Nghệ thuật tự sự trong tác phẩm Mắt bão, Ngựa thép, Luật chơi
0 likes66 views
Luận văn thạc sĩ của Lê Thị Quyên nghiên cứu nghệ thuật tự sự trong ba tác phẩm của nhà văn Phan Hồn Nhiên: 'Mắt bão', 'Ngựa thép', và 'Luật chơi'. Tác phẩm của Phan Hồn Nhiên nổi bật với sự đổi mới trong cả nội dung và hình thức, hướng đến độc giả trẻ và thể hiện rõ tư duy nghệ thuật của tác giả. Nghiên cứu nhằm tìm hiểu ý thức nghệ thuật của Phan Hồn Nhiên và quá trình đổi mới của đời sống văn học Việt Nam qua các tác phẩm này.
![3
học đương đaị Việt Nam trong đó có những tác phẩm thể hiện được những nỗ
lực sáng tạo cho quá trình đổi mới văn học. Phan Hồn Nhiên không chỉ được
sự quan tâm đông đảo công chúng bạn đọc mà còn thu hút được sự chú ý của
báo giới cũng như trở thành đối tượng của giới nghiên cứu trong một số công
trình, bài viết. Có khá nhiều bài viết tìm hiểu về Phan Hồn Nhiên ở nhiều khía
cạnh, nhiều chiều kích với phạm vi rộng hẹp, mức độ nông sâu khác nhau. Ở đó
sức hấp dẫn của sáng tác Phan Hồn Nhiên với độc giả, đặc biệt là giới trẻ trong
đời sống văn học đại chúng đương đại là một phương diện được ghi nhận.
Tuy nhiên những nghiên cứu về Phan Hồn Nhiên đến nay chủ yếu là
những bài báo viết về các sáng tác của chị hoặc là những buổi giới thiệu về sách
của tác giả. Cụ thể khi đánh giá về Phan Hồn Nhiên đối với tác phẩm Ngựa thép
nhà văn Vũ Đình Giang cho rằng: “Phan Hồn Nhiên đã tạo ra Ngựa thép với
cấu trúc lập thể. Cấu trúc này chỉ có trong hội họa và cũng chỉ có một số ít nhà
văn đưa vào văn chương. Tác phẩm đặt ra nhiều dấu hỏi mà càng trưởng thành,
người đọc sẽ càng chạm sâu hơn như bản thể, mâu thuẫn nội tại, xung đột trong
mối liên kết với đời sống xung quanh” [41].
Các sáng tác Những đôi mắt lạnh, Chuỗi hạt, Xuyên thấm của Phan Hồn
Nhiên từng gây được sự chú ý của đối tượng độc giả là học sinh, sinh viên.
Phan Hồn Nhiên đã trở thành người tiên phong dấn thân vào dòng văn học đầy
mới mẻ này, trên con đường khám phá đó tác giả đã nhận được sự cổ vũ và đón
nhận đông đảo của độc giả trẻ. Nhà báo Phan Hải Anh đánh giá dòng văn học
này của Phan Hồn Nhiên: “Phan Hồn Nhiên luôn có cách rất riêng để biến
khung cảnh ấy thành của mình. Đôi khi, ở đầu các chương truyện, chị thường
dành không gian cho những "cú máy đặc tả" (nói theo thuật ngữ điện ảnh), thỏa
sức nghiên cứu, bóc tách những đồ vật, khung cảnh, như thể nhà sưu tập nghiên
cứu một mẫu tiêu bản yêu thích. Cách viết này mang đến cho người đọc một
góc nhìn hoàn toàn mới mẻ về những thứ họ từng biết, khơi gợi cảm giác ma mị
khó chối từ” [43].](https://image.slidesharecdn.com/luanvanlethiquyen-200521024123/85/Ngh-thu-t-t-s-trong-tac-ph-m-M-t-bao-Ng-a-thep-Lu-t-ch-i-7-320.jpg)
![5
sâu sắc của câu chuyện. Ngựa thép của Phan Hồn Nhiên được dịch giả Nguyễn
Đình Thành đánh giá là “có thể đứng bình đẳng với những tác phẩm văn học
phương Tây” [45]. Đọc tác phẩm của chị có thể thấy trong sáng tác có sự hội tụ
bởi ba yếu tố đó là: tri thức hiện đại, vốn văn chương nghệ thuật được rèn dũa
trong môi trường văn chương và môi trường mỹ thuật. Ở đó, chị huy động được
tất cả những gì vốn có của mình để tạo ra những đứa con tinh thần mang màu
sắc và mang dấu ấn cá nhân. Chị tham gia khóa học viết văn của Mỹ trong
chương trình viết văn quốc tế tại trường đại học Iowa. Ngựa thép được viết sau
khi chị tham gia chương trình này. Văn Thành Lê đã có nhận định về cách viết
của Phan Hồn Nhiên: chị “đã có cú bật với tiểu thuyết "Ngựa thép" và tập
truyện Hồi phục". Có thể nói hai đầu sách này mở ra giai đoạn sáng tác thứ ba
của chị. Hiện "Ngựa thép" đã được nhà phê bình, dịch giả Đoàn Cầm Thi
chuyển ngữ sang tiếng Pháp, nằm trong dự án Tủ sách Văn học Việt Nam
đương đại.
Nhà văn Vũ Đình Giang cũng có những đánh giá nghiêm túc về các sáng
tác của Phan Hồn Nhiên, đặc biệt là những sáng tác thuộc dòng văn học fantasy
mà Luật chơi là một tác phẩm trong số đó: “Được bạn đọc ủng hộ song tôi biết
Phan Hồn Nhiên xem bộ ba fantasy vừa qua của cô chỉ là bước khởi đầu. Bút
lực Phan Hồn Nhiên còn làm được nhiều hơn thế. Ở góc độ xuất bản, những
cuốn sách mới mẻ khác thường như thế này ghi dấu ấn mạnh trong lòng công
chúng, buộc người ta tự hỏi tại sao bấy nay mình giữ thói quen chỉ chào đón
ngợi ca với sách ngoại. Bộ ba fantasy của Phan Hồn Nhiên gây thu hút khó
cưỡng hẳn vì ngoài nội dung lôi cuốn, còn là mối hòa quyện của loạt minh họa
đẹp huyền ảo của Phan Vũ Linh. Chúng tạo được hiệu ứng thẩm mỹ lên người
trẻ. Tôi cho rằng đây là cách đầu tư nghiêm túc cho sách hiện đại để hướng đến
thành công lâu bền” [44].
Phan Hồn Nhiên có những đóng góp cho dòng văn học giả tưởng đây là
một dòng văn học phát triển trên thế giới nhưng ở Việt Nam chủ yếu được biết
đến qua những tác phẩm dịch.](https://image.slidesharecdn.com/luanvanlethiquyen-200521024123/85/Ngh-thu-t-t-s-trong-tac-ph-m-M-t-bao-Ng-a-thep-Lu-t-ch-i-9-320.jpg)
![9
Chương 1
NGHỆ THUẬT TỰ SỰ VÀ SÁNG TÁC CỦA PHAN HỒN NHIÊN
TRONG ĐỜI SỐNG VĂN HỌC VIỆT NAM ĐẦU THẾ KỈ XXI
Trong chương đầu tiên này, luận văn sẽ trình bày ngắn gọn một số vấn đề
cơ bản của nghệ thuật tự sự và những nét chung nhất về nhà văn Phan Hồn
nhiên và sáng tác của chị.
1.1 Một số vấn đề về nghệ thuật tự sự
1.1.1 Khái niệm Nghệ thuật tự sự
Từ điển thuật ngữ văn học của nhóm tác giả do Lê Bá Hán chủ biên cho
rằng: “Tác phẩm tự sự phản ánh hiện thực qua bức tranh mở rộng của đời sống
trong không gian, thời gian, qua các sự kiện, biến cố xảy ra trong đời sống con
người. Trong tác phẩm nhà tự sự nhà văn cũng thể hiện tư tưởng tình cảm của
mình... Tác phẩm tự sự bao giờ cũng có cốt truyện. Gắn liền với cốt truyện là
một hệ thống nhân vật được khắc họa đầy đủ nhiều mặt... Nguyên tắc phản ánh
hiện thực trong tính khách quan đã đặt trần thuật vào vị trí của nhân tố tổ chức
ra thế giới nghệ thuật của tác phẩm tự sự, đòi hỏi nhà văn phải sáng tạo ra hình
tượng người trần thuật.”[12,329].
“Tự sự là phương thức tái hiện đời sống trong toàn bộ tính khách quan
của nó” về nguyên tắc nó được phân biệt với phương thức trữ tình “phản ánh
hiện thực trong cảm nhận chủ quan”. Vấn đề cơ bản của phương thức tự sự là
kể: “nhà văn kể lại những gì xảy ra bên ngoài mình khiến cho người đọc có cảm
giác rằng hiện thực được phản ánh trong tác phẩm tự sự là một thế giới tạo
hình, tồn tại bên ngoài nhà văn, không phụ thuộc vào tình cảm, ý muốn của nhà
văn” [12,371].
Do phản phản ánh hiện thực qua các sự kiện biến cố và hành vi của con
người làm cho tác phẩm tự sự thường là một câu chuyện về ai đó hay về một cái
gì đó cho nên tác phẩm tự sự bao giờ cũng có cốt truyện và nhân vật. Nét đặc](https://image.slidesharecdn.com/luanvanlethiquyen-200521024123/85/Ngh-thu-t-t-s-trong-tac-ph-m-M-t-bao-Ng-a-thep-Lu-t-ch-i-13-320.jpg)
![10
thù của tự sự là vai trò tổ chức của trần thuật: nó thông báo về các biến cố, các
tình tiết như thông báo về một cái gì đó xảy ra và đọc nhớ lại, đồng thời mô tả
hoàn cảnh hành động, dáng nét các nhân vật, nhiều khi còn thêm cả những lời
bàn luận. Vì phản ánh hiện thực trong tính khách quan nên về nguyên tắc đã đặt
trần thuật vào vị trí của nhân tố tổ chức ra thế giới nghệ thuật của tác phẩm tự
sự, đòi hỏi nhà văn phải sáng tạo ra hình tượng người trần thuật.
1.1.2 Các yếu tố cơ bản của nghệ thuật tự sự
1.1.2.1. Nhân vật văn học
Trong cuốn Từ điển văn học (tập 2), các tác giả từ điển định nghĩa về
nhân vật: “Nhân vật là yếu tố cơ bản nhất trong các tác phẩm văn học, tiêu điểm
để bộc lộ chủ đề và đến lượt mình nó lại được các yếu tố có tính chất hình thức
của tác phẩm tập trung khắc họa. Nhân vật, do đó là nơi tập trung giá trị tư
tưởng nghệ thuật của tác phẩm văn học” [22, 86].
Còn trong Từ điển thuật ngữ văn học nhân vật văn học được định nghĩa
là con người cụ thể được miêu tả trong tác phẩm văn học. Nhân vật có thể có
tên riêng (Tấm, Cám, Chị Dậu, anh Pha) cũng có thể không có tên riêng như
thằng bán tơ, một mụ nào đó trong truyện kiều...Khái niệm nhân vật văn học có
khi được sử dụng như một ẩn dụ, không chỉ một con người cụ thể nào cả mà chỉ
một hiện tượng nổi bật nào đó trong tác phẩm... Nhân vật văn học là một đơn vị
nghệ thuật đầy tính ước lệ, không thể đồng nhất nó với con người thật trong đời
sống [12, 202].
Qua những quan niệm cách hiểu về nhân vật văn học có thể đưa ra một
khái niệm chung nhất về nhân vật văn học: Nhân vật văn học vừa là yếu tố nội
dung vừa là yếu tố hình thức của một tác phẩm. Nhân vật là điều kiện tiên quyết
để khám phá, lí giải, miêu tả mang tính nghệ thuật của nhà văn về đời sống đạt
đến tính toàn vẹn, có chiều sâu và sức hấp dẫn riêng đối với người đọc](https://image.slidesharecdn.com/luanvanlethiquyen-200521024123/85/Ngh-thu-t-t-s-trong-tac-ph-m-M-t-bao-Ng-a-thep-Lu-t-ch-i-14-320.jpg)
![11
Nhân vật có nhiều chức năng khác nhau trong tác phẩm. Đó là các chức
năng cơ bản sau:
Thứ nhất, chức năng miêu tả và khái quát loại tính cách con người.
Thứ hai, nhân vật là người dẫn dắt bạn đọc vào thế giới khác nhau của
đời sống, giúp nhà văn mở cánh cửa hiện thực rộng lớn để tiếp cận đề tài, chủ
đề nào đó theo ý của nhà văn.
Thứ ba, nhân vật biểu hiện tập trung tư tưởng, tình cảm, quan niệm nghệ
thuật của nhà văn về thế giới con người.
Bên cạnh đó, nhân vật còn đóng vai trò tạo nên mối liên kết giữa các sự
kiện trong tác phẩm hay vẫn thường gọi là cốt truyện.
1.1.2.2. Cốt truyện và kết cấu
Theo Từ điển Tiếng Việt: “Cốt truyện là hệ thống các sự việc làm nòng
cốt cho sự diễn biến các mối quan hệ phức tạp của tính cách nhân vật loại tự
sự...” [23, 206].
Từ điển thuật ngữ văn học quan niệm về cốt truyện như sau: “Cốt truyện
là hệ thống các sự kiện được cụ thể được tổ chức theo nhu cầu, tư tưởng và
nghệ thuật nhất định, tạo thành bộ phận cơ thể, quan trọng nhất trong hình thức
động của tác phẩm văn học thuộc loại hình tự sự và kịch” [ 12, 88].
Như vậy qua các khái niệm trên có thể hiểu cốt truyện là cái cốt lõi, cô
đọng có liên quan đến nhân vật. Cốt truyện trong văn học dân gian thường đơn
giản, ở tiểu thuyết hiện đại cốt truyện hết sức phức tạp và thường là cốt truyện
đa tuyến. Tóm lại cốt truyện là hệ thống sự kiện (biến cố) xảy ra trong đời sống
nhân vật, có tác dụng bộc lộ tính cách, số phận nhân vật.
Tiểu thuyết là hình thức tự sự cỡ lớn có khả năng phản ánh đời sống
rộng. Thể loại này có thể chứa đựng trong đó sự phong phú về đời sống chính](https://image.slidesharecdn.com/luanvanlethiquyen-200521024123/85/Ngh-thu-t-t-s-trong-tac-ph-m-M-t-bao-Ng-a-thep-Lu-t-ch-i-15-320.jpg)
![12
vì vậy cốt truyện trong tiểu thuyết không bị bó hẹp trong khuân khổ như truyện
ngắn.
Theo Từ điển văn học: “toàn bộ tổ chức phức tạp, bao gồm mọi mối
quan hệ giữa chỉnh thể và bộ phận, giữa bộ phân và bộ phận trong tác phẩm văn
học được gọi là kết cấu” [22.345].
Từ điển thuật ngữ văn học kết cấu được định nghĩa như sau: “Kết cấu là
toàn bộ tổ chức phức tạp và sinh động của tác phẩm... kết cấu thể hiện nội dung
rộng rãi phức tạp hơn, tổ chức tác phẩm không chỉ giới hạn ở sự tiếp nối bề
mặt, ở những tương quan bên ngoài giữa các bộ phận, chương đoạn mà còn bao
hàm sự liên kết bên trong, nghệ thuật kiến trúc nội dung cụ thể của tác phẩm...
kết cấu là phương tiện cơ bản và tất yếu của khái quát nghệ thuật, kết cấu đảm
nhiệm chức năng đa dạng: bộc lộ chủ đề và tư tưởng của các tác phẩm; triển
khai trình bày hấp dẫn cốt truyện: cấu trúc hợp lí hệ thống tính cách; tổ chức
điểm nhìn trần thuật của tác giả tạo ra tính toàn vẹn của tác phẩm như là một
hiện tượng thẩm mĩ [12,132].
Từ các định nghĩa trên có thể hiểu kết cấu chính là sự tổ chức các phương
diện của tác phẩm văn học. Có thể hiểu được tầm quan trọng của kết cấu trong
tác phẩm. Mặt khác nếu tác phẩm không có kết cấu hợp lí thì giá trị của tác
phẩm cũng bị giảm sút vì thế “cùng với ngôn ngữ, kết cấu là điều kiện tất yếu
và phương tiện cơ bản của việc sáng tác nghệ thuật” [12,34].
