằng vặc đã giội xuống tràn trề hai gương mặt đầm đìa nước mắt áp lên nhau và hai mái tóc ngắn dài trộn lẫn với nhau. Hương hoa cau và hoa lý sáng và ấm đã xao xuyến lên bởi những tiếng khóc dồn dập vỡ lở ở một góc vườn, rì rì tiếng dế” [73, tr. 376]. Ánh trăng hòa quyện với hƣơng hoa cau, hoa lý thấm đẫm cảm xúc và tâm trạng nhân vật. Vẻ đẹp của đêm thu đầy trăng ấy làm cho hình ảnh quấn quýt của hai mẹ con Dũng trở nên huyền ảo và xúc động lòng ngƣời. Vẻ đẹp thiên nhiên đã tô đậm thêm tình mẹ con thắm thiết và sự ám ảnh khôn nguôi, sự xúc động sâu sắc của ngƣời đọc về sự chia lìa của tình mẫu tử trong hoàn cảnh đầy éo le ngang trái. Truyện ngắn Trong cảnh khốn cùng nhà văn đã miêu tả những diễn biến phức tạp của nhân vật Quyến khi chèo đò trong một khung cảnh thiên nhiên “tiếng ruộng rì rào, tiếng ngàn cây man mác mơ hồ”. Khung cảnh ấy gợi trong lòng Quyến những ước mong rạo rực của một quá khứ êm đềm vui vẻ khi mà ngƣời chồng chƣa ốm đau, làm ăn còn gặp may mắn, sống trong những ngày tháng êm đềm. Sự biến đổi của hoàn cảnh tạo nên sự biến đổi của tâm trạng Quyến, thiên nhiên nhƣ đồng điệu với tâm trạng nhân vật: “Gió thổi rất nhẹ”, rồi “gió xuân thổi mạnh”, “dòng sông xanh biếc lấp lánh những ánh sáng vàng nhạt sau vàng tươi, sau hồng phớt, rồi cả mảng trời bên
  • 103. 97 bờ tay trái óng mượt như tấm màn nhung đỏ viền lơ” [73, tr. 145]. Khung cảnh thơ mộng đã gợi trong lòng Quyến những “rạo rực khi nghĩ đến anh chân sào trẻ tuổi đẹp đẽ mà bấy lâu nàng mơ ước”. Nhƣng ý nghĩ tội lỗi của Quyến qua nhanh khi nàng chứng kiến cảnh hai vợ chồng ngƣời đi đò: ngƣời chồng nhƣờng cơm cho vợ con đến mức đói lả ngất đi. Quyến “xúc động trước tình yêu thương thấm thía nồng nàn của người đàn ông nọ trong cảnh khốn cùng đối với vợ con”. Nàng ân hận vì đã có ý nghĩ tội lỗi muốn bỏ ngƣời chồng ốm yếu của mình mà mơ tƣởng đến anh chân sào trẻ tuổi. Khung cảnh thiên nhiên lúc này dƣờng nhƣ cũng đồng cảm với ý nghĩ của nhân vật “đêm nay thật êm ả trong cảnh đêm mờ sao thưa... trong dòng sông lặng lẽ” nhƣ tâm hồn bình an của Quyến vậy. Trong Những ngày thơ ấu, cảnh thiên nhiên trữ tình, thơ mộng đƣợc cảm nhận qua tâm hồn trẻ thơ hồn nhiên trong trẻo của nhân vật chú bé Hồng. Vẻ đẹp thiên nhiên tƣơi sáng đầy quyến rũ đƣợc miêu tả bằng một cảm xúc lãng mạn đắm say của tuổi trẻ. Có khi đó là một buổi chiều tĩnh thơ mộng “vòm trời bao la như bằng thủy tinh xanh phớt”, “làn mây trắng bồng bềnh tan về một phía trời... gió thổi vù vù, bướm say hoa trong ánh nắng” [73, tr. 801]; Có khi là cảnh hè rực rỡ, tràn đầy nhựa sống và tràn ngập âm thanh: “Mùa hè mới bắt đầu trên các cành lá óng ả mượt nõn và những chòm xoan xanh tươi hứa hẹn màu thắm của các vừng hoa đỏ. Tiếng ve liên miên ghen ghét với vạn vật tưng bừng đã thấy vang tới” [73, tr. 799]. Và cũng có khi là vẻ đẹp của ánh trăng trong ký ức tuổi thơ: “Dưới ánh trăng bàng bạc bỗng xuất hiện một bóng người mảnh dẻ, nhẹ bước trên những cành xoan tây mờ mờ xao động suốt dải đường nhựa lấp loáng... Tôi thoáng thấy hai con mắt long lanh trên gương mặt trắng mát chiếu lên nhìn tôi. Trước chiều gió, những sợi tóc bay xõa như tơ, phấp phới dưới vành trăng ngọc... bụi của vành trăng loang loáng rơi xuống rắc lên mái tóc... bay cả vào lòng chúng tôi” [73, tr. 780]. Ánh trăng man mác và bóng dáng ngƣời bạn nhỏ đã xoa dịu vết thƣơng tâm hồn cậu bé Hồng, khiến em “chẳng còn nghĩ đến cảnh đời đầy đọa nữa”, hình ảnh “ánh trăng ngọc” dù chỉ thoáng hiện trong giấc mơ cũng trở thành kỷ niệm êm đềm lƣu luyến mãi trong tuổi thơ của em. Nếu Nam Cao thƣờng phân tích tâm lý nhân vật và sự thay đổi của tính cách của họ dƣới sự tác động của hoàn cảnh, Ngô Tất Tố thƣờng tập trung miêu tả hành động nhân vật, thì Nguyên Hồng lại thƣờng quan tâm đến trạng thái, suy nghĩ cảm
  • 104. 98 xúc của con ngƣời. Nhà văn hay sử dụng biện pháp độc thoại nội tâm nhƣ một thủ pháp nghệ thuật chủ yếu để miêu tả thế giới nội tâm nhân vật. Theo thống kê của chúng tôi, độc thoại nội tâm trong Bỉ vỏ là 25 lần/174 trang truyện, Miếng bánh là 9 lần/ 13 trang truyện, Hai dòng sữa là 11/22 trang truyện trong đó có 5 trang có nhiều đoạn độc thoại nội tâm tương đối dài ... Tiểu thuyết Cửa biển viết sau cách mạng của Nguyên Hồng, ngƣời ta đã xác định đƣợc có 927 trang có độc thoại nội tâm/ hơn hai ngàn trang truyện [30, tr. 18]. Và khi dùng biện pháp độc thoại nội tâm nhà văn sử dụng nhiều từ ngữ nhƣ: tự hỏi, tự nhủ thầm, lòng nhủ thầm, kêu thầm lên, bụng bảo dạ, thấy tâm trí bâng khuâng, thấy rằng, ước thầm, những ý nghĩ sôi nổi mở ra, cảm thấy, những câu nói chỉ trực trào ra, hồi tưởng lại... Không chỉ sử dụng từ ngữ nhƣ trên mà độc thoại nội tâm trong sáng tác của Nguyên Hồng còn đƣợc thể hiện dƣới nhiều hình thức khác nhau nhƣ: nhật ký, ghi chép sổ tay (Những ngày thơ ấu, Cuộc sống, Hơi thở tàn, Bỉ vỏ... ) hoặc ở những dạng nhân vật tự đối thoại ngầm (Miếng bánh, Bỉ vỏ, Những ngày thơ ấu...), hoặc ở lời nửa trực tiếp, nghĩa là về thực chất là tiếng nói của ngƣời kể chuyện, nhƣng thể hiện suy nghĩ của nhân vật. Độc thoại nội tâm thƣờng xuất hiện trong trạng thái xúc động mạnh, hoặc trong trạng thái tâm lý căng thẳng. Độc thoại nội tâm thƣờng thể hiện qua dòng hồi tƣởng, tâm tƣởng, suy nghĩ của nhân vật, qua đó nhân vật tự bộc lộ, tự giãi bày những cảm xúc, tình cảm trong lòng mình một cách thành thật nhất. Những nhân vật nhƣ Tám Bính, Mợ Du, mẹ bé Hồng, bé Hồng, Hƣng, Hai mƣơi hai, Muống, An... là những nhân vật giàu cảm xúc nội tâm. Nguyên Hồng đã sử dụng nhiều phƣơng tiện độc thoại nội tâm để triển khai đời sống tƣ tƣởng, tình cảm của nhân vật. Trong sáng tác của Nam Cao thƣờng có những xung đột trong tƣ tƣởng hoặc qua đối thoại tạo nên phản ứng tâm lý làm nảy sinh độc thoại nội tâm. Chẳng hạn, Chí Phèo sau khi gặp gỡ với Thị Nở và sau khi đƣợc Thị Nở chăm sóc ân cần - đã tạo ra một sự tỉnh ngộ và sự biến đổi tâm lý sâu sắc. Trong sáng tác của Vũ Trọng Phụng độc thoại nội tâm thƣờng xuất khi những biến cố, sự kiện bất ngờ tác động trực tiếp đến tinh thần nhân vật, nhƣ Mịch cảm thấy đời độc ác vô cùng khi bị Nghị Hách hãm hiếp phải nằm trong nhà thƣơng… Tuy nhiên, ở thủ pháp xây dựng nhân vật của Nguyên Hồng, độc thoại nội tâm thƣờng gắn với sự hồi tƣởng, tâm tƣởng của nhân vật, biểu hiện những cảm xúc mãnh liệt, những suy nghĩ căng thẳng nên đôi khi còn nặng nề và thiếu sự tỉnh táo cần thiết.
  • 105. 99 Tóm lại, “Sức mạnh của Nguyên Hồng là yếu tố tâm lý, khi cần nhấn mạnh chỗ nào, ông chỉ việc gia tăng yếu tố cảm xúc tâm lý lên thôi. Tính chất đa tâm lý đó lại không hề vượt quá ngưỡng tâm lý của người đọc. Nó chỉ làm tăng biên độ xúc cảm chứ không hề vượt quá tần số cảm xúc của người đọc” [18, tr. 88]. Bằng nhiều thủ pháp và bút pháp nghệ thuật, Nguyên Hồng đã khám phá ra thế giới nội tâm phong phú của con ngƣời. Chính vì vậy, ông đã tạo dựng nên đƣợc cả một hệ thống các nhân vật là những ngƣời lao động nghèo khổ, nhƣng mỗi nhân vật có một bộ mặt riêng, một tính cách riêng và để lại ấn tƣợng riêng cho ngƣời đọc. Đó chính là bằng chứng cho sự thành công của Nguyên Hồng về nghệ thuật xây dựng nhân vật trong các tác phẩm của mình.
  • 106. 100 Chƣơng 4 THỜI GIAN, KHÔNG GIAN VÀ NGÔN NGỮ NGHỆ THUẬT Nhƣ đã biết, thời gian, không gian nghệ thuật và ngôn ngữ nghệ thuật là một yếu tố trong thế giới nghệ thuật của nhà văn: “Thời gian nghệ thuật là sản phẩm sáng tạo của tác giả trên cơ sở tổ chức chất liệu” [140, tr. 664] và “Sự miêu tả trần thuật trong văn học nghệ thuật bao giờ cũng xuất phát từ một điểm nhìn nhất định trong thời gian. Và cái được trần thuật bao giờ cũng diễn ra trong thời gian, được biết qua thời gian trần thuật, sự kết hợp của hai yếu tố này tạo thành thời gian nghệ thuật, một hiện tượng ước lệ chỉ có trong thế giới nghệ thuật” [52, tr. 272]. Theo khái niệm trên, thời gian nghệ thuật là tổ chức bên trong của hình tượng nghệ thuật, là sản phẩm sáng tạo của tác giả và nó là một hiện tượng ước lệ chỉ có trong thế giới nghệ thuật. Thời gian nghệ thuật gắn với phƣơng thức, phƣơng tiện thể hiện, mỗi thể loại văn học có kiểu thời gian nghệ thuật riêng. Còn “Không gian nghệ thuật là hình thức bên trong của hình tượng nghệ thuật, thể hiện tính chỉnh thể của nó” [52, tr. 134]. Giữa thời gian và không gian nghệ thuật có mối quan hệ chặt chẽ với nhau, chúng không thể tách rời nhau, bởi thế giới thực tại chỉ tồn tại trong một không gian và thời gian cụ thể nào đó, và tất yếu thế giới nghệ thuật cũng chỉ có thể tồn tại trong một không gian và thời gian nghệ thuật với những đặc điểm cụ thể của nó. thể hiện lối tƣ duy và tƣ tƣởng nghệ thuật của nhà văn. Cùng với không gian và thời gian nghệ thuật, “ngôn ngữ văn học cũng là một trong những yếu tố quan trọng thể hiện cá tính, sáng tạo, phong cách, tài năng của nhà văn” [52, tr. 185]. Vì vậy, “khi nghiên cứu một tác phẩm, một tác gia hay một trào lưu văn học, không thể không quan tâm tới đặc điểm và sự sáng tạo về ngôn ngữ nghệ thuật của nhà văn” [ 135, tr. 486]. Khảo sát những sáng tác của Nguyên Hồng trƣớc năm 1945, chúng tôi nhận thấy: thời gian nghệ thuật của Nguyên Hồng có một số đặc điểm nổi bật sau: đó là thời gian gắn với sự kiện, biến cố của cuộc đời nhân vật; thời gian của sự hồi tưởng đan xen giữa quá khứ, hiện tại và tương lai. 4.1. Thời gian nghệ thuật 4.1.1. Thời gian gắn liền với những sự kiện và biến cố dữ dội của cuộc đời nhân vật Thống kê toàn bộ những sáng tác của Nguyên Hồng trƣớc Cách mạng tháng Tám năm 1945, chúng tôi nhận thấy thời gian nghệ thuật của Nguyên Hồng
  • 107. 101 nói chung là Thời gian gắn với những sự kiện và biến cố dữ dội của cuộc đời nhân vật. Nhà văn luôn có ý thức miêu tả sự tác động mạnh mẽ của những biến cố, những bƣớc ngoặt trong đời sống đối với nhân vật qua thời gian cụ thể. Nhân vật Tám Bính (Bỉ vỏ) sau khi bị Tham Chung lừa, bị gia đình hắt hủi và bán đứa con của cô đi, biến cố đầu đời ấy đã đƣa cô đến với thành phố cảng Hải Phòng. Thời gian từ lúc Bính trốn làng Sòi quê cô ra Hải Phòng chỉ vẻn vẹn có bốn hôm, nhƣng bốn hôm ấy đã làm thay đổi hoàn toàn cuộc đời cô. Trong khoảng thời gian ngắn ngủi ấy, Bính phải trải qua biết bao sự kiện, biến cố: Bính bị thằng “ăn vận lạ mắt” định cƣỡng hiếp cô tại vƣờn hoa; bị thằng trẻ tuổi trai lơ lừa gạt, rồi bị vợ hắn báo nhà chức trách đẩy cô vào nhà chứa. Chỉ trong bốn ngày, từ một cô thôn nữ trong sáng, cả tin, ngây thơ đã bị đẩy vào nhà chứa, rồi dần dần sau này đã trở thành một “bỉ vỏ” xuất sắc mà những tay “anh chị” trong giới giang hồ phải kính nể. Hay trong tác phẩm Những ngày thơ ấu đã ghi lại một cách tƣờng tận những sự kiện trong cuộc đời bé Hồng qua những nút thời gian cụ thể. Từ khi Hồng lên 8 tuổi đã phải nếm trải những cay đắng trong một gia đình thiếu hạnh phúc; lớn lên chút nữa, Hồng lại lâm vào cảnh mồ côi cha; khi mẹ bé Hồng đi bƣớc nữa, khi Hồng ở với bà nội và ngƣời cô; khi Hồng đến trƣờng trong nỗi cô đơn và bị hành hạ, hay những khi đi đánh đáo để kiếm ăn nuôi thân... Nhà văn miêu tả chi tiết những cảm xúc của một đứa trẻ mồ côi, xa mẹ, hàng ngày phải chịu cảnh đối xử ghẻ lạnh của chính những ngƣời thân trong gia đình qua những mốc thời gian ngày, tháng rõ ràng. Đặc biệt thời gian hoạt động của các nhân vật của Nguyên Hồng thường tập trung vào thời điểm ban đêm, cho dù đó là những kiểu nhân vật nào, dù là ngƣời làm ăn lƣơng thiện (Đây, bóng tối, Hàng cơm đêm, Trong cảnh khốn cùng, Bà mẹ, Người con gái…) hay những kẻ lƣu manh, trộm cắp, đĩ điếm, (Sông máu, Chín Huyền, Bỉ vỏ, Con đoản cuối cùng, Bảy Hựu…). Thời điểm ban đêm ấy gợi lên trong lòng ngƣời đọc những nỗi ám ảnh về những kiếp ngƣời trong đêm trƣờng nô lệ. Truyện ngắn Linh hồn nhân vật Hai mươi hai chết trong khoảng đêm vắng lặng, anh Tín chồng nàng vẩn vơ dƣới ánh trăng lạnh lẽo mong đợi vợ ra tù trên tay bế đứa con khỏe mạnh. Hay hoạt động của nhân vật Nhà sư nữ chùa Âm Hồn (Nhà sư nữ chùa Âm Hồn) diễn ra toàn vào ban đêm, nhân vật Vịnh (Hàng cơm đêm), nhân vật Cô gái quê (Cô gái quê),… đều đƣợc miêu tả làm việc trong đêm
  • 108. 102 tối. Rồi nhân vật Bảy Hựu (Bảy Hựu) cũng chết trong một đêm trăng; chị Năng, anh Năng (Sông máu) bị bỏ mạng trong đêm tối dữ dằn; bà mẹ Thƣởng (Hai mẹ con) làm việc và suy tƣ đều diễn ra trong đêm tối (thời gian về đêm đƣợc miêu tả 7 lần), trong truyện Tết của tù đàn bà thời gian trôi chậm chạp nhƣ đếm từng khoảng khắc: ngày 27… 28… giao thừa… Các hoạt động chậm chạp diễn ra nhƣ kéo dài sự đày ải của những ngƣời tù đàn bà và trẻ con trong thời khắc giao thừa (đêm, bóng tối đƣợc nhắc đến 9 lần). Trong truyện (Mợ Du) nhân vật Mợ Du gặp con trong lét lút, đau khổ cũng diễn ra vào đêm trăng (đêm tối đƣợc nhắc tới 7 lần); Truyện ngắn Chín Huyền, nhân vật Chín Huyền cứu Sáu Lẹm cằm vào đêm khuya và cũng chính đêm đó Chín Huyền bị bắt, bỏ lại hai con dại và lại vào tù... Trong tiểu thuyết Bỉ vỏ, hầu hết những sự kiện có tính chất bƣớc ngoặt trong cuộc đời nhân vật chính đều diễn ra trong đêm tối. Đó là đêm Bính âm thầm lén lút đi sinh nở; là đêm mà cha mẹ Bính mặc cả bán đứa con của Bính; Hay đêm Bính suýt bị làm nhục ở vƣờn hoa sông Lấp. Là một buổi tối khuya Bính gặp Năm ở nhà chứa và Năm giúp cô thoát khỏi cuộc đời nhơ nhớp của gái làng chơi. Đó là đêm khi chứng kiến Năm Sài Gòn móc túi, đã để lại cho Bính cảm giác lo lắng và run sợ. Và cũng từ đêm ấy, Bính bắt đầu sống cuộc sống của một bỉ vỏ. Hay một đêm khuya khi đã làm vợ ngƣời mật thám, Bính nghe giọng hát nẫu ruột của Năm trong nhà giam, cô quyết định cứu Năm và chấp nhận cuộc đời bỉ vỏ. Kết thúc tác phẩm là đêm bi kịch nhất trong cuộc đời khốn khổ của Bính: con Bính chết trong tay Năm, Bính và Năm bị bắt, Bính vào tù... Có thể nói, cả cuộc đời Bính (từ khi có con với Tham Chung) là đêm đen bao phủ cuộc sống tăm tối, tội lỗi và tù đày. Nhƣ vậy, hầu hết những sự kiện có tính chất bƣớc ngoặt của cuộc đời những nhân vật chính đều diễn ra trong đêm tối. Đêm tối, không chỉ phù hợp để nhân vật hành động (nhất là đối với những nhân vật lƣu manh, tha hóa), mà thời gian đêm tối còn là thời điểm mà nhân vật của Nguyên Hồng bộc lộ thế giới nội tâm của mình. Nhân vật ngƣời mẹ bé Hồng (Những ngày thơ ấu) từng có “Nhiều đêm lạnh và dài để mà thao thức lo toan, bàn tán, vun đắp cho nhà cửa, cho tuổi già, cho con cái” [73, tr. 755]. Nhân vật ngƣời bà của bé Hồng (Những ngày thơ ấu) trong cảnh nhà sa sút, hàng đêm bà cũng chỉ còn biết gửi gắm ý nguyện của mình vào những lời cầu nguyện chúa, mong chúa thƣơng xót cứu vớt mà thôi!
  • 109. 103 Nhân vật Tám Bính (Bỉ vỏ) cũng từng có nhiều đêm suy ngẫm về cuộc đời bỉ vỏ tội lỗi của mình, nghĩ đến làng Sòi quê hƣơng, đến đứa con với nỗi niềm “thèm thuồng”, “khát khao” đƣợc sống một cuộc đời trong sạch, và cũng bao đêm Bính sống trong đau tủi, xót xa cho thân phận mình vì biết rằng ƣớc mơ giản dị, chính đáng ấy với Bính không bao giờ có đƣợc! Lựa chọn thời gian đêm tối để miêu tả hành động và thể hiện những suy tƣ của nhân vật là một biện pháp nghệ thuật quen thuộc của các nhà văn thời kỳ này nhƣ: Ngô Tất Tố, Vũ Trọng Phụng, Nam Cao, Thạch Lam... Tiểu thuyết Tắt đèn (Ngô Tất Tố) mở đầu và kết thúc đều vào thời điểm đêm tối; những trang đầu tiên của Giông tố (Vũ Trọng Phụng) là hình ảnh chiếc xe hòm của Nghị Hách chạy trong đêm, kết thúc tác phẩm là một đêm tối mùa hạ năm sau; thời gian đêm tối cũng là thời gian hoạt động kiếm sống của những con ngƣời nhỏ bé ở một ga xép tỉnh lẻ trong truyện ngắn Hai đứa trẻ của Thạch Lam... Vì sao các nhà văn ở thời kỳ này thƣờng chọn thời gian ban đêm làm bối cảnh cho hoạt động và suy tƣ của nhân vật nhƣ vậy? Phải chăng vào thời điểm những năm 1930 - 1945 là thời kỳ xã hội Việt Nam đầy tăm tối và đi vào con đƣờng bế tắc cực độ, không khí xã hội căng thẳng, ngột ngạt đòi hỏi có một sự thay đổi. Nhiều nhà văn muốn lột tả cái gọi là “đêm trƣờng nô lệ” đầy giông bão của cả dân tộc Việt Nam trƣớc thời điểm khởi nghĩa này. Nguyên Hồng cũng vậy, chọn lựa thời gian về đêm làm bối cảnh hoạt động và suy tƣ của nhân vật, nhà văn nhằm thể hiện sâu sắc không khí ngột ngạt, bế tắc phủ chụp lên cuộc sống của những con ngƣời bé nhỏ trong một xã hội đầy tăm tối, bất công và tội lỗi. Trong nhiều tác phẩm của Nguyên Hồng, nhịp điệu thời gian có khi đƣợc miêu tả rất chậm rãi, nhƣ trong Những ngày thơ ấu, tác giả khắc họa tâm trạng nhớ mong thổn thức của chú bé mồ côi xa mẹ qua nhịp điệu thời gian chậm nhƣ đếm từng ngày, tháng: “Một tuần... hai tuần... rồi một tháng, hai tháng cũng chẳng thấy mẹ tôi về, và tôi cũng chẳng nhận được lấy một lá thư của mẹ tôi” [73, tr. 786]. Nhịp điệu thời gian trong truyện ngắn Tiếng nói càng chậm rãi hơn. Cái đói và sự chết chóc chầm chậm đến dần trong từng khoảnh khắc đƣợc miêu tả chi tiết, cụ thể: “từ hôm qua đến đây” ngƣời đàn ông cũng chỉ ngồi “suốt ngày, suốt đêm, bốn hôm rồi anh chỉ ngồi ngả người vào cái cổng nọ”, “trong khoảng hai mươi bốn tiếng đồng hồ”, “hôm ấy tới giờ đã bảy hôm”...“Hôm sau và mấy hôm
  • 110. 104 ròng nữa, cái xác khô đét, đen sạm ấy lại cũng như những cái xác trần truồng và bê bết cứt đái khác, cứ nằm phơi nắng, phơi sương mãi” [73, tr. 696]... Không chỉ sử dụng nhịp điệu thời gian chậm rãi để xoáy sâu vào từng chi tiết miêu tả, mà trong nhiều sáng tác của Nguyên Hồng chúng tôi còn thấy nhịp điệu thời gian lại đƣợc đẩy lên một cách hối hả, khẩn trƣơng, đầy kịch tính nhằm miêu tả những sự kiện, những biến cố diễn ra trong đời sống hàng ngày hoặc trong ký ức nhân vật. Đó là hình ảnh mợ Du (trong Mợ Du) lén lút gặp lại đứa con của mình trong khoảng thời gian ngắn ngủi vào ban đêm với những hành động vội vàng; Chín Huyền (trong Chín Huyền) quyết định cứu Sáu lẹm cằm chỉ trong một khoảng khắc; Điều và Tý Sáu (trong Con chó vàng) ăn cắp tiền của ông lão mù diễn ra trong một đêm tối với những hành động nhanh gọn mang tính chuyên nghiệp; Bảy Hựu (trong Bảy Hựu) quyết định cứu Hai Răng vàng chỉ trong khoảng vài giây; Tám Bính (trong Bỉ vỏ) quyết định cứu Năm Sài Gòn trong một đêm tối với những hành động hết sức liều lĩnh, gọn gàng... Cho dù sử dụng nhịp điệu thời gian nhanh hay chậm thì thời gian nghệ thuật của Nguyên Hồng luôn gắn với những sự kiện, biến cố của cuộc đời nhân vật. Có lẽ việc tạo dựng nên một thời gian nghệ thuật nhƣ vậy, nhà văn nhấn mạnh đến sự thay đổi nhanh chóng có ý nghĩa quyết định đến số phận nhân vật dƣới tác động của một xã hội đầy sự bất trắc, khó lƣờng. Những tác phẩm của Nguyên Hồng từ giai đoạn 1939 trở về sau và nhất là những sáng tác vào những năm 1943 đến năm 1945 thì hiện thực cuộc sống tăm tối thê thảm vì nạn đói, sự chết chóc, cùng không khí căm thù phẫn uất chế độ - đƣợc nhà văn khắc họa chi tiết, chân thực, sinh động trong những tác phẩm: Hai dòng sữa (1943), Buổi chiều xám (1944), Lửa thiêu (1945), Đi (1945), Bà cụ Việt (1945), Cơn sốt (1945), Lưới sắt (1945), Ngòi lửa (1945)… Đã có nhiều nhà văn hiện thực đã chú ý phản ánh sự khốn cùng của nhân dân lao động lầm than trƣớc Cách mạng, nhƣng có lẽ miêu tả nhiều, sâu sắc và chân thực về nạn đói, về cái chết trƣớc năm 1945 thì Nguyên Hồng có nhiều sáng tác hơn cả. Để phản ánh hiện thực nghiệt ngã với hàng triệu ngƣời Việt Nam bị chết đói, trong nhiều truyện ngắn của Nguyên Hồng, nhịp điệu thời gian trần thuật chậm rãi nhằm để nhằm xoáy sâu, xoáy sâu và từng chi tiết của nạn đói. Thôi thì đủ thảm cảnh: mẹ vứt con xuống sông vì đói quá không nuôi nổi con, rồi cũng nhảy xuống sông tự vẫn theo con; có những đứa trẻ bố mẹ đói quá không nuôi nổi con, phải đƣa con vào trại tế bần,
  • 111. 105 ở đó ngƣời ta nhốt chúng nhƣ nhốt lợn, mặc trời mƣa, nắng, sớm, tối, chúng chết mòn mỏi; có những em bé chƣa chết, đói quá lả đi thoi thóp cũng bị ngƣời ta đem lên xe bò vứt xuống hố chôn (Tàu đêm), hoặc có những em bé khát sữa mà chết (Trước xác chết)… đói đến mức có tên to béo ăn uống no say nôn mửa ra, mà ngƣời ta còn nháo lên tranh nhau ăn cả vũng nôn (Vũng máu); đói đến độ cả làng, cả xã lũ lƣợt bồng bế nhau đi,“Họ ra đi bán mình cho bất cứ công việc gì… với bất cứ giá nào để sống” [73, tr. 614]. Năm 1943, khi Nguyên Hồng tham gia tổ chức Văn hóa cứu quốc và tiếp nhận tƣ tƣởng của Đề cương về văn hóa Việt Nam thì sáng tác của nhà văn ngày càng gần gũi hơn với văn học Cách mạng. Vẫn là hiện thực cuộc sống của ngƣời lao động dƣới đáy xã hội nhƣng nhà văn đã phản ánh cụ thể, chi tiết sự bế tắc, tù túng, ngột ngạt, quằn quại của cuộc sống trƣớc khi cơn bão cách mạng ập đến. Đồng thời những tác phẩm này còn thể hiện một không khí đấu tranh sôi sục của quần chúng lao động và bộ mặt thật của kẻ thù đƣợc nhận diện rõ hơn. Sau này trong tiểu thuyết Cửa biển, Nguyên Hồng cũng đã phản ánh lại không khí quằn quại, trở dạ trong đêm đen của xã hội Việt Nam trƣớc Cách mạng để chuẩn bị bƣớc sang ngày mới. Đấy là một “địa ngục” đau khổ chất chứa bao bất công, một “lò lửa” nung nấu ý chí căm hờn, hƣớng những ngƣời nghèo khổ quyết tâm đi theo cách mạng để giành quyền sống, quyền tự do cho mình. Cũng ở giai đoạn này Nam Cao đã viết truyện ngắn Chí Phèo (1941), tiểu thuyết Sống mòn (1944) phần nào thể hiện không khí ngột ngạt, nhức nhối của xã hội Việt Nam đƣơng thời. Có thể nói, hiện thực cuộc sống Việt Nam trƣớc năm 1945 là nguồn cảm hứng vô tận cho các nhà văn hiện thực trong đó có Nguyên Hồng. Các nhân vật của nhà văn cứ luôn bị xoáy sâu vào sự khốn cùng của cuộc sống tăm tối, bế tắc - và đôi khi bị đẩy vào tận chân tƣờng - họ cũng đã vùng dậy (từ tự phát đến tự giác) để đấu tranh đòi quyền sống của mình. Tạo dựng một thời gian nghệ thuật luôn gắn liền với những biến cố, sự kiện của cuộc đời nhân vật và gắn với sự vận động của thời đại, lịch sử nhƣ vậy, Nguyên Hồng đã “tạo ra được bầu không khí xã hội vô cùng phức tạp và tinh tế xung quanh nhân vật” [6, tr. 250]. Chính bầu không khí ấy bắt buộc các nhân vật phải bộc lộ mình qua hành động, qua đối thoại hay độc thoại nội tâm. Trong môi trƣờng, hoàn cảnh thực tế ấy, nhân vật của Nguyên Hồng đƣợc bộc lộ đầy đủ chân dung, số phận với những phẩm chất, những tính cách riêng biệt.