1.1.2.3. Người kể chuyện và ngôi kể
Theo Từ điển thuật ngữ văn học người kể chuyện là: “hình tượng ước lệ
về người trần thuật trong văn học, chỉ xuất hiện khi nào câu chuyện được kể bởi
một nhân vật cụ thể trong tác phẩm. Đó có thể là hình tượng của chính tác giả
(ví dụ “tôi” trong Đôi mắt của Nam Cao). Dĩ nhiên không hoàn toàn giống tác
giả ngoài đời có thể là một nhân vật đặc biệt do tác giả sáng tạo ra (ví dụ: người](https://image.slidesharecdn.com/luanvanlethiquyen-200521024123/85/Ngh-thu-t-t-s-trong-tac-ph-m-M-t-bao-Ng-a-thep-Lu-t-ch-i-16-320.jpg)
![13
điên trong Nhật kí người điên của Lỗ Tấn): có thể là một người biết câu chuyện
nào đó. Một tác phẩm có thể có một hoặc nhiều người kể chuyện [12,191].
Trong cuốn Tự sự học – một số vấn đề lí luận và lịch sử do GS. Trần đình
Sử chủ biên, nhà nghiên cứu Nguyễn Hải Phương lại cho rằng: “Người kể
chuyện là một nhân vật nhưng là một nhân vật đặc biệt, có những điểm khác so
với nhân vật tham gia trong tác phẩm... Người kể chuyện không chỉ là một nhân
vật tham gia trong tác phẩm như các nhân vật khác mà còn có chức năng tổ
chức các nhân vật khác, đánh giá về các nhân vật khác... vị trí của người kể
chuyện trong tác phẩm thay đổi rất linh hoạt...” [31,198].
Khái niệm người kể chuyện luôn gắn với ngôi kể. Người kể chuyện có
thể được kể theo ngôi thứ nhất, thứ hai hoặc thứ ba nhưng để có thể kể được
chuyện thì người kể chuyện cần có sự hóa thân, nhập vai. Nếu kể chuyện theo
ngôi thứ ba thì người kể chuyện giấu mặt, người kể chuyện đứng ở một vị trí
bao quát mọi diễn biến câu chuyện và kể lại. Ở ngôi kể này cho phép người kể
chuyện kể hết tất cả những gì họ biết.
Ngoài hai cách kể chuyện trên thì ngôi kể thứ hai rất ít được sử dụng. Kể
theo ngôi thứ hai cũng mang cái tôi của người kể song nó mang không gian
giãn cách: có một cái tôi khác, một cái tôi được kể ra chứ không phải tự kể như
ngôi thứ nhất.
Người kể chuyện và ngôi kể là hai khái niệm tuy khác nhau nhưng nó lại
gắn bó mật thiết với nhau. Nếu người kể chuyện mang lại cái nhìn và sự đánh
giá bổ sung về tư tưởng, lập trưởng, thái độ, tình cảm cho cái nhìn của tác giả,
thì ngôi kể lại có ý nghĩa trong việc tạo thành giọng điệu văn bản bởi vì giọng
điệu bao giờ cũng là giọng của ai đó thể hiện bằng những phương tiện ngôn từ
nhất định.
Nghệ thuật tự sự là một vấn đề quan trọng của thi pháp tiểu thuyết, là nền
tảng giúp người đọc chiếm lĩnh những giá trị đích thực của văn chương. Những](https://image.slidesharecdn.com/luanvanlethiquyen-200521024123/85/Ngh-thu-t-t-s-trong-tac-ph-m-M-t-bao-Ng-a-thep-Lu-t-ch-i-17-320.jpg)
![14
yếu tố cơ bản của nghệ thuật tự sự có thể kể đến là nhân vật văn học, cốt truyện,
kết cấu, ngôn ngữ nghệ thuật, giọng điệu, người kể chuyện và ngôi kể. Các yếu
tố này giữ vai trò nhất định đồng thời cùng bổ sung cho nhau tạo thành nghệ
thuật tự sự.
1.1.2.4. Ngôn ngữ nghệ thuật
Theo Từ điển thuật ngữ văn học: “Ngôn ngữ văn học là ngôn ngữ có tính
chất nghệ thuật của tác phẩm văn học. Trong ngôn ngữ học, thuật ngữ này có ý
nghĩa rộng lớn hơn, nhằm bao quát các hiện tượng ngôn ngữ được dùng một
cách chuẩn mực trong các biên bản nhà nước, trên bao chí, trên đài phát thanh,
trong văn học và khoa học [12,185].
Giáo trình Lí luận văn học (tập 2) do GS.Trần Đình Sử (chủ biên) định
nghĩa ngôn ngữ văn học là: ““ngôn từ của văn bản văn học, trong tác phẩm văn
học, dùng để sáng tạo hình tượng nghệ thuật. Văn học là nghệ thuật ngôn từ, xét
về chất liệu, khi sáng tác văn học, nhà văn bắt buộc phải sử dụng ngôn từ như
một chất liệu, biện pháp. Nhà văn thông qua lăng kính ngôn ngữ mà cảm nhận
cảm xúc của mình, thể nghiệm sức sống phong phú đa dạng của muôn loài”
[28,48-49].
Trong văn học, ngôn ngữ lại được chia ra làm nhiều loại ngôn ngữ khác
nhau. Mỗi loại lại có những đặc trưng riêng của nó. Trong thơ ngôn ngữ trữ tình
gợi cảm và giàu tính nhạc, trong kịch gắn với đối thoại, gần với ngôn ngữ đời
thường, ngôn ngữ trong tác phẩm tự sự lại gắn bó chặt chẽ với ngôn ngữ trần
thuật.
Như chúng ta đã biết văn học ra đời do nhu cầu thưởng thức thẩm mĩ của
con người. Chính ngôn ngữ nghệ thuật đã đem lại cho văn học những vẻ đẹp
riêng theo từng thể loại tạo ra những giá trị thẩm mĩ riêng cho mỗi tác phẩm.
Nói như M.Gocrki: “Ngôn ngữ là yếu tố thứ nhất của văn học”. Nếu tác phẩm
văn học là tổng hòa của nhiều yếu tố thì ngôn ngữ chính là yếu tố căn cốt, yếu](https://image.slidesharecdn.com/luanvanlethiquyen-200521024123/85/Ngh-thu-t-t-s-trong-tac-ph-m-M-t-bao-Ng-a-thep-Lu-t-ch-i-18-320.jpg)
![22
Chương 2
NHÂN VẬT VÀ NGHỆ THUẬT XÂY DỰNG NHÂN VẬT TRONG
MẮT BÃO, NGỰA THÉP, LUẬT CHƠI
Văn học là nhân học. Nhân vật văn học là sự thể hiện tập trung quan
niệm và cách thể hiện con người của nhà văn. Vì thế nhân vật, hệ thống nhân
vật là những thành tố nghệ thuật quan trọng của văn bản tiểu thuyết. Mỗi nhà
tiểu thuyết đều là những người sáng tạo nhân vật. Vũ Trọng Phụng với Xuân
Tóc đỏ, Nam Cao với anh giáo Thứ,… Các tiểu thuyết hiện đại quan tâm đến
con người bên trong, đến hành vi, ý nghĩ, cảm nhận của nhân vật, đến việc mô
tả con người không nguyên khối, phát huy trí tưởng tượng, sáng tạo, hình dung
của độc giả về nhân vật. Có thể nói, trong tiểu thuyết, con người và sự thể hiện
con người thông qua các nhân vật là sự tập trung sáng tạo của nhà tiểu thuyết.
Dưới đây luận văn sẽ tìm hiểu vấn đề nhân vật và nghệ thuật xây dựng nhân vật
trong sáng tác của Phan Hồn Nhiên.
2.1. Hệ thống nhân vật trong các tác phẩm Mắt bão, Ngựa thép và Luật chơi
Theo Từ điển thuật ngữ văn học của nhóm tác giả Lê Bá Hán, Trần Đình
Sử, Nguyễn Khắc Phi: “Nhân vật văn học là một đơn vị nghệ thuật đầy tính ước
lệ, không thể đồng nhất nó với con người có thật trong đời sống... Nhân vật văn
học được miêu tả qua các biến cố, xung đột, mâu thuẫn và mọi chi tiết các loại.
Đó là mâu thuẫn nội tâm của các nhân vật, mâu thuẫn giữa nhân vật này với
nhân vật khác. Cho nên nhân vật luôn gắn liền với cốt truyện [12, 263].
Bạn đọc đến với các sáng tác của Phan Hồn Nhiên dễ dàng nhận ra một
không gian sinh động trong hầu hết các tác phẩm. Nó không bó hẹp ở một phạm
vi nhất định mà tác giả dụng công xây dựng không gian rộng, không gian đó
nhà văn đã dụng công xây dựng tìm kiếm một thế giới nhân vật sinh động, đa
dạng và phức tạp. Đó là những con người bình thường trong cuộc sống hằng
ngày xung quanh chúng ta và có thể bắt gặp một phần của mình trong đó. Trong
không gian tác phẩm, tác giả Phan Hồn Nhiên đã khắc họa một cuộc sống chốn
thị thành của giới trẻ, hay một cuộc sống thiếu thốn tình yêu và cả thế giới của](https://image.slidesharecdn.com/luanvanlethiquyen-200521024123/85/Ngh-thu-t-t-s-trong-tac-ph-m-M-t-bao-Ng-a-thep-Lu-t-ch-i-26-320.jpg)
![25
vì bệnh ung thư thì quả thật Anna là người người phụ nữ có trái tim lạnh. Điều
đó đã đẩy Sơn vào bi kịch của một kẻ cô đơn khi mà xung quanh cậu luôn có
người thân yêu bên cạnh nhưng chính những người mà đáng lẽ cần yêu thương
bao bọc cậu lại là người nhẫn tâm bỏ mặc thậm chí còn mặc cả đánh cược cuộc
đời cậu bằng những thỏa thuận như những kẻ xa lạ với nhau. Đây cũng là một
trạng thái cô đơn của con người đang xảy ra trong cuộc sống. “Ngựa thép có
những con người bình thường, nhưng mối quan hệ giữa họ thật khác thường:
một cặp song sinh, tình cảm cha dượng và con riêng, người mất trí nhớ và thầy
giáo của cô ấy. Điều bất thường ở đây chính là thế giới nội tâm của họ, sự cô
đơn, kiếm tìm cách biểu hiện yêu thương, kết nối với những người xung quanh...
trong một thời đại mà các phương tiện kết nối phát triển. Ba câu chuyện trong
ba phần của tiểu thuyết dường như hoàn toàn khác biệt. Chúng được kết nối bởi
hình ảnh một chú ngựa, khi thì là một món đồ chơi, khi ở trong bức tranh, lúc
nằm trong giấc mơ đeo bám nhân vật [38]. Phan Hồn Nhiên đã tinh tế nhìn thấy
sự mục ruỗng của trái tim con người trong xã hội hiện đại.
Nhân vật Lâm trong Luật chơi cũng vậy. Ban đầu cậu chỉ là cầm tấm vé
xem một chương trình truyền hình mà cậu bạn thân tên Thái đã cố tình nhét vào
túi áo cậu để đến xem một chương trình thực tế có tên là “trò chơi sinh tử”.
Lâm vô tình bị đẩy vào chỗ phải nhập vai một người chơi trong trò chơi đầy
mạo hiểm này do nhân vật tham gia trò chơi trước đó đã bỏ cuộc. Tuy nhiên
người đọc như ngột thở qua từng chặng hành trình tham gia của Lâm. Những sự
kiện diễn ra ngay cả với Lâm cũng là một thử thách ngoài sức tưởng tượng của
cậu. Đơn độc tìm kiếm cậu bạn, cố kết nối với những dữ kiện để tìm ra tung tích
của bạn mình, Lâm luôn cố gắng logic mọi thứ để những phán đoán của cậu là
có cơ sở cuối cùng. Cậu bạn thân không phải là người mất tích. Cậu chỉ hóa
trang để khiến Lâm phải tham gia cuộc chơi này: “Lâm đúng ngây như tượng
khi các kĩ thuật viên âm thanh thoăn thoát luồn dây bên dưới chiếc jacket chó
khoang, gắn microphone cho cậu. Anh chàng mũ đỏ giày đỏ lẫn người cao lêu
khêu đều chẳng bận tâm đến cậu, dù chỉ một cái liếc mắt ..” (Tr. 47). Hoàn](https://image.slidesharecdn.com/luanvanlethiquyen-200521024123/85/Ngh-thu-t-t-s-trong-tac-ph-m-M-t-bao-Ng-a-thep-Lu-t-ch-i-29-320.jpg)
![29
cũng như những trạng thái mà nhân vật đã trải trong suốt chặng đường đời.
Trong cuốn Lí luận văn học (tập 2), khái niệm “nhân vật” được hiểu: “Nhân vật
văn học là hình thức thể hiện định hướng giá trị đời sống”, “Đọc tác phẩm, cần
khám phá các nội dung đời sống và giá trị tư tưởng thể hiện trong nhân vật”
[9,125]. Vậy xây dựng những nhân vật cô đơn, bế tắc phải chăng Phan Hồn
Nhiên đang khắc họa một phương diện trạng thái của đời sống con người hôm
nay. Con người mong muốn, khát khao được yêu thương, được kết nối nhưng
lại là điều khó có thể kiếm tìm trong đời sống. Phan Hồn Nhiên khi khắc họa
ngoại hình hai nhân vật Hữu và Nhã Thư trong Mắt bão cũng khiến độc giả
đoán định được suy nghĩ của hai nhân vật này. Từ đó bộc lộ tính cách của mỗi
nhân vật qua từng giai đoạn cụ thể trên con đường chiếm lĩnh mục tiêu của
mình. Nhân vật Hữu nhận về mình sự thành công trong sự nghiệp nhưng anh ta
lại cô đơn với bản thân và với những gì anh ta có. Mọi người quay lưng lại với
cách sống đầy toan tính, dẫm đạp lên tất cả để đạt đựơc mục đích của Hữu.
Thực chất đây cũng chính là biểu hiện của một bộ phận những con người trong
xã hội đang tồn tại xung quanh chúng ta mà Phan Hồn Nhiên đã nắm bắt và
khắc họa được.
Trong tiểu thuyết Ngựa thép, Phan Hồn Nhiên khắc họa một kiểu dạng
con người cá nhân, ở đó nhân vật cứ quanh quẩn trong mớ bòng bòng do chính
mình hoặc đời sống và những con người xung quanh mình tạo ra: “Mẹ từng bảo
tôi rằng, mỗi người đều phải tự giải quyết vấn đề của mình”.
“Lúc nào” Anh ngờ vực “tôi không nhớ gì về điều ấy!”
“Làm sao anh biết được, khi đó là một bí mật giữa mẹ và tôi!”
“ Bí mật gì ?” Anh tò mò.
Em trai anh vẫn cười:
“Có một lần chúng ta đi học nhạc, anh vào lớp tập bài mới còn tôi thì bỏ
về nhà ngủ. Hôm ấy, tôi đã nhìn thấy bố mẹ cãi nhau. Họ chẳng bao giờ làm
điều ấy trước mặt chúng ta. Bố nói gì, mẹ làm gì, tôi không nhớ. Nhưng tôi nhớ
bố đã nhấc con ngựa chặn giấy trên bàn làm việc, ném mạnh về phía mẹ. Mẹ](https://image.slidesharecdn.com/luanvanlethiquyen-200521024123/85/Ngh-thu-t-t-s-trong-tac-ph-m-M-t-bao-Ng-a-thep-Lu-t-ch-i-33-320.jpg)
![50
Chương 3
CỐT TRUYỆN, NGƯỜI KỂ CHUYỆN, ĐIỂM NHÌN
VÀ NGÔN NGỮ TRẦN THUẬT
Nói đến nghệ thuật tự sự, ngoài việc đề cập đến nghệ thuật xây dựng nhân
vật, hệ thống nhân vật còn phải đề cập đến nghệ thuật tổ chức tác phẩm bao
gồm nhiều yếu tố, trong đó xét về nghệ thuật tự sự những yếu tố quan trọng
được quan tâm đến là cốt truyện, người kể chuyện, điểm nhìn trần thuật và ngôn
ngữ của tác phẩm. Ba tác phẩm Mắt bão, Ngựa thép và Luật chơi của Phan Hồn
Nhiên thể hiện được những đặc điểm vừa mang tính truyền thống vừa mang
tính hiện đại trong nghệ thuật tự sự. Chương này củaluận văn sẽ nghiên cứu,
tìm hiểu những phương diện trên đây của nghệ thuật tự sự, từ đó nhấn mạnh
đến những đóng góp và dấu ấn riêng của nhà văn.
3.1. Các kiểu tổ chức cốt truyện
3.1.1 Kiểu cốt truyện truyền thống trong Mắt bão
Theo Từ điển thuật ngữ văn học của nhóm tác giả Lê Bá Hán, Trần Đình
Sử, Nguyễn Khắc Phi khái niệm cốt truyện được hiểu: “Cốt truyện là hệ thống
sự kiện cụ thể, tổ chức theo yêu cầu tư tưởng và nghệ thuật nhất định, tạo thành
bộ phận cơ bản, quan trọng nhất trong hình thức động của tác phẩm văn học tự
sự và kịch” [12; 100]. Mọi cốt truyện truyền thống đều trải qua một quá trình
vận động có hình thành, phát triển và kết thúc. Vì vậy, mỗi cốt truyện, thường
bao gồm các thành phần: trình bày, khai đoạn, phát triển và đỉnh điểm (cao trào)
và kết thúc (mở nút) [12; 101]. Theo quan niệm truyền thống, truyện phải có
những phần lắt léo, những sự kiện mang tính kịch, kết thúc thường gây sự bất
ngờ với người đọc. Đó chính là đặc trưng trong những tác phẩm có cốt truyện
mang tính kịch cao.
Theo Từ điển tiếng Việt: “Cốt truyện là hệ thống sự kiện làm nòng cốt
cho sự diễn biến các mối quan hệ phức tạp của tính cách nhân vật trong tác
phẩm loại tự sự”[23, 206]. Như vậy có thể hiểu cốt truyện là truyện được cô đúc](https://image.slidesharecdn.com/luanvanlethiquyen-200521024123/85/Ngh-thu-t-t-s-trong-tac-ph-m-M-t-bao-Ng-a-thep-Lu-t-ch-i-54-320.jpg)
![56
chuyện. Khi được vận dụng trong tác phẩm, kiểu cốt truyện này thường tạo ra
sức chứa lớn, mở rộng biên độ và chiều sâu của sự tái hiện hiện thực.
Kiểu cốt truyện phân mảnh ,lồng ghép này bản thân mỗi phần là một tổ chức
chịu sự chi phối của một tổ chức lớn hơn bao trùm. Cốt truyện này đòi hỏi nhà
văn phải khéo léo xâu chuỗi các sự kiện, phân mảnh thành hệ mang tính thống
nhất cả nội dung lẫn hình thức tạo thành một chỉnh thể toàn vẹn. Các phần nội
dung trong tác phẩm có quan hệ chế định, ràng buộc, chi phối lẫn nhau và cùng
hướng về một chủ đề chung của tác phẩm. Đây là điểm mới so với cốt truyện
truyền thống, nó tạo ra sự luân phiên điểm nhìn nghệ thuật, đồng thời tạo nên
cái nhìn đa diện về nhân vật và đặc biệt nó cho phép nhà văn đi sâu khám phá
thế giới nhân vật cũng như những vấn đề của đời sống.
Với phương thức cốt truyện phân mảnh, lắp ghép, tác phẩm mang đến
cho người đọc những trải nghiệm đa chiều. Khi đánh giá về tác phẩm Ngựa
thép dịch giả Đình Thành chia sẻ: “Tôi bị ấn tượng bởi ngôn ngữ mà Phan Hồn
Nhiên sử dụng trong cuốn tiểu thuyết. Bởi, văn phong mà cô đưa vào tác phẩm,
theo tôi, nó rất “tây”. Bên cạnh đó, tôi cũng đánh giá cao về hình ảnh và cấu
trúc của cuốn sách. Nó khiến độc giả bất ngờ, không thể đoán trước được ý đồ
của tác giả, cô sẽ viết gì? Tạo hình cho nhân vật ra sao [38].
Tác phẩm thể hiện được khả năng của Phan Hồn Nhiên trong việc sử
dụng phương thức cốt truyện lắp ghép. Tác phẩm được đánh giá là có: "Sự hài
hòa điêu luyện giữa tính chất trình diễn của một nghệ sĩ và sự khéo léo tỉ mỉ của
một nghệ nhân”. Ngựa thép là một tiểu thuyết đầy đặn, vững chãi và sâu sắc của
một trong những nhà văn trẻ có đam mê và ý thức rõ ràng về việc phải làm gì
để hòa nhập với dòng chảy văn chương đương đại thế giới. Tác phẩm là một
cấu trúc mới lạ hiện đại với một nội dung hấp dẫn. Chính Phan Hồn Nhiên
cũng đã ý thức về việc sử dụng bút pháp, nghệ thuật trần thuật. Có những
phương diện Phan Hồn Nhiên đã làm chủ được kỹ thuật”. Chị ý thức rõ về việc
lựa chọn và sử dụng bút pháp: “Người ta vẫn nói văn là người. Thời sinh viên,
tôi viết hồn nhiên, theo nghĩa không làm quá lên. Sau này, tôi chú trọng đến kỹ](https://image.slidesharecdn.com/luanvanlethiquyen-200521024123/85/Ngh-thu-t-t-s-trong-tac-ph-m-M-t-bao-Ng-a-thep-Lu-t-ch-i-60-320.jpg)
![57
thuật. Tôi nhận ra rằng trước khi viết văn thì phải biết kể chuyện đã. Quá trình
tôi học lý thuyết là để áp dụng vào việc viết” [45].
Ở Ngựa thép, cốt truyện được triển khai độc đáo như cách thức thực hiện
một trò chơi cấu trúc. Tiểu thuyết gồm ba phần chỉ kết nối với nhau bằng một
số chi tiết nhỏ. Trong phần Một, giọng kể lần lượt thay đổi từ người cha dượng
sang người mẹ rồi đến cô bạn gái qua đó Sơn – có thể gọi là nhân vật chính của
phần Một được hiện diện từ các góc nhìn khác nhau. Phần ba lại có hình thức
tiểu thuyết lồng trong tiểu thuyết: chen giữa tiểu thuyết về cô gái mất trí nhớ và
chuyên gia ngôn ngữ là cuốn tiểu thuyết mà cô gái được yêu cầu đọc để phục
hồi trí nhớ của mình. Ba phần của tiểu thuyết giống như ba bức tranh trong
cùng một bộ treo cạnh nhau, nội dung của cuốn tiểu thuyết hướng đến thể hiện
sự cô độc của các nhân vật con người trong thế giới hiện đại này. Nhà văn đã
xây dựng tác phẩm dựa trên hình thức phân mảng của điện ảnh. Mỗi phần của
tác phẩm là một câu chuyện tưởng như chẳng hề liên quan đến nhau nhưng
chính cốt truyện ấy đã góp phần thể hiện cuộc sống ngổn ngang, nhiều góc
khuất của con người hiện đại. Những phân mảng rời rạc của tác phẩm ghép lại
tạo nên cốt truyện, truyện lồng truyện. Với cốt truyện đó, bạn đọc muốn theo
dõi cắt nghĩa tác phẩm thì bản thân cũng phải tháy đổi cách đọc và tiếp nhận
văn học . Đây là một trong những yếu tố gây được sự hứng thú với độc giả bên
cạnh nội dung tác phẩm.
3.1.3 Cốt truyện được dẫn dắt như một cuộc chơi đầy bí ẩn
Luật chơi là tác phẩm nằm trong bộ ba tác phẩm giả tưởng của Phan Hồn
Nhiên (Luật chơi, Máu hiếm, Hiện thân). Trong các sáng tác của Phan Hồn
Nhiên ở đề tài fantasy nhà văn đã đi sâu khai thác nhiều khía cạnh khác nhau
của đời sống hiện thực thông qua các nhân vật giả tưởng. Những con người
mang trong mình kết quả của quá trình nghiên cứu khoa học, nhân bản vô tính;
những con người mang trong mình những bộ vi xử lí cao siêu, từ đó Phan Hồn
Nhiên tạo ra những câu chuyện khác nhau để dẫn dắt người đọc cùng đồng hành
lí giải những nguyên nhân mà nhân vật trong truyện đang tìm kiếm. Cốt truyện](https://image.slidesharecdn.com/luanvanlethiquyen-200521024123/85/Ngh-thu-t-t-s-trong-tac-ph-m-M-t-bao-Ng-a-thep-Lu-t-ch-i-61-320.jpg)
![62
quan sát câm lặng, mở to đôi mắt trống rỗng dõi vào căn phòng bề bộn” (Tr.7).
Tiếp theo là những mô tả căn phòng, rồi nhân vật.
Một phương diện cần phải nói tới là Phan Hồn Nhiên đã sự vận dụng rất
linh hoạt người kể chuyện ở các tác phẩm khác nhau. Hầu như không một tác
phẩm nào nhà văn chỉ xác lập một điểm nhìn trần thuật, một kiểu người kể
chuyện. Dưới đây xin đi sâu vào một số trường hợp cụ thể trong tác phẩm.
3.2.1 Người kể chuyện ở ngôi thứ nhất
Theo Từ điển thuật ngữ văn học người kể chuyện là: “hình tượng ước lệ
về người trần thuật trong văn học, chỉ xuất hiện khi nào câu chuyện được kể bởi
một nhân vật cụ thể trong tác phẩm. Đó có thể là hình tượng của chính tác giả
(ví dụ “tôi” trong “Đôi mắt” của Nam Cao), dĩ nhiên không nên đồng nhất với
tác giả ngoài đời, có thể là một nhân vật đặc biệt do tác giả sáng tạo ra (ví dụ:
người điên trong “Nhật kí người điên” của Lỗ Tấn); có thể là một người biết
một câu chuyện nào đó. Một tác phẩm có thể có một hoặc nhiều người kể
chuyện” [12 ; 191].
Theo Nguyễn Thị Hải Phương trong cuốn Tự sự học – một số vấn đề lí
luận và lịch sử do Trần Đình Sử chủ biên thì: “người kể chuyện là một nhân vật
nhưng là một kiểu nhân vật đặc biệt, nó có những điểm khác so với các nhân
vật khác trong tác phẩm... người kể chuyện không chỉ là một nhân vật tham gia
vào tác phẩm như các nhân vật khác mà còn có chức năng tổ chức các nhân vật
khác, đánh giá về các nhân vật khác...” [31, 198].
Trong nhiều sáng tác của Phan Hồn Nhiên, tác giả chọn nhân vật xưng
“tôi” để kể chuyện. Nhân vật “tôi” ấy có thể đóng vai trò người dẫn chuyện
trong tác phẩm hoặc một phần tử trong hệ thống nhân vật tham gia vào các tình
huống của truyện. Nhân vật ấy vừa là người kể chuyện về các nhân vật khác,
đồng thời là nhân vật dẫn dắt mọi tình huống chuyện. Các nhân vật xuất hiện
trong các sáng tác của Phan Hồn Nhiên cùng với nhân vật “tôi” tạo ra một nội
dung chuyện có sức lôi cuốn và các nhân vật được thể hiện trong sự kết hợp
giữa việc miêu tả hành động, lời nói với những diễn biến tâm lý phức tạp bên](https://image.slidesharecdn.com/luanvanlethiquyen-200521024123/85/Ngh-thu-t-t-s-trong-tac-ph-m-M-t-bao-Ng-a-thep-Lu-t-ch-i-66-320.jpg)
![65
giá, kể chuyện.Người kể chuyện ở ngôi thứ ba là lời nhân vật, điều này được
nhiều người đồng tình, song cũng nên chú ý rằng có những khi lời người kể
chuyện giấu mặt có cách nhìn và quan điểm không trùng khít với cách nhìn và
quan điểm của nhân vật: “nhưng có những thời khắc Lâm quên sạch rắc rối bủa
vây. Là khi cậu chuẩn bị cho cuộc gặp với cô gái kì lạ. Là khi cậu phấn chấn
bước rất nhanh trên vỉa hè, đứng chen chúc giữa những người xa lạ trên xe
buýt, hồi hộp chờ trước cổng biệt thự. Dù biết Lim chẳng nhìn thấy, cậu vẫn
muốn trông mình tươm tất, sạch sẽ và thơm, thoát ra khỏi hình ảnhủ rũ buồn tẻ.
Cậu nghĩ về Lim nhiều đến mức không bao giờ tính trước được mình sẽ nói gì
bắt đầu ra sao để cuộc gặp gỡ trở nên ấn tượng...” (Tr.142).
Kể chuyện ngôi thứ nhất xưng “tôi” là điều dễ hiểu. Người ở vào ngôi
thứ hai thường ở vào vị trí người nghe chuyện trực tiếp, đến lượt mình, anh ta
cũng có thể kể chuyện, nhưng lúc đó anh ta lại sẽ chuyển ngôi, nghĩa là xưng
“tôi” đối với tôi (bây giờ là “anh”) là người nghe. Như thế trong giao tiếp ngôi
thứ nhất xưng tôi là phổ biến nhất và chỉ có nó là ngôi kể. Ngôi thứ ba trong tự
sự, từng có ý kiến cho rằng, kể ngôi thứ ba có nghĩa “họ” kể chuyện, “người ta”
kể chuyện. Nhưng do ngôi thứ ba vắng mặt, do đó câu chuyện họ kể không ai
nghe được. Nếu muốn kể thì lại phải có người đem câu chuyện họ kể mà kể lại
thì mới có hiệu lực.
3.3. Điểm nhìn trần thuật
3.3.1. Điểm nhìn bên trong
Theo Từ điển thuật ngữ văn học điểm nhìn nghệ thuật là vị trí từ đó
người trần thật nhìn ra và miêu tả sự vật trong tác phẩm. Không thể có nghệ
thuật nếu không có điểm nhìn. Bởi nó thể hiện sự chú ý, quan tâm và đặc điểm
của chủ thể trong việc tạo ra cái nhìn nghệ thuật. Giá trị của sáng tạo nghệ thuật
một phần không nhỏ là do đem lại cho người thưởng thức một cái nhìn mới đối
với cuộc sống, bắt đầu từ đổi thay điểm nhìn [12; 113].](https://image.slidesharecdn.com/luanvanlethiquyen-200521024123/85/Ngh-thu-t-t-s-trong-tac-ph-m-M-t-bao-Ng-a-thep-Lu-t-ch-i-69-320.jpg)
![66
Điểm nhìn bên trong các sáng tác của Phan Hồn Nhiên chủ yếu là điểm
nhìn bên trong nhân vật. Đó là điểm nhìn của người kể chuyện (câu chuyện chỉ
được nhận thức, đánh giá qua ý thức chủ quan của một người kể). Các nhà lí
luận còn gọi đó là điểm nhìn biết trước. Cái nhìn về cuộc sống dễ bị áp đặt theo
nhận thức chủ quan của người kể chuyện. Từ điểm nhìn bên trong nhân vật,
người kể chuyện nhìn thấy tất cả. Thấy tỉ mỉ mọi sự kiện, hiện tượng, cảnh vật,
nội tâm, hành động diễn ra xung quanh nhân vật. Và như thế, người kể chuyện
cũng có cơ hội thuận lợi để chủ động điều khiển mạch chuyện, chi phối số phận
nhân vật.
Có thể dễ dàng nhận biết điểm nhìn bên trong từ người kể chuyện trong
tác phẩm của Phan Hồn Nhiên do người kể chuyện không chỉ kể, mà còn
thường xuyên bộc lộ cảm xúc, phát biểu suy nghĩ, trực tiếp bình luận trong quá
trình kể. Từ đó nhân vật được thể hiện tư tưởng và quan niệm của nhà văn.
Phan Hồn Nhiên để cho người kể chuyện trong Mắt bão thực hiện được nhiệm
vụ cái nhìn của người kể chuyện, tác giả thể hiện nhận thức được những gì đang
diễn ra trong xã hội và sẽ diễn ra với các bạn trẻ. Để các nhân vật tự bộc lộ
mình nhà văn đứng ở điểm nhìn ấy để đưa ra những cảm nhận chủ quan, từ đó
người đọc mới thấy nhà văn không đứng ra bảo vệ hay lên án mà người đọc tự
nhận ra và đánh giá. Trong một đoạn viết về Hữu, Phan Hồn Nhiên đã đưa ra
những đoạn tự sự về Hữu và nhiệm vụ còn lại là của người đọc khi đọc về nhân
vật này và tự đánh giá: “Vì thế, nếu cả tin, sớm hay muộn, người ta sẽ phải ân
hận và trả giá rốt cục hết thảy những cử chỉ tử tế, những lời nói ngọt ngào đều
khiến Hữu khó chịu, thậm chí căm ghét. Anh có nhiều mối quan hệ làm ăn,
nhưng không có bạn. Anh biết nhiều thứ, nhưng không đặt lòng tin vào ai. Hữu
tự biện giải kẻ mạnh nhất luôn phải cô độc nhất ...” [Tr. 19]. Từ điểm nhìn của
người kể chuyện, tác giả còn thể hiện đời sống nội tâm của nhân vật. Kể về
nhân vật theo điểm nhìn của người kể chuyện, cho nên trong sáng tác của Phan
Hồn Nhiên, nội tâm nhân vật được diễn tả thông qua cảm nhận của người kể
chuyện. Nó mang yếu tố chủ quan của người kể chuyện. Tâm lí tiếp nhận của](https://image.slidesharecdn.com/luanvanlethiquyen-200521024123/85/Ngh-thu-t-t-s-trong-tac-ph-m-M-t-bao-Ng-a-thep-Lu-t-ch-i-70-320.jpg)
![70
định: tiểu thuyết Phan Hồn Nhiên có sức hút trong lòng công chúng đặc biệt là
giới trẻ, bởi Phan Hồn Nhiên đã tạo được hình thức kể chuyện thú vị, tinh tế và
hiện đại đáp ứng được nhu cầu thẩm mĩ và thưởng thức của đông đảo độc giả,
nhất là giới trẻ ngày nay. Chính hình thức tự sự đã góp phần làm nên đặc điểm
của văn bản tự sự ở tiểu thuyết Phan Hồn Nhiên. Tiểu thuyết Phan Hồn Nhiên
là những câu chuyện của đương thời, của cuộc sống đời thường, được tái hiện
chân thật, khách quan, tỉ mỉ.