  • 112. 106 4.1.2. Thời gian của con người cá nhân, của sự hồi tưởng đan xen giữa quá khứ, hiện tại và tương lai Đi ngƣợc về thời gian quá khứ, “hồi tƣởng” có một vai trò quan trọng thể hiện sinh động đời sống nội tâm phong phú của nhân vật. Hồi tƣởng là “nhớ lại, làm sống lại trong tâm trí sự việc nào đó đã qua, nhớ lại điều bản thân đã trải qua một cách có chủ định” [149, tr. 459]. Khảo sát những tác phẩm của Nguyên Hồng trƣớc cách mạng, chúng tôi thấy nhà văn hay sử dụng biện pháp hồi tƣởng đan xen quá khứ, hiện tại và tƣơng lai để miêu tả thế giới nội tâm với bao suy nghĩ bộn bề của nhân vật. Theo dòng thời gian quá khứ, những hồi ức, những cảm xúc của nhân vật đƣợc bộc lộ một cách trực tiếp biểu hiện tình cảm trong lòng mình một cách thành thật nhất. Ví dụ nhƣ trong truyện ngắn Tôi dạy học thời gian hồi tƣởng qua tâm trạng nhân vật đƣợc lặp lại khá nhiều (14 lần), “Hơn ba năm… Ba tháng… Hơn ba năm… Hơn ba năm… Đầu tháng, giữa tháng, cuối tháng… Hơn ba năm … Nhưng ba năm ấy… Trong ba năm… Hơn bốn năm… Bốn năm… Ba năm tôi kiếm sống…” chứng tỏ dấu ấn thời gian, ký ức về tôi dạy học kiếm sống một cách lẩn lút đã để lại ấn tƣợng sâu sắc trong lòng nhân vật. Đấy là khoảng thời gian vô cùng ý nghĩa đối với “cậu giáo”, vì chính thời gian đó, ngƣời trí thức tiểu tƣ sản nghèo nàn thấm thía sự nhân nghĩa thủy chung, lá lành đùm lá rách của những con ngƣời lao động khốn khổ. Đặc biệt, khoảng thời gian quá khứ ấy đã để lại những dƣ vị hạnh phúc cũng nhƣ đắng cay trong lòng của một ngƣời thầy giáo dạy học không có giấy phép: “các em đã cho tôi hưởng một cách thầm lặng nhưng thấm thía tình quyến luyến trìu mến của bầy chim nhỏ với một bàn tay thương mến dịu dàng tung thóc” [73, tr. 204]. Tiểu thuyết Bỉ vỏ có 16 lần nhà văn miêu tả nhân vật Tám Bính có sự hồi tƣởng về quá khứ, đan xen giữa hiện tại và tƣơng lai. Khi Bính trót lỡ có con với Tham Chung, trong những lúc bị cha mẹ đay nghiến, Bính lo sợ nhớ lại chị Minh, ngƣời cùng cảnh với Bính, bị làng phạt vạ, bế đứa con còn đỏ hỏn quỳ giữa sân đình. Và nghĩ đến hiện tại của mình, nếu thoát khỏi cảnh ô nhục mà lại phải xa lìa đứa con, bao nhiêu nỗi cay đắng xót xa trào lên trong lòng Bính. Hay đó là vào buổi đêm khi Bính đi tìm Tham Chung ở Hải Phòng, Bính có những dự cảm về tƣơng lai mù mịt của cuộc đời mình: “Bính chợt nghĩ tới ngày mai, tới một
  • 113. 107 sự sống ở một nơi xa lạ mà Bính hiện không còn một đồng chữ dính túi… Bính tưởng con đường Bính đi tối tăm hoang vắng như một bãi tha ma”; hoặc những khi Tám Bính cảm nhận sự đau đớn ê chề của cuộc sống nhà chứa, khi day dứt vì tội lỗi mà mình gây ra,… hay thời gian tết đến, xuân sang - thời điểm của sự đoàn tụ trong gia đình, Bính chạnh lòng tủi phận và lại nhớ về quá khứ êm đẹp, hy vọng có một cuộc sống lƣơng thiện, đƣợc sống trong tình mẫu tử... Còn trong truyện ngắn Người con gái lại là lối kể đan xen giữa hiện tại và quá khứ. Hồi ức về cuộc đời một ngƣời con gái qua những chặng thời gian của cuộc đời từ nhỏ đến lớn, khi trƣởng thành, khi lấy chồng, rồi khi biệt tăm, chìm nghỉm trong cuộc sống vì sự mƣu sinh và sự vô vọng của số phận. Truyện ngắn Mợ Du thời gian đƣợc kể qua ký ức của ngƣời kể chuyện là nhân vật An. Đó là ký ức và cảm xúc về những lần mẹ con mợ Du gặp nhau trong lén lút, về ngƣời phụ nữ buôn thúng bán bƣng chết nơi đất khách quê ngƣời, không có một ai thân thích bên cạnh… Bản thân tiểu thuyết tự truyện Những ngày thơ ấu đã là thời gian của những hoài niệm, của ký ức nhân vật chú bé Hồng. Đây là thời gian hồi tƣởng kết hợp với thời gian đồng tuyến một chiều diễn ra theo số phận nhân vật, giống nhƣ một cuộn băng ghi hình chân dung một cậu bé không có tuổi thơ. Từng nút thời gian đƣợc nhà văn thể hiện chi tiết, cụ thể, tái hiện cuộc đời của nhân vật chú bé Hồng về những năm tháng ấu thơ cay cực. Đó là ký ức về một cảnh nhà sa sút, là cuộc hôn nhân không có tình yêu của cha mẹ, về cuộc sống “âm thầm chịu đựng” của ngƣời mẹ và vẻ “ốm yếu rũ rƣợi” của ngƣời cha bé Hồng. Hay đó còn là ký ức kinh hoàng về trận đòn thù của ngƣời thầy giáo trong trƣờng học, là ký ức về một tuổi thơ nhọc nhằn kiếm sống, là tâm trạng đắng cay, bơ vơ trơ trọi của nhân vật “tôi” - ngƣời tự truyện. Có lẽ trong hồi ức của mình, ấn tƣợng đậm nét nhất đối với bé Hồng chính là những cảm xúc về ngƣời mẹ hiền từ và đau khổ, là cảm xúc của tình mẫu tử thiêng liêng, là khao khát đƣợc sống trong lòng mẹ. Cảm giác đƣợc gặp mẹ sau bao ngày xa cách đã xóa nhòa thời gian quá khứ, hiện tại và tƣơng lai. Qua dòng ký ức của nhân vật đã làm hiện lên tình mẫu tử nhƣ “một thứ bản năng mãnh liệt” và giá trị tinh thần thiêng liêng nhất của con ngƣời. Những khoảnh khắc thời gian đƣợc ghi lại bằng những con số cụ thể qua những trang nhật ký ấy rất giàu tính thuyết phục, đã gợi lên trong lòng ngƣời đọc sự xót xa, đồng cảm cho cuộc đời của một chú bé mồ côi xa mẹ, phải nếm trải bao tủi nhục đắng cay.
  • 114. 108 Trong truyện ngắn Bảy Hựu, sự hồi tƣởng về quá khứ đƣợc nhắc lại 8 lần đều phản ánh ký ức của Hai Răng vàng về cuộc đời “anh chị” oanh liệt khi xƣa “… Bữa tiệc ấy cách đây hơn mười năm… Hai Răng vàng lơ mơ nghĩ đến thời xưa. Cái quá vãng…” [73, tr. 119]… Truyện ngắn Đây, bóng tối thời gian đƣợc hồi tƣởng qua tâm trạng nhân vật Nhân (12 lần) khi nghĩ về cuộc đời, những kỷ niệm của mình với Mũn “Một buổi chiều đã lâu lắm rồi… Trong tám năm lầm than lầm lũi… Tám năm… Những tám năm… Cuối năm thứ tám… Giữa một buổi trưa mùa hè… Ngày này…” . Đây là những khoảng thời gian in dấu cuộc sống nghèo nàn của hai vợ chồng Nhân, từ kỷ niệm tuổi thơ, đến khi lấy nhau, khi bƣơn chải mƣu sinh, khi Nhân bị mù, khi Mũn chết… Cũng vậy, ở truyện ngắn Trong cảnh khốn cùng ta cũng gặp những khoảng thời gian ký ức gắn với hiện tại qua tâm trạng nhân vật Quyến. Hai vợ chồng ngƣời chèo đò đã có những năm tháng hạnh phúc dù công việc hiểm nguy, vất vả. Rồi con chết, rồi ngƣời chồng ốm yếu mà ngƣời vợ tuổi xuân còn hơ hớ. Nhìn anh chân sào trẻ tuổi, cƣờng tráng chèo đò cho nhà mình đã gợi lên trong lòng Quyến những suy nghĩ mơ hồ, những ƣớc mong khao khát… Sự diễn biến tâm trạng Quyến đƣợc nhà văn diễn tả qua hồi ức nhân vật, lúc đầu là sự “phảng phất thấy những hình ảnh hiển hiện từ từ” với quá khứ “cũng trên dòng sông luôn êm ả này, cũng với cái đò này nhưng còn mới mẻ và vững chãi. Quyến nách hai con sống cuộc đời giản dị mà vui tươi. Ngày ấy cách đây tám năm, dạo Quyến còn trẻ măng và bác Phấn thì sức lực cường tráng” [73, tr. 142]. Ƣớc muốn về tƣơng lai có một cuộc sống êm đềm “sáng sủa rực rỡ” liên tiếp vẽ ra trong trí tƣởng của Quyến “Quyến cùng anh chân sào trẻ tuổi đẹp đẽ mà bấy lâu nàng mơ ước kia sống cuộc đời êm đềm như xưa. Một cái đò mới mẻ, chắc chắn, người chồng tráng kiện nở nang, sự làm việc hòa hợp, vui vẻ và tình yêu nồng nàn tha thiết với đời” [73, tr. 145]. Những ý nghĩ tội lỗi về tƣơng lai của nàng đã nhƣờng chỗ cho sự “rung động trước tình yêu thương thấm thía nồng nàn của người đàn ông nọ trong cảnh khốn cùng đối với vợ con”. Quyến hổ thẹn và hối hận vì những ý nghĩ tội lỗi của nàng muốn xa lánh ngƣời chồng tàn tật để đi tìm hạnh phúc riêng mình. Và giờ đây, thực tại, tâm trạng Quyến lại nhẹ nhàng, sáng sủa và êm đềm dễ chịu nhƣ về mấy năm xƣa đầy đủ, hạnh phúc. Sử dụng biện pháp hồi tƣởng đan xen giữa thời gian quá khứ, hiện tại và tƣơng lai nhƣ vậy, Nguyên Hồng đã miêu tả chân thật và sinh động những diễn biến tâm lý tinh vi, phức tạp, thậm chí cả những rung động
  • 115. 109 mơ hồ trong lòng ngƣời phụ nữ trẻ. Thời gian hồi tâm của nhân vật rất ngắn, chỉ từ “đêm trƣớc” đến “đêm hôm sau”, qua tình huống truyện đặc biệt, giàu tính tƣơng phản. Khoảng thời gian ấy đủ làm thay đổi những suy nghĩ tội lỗi của ngƣời phụ nữ trong những phút xao lòng, làm ấm lòng ngƣời đọc tin tƣởng vào sự thủy chung vốn có của ngƣời phụ nữ cho dù đang “trong cảnh khốn cùng” của cuộc sống. Tóm lại, trong nghệ thuật xây dựng hình tƣợng nhân vật, Nguyên Hồng hay sử dụng thời gian của con ngƣời cá nhân qua sự hồi tƣởng, đan xen giữa quá khứ, hiện tại và tƣơng lai để miêu tả những sự kiện có ảnh hƣởng sâu sắc đến cuộc đời các nhân vật. Vì vậy, nhân vật của ông hiện lên chân thực với những nét tính cách vô cùng phong phú, phức tạp nhƣ vốn có trong cuộc đời - và đây cũng là một trong những thủ pháp nghệ thuật độc đáo để nhà văn xây dựng thành công các nhân vật của mình. Với cách xây dựng nhân vật giàu sức thuyết phục, nhiều nhân vật của Nguyên Hồng đã để lại những ấn tƣợng không phai trong lòng ngƣời đọc. 4.2. Không gian nghệ thuật Không gian nghệ thuật là một yếu tố quan trọng trong thế giới nghệ thuật của nhà văn, “Không gian nghệ thuật là hình thức bên trong của hình tượng nghệ thuật, thể hiện tính chỉnh thể của nó” [52; tr.134]. Không gian nghệ thuật chẳng những cho thấy cấu trúc nội tại của tác phẩm văn học, mà qua đó ngƣời đọc còn cảm thấy đƣợc quan niệm về thế giới, về con ngƣời và cuộc đời, thể hiện ƣớc mơ và lý tƣởng của nhà văn. Các nhà văn hiện thực mỗi ngƣời đều tạo cho mình một không gian riêng. Nếu “Tiểu thuyết của Ngô Tất Tố có sự dồn nén cao độ về không gian, thời gian, tiểu thuyết của Nguyễn Công Hoan chỉ bao quát một không gian hẹp, tác phẩm của Nam Cao chủ yếu tập trung xoáy vào thế giới vi mô, cái cá thể của đời sống” [134, tr. 90], thì Nguyên Hồng lại tạo dựng nên một không gian nghệ thuật khá độc đáo, mang dấu ấn riêng. Đó là không gian xã hội đen tối, nhức nhối, chứa đựng đầy bất công và tội lỗi; không gian gia đình chứa đầy bi kịch và là một không gian mang sắc thái tôn giáo trầm buồn và ảm đạm. 4.2.1. Không gian xã hội đen tối, nhức nhối, chứa đựng đầy bất công và tội lỗi Cuộc sống lầm than, cơ cực của những con ngƣời lao động dƣới đáy xã hội ở các thành phố lớn nhƣ Nam Định, Hải Phòng, Hà Nội (đặc biệt là ở Hải Phòng) có mặt hầu hết trong các sáng tác của nhà văn. Có thể nói, Hải Phòng đã gắn bó máu
  • 116. 110 thịt với nhà văn trong cuộc sống và cả sự nghiệp sáng tác. Điều dễ nhận ra trong tác phẩm của Nguyên Hồng trƣớc và sau Cách mạng là dù ông viết về đề tài nào, nhân vật nào thì ngƣời đọc vẫn thấy không gian của thành phố Hải Phòng. Trong không gian ấy, nổi lên là hình ảnh của những chợ, những bến cảng, bến tầu, nhà ga, giờ tan tầm của nhà máy, thợ thuyền, nhân công… với một nhịp sống khẩn trƣơng, bụi bặm dƣới cái nắng chói chang và bầu trời cao xanh lồng lộng, màu hoa phƣợng vĩ đỏ rực và tiếng sóng biển rì rào, mang đậm hƣơng vị của thành phố cảng, biển Hải Phòng. Những địa danh trong nhiều tác phẩm của ông đã làm sống lại không gian Hải Phòng nhƣ: Vƣờn - hoa - đƣa - ngƣời, Ngõ Nhà Đái, ngõ Chè Chai, Vƣờn hoa Dái ngựa, Vƣờn hoa Năm xu, Cửa Cấm, Sáu Kho, Bến tàu Tây Điếc, ngõ Máy nƣớc hai vòi… Chợ Vƣờn hoa sông Lấp thƣa thớt ngƣời buôn bán nhƣng lại tập trung đủ mọi hạng ngƣời từ mật thám đến lƣu manh, trộm cắp, gái điếm. Hay không gian của những “cái xóm cặn bã”, cái xóm mà “người lạ đi vào thì không thể nào tránh được nạn bớp mũ, giật khăn ở những con đường chật hẹp, ngoằn ngoèo, hai bên ngập ngụa rác rưởi”, cái xóm mà “đường đi thường lụt máu! Vì một cái mở bát chạc, một ván bài ù không được tiền, một giọng cười khiêu khích”, một cái xóm “chứa chấp phần đông phu Sáu Kho, những phu đanh đá, ngỗ ngược cả từ đứa con gái còn để tóc xõa, đến người đàn bà có bảy, tám con, những tốp làm xe thất thường, những bọn thợ linh tinh, những đàn bà buôn thúng bán bưng và những me Tây, gái điếm kiếm tiền cùng mạt nhất” [73, tr. 201] - Đây chính là những không gian sống, không gian sinh hoạt của những ngƣời lao động ở những khu công nghiệp mà Hải Phòng là một ví dụ. Sau này, trong bộ tiểu thuyết Cửa biển đồ sộ, Nguyên Hồng vẫn trở về với không gian Hải Phòng, với nhiều nhân vật quen thuộc của nhà văn - tất nhiên họ không còn “lấm lem, bụi bặm, quằn quại” nhƣ ở thời kỳ trƣớc Cách mạng, không phải sống tù túng eo hẹp trong một sự bế tắc, cùng quẫn mà giờ đây họ là những con ngƣời đƣợc tắm mình trong dòng chảy của Cách mạng, đƣợc sống trong một không gian mới, trong một hoàn cảnh xã hội rộng lớn hơn. Có thể nói, Hải Phòng chính là vùng thẩm mỹ trong sáng tác của nhà văn, ông đã viết về thành phố Cảng này nhiều nhất, đậm sắc nhất so với những nhà văn khác. Và cho tới tận hôm nay, Hải Phòng vẫn luôn tự hào bởi sự đóng góp lớn lao ấy của Nguyên Hồng.