3.4. Ngôn ngữ trần thuật
3.4.1. Ngôn ngữ hiện đại, đời thường của giới trẻ
Theo Từ điển thuật ngữ văn học: “Ngôn ngữ nhân vật là một trong các
phương tiện quan trọng được nhà văn sử dụng nhằm thể hiện cuộc sống và tính
cách nhân vật. Trong tác phẩm, nhà văn có thể cá thể hóa ngôn ngữ nhân vật
bằng nhiều cách: nhấn mạnh cách đặt câu, ghép từ, lời phát âm đặc biệt của
nhân vật, cho nhân vật lặp lại các từ câu mà nhân vật thích nói kể cả từ ngoại
quốc và từ địa phương ... Trong tác phẩm tự sự, nhà văn còn thường trực tiếp
miêu tả phong cách ngôn ngữ của nhân vật” [6; 214].
Người đọc bắt gặp ngôn ngữ giới trẻ và hiện đại nhiều trong tác phẩm
của Phan Hồn Nhiên vì chị có cả một lộ trình viết truyện để phục vụ số đông
những bạn trẻ chính vì vậy mà ngôn ngữ viết truyện của chị cũng gần gũi với
giới trẻ. Đó là ngôn ngữ đời thường mang tính hiện đại. Trong tác phẩm Mắt
bão có thể thường xuyên bắt gặp những đoạn hội thoại của các nhân vật như
sau:
- “Ồ, vâng. Em không nhớ khâu quan trọng này. Em sẽ viết kế hoạch họp
báo và quảng bá của hàng, rồi gửi mail cho anh sớm. Tôi hiểu là hai ngày nữa.
-Okay ! – Trung hài lòng. Một bên lông mày được tỉa gọn của anh ta hơi
nhướng lên, tò mò - em đang bận đi đâu phải không” (Tr.145).- -“Anh ta có
nói gì không?](https://image.slidesharecdn.com/luanvanlethiquyen-200521024123/85/Ngh-thu-t-t-s-trong-tac-ph-m-M-t-bao-Ng-a-thep-Lu-t-ch-i-74-320.jpg)
Nghệ thuật tự sự trong tác phẩm Mắt bão, Ngựa thép, Luật chơi
- 1. VIỆN HÀN LÂM KHOA HỌC XÃ HỘI VIỆT NAM HỌC VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI LÊ THỊ QUYÊN NGHỆ THUẬT TỰ SỰ TRONG TÁC PHẨM MẮT BÃO, NGỰA THÉP, LUẬT CHƠI CỦA PHAN HỒN NHIÊN Ngành: Văn học Mã số: 8 22 01 21 LUẬN VĂN THẠC SĨ VĂN HỌC Người hướng dẫn khoa học: TS. LÊ THỊ HƯƠNG THỦY Hà Nội - năm 2019
- 2. LỜI CẢM ƠN Sau quá trình học tập và rèn luyện tại Học viện Khoa học xã hội và làm luận văn nghiên cứu về đề tài Nghệ thuật tự sự trong tác phẩm Mắt bão, Ngựa thép, Luật chơi của Phan Hồn Nhiên em xin bày tỏ lòng cảm ơn chân thành về sự giúp đỡ của các thầy, cô giảng viên, cán bộ các phòng, ban chức năng của học viện đã giúp đỡ em hoàn thành bài luận văn này. Đặc biệt, em xin bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc tới cô TS Lê Thị Hương Thủy cô giáo đã trực tiếp hướng dẫn và chỉ bảo cho em, giúp em rất nhiều trong quá trình làm luận văn. Em cũng xin chân thành cảm ơn Ban Giám Hiệu và các đồng nghiệp trường thpt Cao Bá Quát – Quốc Oai, cùng với gia đình đã luôn động viên, khích lệ và tạo điều kiện giúp đỡ em trong suốt quá trình thực hiện để em có thể hoàn thành bài luận văn một cách tốt nhất. Hà Nội, Tháng 9 năm 2019 Học viên Lê Thị Quyên
- 3. LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan những nội dung đã trình bày trong luận văn này là kết quả quá trình nghiên cứu của ban thân tôi dưới sự hướng dẫn của cô tiến sĩ Lê Thị Hương Thủy. Những nội dung này không trùng khớp với nghiên cứu của các tác giả khác. Nếu sai tôi xin chịu hoàn toàn trách nhiệm. Hà Nội tháng 9 năm 2019 Học viên Lê Thị Quyên
- 4. MỤC LỤC MỞ ĐẦU.............................................................................................................. 1 1.Lí do chọn đề tài......................................................................................................1 2 Lịch sử vấn đề .........................................................................................................2 3. Mục đích nghiên cứu:.............................................................................................6 4. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu..........................................................................6 5. Phương pháp nghiên cứu........................................................................................7 6. Đóng góp của luận văn...........................................................................................7 7. Cấu trúc của luận văn .............................................................................................7 Chương 1 NGHỆ THUẬT TỰ SỰ VÀ SÁNG TÁC CỦA PHAN HỒN NHIÊN TRONG ĐỜI SỐNG VĂN HỌC VIỆT NAM ĐẦU THẾ KỈ XXI ................... 9 1.1. Một số vấn đề về nghệ thuật tự sự.......................................................................9 1.2. Sáng tác của Phan Hồn Nhiên trong đời sống văn học Việt Nam đầu thế kỷ XXI Chương 2 NHÂN VẬT VÀ NGHỆ THUẬT XÂY DỰNG NHÂN VẬT TRONG MẮT BÃO, NGỰA THÉP, LUẬT CHƠI...................................................................22 2. 1. Hệ thống nhân vật trong các tác phẩm Mắt bão, Ngựa thép và Luật chơi.......22 2.2. Nghệ thuật xây dựng nhân vật trong Mắt bão, Ngựa thép và Luật chơi...........34 Chương 3 CỐT TRUYỆN, NGƯỜI KỂ CHUYỆN, ĐIỂM NHÌN VÀ NGÔN NGỮ TRẦN THUẬT ........................................................................................ 50 3.1. Các kiểu tổ chức cốt truyện...............................................................................50 3.2. Người kể chuyện - ngôi kể ................................................................................61 3.3. Điểm nhìn trần thuật..........................................................................................65 3.4. Ngôn ngữ trần thuật...........................................................................................70 KẾT LUẬN TÀI LIỆU THAM KHẢO
- 5. 1 MỞ ĐẦU 1. Lí do chọn đề tài Tự sự học là một môn khoa học được nhiều nhà nghiên cứu trong nước và quốc tế quan tâm. Nghiên cứu tác phẩm văn học từ lí thuyết tự sự, từ phương diện nghệ thuật là một cách thức tiếp cận và giải mã tác phẩm, cũng là con đường đi vào thế giới nghệ thuật của nhà văn. Cùng với sự phát triển của xã hội, đời sống văn học Việt Nam đương đại đã có những cách tân mạnh mẽ trên cả hai bình diện nội dung và hình thức. Mỗi tác phẩm muốn tồn tại trong lòng độc giả theo thời gian đòi hỏi các nhà văn phải sáng tạo không ngừng. Tìm ra những cách tân mới mẻ trong các sáng tác là một đòi hỏi cần thiết trong đời sống văn học và sáng tạo của mỗi người viết bên cạnh ý thức thể hiện những vấn đề của đời sống một cách sâu sắc. Trong tiến trình văn học, ở mỗi một giai đoạn phát triển sẽ có một thế hệ các nhà văn với những hướng tiếp cận về đời sống khác nhau. Trong đời sống văn học Việt Nam đương đại, sự xuất hiện bộ phận người viết mới đã thổi vào văn chương những ý tưởng sáng tạo táo bạo. Phan Hồn Nhiên là một trong số đó. Chị đã không ngừng sáng tạo cho các sáng tác của mình không chỉ ở nội dung tác phẩm mà còn cả những đổi mới về mặt nghệ thuật bên cạnh đó tác giả cũng chú ý đến những đối tượng tiếp cận để sáng tác sao cho nội dung phù hợp với từng tầng lớp độc giả nhất. Trong bối cảnh truyền thông hiện đại với sự bùng nổ thông tin diễn ra hàng ngày, hàng giờ; trong khi văn chương, cụ thể là các nhà văn đang phải cạnh tranh với nhiều loại hình nghệ thuật đương đại thì Phan Hồn Nhiên là nhà văn nổi lên như một hiện tượng độc đáo và có khá nhiều độc giả trẻ yêu thích. Nhiều tác phẩm của chị đã được chuyển thể thành phim có sức thu hút với một bộ phận công chúng đương đại. Phan Hồn Nhiên thuộc thế hệ 7X, thế hệ những người viết trưởng thành sau chiến tranh. Chị đã không ngừng nỗ lực sáng tạo
- 6. 2 trên con đường văn chương của mình. Là nhà văn đương đại, Phan Hồn Nhiên đã sớm tạo nên một lối đi riêng và sớm khẳng định vị trí trong dòng văn học viết cho giới trẻ ở Việt Nam, bên cạnh những tên tuổi như Nguyễn Ngọc Tư, Đỗ Hoàng Diệu, Trang Hạ,... Mắt bão (2008), Ngựa thép (2014), Luật chơi (2016) là ba tác phẩm thể hiện những đặc sắc trong sáng tác của Phan Hồn Nhiên ở những giai đoạn khác nhau, cho thấy sự sáng tạo tìm tòi của nhà văn trên nhiều phương diện. Ở các tác phẩm này, Phan Hồn Nhiên đã có sự kết hợp nhiều biện pháp nghệ thuật khác nhau để tạo nên thế giới nghệ thuật mang màu sắc hiện đại nhưng lại rất phù hợp với đông đảo bạn đọc Việt Nam đặc biệt là các bạn trẻ. Ngay từ khi mới ra đời, các tác phẩm này đã gây được sự chú ý của dư luận. Đây cũng là những tác phẩm thể hiện rõ tư duy nghệ thuật, kĩ thuật tự sự và lối viết của Phan Hồn Nhiên. Lựa chọn nghiên cứu nghệ thuật tự sự trong các tác phẩm Mắt bão, Ngựa thép, Luật chơi; luận văn hướng đến nhận diện, tìm hiểu và lý giải ý thức nghệ thuật, sự thực hành sáng tạo của Phan Hồn Nhiên. Chính sự sáng tạo trong sáng tác và những kĩ thuật viết mang tính mới mẻ của Phan Hồn Nhiên đã khiến nhà văn trở thành một cây bút trẻ thu hút được sự quan tâm của người đọc. Nghiên cứu, tìm hiểu nghệ thuật tự sự trong ba tác phẩm trên đây không chỉ để thấy được quan niệm nghệ thuật, bút pháp của nhà văn trong quá trình tạp lập văn bản tác phẩm mà qua đó còn có thể thấy được quá trình vận động đổi mới của đời sống văn học qua một tác giả cụ thể. Bên cạnh đó, người viết mong muốn tiếp cận với các thế hệ các nhà văn trẻ, bổ sung tri thức sự cảm thụ, phục vụ cho công tác học tập và dạy học văn học Việt Nam đương đại. 2. Lịch sử vấn đề 2.1 Về sự nghiệp sáng tác của Phan Hồn Nhiên Tính đến nay Phan Hồn Nhiên đã có khoảng thời gian gần 20 năm cầm bút. Trên con đường văn chương ấy tác giả đã tạo dấu ấn trong đời sống văn
- 7. 3 học đương đaị Việt Nam trong đó có những tác phẩm thể hiện được những nỗ lực sáng tạo cho quá trình đổi mới văn học. Phan Hồn Nhiên không chỉ được sự quan tâm đông đảo công chúng bạn đọc mà còn thu hút được sự chú ý của báo giới cũng như trở thành đối tượng của giới nghiên cứu trong một số công trình, bài viết. Có khá nhiều bài viết tìm hiểu về Phan Hồn Nhiên ở nhiều khía cạnh, nhiều chiều kích với phạm vi rộng hẹp, mức độ nông sâu khác nhau. Ở đó sức hấp dẫn của sáng tác Phan Hồn Nhiên với độc giả, đặc biệt là giới trẻ trong đời sống văn học đại chúng đương đại là một phương diện được ghi nhận. Tuy nhiên những nghiên cứu về Phan Hồn Nhiên đến nay chủ yếu là những bài báo viết về các sáng tác của chị hoặc là những buổi giới thiệu về sách của tác giả. Cụ thể khi đánh giá về Phan Hồn Nhiên đối với tác phẩm Ngựa thép nhà văn Vũ Đình Giang cho rằng: “Phan Hồn Nhiên đã tạo ra Ngựa thép với cấu trúc lập thể. Cấu trúc này chỉ có trong hội họa và cũng chỉ có một số ít nhà văn đưa vào văn chương. Tác phẩm đặt ra nhiều dấu hỏi mà càng trưởng thành, người đọc sẽ càng chạm sâu hơn như bản thể, mâu thuẫn nội tại, xung đột trong mối liên kết với đời sống xung quanh” [41]. Các sáng tác Những đôi mắt lạnh, Chuỗi hạt, Xuyên thấm của Phan Hồn Nhiên từng gây được sự chú ý của đối tượng độc giả là học sinh, sinh viên. Phan Hồn Nhiên đã trở thành người tiên phong dấn thân vào dòng văn học đầy mới mẻ này, trên con đường khám phá đó tác giả đã nhận được sự cổ vũ và đón nhận đông đảo của độc giả trẻ. Nhà báo Phan Hải Anh đánh giá dòng văn học này của Phan Hồn Nhiên: “Phan Hồn Nhiên luôn có cách rất riêng để biến khung cảnh ấy thành của mình. Đôi khi, ở đầu các chương truyện, chị thường dành không gian cho những "cú máy đặc tả" (nói theo thuật ngữ điện ảnh), thỏa sức nghiên cứu, bóc tách những đồ vật, khung cảnh, như thể nhà sưu tập nghiên cứu một mẫu tiêu bản yêu thích. Cách viết này mang đến cho người đọc một góc nhìn hoàn toàn mới mẻ về những thứ họ từng biết, khơi gợi cảm giác ma mị khó chối từ” [43].
- 8. 4 Đã có những đánh giá cho rằng Phan Hồn Nhiên là một cây bút sớm có được thành tựu và dấu ấn trong đời sống văn học. Năm 2009, chị đã được trao thưởng của Hội Nhà văn Thành Phố Hồ Chí Minh cho tập truyện ngắn Cánh trái. Năm 2011, chị giành giải thưởng Sách quốc gia cho cuốn Xúc cảm nguy hiểm và cũng trong năm đó, chị đã tham gia chương trình viết văn quốc tế tại Iowa, Mỹ. Trong sự nghiệp sáng tác của mình, Phan Hồn Nhiên là tác giả có nhiều tác phẩm gây được sự chú ý của bạn đọc bao gồm tiểu thuyết và truyện dài như: Chuỗi hạt Azoth, Xuyên thấm, Những đôi mắt lạnh (2009), Rượt đuổi (2010), Xúc cảm nguy hiểm (2010), Công ty (2008), Mắt bão (2008), Dốc mưa (2009), Cánh trái (2009), Ngựa thép (2014). Ngoài ra còn rất nhiều các tác phẩm khác như: Hiện thân, Máu hiếm, Chiếc vòng đồng đen, Luật chơi, Dạt vòm, Nằm ở lưng đồi, Hợp điểm,... Chính sự nhập cuộc đối với đời sống văn học và thường xuyên có tác phẩm xuất bản, nhiều tác phẩm trong số đó được độc giả là giới trẻ yêu thích khiến Phan Hồn Nhiên có một vị trí nhất định trong đời sống văn học đương đại, nhất là những sáng tác dành cho giới trẻ. 2.2. Những nhận định, nghiên cứu về ba tác phẩm của Phan Hồn Nhiên Ba tác phẩm Mắt bão, Ngựa thép và Luật chơi của Phan Hồn Nhiên được viết ở ba thời điểm khác nhau và mỗi tác phẩm là một Phan Hồn Nhiên hoàn toàn khác. Cùng với Công ty truyện dài Mắt bão cũng ra đời ngay sau đó. Hai tác phẩm này đã gây được sự chú ý của độc giả từ thời điểm mới ra mắt bạn đọc. Trong cả hai tác phẩm, Phan Hồn Nhiên vẫn tập trung miêu tả cuộc sống của những người trẻ trước ngưỡng cửa cuộc đời nhưng nếu như khi đọc Công ty cho ta cảm thấy thoải mái và thư thái thì Mắt bão lại mang đến một cảm giác khác rất khó đoán định. Đúng như tên gọi Mắt bão, bao trùm cả câu chuyện là những nhân vật phản chiếu những mảng mảng đen trắng của đời sống. Tác phẩm mang đến cho người đọc cái nhìn gần gũi về một lớp người trẻ của xã hội Việt Nam đương đại. Khi tiểu thuyết Ngựa thép ra mắt vào tháng 3/2014, Phan Hồn Nhiên khiến độc giả không khỏi ngỡ ngàng vì độ chín của lối viết và sự
- 9. 5 sâu sắc của câu chuyện. Ngựa thép của Phan Hồn Nhiên được dịch giả Nguyễn Đình Thành đánh giá là “có thể đứng bình đẳng với những tác phẩm văn học phương Tây” [45]. Đọc tác phẩm của chị có thể thấy trong sáng tác có sự hội tụ bởi ba yếu tố đó là: tri thức hiện đại, vốn văn chương nghệ thuật được rèn dũa trong môi trường văn chương và môi trường mỹ thuật. Ở đó, chị huy động được tất cả những gì vốn có của mình để tạo ra những đứa con tinh thần mang màu sắc và mang dấu ấn cá nhân. Chị tham gia khóa học viết văn của Mỹ trong chương trình viết văn quốc tế tại trường đại học Iowa. Ngựa thép được viết sau khi chị tham gia chương trình này. Văn Thành Lê đã có nhận định về cách viết của Phan Hồn Nhiên: chị “đã có cú bật với tiểu thuyết "Ngựa thép" và tập truyện Hồi phục". Có thể nói hai đầu sách này mở ra giai đoạn sáng tác thứ ba của chị. Hiện "Ngựa thép" đã được nhà phê bình, dịch giả Đoàn Cầm Thi chuyển ngữ sang tiếng Pháp, nằm trong dự án Tủ sách Văn học Việt Nam đương đại. Nhà văn Vũ Đình Giang cũng có những đánh giá nghiêm túc về các sáng tác của Phan Hồn Nhiên, đặc biệt là những sáng tác thuộc dòng văn học fantasy mà Luật chơi là một tác phẩm trong số đó: “Được bạn đọc ủng hộ song tôi biết Phan Hồn Nhiên xem bộ ba fantasy vừa qua của cô chỉ là bước khởi đầu. Bút lực Phan Hồn Nhiên còn làm được nhiều hơn thế. Ở góc độ xuất bản, những cuốn sách mới mẻ khác thường như thế này ghi dấu ấn mạnh trong lòng công chúng, buộc người ta tự hỏi tại sao bấy nay mình giữ thói quen chỉ chào đón ngợi ca với sách ngoại. Bộ ba fantasy của Phan Hồn Nhiên gây thu hút khó cưỡng hẳn vì ngoài nội dung lôi cuốn, còn là mối hòa quyện của loạt minh họa đẹp huyền ảo của Phan Vũ Linh. Chúng tạo được hiệu ứng thẩm mỹ lên người trẻ. Tôi cho rằng đây là cách đầu tư nghiêm túc cho sách hiện đại để hướng đến thành công lâu bền” [44]. Phan Hồn Nhiên có những đóng góp cho dòng văn học giả tưởng đây là một dòng văn học phát triển trên thế giới nhưng ở Việt Nam chủ yếu được biết đến qua những tác phẩm dịch.
- 10. 6 Tác phẩm Luật chơi làm mới chính mình trong phiên bản thực tại tưởng chừng không có gì mới lạ. Một cuộc sống đúng như các chàng trai cô gái hôm nay đang sống. Một chương trình truyền hình mọi người vẫn xem mỗi tuần, một ngôi nhà, một căn phòng đã quen thuộc. Bỗng, chỉ sau một buổi tối ra khỏi nhà, khi trở về, mọi thứ vây quanh Lâm thay đổi hoàn toàn. Những người ngỡ như có thể tin cậy nhất, các nơi chốn tưởng chừng an toàn nhất, với cậu, lại cất giấu nhiều nguy hiểm nhất. Nhân vật Lâm bước vào một cuộc phưu lưu không định trước trải qua nhiều cung bậc cảm xúc ban đầu Lâm vô cùng sợ hãi nhưng khi vào nhập cuộc cậu cậu lại chiến thắng nỗi sợ hãi và trở thành vật chủ động trong hành trình phưu lưu đó. Đã có những đánh giá và nghiên cứu về những sáng tác của Phan Hồn Nhiên song các nghiên cứu, bài viết chỉ dừng lại ở một vài phương diện của sự đổi mới trong những sáng tác của chị hoặc đánh giá một số giá trị căn bản của tác phẩm. Chúng tôi lĩnh hội kết quả của những nghiên cứu trước đó và thông qua luận văn của mình muốn được nghiên cứu một cách có hệ thống đặc điểm sáng tác của Phan Hồn Nhiên từ phương diện nghệ thuật tự sự. 3. Mục đích nghiên cứu: Thông qua việc tìm hiểu nghệ thuật tự sự trong ba tác phẩm Mắt bão, Ngựa thép, Luật chơi để thấy được những giá trị nghệ thuật của tác phẩm, sự hấp dẫn và những sáng tạo mới mẻ của nhà văn trong đời sống văn học Việt Nam đương đại, xác định và khẳng định được những đóng góp độc đáo trong sáng tác của Phan Hồn Nhiên. 4. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu 4.1. Đối tượng nghiên cứu: Nghiên cứu một số phương diện nghệ thuật tự sự trong ba tác phẩm Mắt bão, Ngựa thép, Luật chơi 4.2. Phạm vi nghiên cứu
- 11. 7 Ngoài ba tác phẩm trên, trong quá trình nghiên cứu, chúng tôi còn quan tâm đến các cuốn tiểu thuyết và truyện ngắn khác của Phan Hồn Nhiên, khảo sát so sánh với một số tác phẩm ở các thể loại khác của Phan Hồn Nhiên để góp phần so sánh và làm sáng rõ các luận điểm của mình. Tìm hiểu nghệ thuật tự sự của ba tác phẩm Mắt bão, Ngựa thép, Luật chơi của Phan Hồn Nhiên trên một số phương diện như: nghệ thuật xây dựng nhân vật, cốt truyện, người kể chuyện và điểm nhìn trần thuật. 5. Phương pháp nghiên cứu: 5.1. Phương pháp tự sự học, thi pháp học: Đây được xem là những phương pháp tiếp cận quan trọng và được sử dụng chủ yếu nhằm tìm hiểu nghệ thuật tự sự trong ba tác phẩm Mắt bão, Ngựa thép, Luật chơi của Phan Hồn Nhiên 5.2. Phương pháp loại hình: Vận dụng những nguyên tắc loại hình học trong lĩnh vực văn học giúp người đọc nghiên cứu bao quát các tác phẩm ở các dạng thức biểu hiện cụ thể, xét từ phương diện nghệ thuật tự sự. Ngoài ra luận văn còn vận dụng kết hợp các thao tác nghiên cứu khác như thống kê, phân loại, phân tích, tổng hợp, so sánh ... trong quá trình giải quyết các vấn đề đặt ra từ luận văn. 6. Đóng góp của luận văn Từ việc tìm hiểu nghệ thuật tự sự của ba tác phẩm Mắt bão, Ngựa thép, Luật chơi của Phan Hồn Nhiên để thấy được những đóng góp nghệ thuật và những sáng tạo mới mẻ của một người viết thuộc thế hệ những người viết đương đại trong xu thế đổi mới văn học Việt Nam và tiếp cận với văn học thế giới thế kỷ XXI. 7. Cấu trúc của luận văn Ngoài phần Mở đầu, Kết luận và Tài liệu tham khảo, nội dung chính của luận văn được triển khai thành 3 chương:
- 12. 8 Chương 1: Nghệ thuật tự sự và sáng tác của Phan Hồn Nhiên trong đời sống văn học Việt Nam đầu thế kỉ XXI Chương 2: Nhân vật và nghệ thuật xây dựng nhân vật trong Mắt bão, Ngựa thép, Luật chơi Chương 3: Cốt truyện, người kể chuyện, điểm nhìn và ngôn ngữ trần thuật trong Mắt bão, Ngựa thép, Luật chơi
- 13. 9 Chương 1 NGHỆ THUẬT TỰ SỰ VÀ SÁNG TÁC CỦA PHAN HỒN NHIÊN TRONG ĐỜI SỐNG VĂN HỌC VIỆT NAM ĐẦU THẾ KỈ XXI Trong chương đầu tiên này, luận văn sẽ trình bày ngắn gọn một số vấn đề cơ bản của nghệ thuật tự sự và những nét chung nhất về nhà văn Phan Hồn nhiên và sáng tác của chị. 1.1 Một số vấn đề về nghệ thuật tự sự 1.1.1 Khái niệm Nghệ thuật tự sự Từ điển thuật ngữ văn học của nhóm tác giả do Lê Bá Hán chủ biên cho rằng: “Tác phẩm tự sự phản ánh hiện thực qua bức tranh mở rộng của đời sống trong không gian, thời gian, qua các sự kiện, biến cố xảy ra trong đời sống con người. Trong tác phẩm nhà tự sự nhà văn cũng thể hiện tư tưởng tình cảm của mình... Tác phẩm tự sự bao giờ cũng có cốt truyện. Gắn liền với cốt truyện là một hệ thống nhân vật được khắc họa đầy đủ nhiều mặt... Nguyên tắc phản ánh hiện thực trong tính khách quan đã đặt trần thuật vào vị trí của nhân tố tổ chức ra thế giới nghệ thuật của tác phẩm tự sự, đòi hỏi nhà văn phải sáng tạo ra hình tượng người trần thuật.”[12,329]. “Tự sự là phương thức tái hiện đời sống trong toàn bộ tính khách quan của nó” về nguyên tắc nó được phân biệt với phương thức trữ tình “phản ánh hiện thực trong cảm nhận chủ quan”. Vấn đề cơ bản của phương thức tự sự là kể: “nhà văn kể lại những gì xảy ra bên ngoài mình khiến cho người đọc có cảm giác rằng hiện thực được phản ánh trong tác phẩm tự sự là một thế giới tạo hình, tồn tại bên ngoài nhà văn, không phụ thuộc vào tình cảm, ý muốn của nhà văn” [12,371]. Do phản phản ánh hiện thực qua các sự kiện biến cố và hành vi của con người làm cho tác phẩm tự sự thường là một câu chuyện về ai đó hay về một cái gì đó cho nên tác phẩm tự sự bao giờ cũng có cốt truyện và nhân vật. Nét đặc
- 14. 10 thù của tự sự là vai trò tổ chức của trần thuật: nó thông báo về các biến cố, các tình tiết như thông báo về một cái gì đó xảy ra và đọc nhớ lại, đồng thời mô tả hoàn cảnh hành động, dáng nét các nhân vật, nhiều khi còn thêm cả những lời bàn luận. Vì phản ánh hiện thực trong tính khách quan nên về nguyên tắc đã đặt trần thuật vào vị trí của nhân tố tổ chức ra thế giới nghệ thuật của tác phẩm tự sự, đòi hỏi nhà văn phải sáng tạo ra hình tượng người trần thuật. 1.1.2 Các yếu tố cơ bản của nghệ thuật tự sự 1.1.2.1. Nhân vật văn học Trong cuốn Từ điển văn học (tập 2), các tác giả từ điển định nghĩa về nhân vật: “Nhân vật là yếu tố cơ bản nhất trong các tác phẩm văn học, tiêu điểm để bộc lộ chủ đề và đến lượt mình nó lại được các yếu tố có tính chất hình thức của tác phẩm tập trung khắc họa. Nhân vật, do đó là nơi tập trung giá trị tư tưởng nghệ thuật của tác phẩm văn học” [22, 86]. Còn trong Từ điển thuật ngữ văn học nhân vật văn học được định nghĩa là con người cụ thể được miêu tả trong tác phẩm văn học. Nhân vật có thể có tên riêng (Tấm, Cám, Chị Dậu, anh Pha) cũng có thể không có tên riêng như thằng bán tơ, một mụ nào đó trong truyện kiều...Khái niệm nhân vật văn học có khi được sử dụng như một ẩn dụ, không chỉ một con người cụ thể nào cả mà chỉ một hiện tượng nổi bật nào đó trong tác phẩm... Nhân vật văn học là một đơn vị nghệ thuật đầy tính ước lệ, không thể đồng nhất nó với con người thật trong đời sống [12, 202]. Qua những quan niệm cách hiểu về nhân vật văn học có thể đưa ra một khái niệm chung nhất về nhân vật văn học: Nhân vật văn học vừa là yếu tố nội dung vừa là yếu tố hình thức của một tác phẩm. Nhân vật là điều kiện tiên quyết để khám phá, lí giải, miêu tả mang tính nghệ thuật của nhà văn về đời sống đạt đến tính toàn vẹn, có chiều sâu và sức hấp dẫn riêng đối với người đọc
- 15. 11 Nhân vật có nhiều chức năng khác nhau trong tác phẩm. Đó là các chức năng cơ bản sau: Thứ nhất, chức năng miêu tả và khái quát loại tính cách con người. Thứ hai, nhân vật là người dẫn dắt bạn đọc vào thế giới khác nhau của đời sống, giúp nhà văn mở cánh cửa hiện thực rộng lớn để tiếp cận đề tài, chủ đề nào đó theo ý của nhà văn. Thứ ba, nhân vật biểu hiện tập trung tư tưởng, tình cảm, quan niệm nghệ thuật của nhà văn về thế giới con người. Bên cạnh đó, nhân vật còn đóng vai trò tạo nên mối liên kết giữa các sự kiện trong tác phẩm hay vẫn thường gọi là cốt truyện. 1.1.2.2. Cốt truyện và kết cấu Theo Từ điển Tiếng Việt: “Cốt truyện là hệ thống các sự việc làm nòng cốt cho sự diễn biến các mối quan hệ phức tạp của tính cách nhân vật loại tự sự...” [23, 206]. Từ điển thuật ngữ văn học quan niệm về cốt truyện như sau: “Cốt truyện là hệ thống các sự kiện được cụ thể được tổ chức theo nhu cầu, tư tưởng và nghệ thuật nhất định, tạo thành bộ phận cơ thể, quan trọng nhất trong hình thức động của tác phẩm văn học thuộc loại hình tự sự và kịch” [ 12, 88]. Như vậy qua các khái niệm trên có thể hiểu cốt truyện là cái cốt lõi, cô đọng có liên quan đến nhân vật. Cốt truyện trong văn học dân gian thường đơn giản, ở tiểu thuyết hiện đại cốt truyện hết sức phức tạp và thường là cốt truyện đa tuyến. Tóm lại cốt truyện là hệ thống sự kiện (biến cố) xảy ra trong đời sống nhân vật, có tác dụng bộc lộ tính cách, số phận nhân vật. Tiểu thuyết là hình thức tự sự cỡ lớn có khả năng phản ánh đời sống rộng. Thể loại này có thể chứa đựng trong đó sự phong phú về đời sống chính