  • 117. 111 Trở lại với không gian nghệ thuật của Nguyên Hồng trong sáng tác thời kỳ trƣớc Cách mạng, chúng tôi thấy đó là một không gian xã hội đen tối, nhức nhối chứa đầy những bất công và tội lỗi. Không gian ấy ngày một ngột ngạt hơn, căng thẳng hơn, gắn với những xung đột xã hội rõ rệt hơn. Không gian trong những tác phẩm nhƣ: Cuộc sống (1942), Hai dòng sữa (1943), Buổi chiều xám (1944), Hơi thở tàn (1944), Vực thẳm (1944), Miếng bánh (1945), Ngọn lửa (1945), Đi (1945), Bà cụ Việt (1945),… nhìn chung đó là thứ không gian căng thẳng, bức bối của cả xã hội Việt Nam trƣớc ngày tổng khởi nghĩa. Nó quánh đặc một không khí chết chóc bao trùm từ thôn quê ra đến thành thị - là hậu quả bóc lột tàn khốc của chế độ của thực dân phong kiến, mà đỉnh điểm là giai đoạn nhân dân ta phải chịu đựng cảnh “một cổ hai tròng”, đói khát, khốn cùng trong giai đoạn Nhật - Pháp cùng đè đầu cưỡi cổ. Bằng sự phản ánh cụ thể, chân thực, nhiều tác phẩm của Nguyên Hồng đã tái hiện một không gian u ám nặng nề - không gian của sự chết chóc, chất chứa đầy sự đau đớn, phẫn uất. Không gian này trải rộng từ thành thị đến nông thôn. Nơi thị thành hứa hẹn một cuộc sống phồn hoa thì thực tế chỉ là “Những ống khói thở mù trời… những dòng than chảy dài dằng dặc, những con người xơ xác lúc nhúc trong than bụi… những chỗ nằm nhớp nhúa, hôi hám, những bầy trẻ trần truồng, đen thui... những bữa ăn bốc trên mặt đất” [73, tr.593]. Không gian sống của những con ngƣời lao động khốn khổ sống trong những cái khu ổ chuột hôi thối ấy đƣợc Nguyên Hồng miêu tả cặn kẽ, chi tiết. Đặc biệt, Nguyên Hồng cũng rất chú ý đến không gian sinh tồn của những hạng ngƣời sống ngoài vòng pháp luật. Đó là không gian của một môi trƣờng sống cạnh tranh, nghiệt ngã, phi nhân tính, không gian hoạt động của những kẻ lƣu manh, trộm cắp ở xóm Chợ con, ở dọc bến tầu hỏa, tàu thủy, bến ô tô, các sòng bạc, suốt Phố khách, phố Cầm Dầu và những phố đông đúc khác… Không gian rùng rợn, nặng nề với những cảnh đâm chém, cƣớp giật, giết ngƣời xảy ra thƣờng xuyên. Không gian của những trại giam với những âm thanh rít ghê rợn của những cánh cửa sắt, những cặp mắt rình mò của mật thám. Không gian nhơ nhớp, bẩn thỉu, tanh tƣởi của phố mãi dâm Hạ Lý. Không gian nhọc nhằn mƣu sinh của những đứa trẻ bơ vơ đầu đƣờng xó chợ, dắt díu cơm thầy, cơm cô ở khắp các nhà ga, cổng chợ, bến phà… Không gian đặc quánh bụi lầm của thành phố Cảng “một hải cảng sầm uất
  • 118. 112 bậc nhất Dông Dương, một thành phố công nghệ mở mang với hơn 30.000 dân lao động bần cùng ở các tỉnh dồn về” (Bỉ vỏ) Không gian ở thành thị thì nhƣ vậy, còn ở nông thôn thì không gian lại càng thê thảm hơn: “Trời đã nhờ nhờ càng tối thêm. Gió thổi cũng lồng lộn hơn. Những cánh đồng lúa mới xanh tím bầm lại, heo hút tiếng quạ rền” [73, tr.596]. “Những bước chân ê ẩm lại như lê đi trong đám người lũ lượt trần truồng, tả tơi run rẩy. Trên đầu họ, trước mặt họ, trời mây xám đặc, gió càng lồng lộng, hun hút” [73, tr. 604]. Không gian thâm u, tối sầm lại bởi cái đói, cái rét và sự chết chóc bao trùm, khiến ngƣời ta nhƣ mất hết sinh khí, sức lực: “Bên ngoài đen như mực… làng mạc, ruộng nương, bờ bến âm u, thăm thẳm. Họa hoằn mới có vài ánh lửa leo lét… Mặt ai đều nhăn nhó, phờ phạc... Đây ban đêm ánh đèn cũng đục lầm và trên mặt đất, người sống và xác chết cũng rũ ra, ngổn ngang không chăn, không chiếu… [73, tr.613]. Ngƣời chết nhƣ ngả rạ “họ chết ngay bên vệ đường, ngay bờ cỏ, ngay mé ruộng, ngay trước các quán, chẳng thấy ai chôn cất, khóc lóc…” [73, tr.597]. Sự sống đang dần lụi tắt, nhiều ngƣời chỉ còn là những cái xác không hồn, dở sống dở chết với những câu hỏi khắc khoải: “Đến bao giờ mới hết chiến tranh?... đến bao giờ người ta mới có cơm ăn việc làm no đủ,… đến bao giờ dân Việt Nam mới cất đầu mở mặt? Những câu hỏi trên đây cũng lại thấy thốt lên như đã thốt lên trong mọi đám đông, từ tờ mờ sáng cho tới đêm khuya, khi mà người ta mệt lịm đi, ở các ngả đường, các hang cùng ngõ hẻm” [73, tr.613]. Nhƣ một tất yếu, có áp bức phải có đấu tranh. Những con ngƣời bị đẩy vào tận đáy đƣờng hầm tăm tối kia chỉ còn cách vùng lên chống chính quyền, phá kho thóc của Nhật giành quyền sống cho chính mình dƣới sự lãnh đạo của Đảng. Nhà văn đã tái hiện thành công không gian sục sôi căm hờn của xã hội Việt Nam trước ngày Tổng khởi nghĩa tháng Tám, đó là một không gian đặc quánh, ngột ngạt, căng thẳng, dồn nén đầy kịch tính. Ví dụ nhƣ: trong không gian ngôi nhà của hai vợ chồng ngƣời thƣ ký làm thuê, không gian bức bối ngột ngạt của xã hội đƣợc đẩy căng qua cảm nhận của nhân vật: “Một cánh cửa bật tung rít lên một tiếng dài, nó kêu gọi sự phẫn uất của con người, nó kêu gọi tất cả những năng lực hãy chồm dậy, phá tung những cái gì đè ép và dập nát đời sống con người… gian buồng tối mờ … không khí lạnh buốt thêm, thở nhức mũi… Gió kêu gọi mãi. Gió thúc giục mãi, thúc giục mãi. Nó chờ đợi sự tức tối và thê thảm trong căn nhà của vợ chồng Thân lỡ vỡ tan tành” [73,
  • 119. 113 tr.591]. Tức nƣớc ắt phải vỡ bờ, sự căm thù, phẫn uất chế độ đƣơng thời đã lên đến đỉnh điểm bằng những hành động thiết thực: “Ngùn ngụt. Tiếng hò reo kêu thét. Những xe bò thóc hất ngược càng lên. Những quang gánh, thúng mủng sục vào tới tấp. Trên hai con đường làng dưới và làng trên, người đã đổ ra ùn ùn đen kín cả các bờ ruộng. Cũng quang gánh, thúng mủng, cũng hò reo… tiếng chiêng khua thêm… Cả một vùng giời chuyển động” [73, tr.637]. Tóm lại, không gian bao trùm đời sống tràn vào trong các tác phẩm của Nguyên Hồng là một không gian xã hội đen tối, ngột ngạt gắn với những xung đột dữ dội của xã hội Việt Nam trƣớc Cách mạng tháng Tám năm 1945. Số phận các nhân vật dù là ở thành thị hay nông thôn đều rơi vào cảnh tù đọng, bế tắc cực độ, đòi hỏi phải có một sự thay đổi tất yếu bằng chính sự phản kháng, sự vùng lên của những con ngƣời lao động nghèo khổ dƣới đáy này. 4.2.2. Không gian gia đình chứa đầy bi kịch buồn đau, tan tác Khảo sát các tác phẩm của nhà văn Nguyên Hồng trƣớc Cách mạng tháng Tám, chúng tôi thấy, nhà văn đã tạo dựng một không gian nghệ thuật khá rộng lớn từ nông thôn đến thành thị, từ vùng núi trung du đến miền xuôi, cảng biển. Không gian đó gắn với những biến cố, những sự kiện đầy biến động của xã hội Việt Nam. Cuộc sống của đủ mọi tầng lớp, đủ mọi hạng ngƣời trong xã hội đều bị xoáy vào cuộc sống thê thảm tăm tối của những thân phận nô lệ trong xã hội Việt Nam trƣớc Cách mạng tháng Tám năm 1945. Tuy nhiên để khắc sâu nỗi khốn khổ nhọc nhằn của những con ngƣời lao động trong xã hội cũ, nhà văn đã tập trung miêu tả không gian sống riêng của họ, đó là không gian gia đình chứa đầy bi kịch. Cụ thể đó là không gian của các gia đình trong một vùng quê cổ hủ, tăm tối giam hãm, trói buộc con ngƣời với những luật lệ vô lý của lễ giáo phong kiến. Không gian làng Sòi với tục lệ trừng phạt ngƣời đàn bà hoang thai, nạn ngả vạ, chè chén; là không gian gia đình Bính “chật hẹp, tối tăm” mà trong đó lúc nào cũng thƣờng trực một không khí căng thẳng, “cắn rứt nhau luôn vì thiếu thốn”, hay không gian của “gian buồng hôi hám không mấy khi nổi ánh sáng mặt trời” [74, tr.297] mang nặng tâm trạng phấp phỏng lo sợ và tâm sự dằn vặt, éo le của một ngƣời con gái trót lỡ lầm. Hay không gian sống của cả một gia đình với gần hai chục con ngƣời sống trong một gian nhà bếp chật chội (Những ngày thơ ấu); là
  • 120. 114 không gian của “một gian nhà lụp xụp, đồ đạc ọp ẹp, lắt nhắt không bao giờ thay đổi, khói bếp luôn ùa vào đầy nhà. Những ngày hè nung nấu ở gian nhà ấy, từ cái giường, cánh phản, cái bàn mất chân đến những quần áo, tã, rổ rá nồng hẳn lên trong một làn bụi nhảy múa và mùi mồ hôi gây làm nghẹn cả thở, rồi những ngày mưa… nước mưa ngập lại ở sân, tràn vào nhà, dềnh đến nửa giường là thường” (Nhà bố Nấu), là không gian trong những ngôi nhà “nồng nực vì mồ hơi người và quần áo nhớp nháp” (Cái xích cũ). Không gian gia đình ngột ngạt càng ngột ngạt hơn khi mà ở đó chỉ có những eo sèo, riếc móc, cắn rứt nhau vì mƣu sinh, hay vì cuộc sống túng bẫn quá mà sinh ra đánh đập chửi nhau đẩy nhau đến bi kịch (Hàng cơm đêm, Cái xích cũ, Người con gái, Người mẹ không con, Bố con lão Đen…). Hoặc đó là không gian gia đình thê thảm, tê tái vì những đứa trẻ lần lƣợt chết do khát sữa mẹ (Trước xác chết)… Không chỉ có nguyên nhân của sự đói nghèo dẫn đến bi kịch trong gia đình, mà trong không gian gia đình ấy còn chứa nhiều những bi kịch với những nguyên nhân khác nhau: Bi kịch của những gia đình không có hạnh phúc nhƣ gia đình của bé Hồng (Những ngày thơ ấu),luôn luôn phải sống trong một bầu không khí gƣợng gạo, êm ấm một cách giả dối - hậu quả của một cuộc hôn nhân gƣợng ép trong xã hội xƣa; Hay đó là sự bị đày đọa thƣờng xuyên và chịu sự ghẻ lạnh, sự thiệt thòi của những thân phận lẽ mọn trong gia đình, nhƣ nhân vật Muống (Quán Nải)…; Bi kịch của nạn bạo hành đối với ngƣời phụ nữ trong gia đình. Do cuộc sống cùng quẫn kéo dài, một số phu phen, thợ thuyền đâm ra phản ứng cực đoan trở nên bê tha, cờ bạc, đánh đập vợ con - mà gia đình mụ Mão (Người mẹ không con) là một ví dụ. Trong không gian của gia đình ấy luôn luôn chứa đầy bi kịch, bởi đây là nơi thƣờng xuyên ngƣời vợ bị bạo hành bởi gã chồng nát rƣợu, vũ phu mà mỗi khi thua tha cờ bạc, hay khi “say bứ họng” hắn lại trút giận lên đầu mụ Mão những trận đòn roi thừa sống thiếu chết - mà lão cũng chẳng hiểu để làm gì? Bi kịch trong gia đình của những con ngƣời sống ngoài vòng pháp luật nhƣ: gia đình Bính và Năm Sài Gòn (Bỉ vỏ), gia đình Chín Huyền (Chín Huyền), trong nhà của Hai Răng Vàng (Bảy Hựu)… Trong không gian của những gia đình ấy đều chỉ có những chuyện mƣu mẹo về ăn cắp, cờ bạc, chém giết lẫn nhau, cắt máu
  • 121. 115 ăn thề… Một không gian tanh nồng mùi máu của những kẻ du côn, “anh chị” trong xã hội. Là không gian mà ở nơi ấy chƣa bao giờ có sự ấm cúng, bình yên và lƣơng thiện. Không gian ấy chất chứa những hiểm họa khôn lƣờng của cuộc sống đầy hiểm nguy, nó đẩy con ngƣời ta vào bi kịch. Trong những gia đình ấy, ngƣời phụ nữ là những ngƣời phải chịu nhiều bi kịch nhất, bởi ở họ luôn luôn có những khát khao đƣợc làm mẹ, làm vợ, đƣợc thực hiện chức phận của mình, Nhƣng để tồn tại, để mƣu sinh, những ngƣời phụ nữ ấy phải xa con (mợ Du, mẹ bé Hồng), hoặc phải mất chồng (Chín Huyền), hoặc phải dấn thân vào con đƣờng hiểm nguy, tội lỗi (Tám Bính, Chín Huyền)… Hay nói một cách khác là họ phải rơi vào bi kịch: đó là nỗi khát khao sự bình yên trong gia đình hạnh phúc với cuộc sống giang hồ đầy giông tố và tội lỗi (nhƣ gia đình Chín Huyền, Tám Bính…). Tóm lại, có thể nhận thấy rất rõ: một trong những đặc điểm nổi bật của không gian nghệ thuật trong các sáng tác trƣớc năm 1945 của Nguyên Hồng là một không gian gia đình tăm tối và ngột ngạt, chứa đầy bi kịch. Không gian ấy tạo cho ngƣời đọc cảm giác đau đớn và phẫn uất về số phận và cuộc sống đầy tăm tối và bế tắc của những con ngƣời cùng khổ dƣới đáy trong xã hội xƣa. 4.2.3. Không gian mang sắc thái tôn giáo - trầm, buồn ảm đạm Trong thế giới nghệ thuật của mình từ cách xây dựng nhân vật đến không gian nghệ thuật, ngôn ngữ nghệ thuật, Nguyên Hồng đã để lại dấu ấn khá đậm nét về sắc thái tôn giáo. Điều đó xuất phát từ một thực tế là nhà văn vốn xuất thân trong một gia đình theo đạo Cơ Đốc và sống bên cạnh những ngƣời thân mộ đạo, nên những hình thức lễ nghi, những nguyên lý sâu xa của đạo Cơ đốc đã có sự ảnh hƣởng không nhỏ đến tƣ tƣởng nghệ thuật và thế giới nghệ thuật của nhà văn. Ngay từ thời thơ ấu, không gian tôn giáo đã in dấu trong đời sống của chú bé Hồng. Sự mộ đạo của bà nội, giọng rên rỉ cầu kinh hàng đêm của bà đã thấm sâu vào tâm trí của nhà văn: “Từ khi bắt đầu nói sõi bà bắt tôi đọc đi đọc lại không biết bao nhiêu vạn lần” những đàng thánh giá, những bản kinh [74, tr.753]. Trong nhiều tác phẩm của ông, ta thấy thƣờng trở đi, trở lại hình ảnh của một xóm đạo nghèo với nhà thờ với những tầng gác cửa xám lạnh ngắt, những nóc nhà đem xạm, những đỉnh gác chuông im lìm, nhạt nhòa trong những chiều sâu thẳm, những bức ảnh chúa Jêsu chịu nạn máu nhỏ ròng ròng từ chỗ đóng đinh... Trên nền
  • 122. 116 xi măng ẩm ƣớt bao ngƣời quỳ lạy dƣới chân Chúa để xƣng tội và xin cứu rỗi linh hồn, đọc những bản kinh “Vực sâu”, hay “Ăn năn tội” với những giọng rền rĩ, miên man, buồn bã. Cảm quan tôn giáo đã ảnh hƣởng sâu sắc đến Nguyên Hồng, nhất là tƣ tƣởng nhân từ bác ác, tƣ tƣởng chịu nạn của đạo Cơ đốc. Các nhân vật của Nguyên Hồng - đặc biệt là nhân vật ngƣời phụ nữ thƣờng là những nhân vật “chịu nạn”. Ví dụ nhƣ nhân vật Hai mƣơi hai (trong Linh hồn), Tám Bính (trong Bỉ vỏ), những ngƣời đàn bà trong tù (trong Tết của tù đàn bà), mụ Mão (trong Người mẹ không con), Mũn (trong Đây, bóng tối) và sau này là nhân vật Huệ Chi (trong Cửa biển)… họ phải chịu đựng đƣợc hết sự đoạ đầy này đến sự đoạ đầy khác, hết tai họa nọ đến tai họa kia. Họ có sức chịu đựng nhiều nhƣ vậy là bởi những ngƣời phụ nữ này đều là những ngƣời ngoan đạo, luôn tìm thấy nhiều sự an ủi từ tấm gƣơng chịu đựng đau khổ của Chúa Jêsu và của Thánh nữ Đồng trinh Maria. Càng đau khổ, bất hạnh bao nhiêu thì họ lại càng đi tìm sự an ủi, sự cứu rỗi linh hồn ở Chúa và của Đức mẹ bấy nhiêu. Họ tin tƣởng mãnh liệt nơi Chúa và ý nghĩa cứu mạng của Ngƣời. Các nhân vật của nhà văn, những khi phải chịu đựng hết nạn này đến nạn khác, hoặc những khi bế tắc cùng đƣờng đều hƣớng về Chúa. Chẳng hạn, đêm Bính từ nhà quê ra Hải Phòng tìm Tham Chung, lang thang trong đêm Bính nghe “Tiếng đọc kinh đâu đây nhẹ nhàng thoáng vang trước gió lạnh réo rắt và thấm thía, những giọng đều đều và ngâm nga thoáng nhắc trong tâm trí Bính hai mắt lờ đờ rầu rĩ, hai cánh tay rã rời đang trên cây thánh giá của Đức chúa Jêsu khi hấp hối” [74, tr.308]; Vào một buổi chiều kia, sau khi bị Năm ruồng bỏ, Tám Bính trở về Nam Định và nỗi khao khát một cuộc sống lƣơng thiện lại trỗi dậy trong lòng, Bính tìm đến sự cứu rỗi linh hồn bằng nguyện ngắm và xưng tội với Cha đạo, đƣợc Cha an ủi “Muốn được bình an trong đời, muốn được cha mẹ thương yêu con, muốn gặp con con, con phải giữ linh hồn cho trong sạch, con quý nó hơn phần xác của con, con giữ cho nó trong sạch mãi mãi để đón rước sự thương xót của Chúa” [74, tr.409]. Trong một không gian về đêm ở một vùng quê yên tĩnh khi Tám Bính và Năm Sài Gòn chạy trốn khỏi mật thám, hai ngƣời ở nhờ nhà đôi vợ chồng trẻ theo đạo. Trong hoàn cảnh ngặt nghèo, bấp bênh ấy, Bính cảm nhận sâu sắc sự trơ trọi và khốn nạn của cuộc đời mình. Bế tắc, Bính lại cầu nguyện mong tìm sự an ủi nơi Chúa “ Lần tràng hạt đọc 50 kinh, ngắm 14 đàng thánh giá” Bính thấy “đau đớn”, “tủi thẹn” và “tê tái” cho cuộc đời “bỉ vỏ” của
  • 123. 117 mình. Trong không gian tôn giáo đậm đặc với mùi hoa huệ ngát hƣơng, tiếng lầm rầm cầu nguyện của ngƣời vợ trẻ, ký ức của những ngày xƣa trong sáng lại trở về, làm khắc khoải thêm khát khao đƣợc sống cuộc sống êm đềm và lƣơng thiện khi xƣa “Bính thấy mình lùi dần về quãng đời tươi trẻ”, “lương thiện và trong sáng”, “tượng Đức Thánh nữ trọn đời đồng trinh vẻ mặt trang nghiêm mà hiền từ… Chúa Jesu mặt trầu rĩ, mắt lờ đờ, một tay chỉ vào ngực. Giữa ngực phanh ra một trái tim rỉ máu, hàng chục lưỡi gươm sáng xuyên qua” [74, tr.461]. Đây là lúc Nguyên Hồng đặt nhân vật vào trong tình thế đấu tranh nội tâm căng thẳng, đó là cuộc vật lộn âm thầm quyết liệt giữa Thiện và Ác trong tâm hồn Bính, những lúc nhƣ thế Bính lại cầu nguyện và sám hối. Nhà văn đã gợi lên trong tâm trí Bính hình ảnh Đức chúa Jêsu dừng lại an ủi dân vùng Jêruydalem khi chính mình không đƣợc ai an ủi, ái ngại, mà còn bị xỉ vả, phải vác cây “thập ác” nặng nề. Tấm gƣơng của Chúa đã an ủi Tám Bính để cô quyết noi theo gƣơng Chúa mà nhẫn nại chịu đựng. Tám Bính những lúc tủi thân cho thân phận của mình, sau những lần bị đoạ đầy ô nhục trong nhà chứa, hoặc sau những lần nhúng tay vào tội ác, cô lại tìm đến Chúa để cứu rỗi linh hồn và nhƣ để thanh minh cho tội lỗi của mình. Khi viết những dòng này, trái tim của nhà văn nhƣ rỉ máu, thƣơng xót những cuộc đời bị vùi dập không còn biết bấu víu vào đâu. Đồng thời Nguyên Hồng cũng muốn khẳng định, những ngƣời nhƣ Bính dù bị tha hóa nhƣng lòng vẫn hƣớng về cõi thiện. Điều đó cũng khiến ngƣời đọc “xót thƣơng cả những kẻ tội lỗi” - Đấy chính là ý nghĩa nhân đạo cao cả toát lên từ ngòi bút Nguyên Hồng. Có thể nói, không gian mang sắc thái tôn giáo đã gợi cho con ngƣời ta một sự hƣớng thiện, hƣớng đến sự trong sạch của tâm hồn - vậy mà một ngƣời ngoan đạo nhƣ Tám Bính luôn muốn có cuộc sống bình yên, lƣơng thiện lại bị xã hội đƣa đẩy trở thành một bỉ vỏ thuộc thành phần lƣu manh, trộm cắp cùng đƣờng dƣới đáy xã hội - vì thế mà giá trị tố cáo và phủ nhận xã hội trong tác phẩm Nguyên Hồng lại càng trở nên mạnh mẽ hơn. Từ nhỏ, Nguyên Hồng đã nếm trải cuộc sống cay cực trong nhà lao của thực dân phong kiến, nên trong sáng tác của mình, nhà văn cũng có nhiều truyện viết về cuộc sống tù đày (Linh hồn, Tết của tù đàn bà, Khói ken nếp và xà lim, Bỉ vỏ…). Không gian trong nhà tù là một không gian rất đặc biệt, nơi chỉ có tàn nhẫn và sự đọa đầy khổ ải, nhƣng không gian tôn giáo vẫn hiện hữu đâu đó trong cảnh những
  • 124. 118 ngƣời đàn bà tội nghiệp bị đày ải trong đề lao ngày mùng Một Tết. Tết đến - là thời điểm sum họp của mọi ngƣời trong gia đình, thì với họ là mọi sự đoạ đầy, ai oán và bất công. Những ngƣời phụ nữ này cũng chỉ biết tìm đến sự an ủi của Chúa trời, cầu nguyện Chúa với “lòng tin tưởng của những con người sống cực nhục, tối tăm không còn biết bấu víu vào đâu, đầm đìa và chan chứa trong những bản kinh “Lạy Nữ vương”, “Tôi ở vực sâu”, “Đức Mẹ hằng cứu giúp” [74, tr.311]. Họ cầu nguyện “bằng một thứ giọng riêng, càng kéo dài, càng rên xiết” lại càng gợi lên sự ai oán thƣơng tâm của những kiếp ngƣời nô lệ chỉ còn biết tin vào đấng thiêng liêng là Chúa “Lúc này, trên đầu bọn tội nhân đầy đọa kia sẽ nhỏ những giọt nước mắt cảm động vì tấm lòng tin tưởng tha thiết một sự thưởng phạt công bằng” [74, tr.312]. Nhân vật Hai mƣơi hai (Linh hồn) đi tù thay chồng trong lúc bụng mang dạ chửa. Trƣớc những đe dọa và chịu sự cƣỡng hiếp của tên cai ngục, nàng chỉ còn biết cầu nguyện Chúa, tin vào Chúa minh chứng cho sự trong sạch và lòng chung thủy của nàng [73, tr. 89]. Ngƣời bà mộ đạo của bé Hồng (Những ngày thơ ấu) khi cảnh nhà sa sút, chia lìa, bất hạnh nhất cũng chỉ biết cầu nguyện vào Chúa, bà thƣờng “lầm rầm đọc kinh cầu nguyện trong những đêm im lặng:- Chúa tha tội cho chúng tôi! - Chúa thương xót chúng tôi!... - Chúa phá mọi sự dữ, ban sự lành cho chúng tôi!!! [73, tr.753]. Nhƣng Chúa đâu “phá được sự dữ, ban được sự lành” cho các con chiên của Chúa khi xã hội này còn đầy những ai oán, bất công. Lời cầu nguyện thiết tha, rền rĩ ấy chỉ để “cứu rỗi linh hồn” khi ngƣời ta tuyệt vọng không còn biết bấu víu vào đâu. “Bao nhiêu tia sáng trong cặp mắt bao lâu nay không còn ánh vẻ vui sướng gì của bà tôi dần dần tắt đi” [73, tr.752] theo tất cả sự tuyệt vọng không phƣơng gì cứu chữa của gia đình bé Hồng. Sắc thái tôn giáo còn thấm đƣợm trong không gian của đêm Nôen rực rỡ âm thanh và sắc màu “ Tiếng chuông bỗng nổi dậy. Rồi cả bầu trời rung chuyển lên bởi những vang động dồn dập đổ hồi. Cửa nhà thờ đã mở rộng. Một vòm trời lòa ánh sáng đèn nến và ánh ngời của thủy tinh, của pha-lê và của vàng son tỏa ra. Tây đầm đi vào trước. Cả bầu đoàn, vú bế, vú dắt, chị hai, chị khâu, bé con cầm áo choàng và làn mây đựng đầy bánh kẹo hoa quả, ríu rít theo sau... Rồi đến những chức sắc, những quyền quý giàu có trong bốn "họ" khệnh khạng, bệ vệ, hớn hở. Khi nhà thờ nóng rực lên vì các lớp quần áo lấp lánh và mùi phấn sáp nước hoa ngào ngạt, khi các thứ đàn sáo nhịp với chiếc đàn to bằng cả một gian nhà và
  • 125. 119 hàng trăm đồng nhi và con gái thơ kinh cùng cất tiếng lên để đón tiếp sự thanh bình, vinh hiển của những lớp người sang trọng...” (73; tr.770). Một không gian rực rỡ âm thanh, ánh sáng trong đêm Nôen ấy đúng ra là không gian hạnh phúc cho tất cả các con chiên của Chúa, vậy mà trong đêm linh thiêng này, nơi tôn nghiêm kính Chúa này cũng có sự phân biệt sâu sắc giàu - nghèo. Cậu bé Hồng đã cảm nhận thấm thía nỗi bất công và sự phân biệt sang - hèn trong xã hội “tôi cảm thấy một cách cay chua bên sự trơ trọi hèn hạ của tôi, một đứa trẻ côi cút cùng khổ” [73; tr.771). Trong nhiều tác phẩm của Nguyên Hồng sắc thái tôn giáo thƣờng xuất hiện đây đó nhƣ một điều tất yếu. Bởi sự tín ngƣỡng, niềm tin tôn giáo đã chi phối nhiều đến cách xây dựng nhân vật cũng nhƣ tính cách nhân vật của Nguyên Hồng. Nhiều nhân vật của ông càng đau khổ thì họ càng muốn tìm đến Chúa nhƣ một điểm tựa tinh thần, làm dịu nỗi đau khổ, oan ức, bất công mà họ phải gánh chịu. Điều đó đã lý giải vì sao trong sáng tác của nhà văn có rất nhiều hình ảnh Chúa Jêsu chịu nạn, khi thì “đội mũ gai” “hai bàn tay hai nốt đinh ròng ròng máu chảy”, “khi thì vác cây thánh giá rất nặng”, “vẻ mặt khiêm nhường, chỉ tay vào ngực áo phanh ra một trái tim máu chảy với hàng chục lưỡi gươm sáng xuyên qua”… Sự lặp lại ấy là biểu tƣợng cho sự hy sinh cao cả đầy tự nguyện của Chúa. Sau Cách mạng, nhiều trang viết của Nguyên Hồng cũng vẫn mang đậm sắc thái tôn giáo, tiêu biểu là trong tiểu thuyết Cửa biển, những trang viết về nhân vật Huệ Chi là những trang viết đậm sắc thái tôn giáo hơn cả. Đó là chƣơng miêu tả Huệ Chi trƣớc lễ cƣới- cũng là lúc khi Huệ Chi chuẩn bị về với Chúa - bởi lẽ nàng bế tắc trƣớc cuộc đời, không chịu theo cái ác, cái bất công. Nàng là một tín đồ ngoan đạo, lúc nào cũng chỉ nghĩ đến đức Chúa và cầu nguyện. Huệ Chi trong trắng, thánh thiện nhƣ một thiên thần, nên không chấp nhận sự áp đặt đầy toan tính của ngƣời chú Kim Tú là phải lấy tên sĩ quan Nhật. Để bảo toàn đƣợc tâm hồn trong sáng của mình, trong hoàn cảnh ấy, Huệ Chi chỉ còn một cách là tìm đến cái chết. Khi miêu tả Huệ Chi về với Chúa, Nguyên Hồng đã nâng bƣớc Huệ Chi trong không gian tràn ngập hƣơng hoa, bƣớc chân Huệ Chi nhẹ nhàng lên cõi thiên đàng đã đƣợc nâng đỡ bởi tình mẫu tử tha thiết. Cảm hứng lãng mạn hòa với chất thơ vời vợi của ngòi bút Nguyên Hồng đã đƣa Huệ Chi về cõi vĩnh hằng thật nhẹ nhàng và đầy xúc cảm. Chọn cái chết, Huệ Chi đã đi ngƣợc lại với tín đồ Thiên Chúa giáo, đi ngƣợc lại với số mệnh do Chúa định đoạt. Phải chăng đây cũng là