- 16. 12 vì vậy cốt truyện trong tiểu thuyết không bị bó hẹp trong khuân khổ như truyện ngắn. Theo Từ điển văn học: “toàn bộ tổ chức phức tạp, bao gồm mọi mối quan hệ giữa chỉnh thể và bộ phận, giữa bộ phân và bộ phận trong tác phẩm văn học được gọi là kết cấu” [22.345]. Từ điển thuật ngữ văn học kết cấu được định nghĩa như sau: “Kết cấu là toàn bộ tổ chức phức tạp và sinh động của tác phẩm... kết cấu thể hiện nội dung rộng rãi phức tạp hơn, tổ chức tác phẩm không chỉ giới hạn ở sự tiếp nối bề mặt, ở những tương quan bên ngoài giữa các bộ phận, chương đoạn mà còn bao hàm sự liên kết bên trong, nghệ thuật kiến trúc nội dung cụ thể của tác phẩm... kết cấu là phương tiện cơ bản và tất yếu của khái quát nghệ thuật, kết cấu đảm nhiệm chức năng đa dạng: bộc lộ chủ đề và tư tưởng của các tác phẩm; triển khai trình bày hấp dẫn cốt truyện: cấu trúc hợp lí hệ thống tính cách; tổ chức điểm nhìn trần thuật của tác giả tạo ra tính toàn vẹn của tác phẩm như là một hiện tượng thẩm mĩ [12,132]. Từ các định nghĩa trên có thể hiểu kết cấu chính là sự tổ chức các phương diện của tác phẩm văn học. Có thể hiểu được tầm quan trọng của kết cấu trong tác phẩm. Mặt khác nếu tác phẩm không có kết cấu hợp lí thì giá trị của tác phẩm cũng bị giảm sút vì thế “cùng với ngôn ngữ, kết cấu là điều kiện tất yếu và phương tiện cơ bản của việc sáng tác nghệ thuật” [12,34]. 1.1.2.3. Người kể chuyện và ngôi kể Theo Từ điển thuật ngữ văn học người kể chuyện là: “hình tượng ước lệ về người trần thuật trong văn học, chỉ xuất hiện khi nào câu chuyện được kể bởi một nhân vật cụ thể trong tác phẩm. Đó có thể là hình tượng của chính tác giả (ví dụ “tôi” trong Đôi mắt của Nam Cao). Dĩ nhiên không hoàn toàn giống tác giả ngoài đời có thể là một nhân vật đặc biệt do tác giả sáng tạo ra (ví dụ: người
- 17. 13 điên trong Nhật kí người điên của Lỗ Tấn): có thể là một người biết câu chuyện nào đó. Một tác phẩm có thể có một hoặc nhiều người kể chuyện [12,191]. Trong cuốn Tự sự học – một số vấn đề lí luận và lịch sử do GS. Trần đình Sử chủ biên, nhà nghiên cứu Nguyễn Hải Phương lại cho rằng: “Người kể chuyện là một nhân vật nhưng là một nhân vật đặc biệt, có những điểm khác so với nhân vật tham gia trong tác phẩm... Người kể chuyện không chỉ là một nhân vật tham gia trong tác phẩm như các nhân vật khác mà còn có chức năng tổ chức các nhân vật khác, đánh giá về các nhân vật khác... vị trí của người kể chuyện trong tác phẩm thay đổi rất linh hoạt...” [31,198]. Khái niệm người kể chuyện luôn gắn với ngôi kể. Người kể chuyện có thể được kể theo ngôi thứ nhất, thứ hai hoặc thứ ba nhưng để có thể kể được chuyện thì người kể chuyện cần có sự hóa thân, nhập vai. Nếu kể chuyện theo ngôi thứ ba thì người kể chuyện giấu mặt, người kể chuyện đứng ở một vị trí bao quát mọi diễn biến câu chuyện và kể lại. Ở ngôi kể này cho phép người kể chuyện kể hết tất cả những gì họ biết. Ngoài hai cách kể chuyện trên thì ngôi kể thứ hai rất ít được sử dụng. Kể theo ngôi thứ hai cũng mang cái tôi của người kể song nó mang không gian giãn cách: có một cái tôi khác, một cái tôi được kể ra chứ không phải tự kể như ngôi thứ nhất. Người kể chuyện và ngôi kể là hai khái niệm tuy khác nhau nhưng nó lại gắn bó mật thiết với nhau. Nếu người kể chuyện mang lại cái nhìn và sự đánh giá bổ sung về tư tưởng, lập trưởng, thái độ, tình cảm cho cái nhìn của tác giả, thì ngôi kể lại có ý nghĩa trong việc tạo thành giọng điệu văn bản bởi vì giọng điệu bao giờ cũng là giọng của ai đó thể hiện bằng những phương tiện ngôn từ nhất định. Nghệ thuật tự sự là một vấn đề quan trọng của thi pháp tiểu thuyết, là nền tảng giúp người đọc chiếm lĩnh những giá trị đích thực của văn chương. Những
- 18. 14 yếu tố cơ bản của nghệ thuật tự sự có thể kể đến là nhân vật văn học, cốt truyện, kết cấu, ngôn ngữ nghệ thuật, giọng điệu, người kể chuyện và ngôi kể. Các yếu tố này giữ vai trò nhất định đồng thời cùng bổ sung cho nhau tạo thành nghệ thuật tự sự. 1.1.2.4. Ngôn ngữ nghệ thuật Theo Từ điển thuật ngữ văn học: “Ngôn ngữ văn học là ngôn ngữ có tính chất nghệ thuật của tác phẩm văn học. Trong ngôn ngữ học, thuật ngữ này có ý nghĩa rộng lớn hơn, nhằm bao quát các hiện tượng ngôn ngữ được dùng một cách chuẩn mực trong các biên bản nhà nước, trên bao chí, trên đài phát thanh, trong văn học và khoa học [12,185]. Giáo trình Lí luận văn học (tập 2) do GS.Trần Đình Sử (chủ biên) định nghĩa ngôn ngữ văn học là: ““ngôn từ của văn bản văn học, trong tác phẩm văn học, dùng để sáng tạo hình tượng nghệ thuật. Văn học là nghệ thuật ngôn từ, xét về chất liệu, khi sáng tác văn học, nhà văn bắt buộc phải sử dụng ngôn từ như một chất liệu, biện pháp. Nhà văn thông qua lăng kính ngôn ngữ mà cảm nhận cảm xúc của mình, thể nghiệm sức sống phong phú đa dạng của muôn loài” [28,48-49]. Trong văn học, ngôn ngữ lại được chia ra làm nhiều loại ngôn ngữ khác nhau. Mỗi loại lại có những đặc trưng riêng của nó. Trong thơ ngôn ngữ trữ tình gợi cảm và giàu tính nhạc, trong kịch gắn với đối thoại, gần với ngôn ngữ đời thường, ngôn ngữ trong tác phẩm tự sự lại gắn bó chặt chẽ với ngôn ngữ trần thuật. Như chúng ta đã biết văn học ra đời do nhu cầu thưởng thức thẩm mĩ của con người. Chính ngôn ngữ nghệ thuật đã đem lại cho văn học những vẻ đẹp riêng theo từng thể loại tạo ra những giá trị thẩm mĩ riêng cho mỗi tác phẩm. Nói như M.Gocrki: “Ngôn ngữ là yếu tố thứ nhất của văn học”. Nếu tác phẩm văn học là tổng hòa của nhiều yếu tố thì ngôn ngữ chính là yếu tố căn cốt, yếu
- 19. 15 tố kiến tạo ra một tác phẩm văn học. Vai trò của ngôn ngữ trong tác phẩm văn học là rất quan trọng. Ngôn ngữ là chất liệu của tác phẩm văn học. Khác với loại hình nghệ thuật như hội họa, kiến trúc, điêu khắc, hình tượng nghệ thuật trong văn học được xây dựng bằng ngôn từ mà ngôn từ không tác động trực tiếp vào thị giác hay thính giác mà ngôn ngữ khiến người đọc bị tác động đến trí tưởng tượng, lấy được cảm xúc của người đọc và sau đó lay động tâm hồn người đọc. Bên cạnh đó ngôn ngữ còn có tính chất bắc cầu: ngôn ngữ có vai trò quan trọng trong việc khai thác và khám phá tác phẩm. Nó giúp mở rộng phạm vi, đối tượng phản ánh theo không gian, thời gian, giúp người đọc sống với nhiều cuộc đời, nhiều cảm xúc và sự cả sự vận động với thời gian quá khứ, hiện tại và tương lai. Ngôn ngữ còn tạo nên những đặc trưng và phong cách, quan điểm sáng tác của mỗi nhà văn và khi nhà văn có dụng ý sử dụng ngôn ngữ ở phương diện nào đi chăng nữa thì ngôn ngữ cũng đã được nhà văn lựa chọn và gọt giũa để nó đảm nhiệm đúng vai trò của mình trong việc bộc lộ ý tưởng của nhà văn. Có nhà văn sử dụng ngôn ngữ mực thước, uyên thâm, thanh tao. Cũng có nhà văn sử dụng ngôn ngữ mỉa mai, châm biếm, của người có tư duy trào phúng. Có người lại sử dụng ngôn ngữ đau đớn, chua xót, hoài nghi,... Nhưng dù sử dụng ngôn ngữ nào đi chăng nữa khi nhà văn đã sử dụng thì ngôn ngữ cũng đã được dùng với một hàm ý sâu sắc. Các tác phẩm đương đại theo thời gian đã có những chuyển biến. Trong sự chuyển biến chung đó tiểu thuyết nói riêng và các tác phẩm tự sự nói chung cũng nhanh chóng bắt nhịp và đạt được nhiều thành tựu. Phương thức thể hiện cũng đa dạng nhất là sự đổi mới về phương diện nghệ thuật. 1.2. Sáng tác của Phan Hồn Nhiên trong đời sống văn học Việt Nam đầu thế kỷ XXI
- 20. 16 Trước yêu cầu đổi mới văn học, đối mới cách tiếp cận hiện thực, đối mới mối quan hệ giữa nhà văn với độc giả, tình hình đổi mới của đất nước, các nhà văn trẻ đã và đang mang đến cho văn học nước nhà những luồng sinh khí mới với âm hưởng lạ và hiện đại. Về thơ có: Nguyễn Thế Hoàng Linh, Nguyễn Hữu Hồng Minh, Phan Huyền Thư, Ly Hoàng Ly, Trần Lê Sơn Ý…; về văn xuôi có: Nguyễn Danh Lam, Nguyễn Ngọc Thuần, Trần Nhã Thụy, Phan Hồn Nhiên, Di Li, Nguyễn Đình Tú, Đặng Thiều Quang, Khánh Phương, Nguyễn Ngọc Tư, Nguyễn Vĩnh Nguyên, Vũ Đình Giang… Các nhà văn trẻ hôm nay đều rất tự tin và mạnh dạn, đặc biệt họ có thế mạnh về viết truyện ngắn, truyện dài hoặc tiểu thuyết. Qua những tên tuổi đó có thể hình dung phần nào diện mạo của nền văn học Việt Nam hiện nay cũng như trong tương lai gần. Trong số những tác giả đáng chú ý phải kể đến tác giả Phan Hồn Nhiên. Chị là một cây bút sớm nắm bắt được thị hiếu của độc giả. Với các sáng tác của mình, Phan Hồn nhiên đã có được sức ảnh hưởng lớn trong đời sống văn học đại chúng hiện nay. Bắt đầu sự nghiệp sáng tác ở tuổi hai mươi và chị đã ghi được những dấu ấn trên con đường đến với văn học đương đại trong đó có những sáng tác được độc giả là những người trẻ đón nhận, nhiều tác phẩm của chị được xếp vào dòng văn học đại chúng. Các sáng tác Dốc mưa, Nằm ở lưng đồi, Giao mùa, Cú nhảy ban mai, Xúc cảm nguy hiểm, Người mưa... từng trở thành những cuốn sách được những người đọc ở lứa tuổi học trò, sinh vên yêu thích. 1.2.1. Phan Hồn Nhiên và dòng tiểu thuyết giả tưởng Tiểu thuyết giả tưởng là loại tiểu thuyết sử dụng một phần hay toàn bộ những yếu tố do nhà văn tưởng tượng, suy luận tạo nên một thế giới nghệ thuật phi thực nhằm diễn giải một ý tưởng, trình bày một quan niệm, giả thuyết chủ quan nào đó. Trong văn học thế giới, văn học giả tưởng có một dòng chảy từ thời cổ đại đến nay. Ở mỗi thời kì nó lại có những kiểu loại khác nhau. Trong văn học Việt Nam, những truyện truyền kì kiểu Từ Thức gặp tiên là thuộc văn học giả tưởng. Các truyện “giấc mộng của Tản Đà, cũng thuộc loại văn học giả
- 21. 17 tưởng. Trong thời đại khoa học, văn học giả tưởng có dạng tiểu thuyết “khoa học viễn tưởng”. Các truyện phiêu lưu của Jules Verne được bạn đọc Việt Nam trước đây vô cùng hâm mộ như Hai vạn dặm dưới biển, qua các bản dịch là thuộc loại tiểu thuyết khoa học giả tưởng. Các vấn đề mà tiểu thuyết giả tưởng quan tâm ngày nay là: tương lai nhân loại, du hành đến các vì sao, những thành tựu khoa học công nghệ tự động hóa, người máy, người ngoài hành tinh, các năng lực siêu nhiên. Đặc điểm lớn nhất của tiểu thuyết khoa học giả tưởng là thông qua việc quan sát thực tế, những xu hướng khoa học hiện thời mà dự đoán về tương lai. Tư duy tiểu thuyết khoa học giả tưởng là sự kết hợp tư duy khoa học và tư duy hình tượng. Đích nhắm là trí tò mò và mơ ước của độc giả. Tiểu thuyết khoa học giả tưởng có lượng bạn đọc rất lớn, ở nhiều lứa tuổi, nhất là tuổi trẻ nhiều mơ ước và thích phiêu lưu. Tuy nhiên ở Việt Nam, tiểu thuyết giả tưởng còn ít. . Tiểu thuyết giả tưởng của Phan Hồn Nhiên vì thế gây được sự quan tâm. Nhà văn Phan Hồn Nhiên từng đạt nhiều giải thưởng văn học uy tín trong nước, đã tham dự chương trình viết văn Quốc tế tại Iowa (Mỹ). Sáng các của chị cũng được dịch và xuất bản tại Pháp. Đến nay chị có khoảng trên 20 tác phẩm đã xuất bản. Chị theo đuổi hai dòng sáng tác cơ bản đó là đó là dòng viết cho người trưởng thành và dòng viết cho tuổi trẻ. Nhiều cây bút trẻ cho rằng đề tài tình yêu là một đề tài được các bạn trẻ đón nhận nhất trong xã hội hiện nay nhưng với Phan Hồn nhiên chị lại có cái nhìn hoàn toàn khác. Chị chọn cho mình một đề tài đầy gai góc và khá khó viết. Khi chuyển hướng sang viết dòng văn học kì ảo chị cần nắm bắt được kĩ thuật viết để tạo ra các lớp không gian cũng như nắm bắt các lớp tâm lý văn học fantasy đòi hỏi. Ở đó, người viết phải kết hợp nhiều loại hình và bút pháp nghệ thuật để hình thành nên một tác phẩm. Dòng văn họcgiả tưởng đã được thế giới khai thác mạnh nhưng còn lạ lẫm ở Việt Nam. Vượt qua đường biên công nghệ và khoa học thuần túy, thể loại này chạm đến vấn đề cốt lõi: khả năng tồn tại và ý nghĩa sự tồn tại của từng
- 22. 18 cá nhân. Khoa học đã và sẽ đưa con người đi rất xa. Cấu trúc mới trong nhận thức đang được thiết lập. Nhưng, luôn luôn, điểm cuối mỗi cuộc du hành, khám phá lớn nhất của con người vẫn thuộc về nhân tính. Đây cũng là phần thưởng lớn lao mỗi chúng ta phải có và giữ được, với bất kỳ giá nào. Luật chơi của Phan Hồn Nhiên là tác phẩm nằm trong bộ ba tác phẩm giả tưởng (Hiện thân, Máu hiếm và Luật chơi). Với Luật chơi, Phan Hồn Nhiên đã khai mở một con đường đi hoàn toàn mới cho dòng văn học giả tưởng: “lần đầu tiên văn học Việt Nam có một nhân vật là nhân bản vô tính”. Để dẫn dắt độc giả, Phan Hồn Nhiên dùng lối viết miêu tả kết hợp với tiết tấu nhanh. Từ trang viết, tác giả đặt ra các vấn đề: Ý nghĩa sự tồn tại của con người nằm ở đâu? Đâu là mục tiêu mà khoa học và nghệ thuật hướng đến? Trong cuộc giằng co giữa giá trị tình cảm và danh vọng, sức mạnh của tình yêu thương, bên nào sẽ chiến thắng?. Dòng văn học này thu hút được sự quan tâm của bạn đọc trẻ. 1.2.2. Đặc điểm và dấu ấn của Mắt bão, Ngựa thép, Luật chơi Theo chia sẻ của Phan Hồn Nhiên sau khi hoàn thành truyện dài Công ty năm 2006 thì năm sau chị bắt tay vào viết tác phẩm Mắt bão nhưng phải đến đầu năm 2008 cả hai tác phẩm này mới được chị cho xuất bản. Cả hai tác phẩm đều viết về giới trẻ những sinh viên hoặc giới văn phòng xoay quanh những bước thăng trầm, có khó khăn, có vấp ngã và cũng có thành công trên con đường sự nghiệp và cuộc sống của những người trẻ tuổi. Ở Mắt bão, là một Thái Vinh thật đáng trách nhưng cũng thật đáng thương. Sinh ra trong một gia đình giàu có, cha mẹ có quyền chức nhưng cô lại chọn cho mình một lối sống buông thả. Đơn giản vì trong sự giàu có ấy, cô thiếu hẳn tình thương, sự quan tâm chăm sóc của ba mẹ - cái mà cô cần nhất. Hay Vĩnh - với lớp vỏ bề ngoài đĩnh đạc, kiên định, hạnh phúc nhưng bên trong anh là sự mất phương hướng của tuổi trẻ, một sự trống rỗng ghê gớm. Một nhân vật khác là Hữu, xuất thân trong một gia đình nghèo, chống chọi với cuộc sống nghèo khó. Những tưởng khi thành đạt anh sẽ tìm thấy sự đồng cảm với những người xuất thân giống
- 23. 19 như mình. Nhưng không, Hữu luôn tìm mọi cách đi lên bằng những thủ đoạn để loại bỏ đối thủ cũng như thu lợi bất chính về mình. Tuy nhiên, trong cái vòng xoáy ấy, vẫn còn tìm được những người trẻ như Hải - một sinh viên luôn tự tin vào chính mình, có khát vọng và mục đích chính đáng, Hải đã từng bước tìm cho mình một công việc bằng chính năng lực của bản thân… Câu chuyện còn đề cập đến nhiều vấn đề xã hội của những người trẻ như chụp ảnh nude, quan hệ đồng tính, những tranh chấp giành giật chỗ đứng và vị trí trong xã hội,...Nhà văn Đoàn Thạch Biền nhận xét về tác phẩm của Phan Hồn Nhiên: “Mỗi lần đọc truyện của Phan Hồn Nhiên đều khám phá được những bất ngờ thú vị trong từng trang viết. Cách viết của Nhiên không quá gay cấn, tạo sự tò mò mà nó từng bước dẫn dắt người đọc vào thế giới của những con người trẻ mà chúng ta luôn bắt gặp xung quanh cuộc sống. Trong sự nghiệp viết lách, Nhiên luôn muốn thử nghiệm, và sự thử nghiệm của cô luôn tạo sự hấp dẫn, hứng thú cho bạn đọc…”. Sau những truyện dài được đăng dài kỳ trên báo hoa học trò và xuất bản thành sách, Ngựa thép là tiểu thuyết đánh dấu những thay đổi trong lối viết của Phan Hồn Nhiên.Ngựa thép là một cuốn tiểu thuyết đầy đặn, sâu sắc của một người viết trẻ có đam mê và ý thức rõ ràng về việc phải làm gì để hòa nhập với dòng chảy văn chương đương đại trong nước và thế giới. Cấu trúc của tác phẩm Ngựa thép gồm 3 phần tuy rằng ba phần là ba câu chuyện khác nhau nhưng lại được Phan Hồn Nhiên kể lại một cách sáng tạo và đọc hết ba phần của cuối tiểu thuyết chúng ta mới thấy được sự liên hệ và giá trị của tác phẩm từ kết cấu của tác phẩm mang lại. Tiểu thuyết Ngựa thép dường như là một thử nghiệm về nghệ thuật cấu trúc tác phẩm của Phan Hồn Nhiên. Chị không xây dựng tác phẩm theo một trật tự tuyến tình thời gian, không gian nào mà là một cách kể có phầm mới lạ. Ở phần một, câu chuyện được kể bởi ba nhân vật, để rồi từ đó khắc họa cuộc đời của nhân vật chính - Sơn. Còn ở phần ba, trong khi kể câu chuyện của cô gái mất trí, tác giả lồng thêm vào đó một tiểu thuyết khác - câu chuyện trong cuốn
- 24. 20 sách Pelikan - mà nhân vật chính đọc. Ngựa thép có cấu trúc mới, hiện đại. Tác phẩm được đánh giá là "sự hài hòa điêu luyện giữa tính chất trình diễn của một nghệ sĩ và sự khéo léo tỉ mỉ của một nghệ nhân”. Đây là một tiểu thuyết đầy đặn, vững chãi và sâu sắc của một người viết có ý thức và nỗ lực làm mới lối viết. Năm 2011, Phan Hồn Nhiên tham gia khóa Viết văn tại Đại học Iowa. Về nước, nhà văn khởi sự dự án chuyên sâu vào thể loại văn học văn học giả tưởng. Với lợi thế sinh ra trong gia đình làm khoa học, có cơ hội học hỏi từ bạn bè nhà văn các nước, Phan Hồn Nhiên thực hiện dự án liên tục trong 3 năm và sau đó cho ra đời ba tác phẩm Máu hiếm, Luật chơi và Hiện thân. Có thể xem đây là những tác phẩm văn học giả tưởng của Việt Nam được xây dựng theo hệ thống chặt chẽ của thể loại, được nhà văn đầu tư nghiêm túc cả về nội dung và bút pháp. Tác phẩm Luật chơi, các nhân vật mang theo những âm mưu và bí mật khoa học buộc độc giả phải không ngừng phân tích, lý giải và khám phá. Trong các không gian tồn tại song song, những cá nhân được tạo ra theo nhiều cách khác nhau sẽ phải tranh đấu để loại trừ hay hỗ trợ để cùng nhau tồn tại. Luật chơi cũng là tác phẩm đánh dấu sự hợp tác của Phan Hồn Nhiên và họa sĩ Trương Huyền Đức. Quyển sách này không chỉ hấp dẫn về nội dung, nhất là với những người đọc trẻ mà còn hấp dẫn độc giả bởi những bức tranh minh họa đầy ám ảnh. Tiểu kết Phan Hồn Nhiên là một cây bút quen thuộc đối với thế hệ bạn đọc trẻ đương đại, đặc biệt là các bạn đọc từng yêu thích tủ sách Hoa Học Trò. Là một người viết có nhiều tác phẩm viết cho tuổi teen, tuổi mới lớn; sáng tác của Phan Hồn Nhiên là những câu chuyện có tinh thần nhân bản và thu hút được một số đông người đọc. Từ cách xây dựng nhân vật ấn tượng, cốt truyện, giọng văn lôi cuốn, Phan Hồn Nhiên đã tạo ra những dấu ấn rất riêng biệt trong văn học đương đại. Chị không lựa chọn cho mình một đề tài cố định mà với chị mỗi giai đoạn sáng tác nhất định là một quá trình khám phá cái mới và đến thời điểm
- 25. 21 này, chị đã có một vị trí nhất định với một bộ phận độc giả nói riêng và trong đời sống văn học đương đại nói chung.
- 26. 22 Chương 2 NHÂN VẬT VÀ NGHỆ THUẬT XÂY DỰNG NHÂN VẬT TRONG MẮT BÃO, NGỰA THÉP, LUẬT CHƠI Văn học là nhân học. Nhân vật văn học là sự thể hiện tập trung quan niệm và cách thể hiện con người của nhà văn. Vì thế nhân vật, hệ thống nhân vật là những thành tố nghệ thuật quan trọng của văn bản tiểu thuyết. Mỗi nhà tiểu thuyết đều là những người sáng tạo nhân vật. Vũ Trọng Phụng với Xuân Tóc đỏ, Nam Cao với anh giáo Thứ,… Các tiểu thuyết hiện đại quan tâm đến con người bên trong, đến hành vi, ý nghĩ, cảm nhận của nhân vật, đến việc mô tả con người không nguyên khối, phát huy trí tưởng tượng, sáng tạo, hình dung của độc giả về nhân vật. Có thể nói, trong tiểu thuyết, con người và sự thể hiện con người thông qua các nhân vật là sự tập trung sáng tạo của nhà tiểu thuyết. Dưới đây luận văn sẽ tìm hiểu vấn đề nhân vật và nghệ thuật xây dựng nhân vật trong sáng tác của Phan Hồn Nhiên. 2.1. Hệ thống nhân vật trong các tác phẩm Mắt bão, Ngựa thép và Luật chơi Theo Từ điển thuật ngữ văn học của nhóm tác giả Lê Bá Hán, Trần Đình Sử, Nguyễn Khắc Phi: “Nhân vật văn học là một đơn vị nghệ thuật đầy tính ước lệ, không thể đồng nhất nó với con người có thật trong đời sống... Nhân vật văn học được miêu tả qua các biến cố, xung đột, mâu thuẫn và mọi chi tiết các loại. Đó là mâu thuẫn nội tâm của các nhân vật, mâu thuẫn giữa nhân vật này với nhân vật khác. Cho nên nhân vật luôn gắn liền với cốt truyện [12, 263]. Bạn đọc đến với các sáng tác của Phan Hồn Nhiên dễ dàng nhận ra một không gian sinh động trong hầu hết các tác phẩm. Nó không bó hẹp ở một phạm vi nhất định mà tác giả dụng công xây dựng không gian rộng, không gian đó nhà văn đã dụng công xây dựng tìm kiếm một thế giới nhân vật sinh động, đa dạng và phức tạp. Đó là những con người bình thường trong cuộc sống hằng ngày xung quanh chúng ta và có thể bắt gặp một phần của mình trong đó. Trong không gian tác phẩm, tác giả Phan Hồn Nhiên đã khắc họa một cuộc sống chốn thị thành của giới trẻ, hay một cuộc sống thiếu thốn tình yêu và cả thế giới của
- 27. 23 công nghệ sinh học đều được nhà văn khéo léo đưa vào tác phẩm. Qua đó từng mảng màu của cuộc sống được tái hiện trong một xã hội hiện đại con người luôn phải đối diện với nhưng toan tính, lo lắng, giằng xé để tồn tại và đạt được mục đích của cá nhân mình. Hệ thống nhân vật trong các sáng tác của nhà văn đa dạng về lứa tuổi nhưng giới trẻ hiện đại chiếm số đông. Họ có thể là những chàng trai, cô gái vừa bước ra khỏi mái trường phổ thông hay những bạn trẻ là sinh viên đang theo đuổi những đam mê của mình. Cũng có những nhân vật trưởng thành. Điều này làm nên một thế giới nhân vật đa dạng trong các tác phẩm của Phan Hồn Nhiên. Tuy nhiên các nhân vật này đa phần họ cô đơn trước thực tại. Có những nhân vật toan tính mưu mô và sẵn sàng đạp đổ, chà đạp thậm chí là lợi dụng người khác để kiếm tìm những thứ mình thích. Hoặc những nhân vật giống như bước ra từ một thế giới khác, thế giới của sự phát triển của khoa học. Bên cạnh đó là những nhân vật hiện thân của cái thiện, cái chính nghĩa và nghị lực. 2.1.1. Nhân vật kiếm tìm, kết nối với thế giới Kiếm tìm vốn là một hoạt động mang tính chất đặc thù của con người. Nhờ kiếm tìm, con người không bằng lòng với những gì mình đang có và luôn nỗ lực để đạt được những gì mình mong muốn. Đó cũng là quy luật phát triển tự nhiên của xã hội. Vì thế, con người luôn tìm cách vươn lên trong cuộc sống để đạt được khát vọng và hoài bão của mình. Mỗi cá nhân đều có một mục đích sống khác nhau có khi là một tình yêu đẹp, một hành phúc gia đình song cũng có khi là tiền bạc và danh vọng. Trong các tác phẩm của Phan Hồn Nhiên có thể thấy rất nhiều những nhân vật như vậy. Ngựa thép là cuốn tiểu thuyết của Phan Hồn Nhiên xây dựng hệ thống nhân vật đi tìm kiếm kết nối với thế giới. Hầu hết các nhân vật trong các phần của cuốn tiểu thuyết này đều đơn độc và đang loay hoay đi tìm cho mình một thế giới mà họ thấy thiếu hụt. Điều này được Phan Hồn Nhiên diễn tả xuyên suốt mối quan hệ của các nhân vật trong cả ba phần. Ở phần Cơ thể, mối quan
- 28. 24 hệ giữa Sơn và Anna là quan hệ mẹ con. Bách và Anna là quan hệ vợ chồng, Anna và Anne là quan hệ chị em vậy nhưng mối quan hệ của họ giống như là người xa lạ. Anna luôn tỏ ra độc ác với con trai mình và cho rằng sự có mặt của cậu trên cõi đời này là một sai lầm của người mẹ này. Người mẹ thỏa thuận với con yêu cầu con đâm xe vào em gái mình giống như một cuộc tai nạn để trả thù cho việc em gái sống với Bách nếu làm được bà mới tiếp tục cho Sơn tiền chữa bệnh ung thư phổi. Câu chuyện về con đường tìm kiếm kết nối của các nhân vật có cả trong ba câu chuyện, các kiểu nhân vật này còn hấp dẫn hơn khi Phan Hồn Nhiên xây dựng kiểu nhân vật này ở phần 2 và 3 của cuốn tiểu thuyết. Đọc ba câu chuyện trong Ngựa thép người đọc có thể thấy rõ những con người như Sơn, như Bách, như Anna, như hai anh em sinh đôi, Pelikan, người dạy ngôn ngữ, người mất khả năng ngôn ngữ… Tất cả họ đều là những nhân vật mất kết nối để rồi khốn khổ tìm cách tháo gỡ và tìm cho minh cách để giải tỏa mặc dù bên ngoài họ luôn tỏ ra là người mạnh mẽ. Các nhân vật trong tác phẩm Ngựa thép cô độc không có sự kết nối với nhau và hành trình của các nhân vật này là hành trình đi tìm kiếm sự thiếu hụt đó. Hành trình tìm kiếm tín hiệu kết nối con người lại với nhau. Đó là cuộc sống của người Việt ở nước ngoài, một nhóm người “trống rỗng, hụt hẫng và thất lạc”, mất mát không chỉ vì tha hương hay thiếu tuổi thơ. Đó là tình huống khi Sơn nằm viện mẹ cậu đến và với cậu giờ chỉ có thể khuyên mẹ của mình: “Mẹ sẽ không làm gì dượng và Anne chứ?” Tôi cười khẩy: “Con nghĩ mẹ sẽ làm gì?” “Con không biết. Nhưng con hi vọng mẹ để mọi thứ được yên. Bởi cuối cùng dượng và dì đã có chút hạnh phúc...” “Con biết gì về hạnh phúc?”. Con trai tôi khi ấy đã mỉm cười: “Là được sống giống như những người đang sống bình thường.” Tôi cũng cười: “Mẹ chỉ e rằng, trong các tình huống bất thường vẫn luôn xảy ra trong đời sống bình thường ấy, người ta lại nhìn thấy rõ hơn ý nghĩa của sự bất hạnh,” (Tr. 81). Một người con trai van nài mẹ mình để cho em gái của chính mẹ được sống một cuộc sống bình yên mặc dù người em gái ấy đang bị liệt nửa người. Người chị vẫn vô tâm không mảy may rung động trước yêu cầu của con trai một thanh niên sắp chết
- 29. 25 vì bệnh ung thư thì quả thật Anna là người người phụ nữ có trái tim lạnh. Điều đó đã đẩy Sơn vào bi kịch của một kẻ cô đơn khi mà xung quanh cậu luôn có người thân yêu bên cạnh nhưng chính những người mà đáng lẽ cần yêu thương bao bọc cậu lại là người nhẫn tâm bỏ mặc thậm chí còn mặc cả đánh cược cuộc đời cậu bằng những thỏa thuận như những kẻ xa lạ với nhau. Đây cũng là một trạng thái cô đơn của con người đang xảy ra trong cuộc sống. “Ngựa thép có những con người bình thường, nhưng mối quan hệ giữa họ thật khác thường: một cặp song sinh, tình cảm cha dượng và con riêng, người mất trí nhớ và thầy giáo của cô ấy. Điều bất thường ở đây chính là thế giới nội tâm của họ, sự cô đơn, kiếm tìm cách biểu hiện yêu thương, kết nối với những người xung quanh... trong một thời đại mà các phương tiện kết nối phát triển. Ba câu chuyện trong ba phần của tiểu thuyết dường như hoàn toàn khác biệt. Chúng được kết nối bởi hình ảnh một chú ngựa, khi thì là một món đồ chơi, khi ở trong bức tranh, lúc nằm trong giấc mơ đeo bám nhân vật [38]. Phan Hồn Nhiên đã tinh tế nhìn thấy sự mục ruỗng của trái tim con người trong xã hội hiện đại. Nhân vật Lâm trong Luật chơi cũng vậy. Ban đầu cậu chỉ là cầm tấm vé xem một chương trình truyền hình mà cậu bạn thân tên Thái đã cố tình nhét vào túi áo cậu để đến xem một chương trình thực tế có tên là “trò chơi sinh tử”. Lâm vô tình bị đẩy vào chỗ phải nhập vai một người chơi trong trò chơi đầy mạo hiểm này do nhân vật tham gia trò chơi trước đó đã bỏ cuộc. Tuy nhiên người đọc như ngột thở qua từng chặng hành trình tham gia của Lâm. Những sự kiện diễn ra ngay cả với Lâm cũng là một thử thách ngoài sức tưởng tượng của cậu. Đơn độc tìm kiếm cậu bạn, cố kết nối với những dữ kiện để tìm ra tung tích của bạn mình, Lâm luôn cố gắng logic mọi thứ để những phán đoán của cậu là có cơ sở cuối cùng. Cậu bạn thân không phải là người mất tích. Cậu chỉ hóa trang để khiến Lâm phải tham gia cuộc chơi này: “Lâm đúng ngây như tượng khi các kĩ thuật viên âm thanh thoăn thoát luồn dây bên dưới chiếc jacket chó khoang, gắn microphone cho cậu. Anh chàng mũ đỏ giày đỏ lẫn người cao lêu khêu đều chẳng bận tâm đến cậu, dù chỉ một cái liếc mắt ..” (Tr. 47). Hoàn