  • 126. 120 sự chống đối lại Chúa trời dù Huệ Chi có kính Chúa đến đâu? Vì sao có sự mâu thuẫn này, bởi Nguyên Hồng ý thức rõ ràng về sự bất công trong xã hội không thể giải quyết bằng niềm tin nơi Chúa mà phải bằng sự đấu tranh giai cấp: “Nhưng ta đã thấy bao nhiêu xương thịt tan tành, thối nát, bao nhiêu nước mắt và máu đã ngập lụt tỉnh thành, bao nhiêu sinh mạng đã chết và đương chết trong cảnh đói rét bên một đám người hả hê sung sướng, mà có bao giờ tìm sự giải quyết ở chúa Trời” [74, tr.39]. Hay nói cách khác, nỗi đau khổ của con ngƣời đâu phải chỉ Chúa trời cứu đƣợc, mà phải đứng lên đấu tranh “hất tung những cái đè nén đi may mới sống được” (Hàng cơm đêm). Nhƣ vậy, từ sự nhận thức sâu sắc về những nỗi bất công trong xã hội, từ ý thức tự giác của một nhà văn hiện thực đã ảnh hƣởng đến Nguyên Hồng khi viết về tôn giáo. Từ cảm quan tôn giáo của mình, Nguyên Hồng đã phê phán mạnh mẽ sự mê muội và đức tin mù quáng vào sự cứu vớt của Chúa đối với những ngƣời lao động nghèo khổ. Đó cũng là cơ sở để Nguyên Hồng tin vào những con ngƣời bằng xƣơng, bằng thịt trên cõi trần này, tin vào bản chất lƣơng thiện và sự thánh thiện của con ngƣời - kể cả khi họ bị đẩy vào tình trạng bi đát, đau đớn nhất. Có thể nói thêm rằng, không gian nghệ thuật của Nguyên Hồng có tác dụng hữu hiệu trong việc khắc họa nội tâm nhân vật. Không gian nhiều lúc tƣơng đồng với tâm trạng và cảnh ngộ nhân vật. Chẳng hạn, không gian tăm tối bẩn thỉu nhơ nhuốc của nhà chứa đƣợc cảm nhận qua tâm trạng mệt mỏi, chán chƣờng, tuyệt vọng của nhân vật Tám Bính, “Tám Bính rùng mình đưa cặp mắt ám khói trông gian buồng chật hẹp, ngăn cách buồng bên bằng những ván gỗ ghép liền đã mục nát và nhơ nhớp những vệt quết trầu như máu đọng, có một chiếc mành sơn trắng chằng chịt ở lối ra vào và ngọn đèn vách lù mù vì thông phong chẳng bao giờ trong sáng ở góc tường” [74, tr. 327]. Hay đó là không gian rộng mở, tƣơi tắn, đầy màu sắc khi Tám Bính nhớ lại những ngày tháng sống êm đềm ở làng quê: “Ánh nắng vàng tươi và trong suốt một ngày ấm luôn ùa vào đầy nhà. Mắt Bính vụt như hoa lên với biết bao hình ảnh biểu hiện. Dưới bóng cụm chuối xanh phấp phới, gần con đường nhỏ lượn giữa thửa ruộng dưới trời lơ biếc ở đằng xa, Bính thấy từ từ nổi lên một bóng dáng nhẹ nhõm, da dẻ hồng hào tươi cười hớn hở và một chiếc đòn gánh dẻo dai nhún nhảy nhịp cùng những bước thoăn thoắt, những cánh tay mềm mại vung tà áo nâu ra trước gió. Đó là hình ảnh của Bính, người con gái
  • 127. 121 chất phác chỉ có biết đua đòi các chị em đi các chợ xa gần, cái hình ảnh tươi thắm cách đây không bao xa” (Bỉ vỏ). Trong nhiều sáng tác của Nguyên Hồng những hình ảnh thiên nhiên nhƣ ánh trăng, ánh nắng, bầu trời, những đêm mƣa, âm thanh của sự sống... đƣợc nhà văn sử dụng để miêu tả những diễn biến tâm lý phức tạp của nhân vật. Miêu tả tâm trạng tê tái, buồn đau của một ngƣời phụ nữ trẻ lấy chồng không có tình yêu (Những ngày thơ ấu), phải sống trong sự “câm lặng và chua xót”, nhà văn đã miêu tả thiên nhiên nhƣ đồng điệu, phù hợp với tâm trạng nhân vật “Những buổi chiều vàng lặng lẽ, lạnh lẽo của mùa đông, những buổi chiều mà bụi mưa như một tiếng van lơn thầm thì trong hơi gió vi vu, lửa lò than rực rỡ vờn lên tường những ánh hồng lấp lánh hay rủ rê tâm trí người ta vào những cõi buồn nhớ, là những buổi chiều làm tê tái mẹ tôi hơn hết” [73, tr. 736], những ƣớc mong thầm kín của chị làm sao ngƣời chồng già nua, nghiện ngập ấy thấu hiểu? Âm vang của tiếng kèn khơi gợi trong tâm hồn ngƣời phụ nữ trẻ những khao khát yêu đƣơng, những xúc cảm thầm kín nhất về một tình yêu không bao giờ có “tiếng kèn mỗi giây một rướn cao, một vang to, rung động cả làn không khí êm ả của một góc trời. Rồi nương tiếng gió lao xao trong những chòm cây phấp phới, âm thanh náo nức dồn dập của tiếng kèn càng cuốn lên cao, tràn ra xa, rất xa, đến những vùng xa sáng tươi nào đó. Càng về sau, tiếng kèn càng niềm nở, ân cần như những lời thúc giục thống thiết… Hãy bước đi, hãy bước đi như làn gió nhỏ bay theo gió. Tiếng kèn vẫn vồn vã rõ ràng, trong sáng và bầu trời vẫn rộng mở, rung vang” [73, tr. 742-743]. Và đây là tâm trạng đầy xúc cảm của nhân vật mợ Du (trong Mợ Du) khi gặp lại con trong một đêm trăng bàng bạc ngát hƣơng hoa cau, hoa lý. Sau bao ngày xa cách đứa con máu mủ của mình, giờ đƣợc gặp con - tình mẫu tử trào dâng tha thiết. Thoáng chốc, nghĩ đến sự chia tay với con, tâm trạng hạnh phúc của mợ đã không còn, mà nhƣờng chỗ cho nỗi đau của sự chia ly, sự giằng xé vì lại phải đối mặt với thực tế nghiệt ngã: “thoáng cái, mắt mợ quắc lên sáng ngời và gương mặt trắng mát của mợ tái hẳn đi. Mợ cắn chặt môi dưới, lắc mạnh đầu luôn mấy cái, ánh trăng càng chảy cuồn cuộn trong những đợt tóc đen ánh trở nên hung dài chấm gót của mợ Dũng” [73, tr. 376]. Không gian thơ mộng của đêm trăng sáng ấm đã không còn, mà giờ chỉ còn tràn trề nƣớc mắt trên gƣơng mặt của hai mẹ con mợ Du, của cậu bé An “mắt người mẹ khốn nạn, mắt đứa con đầy đọa và mắt tôi
  • 128. 122 đắm vào nhau không biết bao nhiêu phút, yên lặng và tê mê”. Từ sự cảm thông sâu sắc về cuộc đời của bà mẹ mình, Nguyên Hồng đã có những trang viết về tình mẫu tử thật cảm động. Trong các nhà văn Việt Nam, có lẽ Nguyên Hồng là một trong các nhà văn viết hay nhất, xúc động nhất về ngƣời mẹ, về tình mẫu tử thiêng liêng. Nói tóm lại, không gian nghệ thuật trong các sáng tác của Nguyên Hồng thời kỳ trƣớc Cách mạng tháng Tám năm 1945 chủ yếu là không gian xã hội đen tối, tù túng và ngột ngạt. Đó là không gian sống của tầng lớp lao động nghèo khổ dƣới đáy xã hội thực dân phong kiến, là thứ không gian gia đình chứa đầy bi kịch đói nghèo, và đó còn là không gian mang sắc thái tôn giáo trầm, buồn ảm đạm nhƣ chính số phận các nhân vật trong đó. Đồng thời không gian nghệ thuật của Nguyên Hồng cũng đƣợc mở ra nhiều chiều gắn với những biến cố của xã hội. Tạo dựng một không gian nghệ thuật nhƣ vây, Nguyên Hồng đã khắc họa sâu sắc hoàn cảnh sống của những con ngƣời bé nhỏ trong xã hội đƣơng thời. Có thể nói thêm rằng, Nguyên Hồng là một trong những nhà văn sớm đƣợc giác ngộ cách mạng, sáng tác của ông gần gũi với khuynh hƣớng văn học cách mạng, nên trong nhiều tác phẩm của ông nhƣ: Những mầm sống, Một trưa nắng, Hai dòng sữa, Quán Nải,… còn có một thứ không gian khác - tƣơi sáng hơn, lấp lánh sự sống và ánh sáng. Đây cũng là một đặc điểm khác biệt của Nguyên Hồng so với các nhà văn cùng thời, cùng khuynh hƣớng. Theo khảo sát của chúng tôi, trong các truyện ngắn Những mầm sống: từ “ánh sáng” đƣợc nhắc tới 13 lần/ 3 trang truyện; Một trưa nắng: từ “ánh sáng” đƣợc nhắc tới 12 lần/ 8 trang truyện; Hai dòng sữa: từ “ánh sáng” đƣợc nhắc tới 05 lần/ 22 trang truyện; trong tiểu thuyết Quán Nải từ “ánh sáng” đƣợc nhắc tới 15 lần/ 180 trang truyện… Điều đó chứng tỏ rằng, Nguyên Hồng một mặt lấy hiện thực cuộc sống đầy đen tối, bế tắc của những ngƣời lao động nghèo khổ làm cảm hứng sáng tác, nhƣng mặt khác ông lại nhìn cuộc đời bằng cái nhìn tin yêu, lạc quan tƣơi sáng - điều đó khiến cho một số nhân vật của Nguyên Hồng dù ở trong vũng bùn của sự tăm tối, đói rách nhƣng vẫn có sự lạc quan và có lòng tin vào một tƣơng lai tốt đẹp hơn. Đúng nhƣ nhà nghiên cứu Phan Cự Đệ nhận xét: “Vấn đề chính trong tác phẩm của Nguyên Hồng trước Cách mạng là: Những con người quằn quại trong sự đau khổ nhưng vẫn lạc quan, yêu đời, vẫn muốn ngoi lên ánh sáng như những mầm cây xanh” [116,
  • 129. 123 tr. 11]. Niềm tin đó - xét cho cùng - chính là do sự rung động của Nguyên Hồng trƣớc cái đẹp của cuộc sống lam lũ, vất vả của những ngƣời lao động cùng niềm tin vào bản chất tốt đẹp của họ cũng nhƣ tin vào một ngày mai của đất nƣớc. Trong Những mầm sống, Nguyên Hồng say sƣa miêu tả cảnh sắc thiên nhiên, ca ngợi lao động của thợ thuyền với một niềm tin thắm thiết vào tƣơng lai: “Ánh nắng mênh mông tràn ngập. Đường nhựa sáng lóa như dát bằng vằng diệp. Lá cây rung lên, muôn vàn tia hào quang bay phấp phới. Các mái ngói, các ống máng, các cửa kính, các biển hàng lấp lánh những ánh ngời. Sự huyên náo không bao giờ tắt. Tiếng guốc khua vang vang trên bờ hè, những lớp sóng cười nói trào lên cuồn cuộn, rồi trào lan, rồi tung cao… Bánh xe bò chuyển rầm rầm, lăn loang loáng những vòng lửa trong nắng xuân chói lòa… Những xẻng cuốc và ván gỗ đẩy trong hòm xe bắn ra những trận mưa rào rào… và những tà áo, những nón lá, những chóp mũ trắng thở ra những làn bụi bạc li ti. Sự sống mãnh liệt quá, đè lên, vượt qua và cuốn theo tất cả những ủy mị, những cái tối tăm, những gì có vẻ chậm chạp” [73, tr. 323]. Trong Những ngày thơ ấu bên cạnh những trang hồi ký đẫm nƣớc mắt về một tuổi thơ cay cực là những trang tả ánh sáng chan hòa, rực rỡ nhƣ một nguồn sống tuôn trào, nhƣ niềm lạc quan hy vọng: “Mùa hè mới bắt đầu, với ánh nắng rực rỡ, phấp phới trên các cành lá óng ả mượt nõn và những chòm xoan xanh tươi hứa hẹn màu thẫm của các vừng hoa đỏ. Tiếng ve liên miên ghen ghen ghét với vạn vật tưng bừng đã thấy vang tới (…). Trên vỉa đường, các gánh dưa chuột, dưa gang và mận nhót, mềm mại, nhún nhảy nối tiếp nhau, hết tốp này đến tốp khác” [73, tr. 799]; “Gió thổi vù vù… bướm say hoa trong ánh nắng” [73, tr. 801]; “Tiếng ve sầu lanh lảnh càng rướn cao (…). Tức thì một ánh nắng trên trời rào xuống. Tôi có cái cảm giác trông thấy muôn vàn cánh hoa bướm phấp phới trong đám bụi bạc và trong ánh sáng ngời của pha lê chói điện”. [73, tr. 803]… Phải có một sức sống mãnh liệt, một tâm hồn say sƣa nồng nhiệt với con ngƣời, với cuộc đời mới có thể có những trang văn sinh động, nhiều sắc màu về cuộc sống và thiên nhiên nhƣ thế! Có thể nói rằng, trong thế giới nghệ thuật của Nguyên Hồng ngoài những cảnh đời tăm tối, ngoài những không gian xám xịt còn có những trang viết về phong cảnh thiên nhiên, về con ngƣời chan hòa ánh nắng chứa đựng đầy sinh khí của đất trời với một niềm tin bất diệt vào vẻ đẹp nhân ái của con ngƣời, niềm tin
  • 130. 124 vào sự đổi thay của xã hội. Không gian nghệ thuật ấy có lẽ chỉ xuất hiện trên những trang viết đầy chất thơ và lòng nhân ái của Nguyên Hồng. 4.3. Ngôn ngữ nghệ thuật Nhƣ đã biết, “Văn học là nghệ thuật của ngôn từ” nên khi nghiên cứu một tác phẩm, một tác gia hay một trào lƣu văn học, ngƣời ta không thể không nghiên cứu đến đặc điểm ngôn ngữ, sự sáng tạo ngôn ngữ nghệ thuật của nhà văn. Nhà văn có tạo ra cho mình một phong cách nghệ thuật riêng biệt hay không chính một phần cũng là bởi ngôn ngữ mang dấu ấn riêng biệt của từng nhà văn ấy. Bởi thực tế “ngôn từ là chất liệu của văn học”, “là lời nói được sử dụng với tất cả phẩm chất thẩm mỹ và khả năng nghệ thuật của nó”, “nói văn học là nghệ thuật ngôn từ, thực chất là nói văn học là nghệ thuật sử dụng câu văn, lời văn, bài văn (nói, viết) vào mục đích nghệ thuật” [93, tr. 183,184]. Nhìn chung, các nhà văn hiện thực nhƣ Nguyễn Công Hoan, Vũ Trọng Phụng, Nguyên Hồng, Nam Cao, Mạnh Phú Tƣ,… đều có ý thức vận dụng ngôn ngữ đời thƣờng vào trong tác phẩm của mình, khai thác vốn ngôn ngữ dân tộc mộc mạc, bình dân, giản dị, gần gũi với đời sống của nhân dân lao động. Nguyễn Công Hoan cho rằng: “Khi văn chương mà viết đúng như tiếng nói của dân tộc thì nó hay, nó đứng vững mãi vì ngôn ngữ dân tộc là trường cửu, ít đổi thay vì thời thế”; Nam Cao quan niệm “Nghệ thuật không cần phải là ánh trăng lừa dối, không nên là ánh trăng lừa dối, nghệ thuật có thể chỉ là tiếng nói đau khổ kia, thoát ra từ những kiếp lầm than”; Vũ Trọng Phụng coi “tiểu thuyết là sự thật của đời”. Và Nguyên Hồng cũng đã có những nhận thức sâu sắc mối quan hệ máu thịt giữa nghệ thuật và cuộc sống, “Nghệ thuật phải bắt rễ từ cuộc sống”, thiếu cuộc sống nghệ thuật sẽ chết, nghệ thuật chân chính phải hƣớng vào cuộc sống để tìm nguồn sống “như rễ cây bám riết lấy lòng đất, càng sâu bao nhiêu càng vững chắc bấy nhiêu, nảy nở bấy nhiêu với những màu mỡ không bao giờ cạn…” (Hai dòng sữa). Vì vậy, các nhà văn hiện thực nói chung đã khai thác và sử dụng rất thành công thứ ngôn ngữ mộc mạc bình dân, gần gũi với lời ăn, tiếng nói hàng ngày của nhân dân lao động. Có thể nói, với những đóng góp của riêng mình, các nhà văn hiện thực, mỗi ngƣời mỗi vẻ, mỗi phong cách và mỗi cách sử dụng ngôn ngữ nghệ thuật khác nhau đã góp phần làm phong phú, giàu có thêm nền văn xuôi Việt Nam hiện đại.
  • 131. 125 Khảo sát toàn bộ những sáng tác của Nguyên Hồng giai đoạn trƣớc Cách mạng tháng Tám năm 1945, chúng tôi nhận thấy rằng: đặc điểm nổi bật về ngôn ngữ nghệ thuật của nhà văn chính là việc nhà văn đã sử dụng ngôn ngữ chứa đựng đầy ắp chất liệu cuộc sống cần lao, thứ ngôn ngữ phù hợp với tâm lý, tính cách của từng kiểu nhân vật và cũng là thứ ngôn ngữ mang sắc thái tôn giáo khá rõ rệt. 4.3.1. Ngôn ngữ đầy ắp chất liệu cuộc sống cần lao, phù hợp với tâm lý, tính cách của từng kiểu nhân vật 4.3.1.1. Ngôn ngữ đầy ắp chất liệu cuộc sống cần lao với vốn từ vựng phong phú Do hoàn cảnh riêng, Nguyên Hồng từ nhỏ đã phải sống trong một môi trƣờng lao động cực nhọc, lam lũ của những con ngƣời sống dƣới đáy xã hội đƣơng thời, va chạm với đủ loại ngƣời trong xã hội ấy, nên nhà văn am hiểu sâu sắc những nỗi khổ đau, sự vất vả, cực nhục trong cuộc sống cũng nhƣ lời ăn, tiếng nói của họ. Vì thế, ngôn ngữ đƣợc sử dụng trong văn Nguyên Hồng là ngôn ngữ gắn bó sâu sắc, máu thịt với ngôn ngữ đời sống, đƣợc chắt ra từ những cuộc đời cần lao đau khổ. Đặc điểm này gắn liền với khuynh hƣớng thẩm mỹ của chủ nghĩa hiện thực. Đó là những từ ngữ giản dị, gần với lời ăn tiếng nói của tầng lớp lao động nghèo dƣới đáy xã hội, những từ ngữ gắn với công việc lam lũ, cực nhọc; những từ ngữ của những ngƣời thuộc các thành phần phức tạp (giang hồ, trộm cƣớp…), và cả thứ ngôn ngữ mang dấu ấn của những ngƣời theo đạo Thiên chúa. Thứ ngôn ngữ mà nhà văn sử dụng thƣờng phù hợp với đặc tính xã hội của nhân vật, phù hợp với các trạng thái tâm lý phức tạp của nhân vật trong từng trƣờng hợp cụ thể. Trong sáng tác trƣớc Cách mạng của Nguyên Hồng có nhiều loại nhân vật, nhƣ: nhân vật phụ nữ, nhân vật trẻ em, nhân vật trí thức, nhân vật lƣu manh, trộm cắp, gái điếm… Ở mỗi loại nhân vật khác nhau, tác giả lại sử dụng các loại từ ngữ khác nhau phù hợp với tính cách, bản chất của nhân vật. Điều đầu tiên, ngƣời ta dễ nhận thấy một trong đặc điểm ngôn ngữ nghệ thuật của Nguyên Hồng là một thứ ngôn ngữ rất giàu chất liệu cuộc sống, nó cứ “ngồn ngộn, ngồn ngộn chi tiết, đôi khi được cất lên, được tấp lên, được chằng buộc đến ngốt mắt” [116, tr. 239]. Hay nói cách khác, ngôn ngữ của Nguyên Hồng là thứ ngôn ngữ giàu chi tiết biểu hiện - mà một trong những phƣơng thức, phƣơng tiện thể hiện nhân vật quan trọng nhất chính là chi tiết. Chi tiết - đó là những biểu
  • 132. 126 hiện về mọi mặt của con ngƣời mà ngƣời ta có thể căn cứ để cảm biết về nó. “Sự tồn tại của các chi tiết là một trong những đặc trưng cơ bản của tác phẩm tự sự” (…). Trong truyện tình tiết, sự kiện quả là có vai trò quan trọng. Nhưng trung tâm của sự việc, của sự kiện, biến cố là con người, trung tâm của chi tiết, tình tiết là nhân vật” [136, tr. 124]. Trong thế giới nghệ thuật của nhà văn, nhân vật là một trong những yếu tố quan trọng. Nhƣng để xây dựng đƣợc nhân vật thì nhà văn phải gắn nhân vật với những những tình tiết, chi tiết cụ thể, bởi: “Nếu tách nhân vật ra khỏi những tình tiết, chi tiết thì nó trở nên những con người chung chung, trừu tượng, mất hết sức sống. Ở đây, nhân vật chỉ có thể sống cuộc đời của nó qua những tình tiết, chi tiết”[136, tr. 125]. Vì vậy, Nguyên Hồng rất chú trọng đến chi tiết trong việc xây dựng nhân vật, ông sử dụng rất nhiều chi tiết cụ thể, sinh động trong câu văn để thể hiện, để chuyển tải hết những suy tƣ bộn bề, những hiểu biết, những cảm nhận sâu sắc của mình đối với cuộc sống, với con ngƣời xung quanh. Nguyên Hồng có một vốn sống rất giàu có, phong phú, nên mỗi khi đặt bút xuống là những dòng chữ đầy chi tiết cứ “cựa quậy phập phồng” và “lấp lánh sự sống” tuôn trào lên từng trang viết của nhà văn. Ngôn ngữ của Nguyên Hồng giàu chi tiết, thể hiện sự quan sát tỉ mỉ, đôi khi ta có cảm tƣởng nhƣ ngòi bút của ông đã lăn xả vào cuộc sống, muốn lột trần nó ra để phơi bày tất cả những hiện thực đa chiều của cuộc sống, nhất là mặt đen tối, khuất lấp của nó để lật tẩy những gì là cặn bã, những gì là xấu xa, là vô nhân đạo nhất của xã hội đƣơng thời. Trong truyện ngắn Đi, tác giả miêu tả những ngƣời nông dân lũ lƣợt bỏ làng quê ra tỉnh để kiếm sống, tránh nạn đói đang cận kề. Thảm cảnh đó đƣợc nhà văn miêu tả cụ thể từng chi tiết: “Suốt hai bên đường, người đổ ra chỉ càng thêm đông. Xóm nào, làng nào cũng chỉ toàn người đi thôi. Bọn năm người, bọn mười người, có bọn hàng năm, sáu mươi người… Thỉnh thoảng, có vài cái xe tay ì ạch đi ngược lại thì người ta bâu lấy đen ngòm. Một cái quần vá đũng, một cái áo bợt vai, cả khuỷu tay, cả nách, một cái khăn vuông dúm mấy chỗ, một cái bao tải mướp, một cái màn như vó bè, một bát đĩa cóc cáy, một cái điếu bát cổ sứt sẹo bịt chi chít, một cái nồi đồng bẹp, một cái thau xoạc miệng… tất cả những đồ vật lăm lăm muốn trở thành cơm, thành khoai, thành ngô kia lại nhốn nháo giơ lên” [73, tr. 596]… Nhƣ đã nói, ngôn ngữ của Nguyên Hồng mang đậm cá tính sáng tạo của ông, cái độc đáo của nhà văn là sử dụng những từ ngữ rất đỗi bình dân nhƣng rất
  • 133. 127 giàu tính nghệ thuật. Nhà văn thƣờng sử dụng những biện pháp tu từ (liệt kê, những từ láy, phép lặp, câu hỏi tu từ, tiếng lóng… - mang đậm dụng ý đặc tả, miêu tả rất chi tiết. Khảo sát một số sáng tác tiêu biểu của Nguyên Hồng, chúng tôi đã thấy: trong truyện ngắn Đi có dƣới 10 trang truyện đã sử dụng 60 cặp từ láy; truyện vừa Qua những màn tối có 66 trang truyện đã sử dụng 66 cặp từ láy; tiểu thuyết Bỉ vỏ (khảo sát 50 trang đầu) có 258 cặp từ láy/50 trang; hồi ký Những ngày thơ ấu (khảo sát 50 trang đầu) có 204 cặp từ láy/50 trang… Cách sử dụng những biện pháp tu từ nhƣ điệp từ, liệt kê, từ láy… mang đậm dụng ý đặc tả nhƣ trên nhằm biểu thị trạng thái tột cùng của hành động, hoặc biểu đạt những sắc thái diễn ra phức tạp, tinh vi trong đời sống nội tâm của nhân vật. Cũng trong truyện ngắn “Đi”, nhà văn đã dùng nhiều biện pháp tu từ nhƣ: phép lặp, phép liệt kê, những từ láy gợi cảm để miêu tả sự mệt mỏi, rã rời của những ngƣời dân quê phải bỏ làng đi kiếm sống: “Trƣớc hai con mắt bừng bừng của y, càng rộn rập những bƣớc chân, những gồng gánh, những đùm chiếu, những sống lƣng khặc khừ, những bụng mọng lặc lừ, những cái đùi tóp lẩy bẩy, những đầu óc bù xù, những đứa bé bèo nhèo, lờ ngờ. Và hai bên tai ù ù của y càng ran ran những tiếng nói hổn hển, những tiếng gọi thất thanh, những tiếng ho sù sụ, những tiếng rên thoi thóp, tiếng chửi, tiếng lạy van tiếng trách móc và những tiếng cƣời, những tiếng hát … Những tiếng cƣời hô hố, khách khách, những tiếng hát gào lên nhƣ điên dại…” [73, tr. 596]. Trong truyện vừa “Qua những màn tối”, nhà văn đã dùng nhiều biện pháp tu từ nhƣ: liệt kê, từ láy gợi cảm và biểu cảm để miêu tả tâm trạng nhân vật Trung khi nghĩ về quá khứ êm đềm: “Lòng Trung lại rưng rưng muốn khóc và lần lượt bao nhiêu hình ảnh của cái đêm trước kia khi lìa bỏ quê hương lại xuất hiện. Dưới ánh trăng xanh biêng biếc sáng, mình Trung lủi thủi bước thong thả trên những bóng lá xanh nhợt rung rinh ngả trên đường đất nâu bạc gồ ghề. Mùi hoa cau hiền lành thoang thoảng. Tiếng sáo diều mơ hồ. Thỉnh thoảng gió cuồn cuộn lồng lên, dào dạt lướt những lớp sóng lấp lánh như thiếc trên đồng lúa, tỏa rộng mùi tám thơm ấm và ngọt” [74, tr. 23]. Miêu tả một cách chi tiết, sinh động nhƣ vậy, chứng tỏ vốn từ vựng của Nguyên Hồng vô cùng phong phú. Một số nhà nghiên cứu đã phát hiện ra là: Nguyên Hồng rất có tài tả nắng. Quả vậy, chỉ trong truyện Một trưa nắng chỉ vẻn
  • 134. 128 vẹn hơn 7 trang, nhƣng nhà văn đã có rất nhiều những từ ngữ khác nhau để miêu tả nắng. Nắng là “thác lửa ngùn ngụt chói lòa mặt trời”, “biển lửa mênh mông”, “nắng chang chang”, “mặt trời vầng lửa đỏ rực”, “nắng xém lại”, “nắng ngây ngất”, “tiếng cháy sôi của nắng”, “nắng chói chang”, “tia nắng chói xuống mắt”, “nắng vàng rực” [73, tr. 473]. Vốn từ vựng phong phú đã giúp Nguyên Hồng có những trang tả nắng đặc sắc, “Miêu tả cát bụi và ánh sáng là tín hiệu thẩm mỹ đặc biệt trong lời văn trần thuật của nhà văn” [101, tr. 71]. Hay miêu tả sự khốn cùng, thảm hại của con ngƣời khi đứng bên vực thẳm của nạn đói năm 1945, nhà văn chọn miêu tả nét mặt ngƣời: “phờ phạc, đen xám lại” [73, tr. 679], “phờ phạc, xanh xám hơn, lờ đờ nhìn” [73, tr. 596], “mặt mày vêu vao”, “thần mặt”, “nhợt nhạt”, “mắt vàng lờ”, “mắt trắng lờ đờ”, “mắt lờ ngờ”, “nhìn trừng trừng”, [73, tr. 597], “mặt ai nấy đều nhăn nhúm phờ phạc… sắc mặt đen xạm… những con mắt vàng lờ sâu hoắm” [73, tr. 613]… Hay sử dụng các động từ biểu thị sự tranh giành quyết liệt vì sự sống: “họ cứ lăn xả vào các hàng, đè sấn lên nhau mà nhặt những hạt cơm rụng. Họ móc cả mồm mà giật những lá bánh, gói cơm, gói cá. Lắm ngƣời vứt cả con đi để cướp cái vỏ chuối giằng từ mồm ngƣời ăn xuống và tranh nhau đến nỗi vỏ chuối đã gí bét với đất mà vẫn cứ quào lấy mà ăn” [73, tr. 597]… Sự sống đƣợc khắc họa qua lời văn của Nguyên Hồng không chỉ hiện lên một cách rất chi tiết mà còn rất giàu cảm xúc - những cảm xúc tinh tế làm rung động trái tim ngƣời đọc bởi sự cảm thông sâu sắc và những nỗi niềm trắc ẩn khôn nguôi đối với những con ngƣời bị dồn đẩy, bị xã hội ruồng bỏ. Hãy lắng nghe câu văn Nguyên Hồng khi ông miêu tả giọng hát nẫu ruột, tê tái của đám dân “chạy vỏ” qua những ngôn từ đầy gợi cảm:“Những câu hát ấy chỉ thấy cất lên trong những khi mưa gió buồn bã mà một trinh không dính túi, hay sắp lâm vào bước gian nan cảnh tù tội. Không biết ai đã đặt ra những câu hát ấy, và ai đã dùng cái giọng lẳng lơ, bổng không ra bổng, chìm không ra chìm, lờ lờ và từ từ như dòng nước xanh rêu nhờn nhụa chảy vào một vũng tối - cái giọng nôm na gọi là giọng nhà thổ ế - để bấy giờ nó trở thành câu hát cửa miệng từ trẻ con đến người lớn trong cái xã hội ăn cắp tối tăm kia” (Bỉ vỏ). Nguyên Hồng đã sử dụng những từ ngữ, biệt ngữ mà chỉ riêng đám dân chạy vỏ mới hiểu đƣợc, đó là sự cô đơn cùng cực, là sự đau đớn khôn cùng, những nỗi niềm tê tái của những con ngƣời “cực chẳng đã” phải “chạy vỏ” để kiếm sống. Ngôn ngữ đặc sắc hòa cùng với một giọng
  • 135. 129 văn đầy cảm xúc trăn trở cho những kiếp ngƣời cùng khổ tạo nên sự ám ảnh không nguôi đối với ngƣời đọc về những kiếp ngƣời bé nhỏ, mong manh, vô nghĩa trong xã hội cũ. Nhiều khi không kìm nén đƣợc cảm xúc của mình, nhà văn phải kêu lên khi miêu tả những nỗi đớn đau, bất hạnh của con ngƣời: “Lẽ nào lại như thế được? Tại sao lại như thế được? Có bao giờ tìm sự giải quyết ở trời?... Bao nhiêu buổi chiều như thế? Đã mấy trăm buổi chiều như thế?”… Có rất nhiều những câu hỏi tu từ nhƣ vậy để thể hiện nỗi niềm cảm thƣơng vô hạn của nhà văn đối với những ngƣời cùng khổ, cùng đƣờng trong một xã hội đầy cạm bẫy và bất công. Là một nhà văn thiết tha yêu cuộc sống, yêu con ngƣời nên hình nhƣ cái khuôn khổ của những câu văn ngắn không diễn đạt đƣợc cho thỏa tình ý chất chứa trong trái tim của nhà văn, nên nó đã phải thể hiện trong những câu văn dài, với “Những dòng chữ đầy chi tiết cứ cựa quậy, phập phồng. Một thứ văn bám riết lấy cuộc đời, quấn quýt lấy con người” (Nguyễn Đăng Mạnh). Bênh vực và xót thƣơng cho số phận ngƣời phụ nữ và trẻ em nghèo trong xã hội cũ, nhà văn kêu lên những lời khẩn cầu thống thiết cho cuộc sống của họ bằng một loạt những câu văn dài với ngôn ngữ cảm động, thấm đẫm một tình cảm yêu thƣơng: “Phải đem sữa lại cho những người mẹ hiền nhiều con dại ở các nước bị chiến tranh tàn phá; những người mẹ đương để tang cha, chồng, anh em; những người mẹ đương phải thay những người đã chết vì chiến tranh kia, làm đủ mọi việc để có đủ quần áo và lương thực cho tụi quân lính hung hãn đi xâm chiếm các nước yếu hèn. Phải trả sữa lại cho những cái miệng bé nhỏ há rộng, lưỡi gần cứng đó, dưới những bầu vú lép. Những cái miệng khát sữa chờ mong trong khi những mụ đàn bà phú hào quý tộc tắm bằng sữa cho da thịt mịn màng, trong khi bọn tư sản đổ hàng ngàn, vạn thùng sữa xuống biển để có thể bán nốt chỗ sữa còn lại với giá đắt trong thời kỳ kinh tế khủng hoảng…” [73, tr. 187]. Hoặc thể hiện sự đồng cảm sâu sắc của nhân vật cậu bé An (Mợ Du) khi chứng kiến cảnh ngộ éo le của hai mẹ con Mợ Du, “Tuy còn nhỏ tuổi, nhưng chỉ nghe mợ Du nói ngần ấy câu, tôi nhận thấy ngay tại sao lại có sự gặp mặt vụng trộm giữa hai mẹ con nhà này, và tôi cảm thấy rõ ràng sự lo lắng và đau khổ của người đàn bà đã bị đuổi ra khỏi của một gia đình nay lẩn lút trở về để được thăm nom con giây phút” [73, tr. 190]. Có lẽ do “Ngôn từ là lời nói vốn lấy câu làm cơ sở
  • 136. 130 nên nó tương ứng với những hình thức tạo hình và biểu hiện trong văn học, ứng với sự phản ánh các tương quan, quan hệ đời sống thực tại” [93, tr. 183] - Vì thế mà Nguyên Hồng hay sử dụng những câu văn dài với vốn từ vựng phong phú, nhiều chi tiết nhƣ vậy để khẩn cầu cho những kiếp ngƣời cùng khổ nhƣ mẹ bé Hồng, Tám Bính, mụ Mão, Tần, Nhân… Những câu văn ấy đƣợc Nguyên Hồng viết bằng cả một tình thƣơng và một sự cảm thông không kiềm chế đƣợc. Ngƣời ta có cảm tƣởng rằng, dƣới đáy sâu của mỗi câu văn Nguyên Hồng là cả một sự cảm thƣơng sâu sắc đối với từng số phận con ngƣời (đặc biệt là số phận ngƣời phụ nữ và trẻ em). Nguyên Hồng lý giải nỗi đau khổ của những trẻ em nghèo bằng tình cảm yêu thƣơng của ngƣời cùng cảnh ngộ: “Cảnh đời đày đọa của chúng như phải có cái mà say sưa trong bê tha kia để mà an ủi. Và mỗi một tính cách tinh nghịch, quỷ quái gian ác là kết quả của cái gia đình trụy lạc, hoặc vì một người cha cờ bạc rượu chè, hút sách rạc rài, hoặc vì người mẹ dốt nát đanh đá quá, hoặc vì sự tàn tật đến kết liễu một đời làm việc tối tăm, hoặc cái chết thê thảm đã bóp nghẹt một đời sống chỉ để nhẫn nhục và đau khổ” [73, tr. 242]. Quả thực Nguyên Hồng đã “rút ruột” mình ra để viết, “vắt kiệt mình ra” để tâm tư với cuộc đời, với số phận nghiệt ngã của những con người dưới đáy xã hội, nhà văn của “thập loại chúng sinh” ấy lấy từ trong lòng xã hội “thập loại chúng sinh” bước ra, cầm lấy cây bút sắt chấm vào mồ hôi, nước mắt và máu của mình và viết ra văn chương của riêng mình” [116, tr. 378]. Phải có một lòng cảm thông sâu sắc, với những ngƣời cùng khổ thì nhà văn mới có những câu văn trĩu nặng một nỗi đau khôn cùng nhƣ vậy, “như ta đã thấy, bao nhiêu xương thịt tan tành thối nát, bao nhiêu nước mắt và máu đã lụt ngập tỉnh thành, bao nhiêu sinh mệnh đã chết và đương chết trong cảnh đói rét nên một đám người hả hê sung sướng mà có bao giờ tìm ra được sự giải quyết ở trời?” [73, tr. 156]… Ta thấy, ngôn ngữ của Nguyên Hồng không chỉ giàu chi tiết và cảm xúc mà còn giàu hình ảnh, những hình ảnh đƣợc thể hiện một cách tỉ mỉ và sinh động. Dƣờng nhƣ nhà văn đã hòa vào với nhân vật để quan sát cụ thể sự sống, cảnh đời, tình đời và say sƣa, hối hả “tấp lên”, chằng buộc lên những câu văn. Sự kiện, hiện tƣợng cuộc sống và tình cảm của nhà văn cứ xoắn xuýt, cuộn chảy trong câu văn. Ví dụ nhƣ đoạn nhà văn miêu tả sự hồi tƣởng của Bính vào một buổi chiều trong
  • 137. 131 Bỉ vỏ chẳng hạn: “Nắng đã xế bóng. Trời của một buổi chiều mùa đông ấm áp, rực rỡ. Trời cao và mây sáng, mây trắng như bông, như tuyết trôi về phía xa. Trên bờ đê, dưới rặng xoan lao xao, phấp phới, phu phen thợ thuyền đã về hầm. Những chiếc mũ dạ lấm láp hắt ánh nắng và bụi. Những nón lá vàng rực lên. Những lồng ngực bóng nhẫy phơi ra giữa những tà áo vải thô nhuộm xanh. Những chiếc quần láng cộc nổi gọn lên những bắp chân tròn trĩnh đầy mạt than và cát lấm tấm như vảy bạc. Những bao gạo lấm láp quấn đằng trước theo những bước chân hắt ra những làn bụi nhảy múa” [74, tr. 372]. Hoặc trong một đoạn văn miêu tả một cách tƣờng tận tỉ mỉ, chi tiết đối tƣợng miêu tả, là căn nhà ổ chuột của một gia đình nghèo khổ nhƣ: “Cái gia đình lam lũ kia vẫn lúc nhúc trong gian nhà úp xúp và hôi nồng đã ba năm không vật gì mới hiện ra dưới những mái lá tối mờ. Vẫn cái giường tre đu đưa kêu răng rắc mỗi lần những đứa trẻ nhún nhẩy, những cái phản lè tè mọt nghiến rền rĩ vẫn cái bàn mất chân buộc vào cột vách. Trưa hè, dưới nắng lửa, vẫn những làn bụi lầm lên chập chờn. Ngày mưa to gió lớn, trên mặt đất ngập nước và rác rưởi, người cha vẫn làm thuyền cho những đứa trẻ chơi...” (Nhà bố Nấu). Hay trƣờng hợp miêu tả nhân vật Quang (trong Lửa thiêu) khi anh ta chứng kiến một buổi tổ chức Đại hội cứu tế tại Nhà hát lớn của những kẻ làm tay sai cho Pháp, anh đã không giấu nổi sự căm hờn, khinh bỉ và phẫn uất. Tâm trạng của Quang đƣợc tác giả khắc họa rõ nét qua những ngôn từ giàu sắc thái biểu đạt nhƣ: “Chúng hòa nhạc, chúng tung hoa, chúng bán hoa, chúng quăng tiền, chúng thu tiền và chúng cười, vỗ tay, reo hò ầm ầm…”, “ Những cố vấn đại thần, những thượng thư, những tai nọ, mặt kia, giàu sang nhất nhì. Những cái bụng lặc lè… Những cái má sề sệ… những gươm lê thê sáng loáng. Những lon vàng chỉ bạc, bài ngà, hoa vóc… những cái đầu bóng soi gương được… những cái mặt lồm lộp không thể cái gì nhẵn lì hơn được… những bộ ngực, những cặp môi không thể cái gì núng nính hơn được. Cả một phè phỡn mê tơi… cả một mùi thơm nồng nặc… cả một ánh sáng rực người” [73, tr. 638]. Ta luôn gặp trong tác phẩm của Nguyên Hồng một thứ ngôn ngữ phong phú đến mức “bề bộn”, luôn “lấp lánh sự sống”. Văn và câu văn của Nguyên Hồng vì thế mà đã xác lập một chỗ đứng riêng, tạo dấu ấn riêng, khó phai trong tâm trí
  • 138. 132 ngƣời đọc cũng chính bởi thứ ngôn từ giản dị, thô mộc mà đặc sắc với những câu văn “lúc lỉu những thành phần như một đoàn tàu chợ”… Văn của ông là tiếng nói đau đáu, thiết tha đòi quyền sống cho những kiếp ngƣời cùng khổ, bởi “Nguyên Hồng viết bằng tình thương, một tình thương không kiềm chế được. Nguyên Hồng viết bằng nước mắt, nước mắt không có giọt cuối cùng. Chìm dưới đáy mỗi một câu văn Nguyên Hồng là những giọt nước mắt như thế” (Linh Thi). Những câu văn dài bộn bề chi tiết “như một cái cây xum xuê, lúc lỉu những thành phần như một đoàn tàu chợ”, đƣợc bắt nguồn từ một vốn sống phong phú, một tấm lòng giàu tình cảm, và một tâm hồn dạt dào sức sống của Nguyên Hồng. Phải chăng viết nhƣ vậy nhà văn mới “chuyển tải” hết đƣợc nỗi khổ đau vô bờ bến của các nhân vật (đặc biệt là nhân vật phụ nữ và trẻ em) trong xã hội cũ. Và cũng chỉ mới nhƣ vậy, nhà văn mới thể hiện đƣợc chủ nghĩa nhân đạo thống thiết của mình đối với con ngƣời, đối với cuộc đời và tình yêu đối với văn chƣơng nghệ thuật. 4.3.1.2. Ngôn ngữ phù hợp với tâm lý, tính cách của từng kiểu nhân vật Nhƣ đã nói, thế giới nhân vật của Nguyên Hồng là thế giới của những con ngƣời lao động nghèo khổ dƣới đáy trong xã hội thực dân phong kiến. Và để khắc họa cụ thể, sinh động từng kiểu nhân vật đó, nhà văn đã sử dụng thứ ngôn ngữ nghệ thuật phù hợp với từng kiểu nhân vật, phù hợp với các nét bản chất và tính cách riêng biệt của họ. Với những người lao động nghèo khổ nhƣ: phu phen, thợ thuyền, những ngƣời buôn thúng, bán bƣng… thì ngôn ngữ của họ phần lớn là những từ ngữ bình dân xô bồ, bạo dạn. Tuy nhiên đó là những lúc họ phải bƣơn chải vật lộn để kiếm ăn, để tồn tại, “hoàn cảnh sống đã rèn đúc nên ở họ tính can đảm đến táo tợn”, còn với những ngƣời cùng cảnh ngộ, với cha mẹ, chồng vợ, con cái, hàng xóm… họ dành cho nhau những câu nói tình nghĩa thật xúc động. Chẳng hạn nhƣ lời nói đầy động viên, an ủi của Mũn (trong Đây bóng tối) nói với Nhân lúc Nhân bị mù lòa, đau đớn, phiền muộn muốn quyên sinh: “- Thôi mình ạ, cảnh ngộ eo hẹp bắt buộc phải thế mình cũng đừng nên phiền muộn làm gì… mà mình trông ba đứa con hay vòi vĩnh, hay quấy khóc kia kìa, chăm nom chúng thật bận bịu vô cùng, thế mà mình còn phải coi cả cơm nước cho cả nhà thì sự vất vả, nắng nôi của tôi có thấm thía gì”. Sự cảm thông và lời nói đầy tình nghĩa ấy đã làm dịu lòng
  • 139. 133 Nhân, làm cho Nhân quên hẳn cái ý định tự tử để cho Mũn “nhẹ gánh” trên vai. Hoặc đó là lời an ủi của một ngƣời mẹ già với con trai khi cả nhà họ đang bị cái đói đe dọa từng ngày, khi xung quanh họ là cảnh ngƣời đói lần lƣợt chết nhƣ ngả rạ hai bên đƣờng “- Đã có giời! không ai cưu mang được ai nữa thì đã có giời. Chẳng nhẽ giời lại đoản hết cả mọi người? (…) Giờ đã ngoài đôi mươi tháng giêng, mà cuối tháng ba sang tháng tư thì giời có mưa. Giời để cho sống qua mấy tháng nữa là không việc gì nữa. Phải! Không lo nữa, có thóc chiêm, hơn hai tháng nữa có thóc chiêm” [73, tr. 602]. Trong khung cảnh tối tăm vì sự đói khát chết chóc ấy, bà lão gần đất xa trời đã động viên con trai tin tƣởng vào những ngày tháng trƣớc mắt. Sự lạc quan của bà mẹ nghèo ấy thật đáng quý, nó xuất phát từ triết lý muôn đời của nhân dân lao động “Ai giàu ba họ, ai khó ba đời”, nhất là ở trong những hoàn cảnh nghiệt ngã nhƣ vậy! Những đối thoại tình nghĩa ấy thể hiện bản chất tốt đẹp, tình nghĩa sâu sắc của những ngƣời dân lao động, đồng thời cũng thể hiện đƣợc quan niệm của nhà văn về con ngƣời: “Tất cả những con người bị coi là cặn bã ấy đều không ít chau chuốt cho sự sống những tình cảm sâu xa tươi thắm mà các bọn người trong giai cấp bóc lột không thể nào có được, không thể nào xử sự được” [67]. Nhƣ đã nói, ngôn ngữ của Nguyên Hồng là thứ ngôn ngữ giản dị, gần với lời ăn tiếng nói của tầng lớp lao động dƣới đáy xã hội đƣơng thời. Trong các tác phẩm Láng, Quán Nải, Những ngày thơ ấu, Mợ Du… ta nhận thấy có nhiều những từ ngữ nói về những công việc nặng nhọc của nhà nông, nhƣ: cắt cỏ, cày, vác, cuốc, đập, làm đất… “họ, kẻ vác cày cuốc đập, đòn gánh người dắt trâu hay mang những nón áo, ấm đất, điếu cày. Tất cả đều lặng lẽ, phờ phạc vì đói mệt” [73]; Những từ ngữ của những ngƣời làm nghề buôn thúng, bán bƣng, (hoặc những nghề nhỏ mọn khác) cũng có rất nhiều trong sáng tác của Nguyên Hồng trƣớc Cách mạng. Những từ ngữ chỉ những dụng cụ lao động của họ nhƣ thúng, mủng, mẹt, vỉ buồm, chõng, xay bột, làm bánh, thạch, chè, xôi chè, luộc khoai, nhà đò, luồng nước, hàng quà, bán rong… Nhiều hơn cả là từ ngữ gắn liền với công việc cực khổ của những ngƣời thợ thuyền, của phu khuân vác, đội than ở các nhà máy, bến tàu, bến cảng, nhƣ: máy hập, băng, xe goòng, chở, vác, đèo, đội, thợ nề, làm phu, cu ly, đòn bẩy, thanh sắt, dây curoa, đất, đá, bánh xe, dây da, chuyển động, ổ sắt, búa lớn, quai… Điều đặc biệt là với những từ ngữ giản dị, bình thƣờng mang đậm hơi thở cần lao ấy đã đƣợc Nguyên Hồng tái hiện thành một bức tranh đầy
  • 140. 134 màu sắc về sự khốn khổ lam lũ của những con ngƣời sống dƣới đáy xã hội. Đúng nhƣ Nguyễn Minh Châu nhận xét về ngôn ngữ Nguyên Hồng “câu chữ nào cũng lấm láp cuộc sống, mang hơi thở hổn hển của cuộc sống lam lũ”. Những từ, những câu chữ ấy luôn “cựa quậy, phập phồng” đánh vào tâm thức ngƣời đọc, ám ảnh ngƣời đọc về cuộc sống nô lệ của nhân dân ta dƣới thời thực dân phong kiến. Nguyên Hồng có thói quen lúc rỗi rãi thƣờng hay đến những nơi đông ngƣời nhƣ vƣờn hoa, chợ, bến tầu, bến xe,… để lắng nghe ngôn ngữ đối thoại đời thƣờng, ngôn ngữ chợ búa, ngôn ngữ của những ngƣời lao động buôn thúng, bán bƣng vất vả cực nhọc để chắt lọc và đƣa vào văn chƣơng của mình. Vì thế, ngôn ngữ của Nguyên Hồng là ngôn ngữ của đời sống cần lao, “mang hơi thở nóng hổi” của cuộc sống. Với những nhân vật tha hóa, lưu manh hóa, tác giả đã sử dụng một thứ ngôn ngữ đặc biệt - thứ ngôn ngữ phù hợp với tính chất nghề nghiệp và bản chất, tính cách của những con ngƣời táo tợn, bất cần, sống cuộc sống ngoài vòng pháp luật. Khác với những nhà văn khác cùng thời, cùng khuynh hƣớng, Nguyên Hồng là ngƣời đặc biệt dành sự quan tâm nhiều đối với loại nhân vật tha hóa, lƣu manh hóa - và cái khác biệt của nhà văn cũng chính là ở kiểu xây dựng loại nhân vật này. Có lẽ do hoàn cảnh sống dƣới đáy xã hội mà Nguyên Hồng đã phải nếm trải, nên ông gần gũi và rất am hiểu họ. Với kiểu nhân vật này nhà văn sử dụng những từ ngữ ăn nói trợn trạo, bất cần đời, đầy tiếng lóng của những dân “anh chị”. Ta hãy lắng nghe một cuộc đối thoại trong Bỉ vỏ giữa nhân vật Năm Sài Gòn và đồng bọn: “Hắn nói đến đây, cả bọn nhao nhao lên hỏi: - Có “Tế bướu” (nhiều tiền) không? - Bao nhiêu “thạch” (đồng)?… - Tôi biếu anh Năm “trách chợm” (một chục), còn mỗi anh “kẹo thạch” (năm đồng). Tư lập lơ lấm lét chờ Năm nhận lời mới hất hàm hỏi Chín: - Thế “khánh vọt” (khánh vàng) với “khong bẹt” (khóa vòng bạc) đâu? Chín hiếc cười đáp: - Ấy suýt tôi quên thằng “vỏ lỏi” bế em bé đưa ra ao than, chực tháo khánh và vòng, xích thì có bốn “so quéo” ở trong ấy đi ra bắt gặp nó, nó hoảng hốt vứt
  • 141. 135 đứa bé xuống một cái hố rồi chạy mất… Lại thấy bóng “cớm chùng” và “cớm tẩy”, tôi phải bấm nó rồi cả hai “ngũ dị” đi thẳng” [74, tr. 338]. Và đây là ngôn ngữ đối thoại trong cuộc cắt máu ăn thề của những tay “anh chị” đất Hải Phòng: “Tôi là Sửu Nháy, hai mươi mốt tuổi, không cha mẹ, không anh em, vợ con không quê quán… can án sáu lần, tổng cộng bốn năm tù… xin nguyện hết lòng giúp đỡ, bênh vực anh em, nếu sai lời sẽ bị trời tru, đất diệt”; “Tôi là Tư Chơi, hai mươi tư tuổi, không quê quán, anh em, cha mẹ, can án tám lần, tổng cộng 7 năm tù, nguyện như Sửu Nháy nếu sai lời xin quỷ thần hai vai bắt hộc máu chết tươi”;“Tôi là Bảy Hựu, hai mươi tuổi, không cha mẹ, không quê quán… không cả chồng con, theo anh Hai Răng vàng giang hồ từ thuở nhỏ, can án sáu lần, cộng bốn năm tù, xin nguyện như anh em, nếu sai lời, sẽ bị chết đâm, chết chém ở đầu đường, xó chợ”… [73, tr. 124]. Ta thấy qua những đoạn đối thoại trên, tác giả đã tạo đƣợc một loại ngôn ngữ có sắc thái riêng của những kẻ giang hồ hành nghề cƣớp giật, đâm thuê, chém mƣớn. Họ muốn tồn tại đƣợc thì phải bất chấp tất cả, nên họ “yêng hùng” ngay cả trong khẩu khí. Nguyên Hồng đã chú ý sử dụng ngôn ngữ đối thoại để thể hiện bản chất và nghề nghiệp của loại nhân vật này. Đặc biệt, trong tiểu thuyết Bỉ vỏ những tiếng lóng, những biệt ngữ mà các nhân vật lƣu manh, tha hóa sử dụng là 272 lƣợt (tần số đƣợc Nguyên Hồng sử dụng hết sức đậm đặc). Có thể kể ra hàng trăm từ lóng mà tác giả đã sử dụng nhƣ: “Hồ lỳ” (ngƣời tính toán ở chiếu bạc),“chạy dọc” (kẻ ăn cắp trên tàu thủy, tàu hỏa hay ô tô), “cớm chùng” (mật thám), “phụ cớm” (phụ mật thám), “cớm độc” (đội xếp), “Cớm tẩy” (mật thám tây, đội sếp tây), “tôm”(bắt), “mõi” (móc, rút) hay những biệt ngữ:“vỏ lỏi” (ăn cắp nhỏ tuổi), “tiểu yêu” (chỉ trẻ con ăn cắp), “yêu tạ” (kẻ cắp lâu năm), “bỉ vỏ” (đàn bà ăn cắp),“quấy” (đi chơi nhà chứa);“diễn xưa” (uống rƣợu say),“phiện phò” (hút sách chơi bời);“bùng” (án biệt xứ),“pét bích” (tám lần can án),“củ” (chết), “ngũ dị” (chạy trốn), te (đẹp), “tiền bồi” (tiền ăn cắp của bọn ăn cắp trích nộp cho đàn anh), hiếc (lần lƣng, móc túi), “khai” (cắt túi, xẻo đẫy), “hắc” (cẩn thận, khôn ngoan), “thắt đớm” (thắt lƣng), “tễ biếu” (nhiều tiền), “đi phiên” (đi khám bệnh), “bét dịp” (tám tháng), “nhỡ” (bị tù), “đét” (không ăn cắp đƣợc), “mổ chạc” (ăn nhờ), “ngũ dị” (chạy trốn)… Nguyên Hồng dùng nhiều những tiếng lóng, những biệt ngữ nhƣ trên với mục đích để phản ánh cuộc sống tối tăm đầy tội lỗi và cũng đầy
  • 142. 136 nguy hiểm của những kẻ lƣu manh, trộm cắp, cùng đƣờng nổi loạn. Các nhân vật này sử dụng những tiếng lóng, những biệt ngữ nhƣ vậy là để thông báo cho nhau trong những hoàn cảnh bị dồn đẩy, hoặc trong những tình huống cực kỳ nguy hiểm, hoặc khi trốn chạy để khỏi bị mật thám bắt… Cuộc sống tăm tối bấp bênh của họ đƣợc nhà văn miêu tả bằng nhiều tiếng lóng mà chỉ có những kẻ “trong nghề” mới hiểu đƣợc. Tài năng của Nguyên Hồng là ở chỗ nhà văn đã dùng chính ngôn ngữ của họ để miêu tả thực tế cuộc sống của họ, một cuộc sống ăn cắp, ăn cƣớp, đâm thuê, chém mƣớn, trong sự lo sợ bị bắt, bị vào tù hoặc sự thanh toán lẫn nhau có thể xảy ra bất cứ lúc nào. Ngay cả khi bày tỏ tình cảm, họ cũng nói với nhau bằng thứ ngôn ngữ của riêng họ: "Tám Bính vênh mặt nũng nịu: - Khi nào cớm mó được đến người em. Năm Sài Gòn lườm yêu Bính: - Mình chỉ kiêu ngạo thôi, tài giỏi sành sỏi như Tư Lập Lơ còn “cáy” không dám làm tiền nữa là mình thứ vị gì. - Nhưng em… - Em là “bỉ” chứ gì? ... Năm liền quàng tay qua Bính, kéo mặt Bính sát tận mặt mình, thều thào: - Em gái nhỏ tôi “te” quá”. [73, tr. 392]. Nhƣ vậy, chủ ý đƣa tiếng lóng vào trong đối thoại của các nhân vật này, nhà văn nói lên bản chất nghề nghiệp của họ, đó là thứ ngôn ngữ chỉ bản chất hung hãn và thái độ bất cần đời của những con ngƣời bị dồn đẩy phải sống một cuộc sống ngoài vòng pháp luật. Đúng nhƣ tác giả Lê Hồng My đã nhận xét: “Tiếng lóng của Nguyên Hồng đã đưa người đọc đến với tầng lớp cặn bã nhất của xã hội để nhận biết về sự đau xót của hạng đĩ điếm, trộm cắp, sát nhân vẫn bị người đời khinh rẻ. Đó là mảng hiện thực mà bao thế hệ nhà văn đã không ngừng trăn trở, tìm hiểu, khám phá. Dưới ngòi bút Nguyên Hồng, tiếng lóng đã bồi đắp thêm giá trị hiện thực của tác phẩm, làm cho bức tranh đời sống xã hội Việt Nam trước cách mạng tháng Tám trong văn học nước nhà thêm chân thực và sâu sắc” [101, tr. 127]. Có thể thấy, với những nhân vật tha hóa, lƣu manh, trộm cƣớp… nhà văn thƣờng sử dụng những ngôn ngữ của những kẻ bợm trạo, bất cần, hoặc những
  • 143. 137 tiếng lóng của giới giang hồ để lột tả bản chất và tính nghề nghiệp của họ. Cũng vậy, khi miêu tả cuộc sống của những đứa trẻ lang thang nơi đầu đƣờng xó chợ, nhà văn sử dụng những từ ngữ phù hợp với hoàn cảnh sống và tâm lý của lứa tuổi này. Tuy nhiên, trong ngôn ngữ của kiểu nhân vật trẻ em, ngƣời đọc nhận thấy đó là thứ ngôn ngữ vừa trẻ con, lại vừa già dặn của ngƣời lớn. Phải chăng môi trƣờng lao động cực nhục bắt buộc chúng phải bƣơn trải, phải giành giật, phải mánh lới… nhƣ những tay “anh chị” lớn tuổi để tồn tại? Chúng có những từ ngữ riêng, không ngang ngƣợc bất cần nhƣ những tay “anh chị”, nhƣng cũng đầy tính “bụi đời” - thứ ngôn ngữ đã ngấm vào chúng trong những ngày kiếm sống. Đây là đoạn đối thoại của hai nhân vật Điều và Tý Sáu, chúng bàn nhau ăn cắp tiền của ông già mù trong truyện ngắn Con chó vàng: “- Con chó vẫn thức mày ạ. Mà tao biết hai thằng mình khờ rồi, ban ngày đi ăn xin, ông lão mới bỏ quần áo vào bị chứ đi ngủ, thế nào bố già chẳng lẩn vào người. Mà bên bố già lại có con chó tai quái kia thì có giời mà lấy được. - Ức thật, hai thằng sáng mà lại chịu thua con chó của bố mù” [73, tr. 156]. Lẽ ra, bình thƣờng ngƣời đi ăn xin lại bị mù làm ngƣời ta thƣơng xót, nhất là tình cảm ấy ở trẻ em lại càng trong sáng và thể hiện sự thƣơng xót nhiều hơn, nhƣng cuộc sống kiếm sống lang thang nơi đầu đƣờng xó chợ làm các em trở nên chai sạn mất dần đi những tình cảm tốt đẹp, dửng dƣng với những cảnh ngộ rất đáng thƣơng tâm của ngƣời đời. Chúng gọi ông lão là “bố già”, là “bố mù” một cách dửng dƣng và còn định giết chó, cƣớp tiền của ông lão - ngƣời còn khốn cùng hơn chúng. Trong Bỉ vỏ, Nguyên Hồng miêu tả cảnh những đứa trẻ lang thang đầu đƣờng xó chợ, ăn cắp, lừa lọc để tồn tại, nhƣng cũng có nhiều lúc chúng bị các tay “anh chị” “hớt tay trên” “sản phẩm” ăn trộm của chúng, đẩy chúng vào tình trạng sắp chết vì đói, chúng đã bộc bạch những nỗi tức tối qua những lời nói đầy hằn học, đầy biệt ngữ và tiếng lóng: “Hiếu chêm một câu: - Mà Tám Bính “siêu” (lấy đi) mới thần tình chứ. … Hiếu chuyên môn ăn cắp, nên các cử chỉ của Bính nó diễn lại một cách khéo léo, tự nhiên vô cùng làm Sẹo phải tròn mắt kêu lên: - Tám Bính “dựa nhẩu” (lấy nhanh) đến thế cơ à?
  • 144. 138 Minh hất hàm cười: - Ấy chết, bà mày có biết “làm tiền” tí nào đâu! Mất hết cả ngờ vực, thằng Sẹo gật gù: - Khoái đấy, thích đấy!... Nó vui vẻ cất tiếng: - Chúng mày nhỉ, “bỉ” (ăn cắp) ấy dễ lắm, tốt lắm, làm thế nào những lúc “đét” (túng thiếu), chúng ta chả “trách phõ” (xin nhờ vả) được tí tỉnh” [74, tr. 381]. Qua những đối thoại trên, ta thấy nhân vật trẻ em, tuy còn ít tuổi nhƣng đã sử dụng các tiếng lóng, những biệt ngữ nghề nghiệp của chúng một cách thành thục, trơn tru. Cuộc đời của chúng nhiều lúc phải trải qua những ngày đói khát, rét mƣớt ê chề, chênh vênh giữa sự sống và cái chết, nhƣ nhân vật Minh có lúc “đói quá lả đi mê mệt, nằm rũ trên thềm gạch xây cạnh chuồng tiêu… May mà sáng hôm sau thằng Hiếu ăn cắp được đôi giày ta mới, bán được hai hào rưỡi mua phở cho nó ăn, chứ không nó chết đói mất” [74, tr. 383]. Ta thấy, trong những hoàn cảnh nghiệt ngã nhƣ vậy, tận đáy sâu tâm hồn các em vẫn ngời lên sự tƣơng thân, tƣơng ái, đùm bọc lẫn nhau của những ngƣời cùng cảnh ngộ. Điều đó làm ngƣời đọc ấm lòng hơn bởi thấy các em là những đứa trẻ đáng thƣơng chứ không đáng giận cho dù bị rơi vào hoàn cảnh nào. Để miêu tả cuộc đời những ngƣời phụ nữ phải làm nghề mại dâm để tồn tại, Nguyên Hồng cũng dùng những từ ngữ phù hợp với nghề nghiệp của họ, nhƣ: “sộp”, “đồ chơi”, “đi phiên”, “lẳng giai”, “sộp kê”, “xé giấy”,… hoặc những từ ngữ thể hiện những trạng thái cảm xúc khi tủi thân, khi ê chề, tủi nhục, đau đớn của những ngƣời đàn bà bị sa chân vào nhà chứa nhƣ: Tám Bính, Hai Liên… “Sau sáu mươi ngày đêm ròng rã ít khi chợp mắt làm “đồ chơi” cho mọi hạng người, tiếp những ông khách “sộp” của chủ chứa mà đến tiền đi “phiên” (đi khám bệnh) cũng không có” … …“Dứt lời, Hai Liên bấm Tám Bính, ghé vào tai Bính nói thầm: Thằng cha này có vợ nhưng vợ ở tận Hà Đông, ít khi gặp xuống chơi, nó lẳng giai lắm mà “sộp kê” (nhiều tiền) lắm, lại đi đạo nữa đấy”; …“Hai Liên ái ngại, cau mày ngẫm nghĩ một lát rồi bảo Bính: Chị muốn rời bỏ chốn này lắm phải không?... thôi được… khi nào chị thật khỏe mạnh, em sẽ đánh mối giúp chị một người có thể xé giấy lấy chị…
  • 145. 139 “Em không lừa dối chị đâu tuy em thường “khấu bộp” mọi người để lấy tiền” (Bỉ vỏ) … Vào thời điểm đó, các tác phẩm của văn học lãng mạn đang đến với bạn đọc bằng những từ ngữ nuột nà, trơn tru đầy mộng mơ của những chàng và nàng, những nhân vật chàng trai, cô gái Mới tân thời, đã chinh phục và ru ngủ độc giả bằng những tác phẩm: Hồn bướm mơ tiên, Nửa chừng xuân, Đời mưa gió, Đoạn tuyệt… thì Nguyên Hồng đã dũng cảm đƣa vào trang viết của mình những từ ngữ đầy gân guốc, bụi bặm, đầy tính bình dân của nhà máy, của than bụi, của nhà máy, của bến phà, từ ngữ của đời sống cần lao để miêu tả chân thực đời sống lam lũ của họ. Điều đặc biệt cũng là khác biệt của nhà văn là ông đã sử dụng những biệt ngữ, những tiếng lóng để miêu tả cuộc sống hỗn độn, khốn cùng của những con ngƣời sống dƣới đáy xã hội, sống ngoài vòng pháp luật. Giáo sƣ Hà Minh Đức khẳng định: “Không thể làm sống dậy cuộc sống giang hồ, lưu manh của những kẻ như Tám Bính, Năm Sài Gòn, Ba Bay nếu như trong Bỉ vỏ Nguyên Hồng không dùng tiếng lóng”. Thành công của Nguyên Hồng chính là ở chỗ ông đã đƣa tiếng lóng trở thành một thứ ngôn ngữ nghệ thuật vào văn chƣơng và giúp ta hiểu thêm về những con ngƣời tội lỗi bị xã hội cũ ruồng bỏ, để cảm thông và thƣơng xót cho họ. Đồng thời, tiếng lóng của Nguyên Hồng đã góp phần làm phong phú thêm ngôn ngữ văn xuôi hiện đại. Còn với những nhân vật thanh niên trí thức tiểu tư sản nghèo khổ thì ngôn ngữ đối thoại của họ rất ít mà thƣờng nặng về suy nghĩ nội tâm. Trong các sáng tác Tôi dạy học, Lớp học lẩn lút, Một trưa nắng, Hai dòng sữa… các nhân vật thanh niên trí thức đều ít hành động, ít đối thoại, mà nặng về độc thoại, suy nghĩ. Ví dụ nhƣ trƣờng hợp nhân vật Hƣng (trong Miếng bánh) vì đói ăn dài ngày mà anh đã bỏ ra hai hào để mua bánh để tận hƣởng thỏa mãn cơn khát thèm, bỗng hình ảnh đói khát, xác xơ của ngƣời vợ hiện ra khiến cho anh cảm thấy tê dại, miếng bánh bỗng nhiên thành “mảnh thủy tinh tẩm mật cá”. Và anh tự chất vấn mình, toàn bộ tâm trí anh quay cuồng bởi tiếng rít mắng của cõi lòng: “Khốn nạn! Sao mày lại lén lút ăn không chia sẻ với vợ con như thế này! Mày thèm khát thế vợ con mày no đủ hay sao? Mày còm cõi thế vợ con mày béo tốt hay sao? Mày nhẫn tâm thế à?”. Biết đó là hành động xấu xa, ích kỷ, Hƣng không nén nổi giận dữ, anh tự xỉ vả mình là “khốn nạn”, “nhẫn tâm”. Những tiếng nói lên án gay gắt lên án tự trong
  • 146. 140 tâm trí “mỗi khi nhớ tiếng miếng ăn này, Hưng sẽ bị một nhục nhã như chàm, như lửa táp vào mặt, Hưng sẽ đau đớn còn hơn bị xác thịt kìm cặp” [73, tr. 439]. Cuộc sống nghèo khổ khiến anh phải có những tính toán chi li, phải ích kỷ nghĩ cho riêng mình rồi lại phân tích, tự nhận thức trong sự tủi hổ, ân hận, đau đớn. Và cứ thế, tâm lý nhân vật triền miên day dứt, căng thẳng nối tiếp nhau. Nhân vật rất ít đối thoại, mà chủ yếu nặng về những suy nghĩ nội tâm (trong 12 trang truyện, Hƣng đối thoại có 11 lần, còn lại là những suy nghĩ “tự nhủ”, tự chất vấn, tự lên án mình qua dòng độc thoại nội tâm là chủ yếu). Cũng tƣơng tự nhƣ Hƣng, nhân vật Giang (trong Ngọn lửa) chỉ vì bốc vụng một miếng cơm nguội trong lúc quá đói, mà cũng xỉ vả mình thậm tệ. Sự day dứt lƣơng tâm của ngƣời trí thức bộc lộ sự đấu tranh nội tâm căng thẳng của nhân vật khi họ rơi vào những cảnh ngộ oái oăm đầy nƣớc mắt đắng cay. Những hành động “ăn vụng” “ăn lén” để tồn tại cũng đƣợc thể hiện qua suy nghĩ dằn vặt của nhân vật: “mang tiếng được ăn học chữ nghĩa hẳn hoi mà ăn xó mó niêu như thế đấy! Đói khát đến thế nào mà ăn như một kẻ ăn mày, ăn nhặt vậy” [73, tr. 114]. Ngƣời thầy giáo nghèo - nhân vật Thân (trong Quán Nải) rất ít nói, kín đáo trong cƣ xử với mọi ngƣời. Ngay cả với ngƣời thầm yêu, trộm nhớ là Muống, Thân cũng kín đáo, khách sáo qua cách xƣng hô “tôi”- “cô”: “ - Vâng! Thôi chào cô về”... “- Về! Cô về bây giờ có lẽ đã quá nửa đêm” [74, tr. 498]. Đối thoại trên thể hiện tính cách nhu mỳ, mềm yếu, thậm chí là hơi hèn của nhân vật Thân. Cách đối thoại này cũng đã thể hiện sự rụt rè trong ứng xử của kiểu nhân vật này. Nhân vật Lƣu trong Lúc chiều xuống phải đem mấy cuốn sách là tài sản quý báu nhất của anh đi bán để cầm hơi trong khổ sở tủi nhục, trong sự bê tha bệ rạc, ngƣời đọc cũng ít thấy anh đối thoại mà chủ yếu là độc thoại nội tâm (trong 15 trang truyện có 11 đối thoại). Truyện ngắn Hai dòng sữa thể hiện quan điểm nghệ thuật của ngƣời trí thức tiểu tƣ sản trƣớc cuộc sống, nhƣng cơ bản cũng lại đƣợc biểu đạt qua dòng độc thoại nội tâm của nhân vật (trong 22 trang truyện cũng chỉ có 9 đối thoại). Huyên là một nhạc sĩ có đủ điều kiện sống đầy đủ, thậm chí thừa thãi về vật chất, nhƣng tâm hồn gần nhƣ bại liệt. Có dịp gần gũi với những ngƣời lao động nghèo
  • 147. 141 khổ, Huyên đã thức tỉnh, anh nhận ra rằng, cuộc đời anh cũng nhƣ nghệ thuật của anh chỉ có thể hồi sinh khi biết gắn bó với nhân dân nhƣ gắn với hai dòng sữa mẹ. Để có sự thức tỉnh về bản thân, ý thức về giá trị của nghệ thuật chân chính, Huyên cũng đã trải qua những “dằn vặt”, những “day dứt”, những suy nghĩ nội tâm căng thẳng. Huyên tự nhận thấy mình “núp dưới cái danh nghệ sĩ mà bám vào lưng người ta”, “tâm hồn Huyên đau như xé ra” thấy mình là “người nghệ sĩ ăn mày, thứ nghệ sĩ trùng bệnh độc, sống bằng khí lực người ta và làm trụy lạc bao cuộc đời mà nhiều hạng người vẫn ca tụng và khao khát gần gũi” [73, tr. 521]. Nhận thức đƣợc nghệ thuật của mình “chỉ là cái âm nhạc phóng đãng, trụy lạc”, Huyên day dứt, ghê rợn cho mình: “Huyên thấy rõ ràng đời mình đen tối và khốn nạn vô cùng, không còn có cái gì để mà tô điểm, che đậy, lấp láp được nữa… Và những cái là hay, là đẹp, là tuyệt diệu ấy, có ích lợi chút nào cho người đời, hay chỉ để vui tai, mê hồn và đắm đuối cho một hạng người lười biếng, nhẫn tâm” [73, tr.527]. Huyên thấm thía sau cái lần “chua xót tê dại này”, “bắt đầu từ những phút sôi nổi sung sướng này, Huyên không thể nào xa những con người kia, Huyên phải mãi mãi đứng bên tay trái họ, cảm thông tận tâm hồn với họ mọi sự đau khổ vui tươi, mong ước và tin tưởng. Đời Huyên bắt vào đời họ như dây tơ bám riết lấy lòng đất, càng sâu bao nhiêu càng vững chắc bấy nhiêu” [73, tr. 530]. Thể hiện sự đấu tranh nội tâm căng thẳng của ngƣời trí thức, Nguyên Hồng cũng chỉ thể hiện qua suy nghĩ và tâm trạng của nhân vật mà rất ít sử dụng ngôn ngữ đối thoại trực tiếp. Điều này phù hợp với tính cách kín đáo, sống nội tâm của phần lớn những nhân vật trí thức tiểu tƣ sản. Thông qua ngôn ngữ độc thoại nội tâm, các tình tiết, tính cách nhân vật đƣợc hình thành và phát triển. Từ đó, Nguyên Hồng đã làm nổi bật những nỗi đau xót trƣớc bi kịch vật chất và tinh thần của ngƣời trí thức tiểu tƣ sản trong xã hội cũ. Là ngƣời tinh tế và dễ xúc động, giàu tình thƣơng cảm với những số phận bất hạnh, nên ngôn ngữ của Nguyên Hồng cũng thấm đẫm tình yêu thƣơng khi biểu đạt những trạng thái tình cảm của nhân vật. Có những từ ngữ biểu đạt "những rung động cực điểm của một linh hồn trẻ dại" (Thạch Lam) xúc động sâu xa mà đằm thắm trữ tình, có những từ ngữ biểu đạt những trạng thái tâm lý căng thẳng của nhân vật khi rơi vào cảnh ngộ khốn cùng, hoặc chênh vênh giữa sự sống và cái
  • 148. 142 chết của các nhân vật sống ngoài vòng pháp luật, hoặc những từ ngữ biểu đạt niềm hứng khởi, say mê sự sống… Nhƣ vậy, khi xây dựng nhân vật, cho dù ở loại nhân vật nào, Nguyên Hồng rất chú ý đến ngôn ngữ nhân vật. Sử dụng ngôn ngữ phù hợp với đặc điểm, tính cách của nhân vật là một thành công của Nguyên Hồng trong quá trình sáng tạo nghệ thuật của mình. 4.3.2. Ngôn ngữ mang sắc thái tôn giáo Nghiên cứu về một số đặc điểm ngôn ngữ nhân vật trong sáng tác của Nguyên Hồng, chúng tôi nhận thấy, nhà văn không chỉ mạnh dạn đƣa từ lóng vào trong tác phẩm văn chƣơng, ông còn mạnh dạn sử dụng những từ ngữ thƣờng dùng của những ngƣời theo đạo Cơ đốc. Có lẽ lớp từ ngữ này đã khiến cho tác phẩm của Nguyên Hồng ít nhiều mang sắc thái tôn giáo, thể hiện tinh thần xả thân, độ lƣợng, thương đến cả những kẻ ác của đạo Cơ đốc. Chính đặc điểm này thể hiện phong cách rất riêng của Nguyên Hồng so với những nhà văn cùng thời. Ngôn ngữ mang sắc thái tôn giáo thể hiện ngay từ những sáng tác đầu tay Linh hồn, bởi không khí tôn giáo thấm sâu vào tâm thức Nguyên Hồng, thấm vào từng trang viết của nhà văn. Ta bắt gặp trong nhiều sáng tác của Nguyên Hồng trƣớc Cách mạng tháng Tám năm 1945 có nhiều những từ ngữ của những ngƣời theo đạo Cơ đốc. Các biệt ngữ tôn giáo đƣợc ông sử dụng rất phong phú, có khi đó là từ chỉ các chức phận trong dòng tu: Đức Mẹ, Đức Chúa Jêsu, con chiên, giai hàng xứ, bõ, đồng nhi, con gái thơ kinh, lề lối Hội thánh,… Hay hình ảnh nhà thờ, thánh đƣờng với những tòa giảng, bàn thờ Đức Mẹ, cây thập ác, cây thánh giá, tranh Chúa Jêsu bị đóng đinh trên cây thập ác, Chúa vẻ mặt rầu rĩ, tượng Chúa chịu nạn… Hoặc những hoạt động quen thuộc của giáo dân: đọc kinh, cầu nguyện, xưng tội, rửa tội, lần đàng thánh giá, chịu phép Chúa, tiếng đọc kinh rền rĩ, miên man, linh hồn, chầu Chúa,… Những lời cầu nguyện: Giê su ma, Lạy Chúa Tôi, Đức mẹ lòng lành, Chúa nhân từ, Chúa thương xót chúng con… các bản kinh “Ăn năn tội”, “Lạy Nữ vương”, “Tôi ở dưới vực sâu”, “Đức Mẹ hằng cứu giúp”…
  • 149. 143 Có khi là cả một câu, là cả một đoạn văn: “Bính xanh mắt lên trông gian buồng âm u giữa buổi trưa mùa thu trong sáng, và ú ớ nói những tiếng nhỏ nhỏ trong cổ họng như một người bị cơn mê bóp nghẹt - Giê su ma… con chết mất! Lạy chúa con!Không! Không!...” (Bỉ vỏ); “Chúa vẻ mặt rầu rĩ… cây “thập ác”, - Chúa thương xót chúng con, - Chúa cứu chữa chúng tôi, - Chúa nhận lời chúng tôi…, những linh hồn quen chịu cực nhục…”; “Nhìn mẫu ảnh đức chúa Jesu bị đóng đinh trên cây thập giá treo trên tường, họ thì thầm đọc kinh”… “Lạy Nữ Vương”, “Tôi ở dưới vực sâu” [73, tr. 111], “Đức Mẹ hằng cứu giúp”, “Tượng Chúa chịu nạn trên tường lờ mờ dưới một thứ ánh sáng lạnh giòn của pha lê, hai cánh tay rỉ máu dang ra một vệt mực tím loãng dài. Mắt Chúa lờ đờ dưới vầng trán bọc gai nhọn đẫm thêm bóng tối…” [73, tr. 112], “Jê Su ma, Chúa thương xót chúng con, Đức Mẹ lòng lành”, “Lạy nữ vương mẹ rất nhân lành vô cùng”, “Lạy chúa tôi hằng có ở khắp thế gian này” [73], [74]… Hoặc miêu tả những âm thanh quen thuộc của xứ Đạo “Tiếng chuông nhà thờ”, “những tiếng cầu kinh rền rĩ”, “ chấm nước Thánh”, “đọc kinh”, bõ nhà thờ’, “tan lễ”, “tan chầu”… Hay cảnh tƣợng một đêm Noen: “Tiếng chuông bỗng nổi dậy… Tây đầm đi vào trước, cả bầu đoàn vú bế, vú dắt, chị hai, chị khâu, bé con cầm áo choàng và làn mây đựng đầy bánh kẹo, hoa quả ríu rít theo sau. Tất cả nghênh ngang ở lối đi giữa nhà thờ rộng thênh thang với những hàng ghế trên cùng lót nhung cả ở chỗ quỳ chân. Rồi đến các chức sắc, những quyền quý trong bốn “họ” khệnh khạng, bệ vệ, hớn hở hàng trăm đồng nhi và con gái thơ kinh cùng cất tiếng lên để đón tiếp sự thanh bình vinh hiển của những lớp người sang trọng”… [73, tr. 220-221]. Những thứ ngôn ngữ mang đậm sắc thái tôn giáo này đã thể hiện đƣợc nét rất riêng về phong cách nghệ thuật của Nguyên Hồng. Điều đáng quý là với những từ ngữ này, nhà văn đã có sự đóng góp không nhỏ vào sự phát triển của ngôn ngữ văn xuôi hiện đại. Nhờ lớp từ ngữ này, Nguyên Hồng đã mở rộng phạm vi phản ánh hiện thực, mở rộng sự hiểu biết về đời sống của những ngƣời theo đạo, giúp ngƣời đọc thấy đƣợc rõ hơn sự thật cuộc sống của những ngƣời theo đạo Thiên Chúa lúc bấy giờ sau tấm màn tôn giáo huyền bí. Các nhân vật của Nguyên Hồng (đặc biệt là những ngƣời phụ nữ) trong cảnh khốn cùng họ thƣờng cầu nguyện với một niềm tin tôn giáo “Chúa lòng
  • 150. 144 lành nhân từ”. Những ngƣời đàn bà bị đọa đày trong tù, khi Tết đến chỉ còn biết cầu nguyện Chúa để vơi đi những tâm trạng tủi cực của kiếp sống đọa đầy, “Để cầu kinh, họ có một thứ giọng riêng, càng kéo dài càng rên xiết” ,“Tất cả hướng mặt về mẫu ảnh đức chúa Jesu bị đóng đinh trên cây thánh giá treo trên tường. Họ thì thầm đọc kinh. Giọng đọc đều đều không phân biệt, âm thầm trong bóng mờ mờ của nhà tù. Lòng tin tưởng của những con người sống trong tối tăm kia không còn biết bấu víu vào đâu đầm đìa, chan chứa trong những bản kinh “Lạy Nữ Vương”, “Tôi ở dưới vực sâu” “Đức Mẹ hằng cứu giúp” [73, tr. 211]. Nhân vật Hai mƣơi hai (Linh hồn) khi bị Cai Năm hãm hiếp, không thể chống trả, nàng cũng đành nhắm mắt mà âm thầm cầu nguyện: - “Chúa thương xót chúng tôi! - Chúa cứu chữa chúng tôi ! - Chúa nhận lời chúng tôi…! Nàng chỉ có thể trong cậy vào quyền pháp của đấng cao siêu phù hộ nàng… Hai mươi hai vội hơi hé mắt, chua xót lờ đờ nhìn xuống mẫu ảnh Đức Chúa Jesu treo ở ngực, trong thâm tâm nàng như muốn thì thầm phân trần sự bị ức hiếp quá tàn bạo và sự trong sạch của linh hồn mình” [73, tr. 92]. Bà của bé Hồng (Những ngày thơ ấu) trƣớc cảnh gia đình sa sút chỉ còn biết ngày ngày ngồi trƣớc cây thánh giá “những đầu ngón tay khô róc, lẩy bẩy lần chuỗi tràng hạt”, “khuôn mặt hốc hác nhăn nheo, quầng mắt sâu thẳm” “lầm rầm cầu nguyện” - Chúa tha tội cho chúng tôi! Chúa thương xót chúng tôi…! Chúa phá mọi sự dữ, ban mọi sự lành cho chúng tôi” , bà nhìn chúa Jesu rầu rĩ mệt lả dang hai cánh tay rỉ máu trên cây thánh giá hồi lâu rồi từ từ cúi xuống hôn mẫu ảnh nhỏ, tròn bằng bạc ở tràng hạt” [73, tr. 752]… Nhƣ vậy, sử dụng những từ ngữ Cơ đốc giáo, Nguyên Hồng đã có thêm một phƣơng tiện ngôn ngữ để phản ánh một sự thật nghiệt ngã: Chúa lòng lành, nhân từ, Chúa cứu vớt chúng con cũng không thể nào cứu vớt đƣợc cuộc sống lầm than, nô lệ của dân nghèo. Các con chiên của Chúa càng ngoan đạo thì lại càng khốn khổ, càng bị bọn thống trị bóc lột cả về thể xác lẫn tinh thần. Kẻ cầu nguyện vì bế tắc trƣớc cuộc đời nên tìm đến tình thƣơng bao la và sự an ủi ở nơi Chúa - nhƣng thực tế là họ cầu nguyện để tìm thấy “sự cứu rỗi” ở chính mình. Nguyên Hồng cũng gửi gắm những câu cầu nguyện đó của mình cho những con ngƣời khốn khổ, bế tắc trƣớc cuộc đời qua những trang văn thấm đẫm tình thƣơng yêu sâu sắc! Sử dụng nhiều từ ngữ mang sắc thái tôn giáo nhƣ thế, nhà văn đã giúp ngƣời đọc hiểu
  • 151. 145 sâu hơn về đời sống tinh thần của những ngƣời theo đạo Thiên chúa - đây cũng là sự khác biệt trong lời văn của Nguyên Hồng so với lời văn của các tác giả cùng khuynh hƣớng, cùng thời. Tóm lại, để tạo dựng cho mình một Thế giới nghệ thuật riêng, ngoài việc xây dựng thành công một thế giới nhân vật lao động nghèo khổ dƣới đáy xã hội, Nguyên Hồng cũng đã rất thành công khi tạo dựng một không gian, thời gian và ngôn ngữ nghệ thuật mang đậm dấu ấn nhà văn đất Cảng. Đó là một thứ thời gian gắn liền với những sự kiện, biến cố của cuộc đời nhân vật, thời gian của sự hồi tƣởng đan xen giữa quá khứ, hiện tại và tƣơng lai của nhân vật. Một không gian xã hội đen tối đầy tội lỗi, một không gian gia đình chứa đầy bi kịch buồn đau, tan tác, và đâu đó còn là một không gian mang sắc thái tôn giáo trầm buồn, ảm đạm. Đồng thời, để khắc họa thành công những nét tính cách và phẩm chất các nhân vật của mình, Nguyên Hồng đã sử dụng hiệu quả thứ ngôn ngữ giàu chất liệu của cuộc sống cần lao, thứ ngôn ngữ phù hợp với đặc tính và nghề nghiệp của từng loại nhân vật. Nhà văn cũng hay sử dụng những biện pháp tu từ, những biệt ngữ, tiếng lóng, những từ ngữ mang sắc thái tôn giáo để khắc họa rõ nét tâm lý, tính cách nhân vật. Cũng qua các yếu tố thời gian, không gian và ngôn ngữ nghệ thuật trong sáng tác của Nguyên Hồng giai đoạn trƣớc Cách mạng, ngƣời đọc đã thấy rõ đƣợc quan niệm nghệ thuật, tƣ tƣởng nghệ thuật của nhà văn.
  • 152. 146 KẾT LUẬN 1. Là một trong những nhà văn hiện thực xuất sắc của Việt Nam giai đoạn đầu thế kỉ XX đến năm 1945 và cũng là một trong những tác gia lớn của văn chƣơng Việt Nam hiện đại, Nguyên Hồng đã khẳng định đƣợc vị trí của mình trong đời sống văn học nƣớc nhà ngay từ những tác phẩm đầu tiên khi tuổi đời còn rất trẻ. Với một tuổi thơ dữ dội, đầy đau đớn và bất hạnh; với một trái tim đặc biệt nhạy cảm với nỗi đau của những ngƣời lao động nghèo khổ; với một vốn sống giàu có, phong phú về đời sống của lớp ngƣời nghèo dƣới chế độ thực dân phong kiến - và với một tấm lòng thấm đẫm yêu thƣơng và giàu lòng trắc ẩn - Nguyên Hồng đã để lại cho chúng ta một sự nghiệp văn chƣơng đầy giá trị hiện thực và nhân đạo. 2. Một trong những yếu tố quan trọng tạo nên những giá trị lớn lao đó trong các tác phẩm của Nguyên Hồng chính là Thế giới nghệ thuật đặc sắc của ông. Trong thế giới nghệ thuật, các phƣơng diện: từ hệ thống nhân vật đến không gian, thời gian nghệ thuật, ngôn ngữ nghệ thuật ... đều mang đậm cá tính sáng tạo và tƣ tƣởng nghệ thuật của nhà văn. Thế giới nhân vật của Nguyên Hồng thật phong phú và phức tạp, đó là cả một thế giới những ngƣời lao động nghèo khổ, dƣới đáy xã hội thực dân phong kiến. Nhà văn đã khắc họa một cách sinh động, cụ thể những cuộc đời, những số phận bé nhỏ, bất hạnh bị đày đọa, bị bóc lột đến tận xƣơng, tận tủy, bị đẩy vào tận cuối đƣờng hầm đen tối của cuộc sống, để rồi trở thành những kẻ cùng đƣờng liều lĩnh, nổi loạn và tội lỗi. Cụ thể: đó là những nhân vật phụ nữ lao động nghèo khổ, có số phận bất hạnh, bị dồn đẩy vào con đƣờng lƣu manh hóa; là những đứa trẻ nghèo sống dƣới đáy xã hội “không có tuổi thơ”, bơ vơ, đói khát; là những ngƣời trí thức tiểu tƣ sản nghèo, giàu hoài bão nhƣng bất lực và bế tắc trƣớc xã hội đen tối đầy bất công, vô nhân đạo đƣơng thời. Nhƣng với một tấm lòng, một trái tim yêu thƣơng vô hạn và một niềm tin vào bản chất lƣơng thiện của con ngƣời, nhất là con ngƣời lao động chân chính - dù trong bất kỳ hoàn cảnh nào, dù khắc nghiệt đến đâu, thì các nhân vật thuộc thế giới những ngƣời lao động nghèo khổ này vẫn đƣợc tác giả chở che, bênh vực và phát hiện ra những ánh sáng le lói luôn hƣớng
  • 153. 147 tới cái thiện trong tâm hồn của họ. Đặc biệt, càng về giai đoạn sau (1939 -1945) tác giả càng phát hiện, càng thêm trân trọng những phẩm chất đáng quý của tầng lớp ngƣời lao động nghèo khổ này. Đó là lòng căm thù, là sức mạnh tiềm tàng, là sự phản kháng, sự đấu tranh để giành lại quyền sống, quyền làm ngƣời của họ. Và đây cũng chính là điểm mới, điểm tiến bộ trong nhận thức của Nguyên Hồng về những ngƣời lao động nghèo khổ trong xã hội, cũng nhƣ trong cách xây dựng nhân vật của ông so với nhiều nhà văn khác cùng thời. 3. Ở phƣơng diện Thời gian, không gian nghệ thuật trong sáng tác của Nguyên Hồng giai đoạn trƣớc Cách mạng cũng mang đậm cá tính sáng tạo của nhà văn. Đó là thời gian gắn liền với những sự kiện, những biến cố dữ dội của cuộc đời nhân vật, gắn với những xung đột xã hội đầy biến động trƣớc năm 1945. Trong nghệ thuật xây dựng nhân vật, Nguyên Hồng thƣờng hay sử dụng kiểu thời gian hồi tƣởng, đan xen giữa quá khứ, hiện tại và tƣơng lai để miêu tả những sự kiện có ảnh hƣởng sâu sắc đến số phận và cuộc đời các nhân vật. Thời gian đƣợc nhấn mạnh là thời gian ban đêm với nhịp điệu chậm chạp, với sự vận động nặng nề chứa chất bao hiểm họa đau đớn… gợi lên sự ám ảnh về những kiếp ngƣời khổ ải sống trong đêm trƣờng nô lệ đen tối đầy rẫy những bất công, tội lỗi dƣới chế độ thực dân phong kiến. Thời gian đôi khi cũng đƣợc đẩy lên, có nhịp độ nhanh, khẩn trƣơng, chứa đầy kịch tính… trong một số thời điểm nhất định, gắn liền với những sự kiện đáng nhớ của nhân vật, thời gian ấy có tác dụng khắc họa tính cách quyết liệt của nhân vật cũng nhƣ khắc họa không khí khẩn trƣơng của sự kiện. Không gian nghệ thuật trong sáng tác của nhà văn là không gian xã hội đen tối, nhức nhối, chứa đựng đầy bất công và tội lỗi, bủa vây, dồn đẩy con ngƣời vào tận cùng của đói khát, bệnh tật và vào con đƣờng tội lỗi; một không gian gia đình buồn đau và tan tác chứa đầy bi kịch, mà ở trong đó con ngƣời luôn phải chịu đựng mọi sự thiếu thốn, khổ sở vì mƣu sinh, luôn phải chịu hậu quả của những hủ tục phong kiến nặng nề trói buộc; một không gian mang sắc thái tôn giáo trầm, buồn và ảm đạm. Không gian mang sắc thái tôn giáo ấy càng khắc sâu thêm bi kịch tuyệt vọng của con ngƣời mà cuộc sống của họ chỉ còn cách cầu nguyện Chúa - để
  • 154. 148 mong Chúa “phá được sự dữ, ban được sự lành” cho họ, cứu vớt họ - nhƣng “Chúa lòng lành nhân từ” đâu có cứu đƣợc các con chiên ngoan đạo trong khi xã hội ấy còn đầy những tội ác, bất công! 4. Nét đặc trƣng về Ngôn ngữ nghệ thuật của Nguyên Hồng cũng có sự khác biệt so với các nhà văn khác. Nếu nhƣ ngôn ngữ của Nam Cao là thứ ngôn ngữ lạnh lùng, sắc sảo đầy tính triết lý; ngôn ngữ của Nguyễn Công Hoan là thứ ngôn ngữ hóm hỉnh, trào phúng sâu cay… thì ngôn ngữ của Nguyên Hồng lại mang đậm cá tính sáng tạo của một cây bút chuyên viết về cuộc sống của những con ngƣời lao động nghèo khổ dƣới đáy xã hội. Với một vốn sống phong phú và sự am hiểu sâu sắc ngôn ngữ của những con ngƣời nghèo khổ, bất hạnh, Nguyên Hồng đã đƣa vào tác phẩm của mình một thứ ngôn ngữ bình dân, đầy ắp chất liệu của cuộc sống, mang hơi thở nóng hổi của cuộc sống cần lao. Với vốn từ vựng phong phú, vốn ngôn ngữ bình dân giàu có của mình, nhà văn đã đan dệt thành một bức tranh đa dạng, nhiều màu sắc về cuộc sống của những con người khốn khổ trong xã hội thực dân phong kiến đƣơng thời. Để xây dựng thành công các nhân vật trong sáng tác của mình, Nguyên Hồng cũng đã chọn lựa sử dụng những lớp từ ngữ phù hợp với đặc tính và nghề nghiệp của từng loại nhân vật. Đặc biệt nhà văn cũng hay sử dụng những biện pháp tu từ (phép liệt kê, từ láy…), những từ ngữ mang sắc thái tôn giáo … để khắc họa tâm lý, tính cách nhân vật. Nhà văn cũng rất thành công khi đƣa những biệt ngữ, những tiếng lóng… phù hợp với những loại nhân vật lƣu manh, trộm cƣớp dƣới đáy. Qua lớp từ ngữ này, ngƣời đọc thấy rõ hơn đời sống khốn khổ cùng với những tính cách phức tạp của những kẻ cùng đƣờng phải sống ngoài vòng pháp luật - đây cũng là nét riêng về ngôn ngữ của Nguyên Hồng so với những nhà văn khác cùng thời. Trong sáng tác của mình, nhà văn cũng hay sử dụng những câu văn dài, bộn bề chi tiết, ngồn ngộn chất liệu cuộc sống, thể hiện một niềm tâm tƣ không dứt và một vốn sống phong phú cứ ào ạt, dạt dào tuôn chảy nhƣ dòng thác trên từng trang viết về những con ngƣời cùng khổ trong xã hội đƣơng thời của ông... Đồng thời, điều đó cũng giúp ngƣời đọc thấy
  • 155. 149 rõ đƣợc quan niệm nghệ thuật, tƣ tƣởng nghệ thuật của nhà văn, thấy đƣợc sự phong phú, đa dạng trong Thế giới nghệ thuật của Nguyên Hồng. 5. Thông qua việc nghiên cứu về Thế giới nghệ thuật của Nguyên Hồng, ta càng thấy rõ hơn hiện thực cuộc sống đầy đen tối, bế tắc chứa đựng bao bất công và tội lỗi của xã hội thực dân phong kiến xƣa - qua những số phận đớn đau, bất hạnh của những con ngƣời lao động nghèo khổ - đây chính là ý nghĩa tố cáo, xã hội, phủ nhận xã hội rất cụ thể, sâu sắc của nhà văn Nguyên Hồng. Cũng trong quá trình tìm hiểu về Thế giới nghệ thuật của ông, chúng ta càng thấu hiểu tấm lòng nhân đạo cao cả của Nguyên Hồng đã dành cho những con ngƣời lao động nghèo khổ trong xã hội cũ. Nhân vật của nhà văn dù ở loại ngƣời nào, là loại đối tƣợng nào, thì trong những hoàn cảnh bi đát nhất, khốn cùng nhất, Nguyên Hồng vẫn luôn phát hiện, trân trọng và nâng niu từng chút ánh sáng le lói trong tâm hồn họ. Tác giả đã bày tỏ sự thƣơng yêu, chia sẻ, cảm thông và tin tƣởng vào bản chất tốt đẹp của ngƣời lao động; tin tƣởng vào sức mạnh phản kháng tiềm tàng của họ đối với xã hội đƣơng thời (từ tự phát đến tự giác) - Đây chính là quan điểm rất tiến bộ của Nguyên Hồng so với những nhà văn khác, bởi tƣ tƣởng nhân đạo của ông rất gần với chủ nghĩa nhân đạo cộng sản. Vì lẽ đó, tác phẩm của Nguyên Hồng giai đoạn trƣớc năm 1945 luôn thể hiện khát vọng đổi mới xã hội, khát vọng khám phá về con ngƣời và cuộc đời, nhằm khẳng định những giá trị bền vững, đích thực của con ngƣời, của cuộc sống. Cùng với các nhà văn hiện thực khác, Nguyên Hồng đã đóng góp vai trò quan trọng trong việc hoàn thiện quá trình hiện đại hóa văn học Việt Nam thế kỷ XX ở thể loại văn xuôi. 6. Với những đặc điểm trên trong Thế giới nghệ thuật của Nguyên Hồng, một lần nữa chúng ta có thể khẳng định rằng: Những sáng tác của Nguyên Hồng (kể cả trƣớc và sau Cách mạng tháng Tám năm 1945) luôn mang nhiều giá trị về nội dung và nghệ thuật, nhiều giá trị nhân văn sâu sắc. Cho tới ngày nay, sau gần 70 năm vận động và phát triển trên con đƣờng hiện đại hóa, văn học Việt Nam đã trải qua bao bƣớc thăng trầm và cũng đã gặt hái đƣợc nhiều thành tựu đáng ghi nhận và tự hào. Trên con đƣờng ấy, những tác phẩm văn học có giá trị đích thực
  • 156. 150 vẫn luôn tồn tại, vẫn luôn đƣợc ghi nhận và trân trọng - bên cạnh nhiều tác phẩm đã bị lãng quên. Những sáng tác của Nguyên Hồng trƣớc Cách mạng tháng Tám thuộc về những tác phẩm văn học mang nhiều giá trị ấy. Trong đời sống văn học hôm nay, những tác phẩm văn học của ông vẫn đƣợc nhiều ngƣời ƣa thích và tìm hiểu, bởi một trong những giá trị có tính bền vững nhất luôn thấm đẫm trong từng trang viết của nhà văn vẫn luôn cho ngƣời đọc hôm nay buốt nhói và xúc động - đó là tình yêu thƣơng và trân trọng con ngƣời, là sự cảm thông và chia sẻ mọi nỗi niềm đớn đau và bất hạnh của con ngƣời. Xét cho cùng, đó chính là giá trị giáo dục và bồi dƣỡng nhân cách, tình cảm cho con ngƣời, giá trị nhân văn, giá trị nhân đạo - những giá trị không bao giờ cũ đối với văn chƣơng. Văn Nguyên Hồng không cũ, có lẽ bởi nhƣ thế!
  • 157. 151 DANH MỤC BÀI BÁO, CÔNG TRÌNH LIÊN QUAN ĐẾN ĐỀ TÀI LUẬN ÁN I. Sách xuất bản 1. Đào Thị Lý (2009), “Đặc điểm nhân vật phụ nữ trong sáng tác của Nguyên Hồng (thời kỳ trƣớc Cách mạng tháng Tám năm 1945)”, tr. 63 - 112; In trong cuốn: Hình tượng nhân vật phụ nữ trong văn xuôi Việt Nam hiện đại, PGS. TS. Trần Thị Việt Trung (Chủ biên), NXB Đại học Thái Nguyên. II. Đề tài Nghiên cứu khoa học cấp Bộ 1. Đào Thị Lý (2011), Nghiên cứu đặc điểm thế giới nghệ thuật trong sáng tác của Nguyên Hồng (giai đoạn trước năm 1945); Mã số: B2010 - TN 03 - 02; Đã đƣợc nghiệm thu, đạt loại: Khá. III. Bài báo 1. Đào Thị Lý (2010), " Đặc điểm nhân vật trẻ em trong sáng tác của Nguyên Hồng trƣớc Cách mạng tháng Tám năm 1945", Tạp chí Khoa học và Công nghệ Đại học Thái Nguyên, tập 65, số 3 năm 2010, tr. 61- 66. 2. Đào Thị Lý (2011), "Một số đặc điểm về nghệ thuật xây dựng nhân vật phụ nữ trong sáng tác của Nguyên Hồng", Tạp chí Diễn đàn văn nghệ Việt Nam, tháng 12 năm 2011, tr. 17- 21. 3. Đào Thị Lý (2013), "Nghệ thuật tạo dựng hoàn cảnh trong sáng tác của Nguyên Hồng trƣớc Cách mạng tháng Tám năm 1945", Tạp chí Diễn đàn Văn nghệ Việt Nam, số 277, tháng 12, năm 2013, tr. 30 - 34; Tạp chí Văn hiến Việt Nam, Dân tộc - Hội nhập - Nhân văn (Báo điện tử) ngày 07 tháng 2 năm 2014. 4. Đào Thị Lý (2014), “Không gian nghệ thuật trong sáng tác của Nguyên Hồng thời kỳ trƣớc năm 1945”, Tạp chí Khoa học và Công nghệ Đại học Thái Nguyên, tập 129, số 15, năm 2014, tr. 51-58.
  • 158. 152 TÀI LIỆU THAM KHẢO 1. Hoài Anh (2001), “Nhà văn của tình thƣơng”, Chân dung Văn học, NXB Hội Nhà văn, Hà Nội. 2. Vũ Tuấn Anh (2001), Văn học Việt Nam hiện đại - nhận thức và thẩm định, NXB Khoa học xã hội, Hà Nội. 3. Vũ Tuấn Anh, Lê Dục Tú (tuyển chọn và giới thiệu) (2006), Thạch Lam về tác gia tác phẩm, NXB Giáo dục, Hà Nội. 4. Lại Nguyên Ân (2003), 150 thuật ngữ văn học, NXB Đại học Quốc gia Hà Nội. 5. Baktin M. (1992), Lý luận và thi pháp tiểu thuyết, Trƣờng viết văn Nguyễn Du, Hà Nội. 6. Bakhtin M. (1993), Những vấn đề thi pháp Đôxtôiepxki, NXB Giáo dục, Hà Nội. 7. Lê Bảo, Hà Minh Đức, Đỗ Kim Hồi (2002), Giảng văn Văn học Việt Nam, NXB Giáo dục, Hà Nội. 8. Nam Cao (2002), Tuyển tập, (Hà Minh Đức tuyển soạn, giới thiệu), NXB Văn học, Hà Nội. 9. Xuân Cang (1997), “Nguyên Hồng trong lớp ngƣời viết trẻ”, Nguyên Hồng thân thế và sự nghiệp, NXB Hải Phòng. 10. Huy Cận (2001), “Một kỷ niệm về Nguyên Hồng”, Nguyên Hồng, về tác gia và tác phẩm, NXB Giáo dục, Hà Nội, tr. 245 - 247. 11. Phạm Vĩnh Cƣ (Chủ biên), Nguyễn Xuân Giao, Lƣu Huy Khánh, Nguyên Ngọc, Vũ Đình Phòng, Nguyễn Văn Vỹ (2002), Từ điển biểu tượng văn hóa thế giới (dịch), NXB Đà Nẵng. 12. Nguyễn Minh Châu (1994), Trang giấy trước đèn, NXB Khoa học xã hội, Hà Nội. 13. Nguyễn Minh Châu (2001), “Vô cùng thƣơng tiếc nhà văn Nguyên Hồng”, Nguyên Hồng về tác gia và tác phẩm, NXB Giáo dục, Hà Nội, tr. 377 - 383.
  • 159. 153 14. Ân Thị Vân Chi (1998), “ Độc thoại nội tâm trong tiểu thuyết Cửa biển của Nguyên Hồng”, Luận văn Thạc sĩ khoa học Ngữ văn, Trƣờng Đại học Sƣ phạm, Hà Nội. 15. Phạm Bá Chi (1982), Điếu văn - Đọc trong lễ tƣởng niệm nhà văn Nguyên Hồng ngày 05/5/1982 tại Hội Văn học Nghệ thuật Hải Phòng. 16. Trƣờng Chinh (1974), Chủ nghĩa Mác và văn hóa Việt Nam, NXB Sự thật, Hà Nội. 17. Trƣơng Chính (1939), Dưới mắt tôi, NXB Thụy Ký, Hà Nội. 18. Nguyễn Văn Dân (1999), Nghiên cứu văn học - Lý luận và ứng dụng, NXB Giáo dục, Hà Nội. 19. Nguyễn Văn Dân (2004), Phương pháp luận nghiên cứu văn học, NXB Khoa học xã hội, Hà Nội. 20. Đào Đức Doãn (1992), “Cảm quan tôn giáo trong sáng tác của Nguyên Hồng”, Nguyên Hồng, cát bụi và ánh sáng, NXB Hội Nhà văn, Hà Nội. 21. Đỗ Đức Dục (1981), Chủ nghĩa hiện thực phê phán trong văn học phương Tây, NXB Khoa học xã hội, Hà Nội. 22. Trƣơng Đăng Dung, Nguyễn Cƣơng (1990), Các vấn đề của khoa học văn học, NXB Khoa học xã hội, Hà Nội. 23. Nguyễn Hồng Dƣơng, Ngô Quốc Đông (2012), Công giáo Việt Nam, trí thức cơ bản, NXB Từ điển Bách khoa, Hà Nội. 24. Nguyễn Đức Đàn (1964), Đặc điểm văn học hiện thực phê phán Việt Nam, NXB Khoa học và Xã hội, Hà Nội. 25. Nguyễn Đức Đàn (1968), Mấy vấn đề văn học hiện thực phê phán Việt Nam, NXB Khoa học và Xã hội, Hà Nội. 26. Phan Cự Đệ (1974), “Những đặc trƣng thẩm mỹ của ngôn ngữ tiểu thuyết”, Tạp chí Ngôn ngữ, số 1, 1974. 27. Phan Cự Đệ (1975), Tiểu thuyết Việt Nam hiện đại, tập 2, NXB Đại học và trung học chuyên nghiệp.
  • 160. 154 28. Phan Cự Đệ, Hà Minh Đức (1979), Nhà văn Việt Nam, tập 1, NXB Đại học và Trung học chuyên nghiệp, Hà Nội. 29. Phan Cự Đệ (1984), Tác phẩm và chân dung, NXB Văn học, Hà Nội. 30. Phan Cự Đệ, Hà Minh Đức, Nguyễn Hoành Khung (1988), Lịch sử Văn học Việt Nam 1930 - 1945, tập 1, NXB Đại học và trung học chuyên nghiệp. 31. Phan Cự Đệ, Hà Minh Đức (1993), Nhà văn Việt Nam (1945 - 1975), tập 2, NXB Đại học và Trung học chuyên nghiệp. 32. Phan Cự Đệ (1997), Văn học lãng mạn Việt Nam 1930 - 1945, tập 1, NXB Giáo dục, Hà Nội. 33. Phan Cự Đệ (2001) “Nguyên Hồng”, Nguyên Hồng, về tác gia và tác phẩm, NXB Giáo dục, Hà Nội, tr. 103 - 146. 34. Phan Cự Đệ (2004), Văn học Việt Nam thế kỷ XX, NXB Giáo dục, Hà Nội. 35. Phan Cự Đệ (2004), Văn học Việt Nam thế kỷ XX - những vấn đề lịch sử và lý luận, NXB Giáo dục, Hà Nội. 36. Phan Cự Đệ, Trần Đình Hƣợu, Nguyễn Trác, Nguyễn Hoành Khung, Lê Trí Dũng, Hà Văn Đức (2009), Văn học Việt Nam 1900 - 1945, NXB Giáo dục, Hà Nội. 37. Nguyễn Khoa Điềm (1988), “Kính tặng nhà văn Nguyên Hồng”, Nguyên Hồng con người và sự nghiệp, NXB Hải Phòng. 38. Nguyễn Đăng Điệp (2001), “Đặc sắc hồi ký Nguyên Hồng”, Nguyên Hồng về tác gia và tác phẩm, NXB Giáo dục, Hà Nội, tr. 230 - 235 39. Nguyễn Đăng Điệp (2003), Vọng từ con chữ (tiểu luận, phê bình), NXB Văn học, Hà Nội. 40. Nguyễn Đăng Điệp, Nguyễn Văn Tùng (2010), Thi pháp học ở Việt Nam, NXB Giáo dục, Hà Nội. 41. Hà Minh Đức (1961), Nam Cao - nhà văn hiện thực xuất sắc, NXB Văn hóa, Hà Nội.
  • 161. 155 42. Hà Minh Đức, Lê Bá Hán (1985), Cơ sở lý luận văn học, tập 2, NXB Đại học và trung học chuyên nghiệp. 43. Hà Minh Đức (1989), Khảo luận văn chương (thể loại tác giả), NXB Khoa học và Xã hội. 44. Hà Minh Đức (chủ biên) (1997), Lý luận văn học, NXB Giáo dục, Hà Nội. 45. Hà Minh Đức (chủ biên) (1999), Lý luận văn học, NXB Văn học, Hà Nội 46. Hà Minh Đức (2001), "Nguyên Hồng - nhà văn của những khát vọng sống", Nguyên Hồng về tác gia và tác phẩm, NXB Giáo dục Hà Nội, tr. 13 - 29. 47. Hà Minh Đức (2013), "Nguyên Hồng (1918 -1982) những trang sách thấm mồ hôi và đất”, Tạp chí Lý luận phê bình văn học nghệ thuật, số 15, tháng 11/2013, tr. 51 - 59. 48. G.N.Pospelov (1985), Dẫn luận nghiên cứu văn học, tập 1, NXB Giáo dục, Hà Nội. 49. G.N.Pospelov (1985), Dẫn luận nghiên cứu văn học, tập 2, NXB Giáo dục, Hà Nội. 50. G. W. Ph. Hê Ghen (1999), Mĩ học (Phan Ngọc giới thiệu và dịch), NXB Văn học, Hà Nội. 51. Dƣơng Quảng Hàm (1993), Việt Nam Văn học sử yếu (tái bản), NXB Tổng hợp Đồng Tháp. 52. Lê Bá Hán, Trần Đình Sử, Nguyễn Khắc Phi (2000), Từ điển thuật ngữ Văn học, NXB Đại học quốc gia, Hà Nội. 53. Tế Hanh (2001), “Làm báo văn nghệ với Nguyên Hồng”, Nguyên Hồng về tác gia và tác phẩm, NXB Giáo dục, Hà Nội, tr. 282 - 283. 54. Nguyễn Thừa Hỷ (2012), Văn hóa Việt Nam truyền thống - một góc nhìn , NXB Thông tin và truyền thông. 55. Nguyễn Văn Hạnh, Huỳnh Nhƣ Phƣơng (1995), Lý luận văn học, vấn đề và suy nghĩ, NXB Giáo dục, Hà Nội.
  • 162. 156 56. Nguyễn Đức Hạnh (2011), Thế giới nghệ thuật trong tiểu thuyết của Chu Lai, NXB Đại học Thái Nguyên. 57. Tô Hoài (1958), Mười năm, NXB Hội Nhà văn, Hà Nội. 58. Tô Hoài (1988), Những gương mặt, NXB Tác phẩm mới, Hà Nội. 59. Tô Hoài (2001), “Nguyên Hồng trong đời sống”, Nguyên Hồng về tác gia và tác phẩm, NXB Giáo dục Hà Nội, tr. 248 - 269. 60. Nguyễn Thị Thu Hoài (2006), Bước đầu tìm hiểu lý tưởng thẩm mỹ trong tiểu thuyết của Ngô Tất Tố, Vũ Trọng Phụng, Nguyên Hồng, Nam Cao, Luận văn Thạc sĩ khoa học Ngữ văn, Trƣờng Đại học Sƣ phạm, Hà Nội. 61. Nguyễn Trọng Hoàn (2003), Nhà văn trong mắt nhà văn, NXB Giáo dục, Hà Nội. 62. Nguyên Hồng (1963), Sức sống của một ngòi bút, NXB Văn học, Hà Nội. 63. Nguyên Hồng (1970), Bước đường viết văn, NXB Văn học, Hà Nội. 64. Nguyên Hồng (1973), Thời kỳ đen tối, NXB Văn học, Hà Nội. 65. Nguyên Hồng (1978), Những nhân vật ấy đã sống với tôi, NXB Tác phẩm mới, Hà Nội. 66. Nguyên Hồng (1981), Thù nhà nợ nước, Hội Văn học nghệ thuật Hà Bắc. 67. Nguyên Hồng (1985), Một tuổi thơ văn, NXB Kim Đồng. 68. Nguyên Hồng (1988), Bẩy Hựu (tái bản), Hội văn học nghệ thuật Hà Bắc. 69. Nguyên Hồng (2000), Tuyển tập (Phan Cự Đệ tuyển soạn và giới thiệu), tập1, NXB Văn học, Hà Nội. 70. Nguyên Hồng (2000), Tuyển tập (Phan Cự Đệ tuyển soạn và giới thiệu), tập 2, NXB Văn học, Hà Nội. 71. Nguyên Hồng (2000), Tuyển tập (Phan Cự Đệ tuyển soạn và giới thiệu), tập3, NXB Văn học, Hà Nội. 72. Nguyên Hồng (2001), Nguyên Hồng những tác phẩm tiêu biểu trước 1945, (Bạch Văn Hợp tuyển chọn và giới thiệu), NXB Giáo dục, Hà Nội.
  • 163. 157 73. Nguyên Hồng (2008), Nguyên Hồng toàn tập, (Phan Cự Đệ tuyển soạn và giới thiệu), tập1, NXB Văn học, Hà Nội. 74. Nguyên Hồng (2008), Nguyên Hồng toàn tập, (Phan Cự Đệ tuyển soạn và giới thiệu), tập 2, NXB Văn học, Hà Nội. 75. Nguyên Hồng (2008), Nguyên Hồng toàn tập, (Phan Cự Đệ tuyển soạn và giới thiệu), tập 3, NXB Văn học, Hà Nội. 76. Nguyên Hồng (2008), Nguyên Hồng toàn tập, (Phan Cự Đệ tuyển soạn và giới thiệu), tập 4, NXB Văn học, Hà Nội. 77. Bạch Văn Hợp (2002), Đặc điểm phong cách nghệ thuật của Nguyên Hồng, Luận án tiến sĩ Ngữ văn, trƣờng Đại học Sƣ phạm Thành phố Hồ Chí Minh. 78. Bạch Văn Hợp (2011), “Văn xuôi nghệ thuật của Nguyên Hồng và cội nguồn của lòng thƣơng cảm”, Tạp chí Khoa học, Trƣờng Đại học Sƣ phạm thành phố Hồ Chí Minh, số 29, tr. 1 - 10 . 79. Phạm Mạnh Hùng (2001), Thi pháp hoàn cảnh trong tác phẩm của Ngô Tất Tố, Vũ Trọng Phụng, Nam Cao, NXB Thanh niên, Hà Nội. 80. Trần Đình Hƣợu (1990), “Thực tại, cái thực và vấn đề chủ nghĩa hiện thực trong văn học Việt Nam trung cận đại”, Văn học và hiện thực, NXB Khoa học xã hội, Hà Nội. 81. Kang HaNa (2000), “Sự gặp gỡ giữa nhà văn Hàn Quốc Hyun jin Geon và nhà văn Việt Nam Nguyên Hồng”, Tạp chí Diễn đàn Văn nghệ Việt Nam số 7& 8 năm 2000. 82. Nguyễn Thanh Kim (2000), Người sinh ra Năm Sài Gòn, NXB Thanh niên, Hà Nội. 83. Lê Đình Kỵ (1999), Phê bình, nghiên cứu văn học, NXB Giáo dục, Hà Nội. 84. Phan Khôi (1932), “Cái ý nghĩa của vấn đề phụ nữ ở xứ ta”, Tạp chí Phụ nữ thời đàm, Hà Nội, ngày 17 tháng 9 năm 1993, tr. 6 - 8. 85. Phạm Hồng Lan (2009), Không gian và thời gian nghệ thuật trong tiểu thuyết hiện thực phê phán 1930 -1945, Luận án tiến sĩ Đại học Sƣ phạm, Hà Nội.
  • 164. 158 86. Kim Lân (1992), “Một nhà văn”, Nguyên Hồng cát bụi và ánh sáng, NXB Hội nhà văn, Hà Nội. 87. Kim Lân (2001), “Nguyên Hồng, một nhà văn”, Nguyên Hồng về tác gia tác phẩm, NXB Giáo dục, Hà Nội, tr. 64 - 74. 88. Mã Giang Lân (chủ biên) (2000), Quá trình hiện đại hóa văn học Việt Nam 1990 - 1945, NXB Văn hóa thông tin, Hà Nội. 89. Phong Lê (chủ biên) (1990), Văn học và hiện thực, NXB Khoa học xã hội, Hà Nội. 90. Phong Lê (1997), Nam Cao - Phác thảo sự nghiệp và chân dung, NXB Khoa học xã hội, Hà Nội. 91. Phong Lê (2001), Một số gương mặt văn chương học thuật Việt Nam hiện đại, NXB Giáo dục, Hà Nội. 92. Lê Lựu (2001), “Với nhà văn Nguyên Hồng”, Nguyên Hồng về tác gia và tác phẩm, NXB Giáo dục, Hà Nội, tr. 367 - 371. 93. Phƣơng Lựu, Trần Đình Sử, Lê Ngọc Trà (1986), Lí luận văn học, tập 1, NXB Giáo dục, Hà Nội. 94. Phƣơng Lựu (chủ biên) (2001), Lý luận văn học tập 3, NXB Giáo dục, Hà Nội. 95. Phƣơng Lựu, Trần Đình Sử, Nguyễn Xuân Nam, Lê Ngọc Trà, La Khắc Hòa, Thành Thế Thái Bình (2003), Lí luận văn học, NXB Giáo dục, Hà Nội. 96. M.B.Krapchencô (1978), Cá tính sáng tạo của nhà văn và sự phát triển văn học, NXB Tác phẩm mới, Hà Nội. 97. Nguyễn Đăng Mạnh (1978), “Nguyên Hồng”, Giáo trình lịch sử văn học Việt Nam 1930 - 1945, phần 2, NXB Giáo dục, Hà Nội. 98. Nguyễn Đăng Mạnh (1993), Dẫn luận nghiên cứu tác gia văn học, trƣờng Đại học Sƣ phạm, Hà Nội. 99. Nguyễn Đăng Mạnh (2000), Con đường đi vào thế giới nghệ thuật của nhà văn, NXB Giáo dục Hà Nội.
  • 165. 159 100. Nguyễn Đăng Mạnh (2000), Giáo trình lịch sử văn học Việt Nam 1930 - 1945, NXB Đại học Quốc gia, Hà Nội. 101. Lê Hồng My (2006), Lời văn nghệ thuật Nguyên Hồng, NXB Giáo dục, Hà Nội. 102. Vũ Tú Nam (1997), “Trong tình cảm tiếc thƣơng ấm áp”, Nguyên Hồng, thân thế và sự nghiệp, NXB Hải Phòng. 103. NI. Nikulin (2007), Lịch sử văn học Việt Nam, NXB Văn học, Hà Nội. 104. Phạm Thế Ngũ (1997), Việt Nam văn học sử giản ước tân biên, NXB Tổng hợp Đồng Tháp. 105. Chu Nga (2001),“Nguyên Hồng và quá trình sáng tác của anh”, Nguyên Hồng về tác gia và tác phẩm, NXB Giáo dục, Hà Nội, tr.147 - 158. 106. Nguyễn Thị Phi Nga (2003), Cảm hứng nghệ thuật và Thế giới nhân vật trong tiểu thuyết Cửa biển của Nguyên Hồng, Luận văn thạc sĩ khoa học Ngữ văn, Trƣờng Đại học Sƣ phạm Hà Nội. 107. Phan Ngọc (1995), Cách giải thích văn học bằng ngôn ngữ học, NXB Trẻ, thành phố Hồ Chí Minh. 108. Lã Nguyên (2012), Lý luận văn học - những vấn đề hiện đại (tuyển dịch), NXB Đại học Sƣ phạm, Hà Nội. 109. Vƣơng Trí Nhàn (2001), “Một cuộc đời sáng tạo trong đau khổ”, Nguyên Hồng về tác gia và tác phẩm, NXB Giáo dục, Hà Nội, tr. 213-220. 110. Ý Nhi (1988), “Nhà văn Nguyên Hồng”, Nguyên Hồng con người và sự nghiệp, NXB Hải Phòng. 111. Nhiều tác giả (1981), Tổng tập văn học Việt Nam, tập 30A, (Nguyễn Đăng Mạnh tuyển chọn và giới thiệu), NXB Khoa học xã hội, Hà Nội. 112. Nhiều tác giả (1982), Tổng tập văn học Việt Nam tập 30B, (Nguyễn Đăng Mạnh, Hoàng Dung, Trần Hữu Tá tuyển chọn và giới thiệu), NXB Khoa học xã hội, Hà Nội. 113. Nhiều tác giả (1984), Từ điển văn học, NXB Khoa học xã hội, Hà Nội. 114. Nhiều tác giả (1996), Từ điển giải thích thuật ngữ ngôn ngữ văn học NXB Giáo dục, Hà Nội.
  • 166. 160 115. Nhiều tác giả (2000), Nguyễn Công Hoan, về tác gia và tác phẩm, NXB Giáo dục, Hà Nội. 116. Nhiều tác giả (2001), Nguyên Hồng, về tác gia và tác phẩm, (Hà Minh Đức giới thiệu, Hữu Nhuận tuyển chọn), NXB Giáo dục, Hà Nội. 117. Nhiều tác giả (2007) Vũ Trọng Phụng, về tác gia và tác phẩm, NXB Giáo dục, Hà Nội. 118. Nhiều tác giả (2009), Truyện ngắn hiện thực 1930 - 1945, NXB Văn học, Hà Nội. 119. Nhiều tác giả (2013), “Nhà văn Nguyên Hồng, cuộc đời và sự nghiệp văn chƣơng”, Kỷ yếu Hội thảo khoa học, Hội Văn học nghệ thuật Hải Phòng. 120. Vũ Ngọc Phan (1951), “Nguyên Hồng”, Nhà văn hiện đại, quyển 4, tập hạ, NXB Vĩnh Thịnh. 121. Vũ Ngọc Phan (1998), Nhà văn hiện đại (tái bản), NXB Văn học. 122. Nhƣ Phong (2001), “Sóng gầm, một tác phẩm nói về con ngƣời trong xã hội cũ”, Nguyên Hồng về tác gia, tác phẩm, NXB Giáo dục, Hà Nội, tr. 159 - 184. 123. Thế Phong (1974), “Lƣợc sử văn nghệ Việt Nam”, Nhà văn tiền chiến 1930 -1945 (Nhận định văn học), Xuất bản Sài Gòn. 124. Trần Thanh Phƣơng, Phan Thu Hƣơng (2008), Chân dung, bút tích nhà văn, tập 1, NXB Giáo dục, Hà Nội. 125. Vũ Đức Phúc, Nguyễn Đức Đàn (1964), Sơ thảo lịch sử văn học Việt Nam 1930 -1945, NXB Văn học, Hà Nội. 126. Vũ Trọng Phụng (1998), “Tắt đèn” của Ngô Tất Tố”, Tuyển tập Vũ Trọng Phụng, tập 2, NXB Văn học, Hà Nội. 127. Trọng Quy (1938), “Bỉ vỏ và gia đình”, báo Ngày nay, số 126/9, tr.8. 128. Lê Hồng Sâm, Đặng Thị Hạnh (1981), Văn học lãng mạn và hiện thực phương Tây thế kỷ XIX, NXB Đại học và trung học chuyên nghiệp. 129. Thế Sinh (1988), “Với Nguyên Hồng”, Nguyên Hồng con người và sự nghiệp, NXB Hải Phòng.
  • 167. 161 130. Chu Văn Sơn (1988), “Thơ của một nhà tiểu thuyết”, Nguyên Hồng, con người và sự nghiệp, NXB Hải Phòng. 131. Trần Đăng Suyền (2002), Nhà văn, hiện thực đời sống và cá tính sáng tạo, NXB Văn học, Hà Nội. 132. Trần Đăng Suyền (2009), Chủ nghĩa hiện thực Nam Cao, NXB Khoa học xã hội, Hà Nội. 133. Trần Đăng Suyền (chủ biên), Lê Quang Hƣng (đồng chủ biên), Trịnh Thu Tiết, Trần Văn Toàn (2009), Văn học Việt Nam thế kỷ XX, tập 1, NXB Đại học Sƣ phạm, Hà Nội. 134. Trần Đăng Suyền (Chủ biên), Lê Quang Hƣng, Lê Hồng My (2009), Văn học Việt Nam thế kỷ XX, tập 2, NXB Đại học Sƣ phạm, Hà Nội. 135. Trần Đăng Suyền (2010), Chủ nghĩa hiện thực trong văn học Việt Nam đầu thế kỷ XX, NXB Khoa học Xã hội, Hà Nội. 136. Trần Đăng Suyền (2012), Phương pháp nghiên cứu và phân tích tác phẩm văn học, NXB Giáo dục Việt Nam. 137. Trần Đăng Suyền (2013), “Sáng tác của Nguyên Hồng - sự gặp gỡ và giao thoa của những khuynh hƣớng, trào lƣu văn học”, Tạp chí Lý luận phê bình văn học nghệ thuật, số 15, tháng 11/2013, tr. 55 - 59. 138. Trần Đình Sử (1986), Lý luận văn học, tập 2, NXB Giáo dục, Hà Nội. 139. Trần Đình Sử (1993), Một số vấn đề thi pháp học hiện đại, Bộ Giáo dục và Đào tạo. 140. Trần Đình Sử (1998), Dẫn luận thi pháp học, NXB Giáo dục, Hà Nội. 141. Trần Đình Sử (2007), Tự sự học, NXB Đại học Sƣ phạm Hà Nội. 142. Bùi Ngọc Tấn (1995), Một thời để mất, NXB Hội Nhà văn, Hà Nội. 143. Dƣơng Thị Tân (1994), Phong cách nghệ thuật của Nguyên Hồng trong tiểu thuyết Cửa biển, Luận văn thạc sĩ ngữ văn, Trƣờng Đại học Sƣ phạm, Hà Nội. 144. Nguyễn Duy Tờ (2006), Sự vận động của dòng Văn học hiện thực Việt Nam 1930 - 1945, Luận án Tiến sĩ Ngữ văn, Viện Văn học, Hà Nội.
  • 168. 162 145. Cù Đình Tú (1983), Phong cách học và đặc điểm tu từ tiếng Việt, NXB Đại học và Trung học chuyên nghiệp, Hà Nội. 146. Nguyễn Tuân (2001), “Con ngƣời Nguyên Hồng”, Nguyên Hồng về tác gia và tác phẩm, NXB Giáo dục, Hà Nội, tr. 49 - 52. 147. Bùi Văn Tiếng (1997), Thời gian nghệ thuật trong tiểu thuyết Vũ Trọng Phụng, NXB Văn hóa, Hà Nội. 148. Đoàn Minh Tuấn (2008), “Nhà văn của những ngƣời nghèo”, Báo Sài Gòn Giải phóng, nguồn http:// www.sggp. org.vn/van hoavannghe/2008/11/1. 149. Từ điển tiếng Việt (1992), Viện Ngôn ngữ học, NXB Văn học, Hà Nội. 150. Đoàn Thị Thái (2001), Tư tưởng và đặc sắc nghệ thuật trong tiểu thuyết Bỉ vỏ của Nguyên Hồng, Luận văn Thạc sĩ Ngữ văn, Đại học Sƣ phạm, Hà Nội. 151. Ngô Thảo (1988), “Nguyên Hồng, một cuộc đời sáng tạo”, Nguyên Hồng, thân thế và sự nghiệp, NXB Hải Phòng. 152. Bùi Việt Thắng, Nguyên Hồng - một đời văn, nguồn http/www.bình thuan.gov.vn/khtt/vanhoa/0001/0000/dnhan00A.htm. 153. Linh Thi (2001), “Giọt lệ lớn và đoàn tàu chợ”, Nguyên Hồng về tác gia và tác phẩm, NXB Giáo dục, Hà Nội, tr. 236 - 244. 154. Nguyễn Ngọc Thiện (2010), Lý luận, phê bình và đời sống văn chương, NXB Hội Nhà văn, Hà Nội. 155. Nguyễn Ngọc Thiện (2014), “Phác họa con ngƣời thời đại và nhân vật trong văn xuôi Việt nam hiện đại”, Tạp chí Diễn đàn Văn nghệ Việt Nam số 237, tháng 10/2014, tr. 21 - 27. 156. Lƣơng Đức Thiệp (1944), Văn chương và xã hội, Đại học Thƣ xã, Hà Nội. 157. Nguyễn Thị Thu Thủy (2006), Điển hình hóa trong văn xuôi hiện thực phê phán Việt Nam (giai đoạn 1930 -1945), Luận án tiến sĩ Ngữ văn, Trƣờng Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn, Hà Nội. 158. Trần Nho Thìn (2014), “Tƣ tƣởng nữ học của Đạm Phƣơng nữ sĩ”, Báo điện tử Văn hóa Nghệ An, ngày 26/10/2014. 159. Lê Ngọc Trà (1990), Lý luận và văn học, NXB Trẻ, thành phố Hồ Chí Minh.
  • 169. 163 160. Nguyễn Trác (1978), “Văn học hiện thực phê phán”, Lịch sử văn học Việt Nam, NXB Giáo dục, Hà Nội. 161. Ngọc Trai (1988), “Tản mạn về Nguyên Hồng”, Nguyên Hồng, thân thế và sự nghiệp, NXB Hải Phòng. 162. Trần Thị Việt Trung (chủ biên), Nguyễn Thị Thoa, Đào Thị Lý, Lê Thị Bằng Giang (2009), Hình tượng nhân vật phụ nữ trong văn xuôi Việt Nam hiện đại, NXB Đại học Thái Nguyên. 163. Trần Thị Việt Trung (2011), Lịch sử phê bình văn học Việt Nam hiện đại (tái bản), NXB Đại học Thái Nguyên. 164. Trần Thị Việt Trung (2014), “Bản sắc dân tộc - yếu tố quan trọng tạo nên giá trị và nét đặc sắc độc đáo của văn học các dân tộc thiểu số Việt Nam hiện đại”, Tạp chí Diễn đàn văn nghệ Việt Nam, số 237, tháng 10/2014, tr. 16 - 20. 165. Lê Thị Hải Vân (2004), “Những kiếp ngƣời lầm than trong tiểu thuyết thực 1940 -1945”, (Thông báo Khoa học, Đại học Quy Nhơn, số 26, 2004). 166. Lê Thị Hải Vân (2005), Nhân vật trong tiểu thuyết hiện thực từ đầu thế kỷ XX - 1945, Luận án tiến sĩ Ngữ văn, Trƣờng Đại học Sƣ phạm, Hà Nội. 167. Lê Thị Hải Vân (2005), “Vấn đề nhân vật trong tiểu thuyết hiện thực 1940 - 1945”, Tạp chí Nghiên cứu văn học, số 2/ 2005. 168. Viện Văn học (1988), Từ trong di sản, NXB Tác phẩm mới, Hà Nội. 169. Anh Vũ (2001), “Nguyên Hồng với Đề Thám”, Nguyên Hồng về tác gia và tác phẩm, NXB Giáo dục, Hà Nội, tr. 436 - 350. 170. Khái Vinh (1974), “Nguyên Hồng - nhà văn của những ngƣời lao động”, Vì một nền văn học thuộc về nhân dân lao động, NXB Lao động, Hà Nội. 171. Trần Thị Thanh Yến (2011),“Thế giới nhân vật trong truyện ngắn của Nguyên Hồng trước Cách mạng tháng Tám năm 1945”, Luận văn thạc sĩ, Trƣờng Đại học Khoa học xã hội và Nhân văn.
  • 170. 164 PHỤ LỤC Phụ lục 1. THỐNG KÊ CÁC LOẠI NHÂN VẬT Thể loại Nhân vật phụ nữ Nhân vật trẻ em Nhân vật trí thức Nhân vật lƣu manh Truyện ngắn (53) 33 18 12 5 Truyện vừa (3) 2 1 Tiểu thuyết (4) 2 1 2 1 Ký (1) 1 1 1 Tổng số tác phẩm (61) 38 = 62,29% 20 = 32,78% 15 =24,59% 7= 11,47% (Ghi chú: Có những tác phẩm đan xen nhiều loại nhân vật) Phụ lục 2. THỐNG KÊ VIỆC SỬ DỤNG TIẾNG LÓNG TRONG TÁC PHẨM Tác phẩm Số lƣợt sử dụng/ số trang Tỷ lệ Bỉ vỏ 272/174 156, 32% Bảy Hựu 47/12 391,66% Con đoàn cuối cùng 30/8 375,0% Mối hờn 18/12 150,0%
  • 171. 165 Phụ lục 3. NGÔN NGỮ MANG SẮC THÁI TÔN GIÁO Tác phẩm Số lƣợt sử dụng/ số trang Tỷ lệ Bỉ vỏ 49/174 35,5% Những ngày thơ ấu 29/50 58,0% Tết của tù đàn bà 15/14 107, 14% Linh hồn 8/7 114,28% Phụ lục 4. THỐNG KÊ CÁC CẶP TỪ LÁY Tác phẩm Số lƣợt sử dụng/ số trang Tỷ lệ Bỉ vỏ 258/50 516 % Qua những màn tối 66/66 100% Những ngày thơ ấu 204/50 408% Đi 60/10 600%