- 30. 26 cảnh đặt Lâm một cậu học sinh vừa mới tốt nghiệp cấp 3 vốn là một người nhút nhát, khép kín, sợ hãi và thực sự chưa trưởng thành tham gia một cuộc chơi đầy mạo hiểm mà sau này Lâm còn bị khống chế tiếp tục tham gia trò chơi bằng chính sự an toàn của những người thân trong gia đình mình. Không còn cách gì khác cậu chỉ có thể miễn cưỡng dấn thân vào các chặng đường và những quy tắc khó hiểu của luật chơi. Cả câu chuyện về hành trình chinh phục các mục tiêu của Lâm trong trò chơi này cậu luôn phải tự mình phân tích đánh giá và dần dần bản lĩnh hơn, trưởng thành hơn trong tư duy. Độc giả nhận thấy sau khi đọc xong tác phẩm đó chính là thông điệp mà nhà văn Phan Hồn Nhiên muốn gửi gắm ở nội dung của câu chuyện cũng như muốn nhắn đến những người trẻ tuổi trên con đường tìm kiếm và trưởng thành của mình bạn luôn có sự lựa chọn trở thành người tốt hay một kẻ độc ác tuy nhiên tình yêu đối với những người xung quanh là một giá trị trường tồn. Đó chính là mục tiêu mà ngày nay các bạn trẻ còn rất hạn chế. Luật chơi mang đến một thông điệp ngắn mà đầy ý nghĩa đó là tuổi trẻ, tuổi để dẫn thân, để đối mặt thử thách và vượt qua bằng mọi sự cố gắng và lòng can đảm dù bạn là con người thật hay là một robot sinh học được tạo bởi công trình nghiên cứu thì bạn vẫn cần một mục tiêu sống đẹp. Đó là cả một quá trình mà các nhân vật giả tưởng đã đi tìm và kết nối với nhau để cùng nhau tìm ra được kết quả thực sự của luật chơi mà mình đang tham gia. Trong tác phẩm Mắt bão Thái Vinh là một nhân vật được tác giả xây dựng điển hình cho những nhân vật là hiện thân của cô gái khát khao tìm kiếm kết nối. Vốn là một du học sinh trở về từ Singapore, Thái Vinh mong muốn được sống trong tình yêu thương của gia đình. Cô gái ấy tưởng rằng mình có một bản lĩnh mạnh mẽ nhưng thực ra tâm hồn lại yếu đuối mong manh. Thái Vinh không được ai trong gia đình quan tâm hỏi han, mỗi người đều cố gắng theo đuổi mục đích của bản thân bỏ mặc cô bé cô đơn chính trong ngôi nhà của mình. Đã hơn một lần Thái Vinh muốn tìm đến cái chết để giải thoát nhưng đều được Vĩnh ngăn lại. Hành động ấy của Thái Vinh cho thấy khát khao mong được quan tâm nhưng cuộc sống cứ cuốn các thành viên của gia đình cô bỏ mặc
- 31. 27 cô đơn côi, lạc lõng và cuối cùng là những vết trượt dài trong đời sống. Cái chết là hành động phản kháng cuối cùng để cô khỏa lấp sự bất lực trên con đường tìm kiếm tình yêu thương của mình với những người thân. Cái chết đầy bất ngờ của cô khiên tất cả các thành viên trong gia đình Vĩnh đều phải nhìn lại bản thân và nỗi đau trước cái chết của Thái Vinh sẽ dằn vặt họ đến hết cuộc đời. Những nhân vật trong sáng tác của Phan Hồn Nhiên thường được xây dựng trong những trạng thái khát khao và nỗ lực kiếm tìm lẽ tồn tại, kiếm tìm những khả năng để mưu sinh, kiếm tìm hạnh phúc, kiếm tìm chân lí, kiếm tìm bản thế ... Đọc các tác phẩm, qua sự tái hiện của nhà văn, người đọc có thể tìm thấy sự gặp gỡ ở một số cảnh ngộ trong đời sống, như đã gặp ở đâu đó quanh mình. Kiểu nhân vật này cũng xuất hiện trong nhiều tác phẩm văn học đương đại, cho thấy sự chuyển biến trong cách thức lựa chọn, xây dựng nhân vật và thể hiện những vấn đề của đời sống. 2.1.2. Nhân vật cô độc Đây là hình ảnh nhân vật phổ biến trong văn chương Việt Nam thời kì đổi mới khi ý thức cá nhân của nhân vật được nâng lên và khi con người thường xuyên phải đối diện với chính mình. Có thể nhận thấy những khác biệt trong văn học đương đại với văn học trong thời kì kháng chiến ở phương diện này. Ở thời kì kháng chiến người cầm bút thường không hoặc ít khi viết về những nhân vật cô độc và bế tắc bởi yêu cầu của văn học cách mạng nhằm khích lệ tinh thần đấu tranh phục vụ công cuộc giải phóng dân tộc. Trongvăn học thời kì đổi mới, con người phải đối diện với rất nhiều các vấn đề khác nhau của cuộc sống thậm chí họ phải đối diện với chính nỗi cô đơn sự đơn độc bế tắc của chính mình. Vấn đề này được nhà văn quan tâm, trở thành đối tượng chính được phản ánh trong các sáng tác văn chương. Con người được khắc họa chân thực không còn là con người được lí tưởng hóa mang tầm vóc lớn lao nữa mà là con người nhỏ bé, con người của đời sống thường nhật trong một xã hội đầy phức tạp khi mà mọi giá trị đạo đức bị đảo lộn. Nhân vật cô đơn ở đây có thể là một trạng thái
- 32. 28 mang tính bản thể, sự ý thức về nỗi cô đơn và cũng có khi hoàn cảnh khiến họ bị cô đơn. Đây là vấn đề của mỗi cá nhân nhưng lại là trạng thái thường gặp của nhiều người trong đời sống hiện tại của cộng đồng và xã hội. Con người thường thấy cô đơn khi thiếu đi sự đồng cảm, thiếu tiếng nói chung khiến họ rơi vào trạng thái trống trải trong tâm hồn. Những nhân vật này mang trong mình nhiều suy tư và có nhiều vấn đề để tác giả phát triển cốt truyện. Không phải những con người mang tầm vóc lịch sử, lớn lao kì vĩ nữa mà đây là những con người đời thường mang trong mình những trăn trở lo âu không tìm được hướng đi và họ rơi vào bế tắc. Con người cô đơn trong văn học đương đại là những con người gần gũi với cuộc đời, những nhân vật luôn nỗ lực hòa nhập với cuộc sống nhưng lại không thể tìm được tiếng nói chung đồng điệu với những người xung quanh. Họ không đạt được mục đích của chính mình. Trong tiểu thuyết Ngựa thép, các nhân vật ở câu chuyện thứ nhất (phần Cơ thể) dường như đều gặp bất hạnh trong chính căn nhà của mình. Ở phần Cơ thể (Ngựa thép), nhà văn xây dựng khá ấn tượng hệ thống nhân vật cô độc, bế tắc này. Người đọc cảm nhận được sự bức bối của các nhân vật không chỉ bằng ngôn ngữ đối thoại và mà còn bằng cả cách xây dựng bối cảnh của câu chuyện: “Cảm giác khoan khoái lẫn nỗi xúc động kỳ dị khiến tôi muốn khóc. Vì chỉ có một mình, nên tôi để mặc mình trôi theo thứ xúc cảm yếu đuối…. Rồi nó (con ngựa) bắt đầu chuyển động, mạnh dần, buộc một phần cơ thể tôi chuyển động theo” (Tr.67). Đọc tác phẩm, có thể nhận thấy nhân vật Anna là một nhân vật để lại nhiều ác cảm trong lòng độc giả nhất nhưng người đọc cũng có thể chia sẻ với những trạng thái của chính cô. Đến gần cuối truyện Anna thú nhận với chồng cũ rằng sự tàn bạo của mình là những khi cô không kiểm soát nổi và nó đã chiếm hữu lấy cô, “trở thành cô”. Có thể lí giải cho hành động Anna dùng súng bắn vào con ngựa là hình ảnh cô muốn chống cự lại cái ác nhưng lại chỉ có một mình, yếu đuối và bất lực. Đến đây người đọc có thể đặt ra những câu hỏi về nhân vật Anna, nguyên do dẫn đến hành động của cô
- 33. 29 cũng như những trạng thái mà nhân vật đã trải trong suốt chặng đường đời. Trong cuốn Lí luận văn học (tập 2), khái niệm “nhân vật” được hiểu: “Nhân vật văn học là hình thức thể hiện định hướng giá trị đời sống”, “Đọc tác phẩm, cần khám phá các nội dung đời sống và giá trị tư tưởng thể hiện trong nhân vật” [9,125]. Vậy xây dựng những nhân vật cô đơn, bế tắc phải chăng Phan Hồn Nhiên đang khắc họa một phương diện trạng thái của đời sống con người hôm nay. Con người mong muốn, khát khao được yêu thương, được kết nối nhưng lại là điều khó có thể kiếm tìm trong đời sống. Phan Hồn Nhiên khi khắc họa ngoại hình hai nhân vật Hữu và Nhã Thư trong Mắt bão cũng khiến độc giả đoán định được suy nghĩ của hai nhân vật này. Từ đó bộc lộ tính cách của mỗi nhân vật qua từng giai đoạn cụ thể trên con đường chiếm lĩnh mục tiêu của mình. Nhân vật Hữu nhận về mình sự thành công trong sự nghiệp nhưng anh ta lại cô đơn với bản thân và với những gì anh ta có. Mọi người quay lưng lại với cách sống đầy toan tính, dẫm đạp lên tất cả để đạt đựơc mục đích của Hữu. Thực chất đây cũng chính là biểu hiện của một bộ phận những con người trong xã hội đang tồn tại xung quanh chúng ta mà Phan Hồn Nhiên đã nắm bắt và khắc họa được. Trong tiểu thuyết Ngựa thép, Phan Hồn Nhiên khắc họa một kiểu dạng con người cá nhân, ở đó nhân vật cứ quanh quẩn trong mớ bòng bòng do chính mình hoặc đời sống và những con người xung quanh mình tạo ra: “Mẹ từng bảo tôi rằng, mỗi người đều phải tự giải quyết vấn đề của mình”. “Lúc nào” Anh ngờ vực “tôi không nhớ gì về điều ấy!” “Làm sao anh biết được, khi đó là một bí mật giữa mẹ và tôi!” “ Bí mật gì ?” Anh tò mò. Em trai anh vẫn cười: “Có một lần chúng ta đi học nhạc, anh vào lớp tập bài mới còn tôi thì bỏ về nhà ngủ. Hôm ấy, tôi đã nhìn thấy bố mẹ cãi nhau. Họ chẳng bao giờ làm điều ấy trước mặt chúng ta. Bố nói gì, mẹ làm gì, tôi không nhớ. Nhưng tôi nhớ bố đã nhấc con ngựa chặn giấy trên bàn làm việc, ném mạnh về phía mẹ. Mẹ
- 34. 30 ngã vật xuống, máu chảy rất nhiều từ vết rách thái dương. Từ chỗ lẩn trốn tôi lao ra. Tôi đã gào thét vì sợ hãi. Vì nghĩ ràng mẹ chết rồi. Nhưng bố vẫn bỏ đi (Tr.201). Họ khát khao hạnh phúc, họ yêu thương nhau mà không cách gì bày tỏ. Trước những gì mình thấy, cậu bé đã thực sự hẫng hụt và bất lực. Trong tác phẩm Luật chơi, Phan Hồn Nhiên đã xây dựng các nhân vật của mình rất đa dạng. Điều đáng nói là cũng khắc họa nỗi cô đơn nhưng trạng thái cô đơn của mỗi nhân vật lại không giống nhau. Ở Luật chơi nhân vật Lâm ban đầu có một cuộc sống khép mình “Bộ đồ mặc ở nhà ưa thích bao giờ cũng vứt ở trên cùng, trong ngăn kéo chật chội. Lâm nhặt nó cho vào người. Vừa mặc, cậu vừa tự nhủ cú điện thoại là món quà sinh nhật kém vui của một tên bạn quái quỷ nào đó cùng lớp. Nếu không, thì cũng chỉ là một màn dựng vốn đầy rẫy trong các bộ phim hình sự, vẳng ra từ chiếc TV tình cờ đặt ngay cạnh điện thoại. Từ trước đến nay, với tính cách lơ đễnh đặc trưng cũng như thói quen lảng tránh mọi sự vụ phiền toái, cậu chưa từng dính líu đến bất cứ rắc rối nào nghiêm trọng. Một môi trường sống cố định. Mối liên hệ bạn bè nhỏ hẹp có thể không thú vị, nhưng lại là rào chắn an toàn, cho phép cậu theo đuổi các sở thích riêng biệt, không đụng chạm và gây hấn với ai” (Tr.13). Lâm là một nhân vật sống khép mình, anh ta không có nhu cầu chia sẻ nhiều, không muốn giao lưu hay cần có nhu cầu phải giao lưu. Nhân vật tưởng như muốn có một cuộc sống tách biệt, ít bị phiền toái và hài long với trạng thái đó của mình. Đây cũng lại là một thực tế đời sống, khi những người trẻ bị bao bọc bởi không gian sống bằng công nghệ hiện đại và dần dần họ bị tách rời với đời sống, ít có sự kết nối với những người sống quanh mình. Lâm chính là một bản sao của đời sống của lớp trẻ bây giờ. Con người cô đơn trong văn học đương đại là những con người trong cuộc đời, họ vẫn cố gắng hòa nhập với cuộc sống nhưng cái tôi của họ không thể có tiếng nói chung đồng điệu với những người xung quanh. Trong hành trình tìm kiếm hạnh phúc và những giá trị của cuộc sống họ không đạt được mục đích, thêm vào đó cuộc sống hiện đại lại tạo ra những hoàn cảnh khiến họ
- 35. 31 không thể gần gũi với những người xung quanh. Phan Hồn Nhiên đã chú ý đến thực trạng đó và khắc họa nó trong các tác phẩm của mình. Bằng những nét chấm phá và sự tái hiện nhân vật (hành động và tâm lý, trạng thái đời sống), người viết đã khắc họa sinh động một kiểu dạng nhân vật, qua đó thể hiện quan niệm của nhà văn về con người trong xã hội hiện đại. 2.1.3. Nhân vật là nhữngngười trẻ mong muốn được khám phá Phan Hồn Nhiên đã có sự chuyển dịch ở phương diện khắc họa nhân vật, sự chuyển dịch phạm vi tồn tại của nhân vật trung tâm từ đời sống xã hội vào đời sống thường ngày tuy nhiên con người là nhân vật kì ảo, viễn tưởng hay lớp trẻ muốn được khám phá, chiếm lĩnh khoa học đã trở thành một thế mạnh riêng trong các sáng tác của Phan Hồn Nhiên. Trong tác phẩm Ngựa thép, Phan Hồn Nhiên vẫn xây dựng những nhân vật trẻ tuổi. Những nhân vật trẻ tuổi vẫn tham gia vào tiến trình phát triển của cốt truyện và đặc biệt chính họ là sợi đây kết nối những nhân vật khác trong chỉnh thể toàn bộ cấu trúc của tác phẩm. Đó là nhân vật Sơn, nhân vật hai anh em sinh đôi và nhân vật cô gái bị mất trí nhớ... Các nhân vật này mang trong mình các mục đích khám phá khác nhau song họ đều thể hiện được cái đích của chính họ. Người đọc thấy được Sơn một chàng trai quyết đoán nhưng ẩn sâu trong tâm hồn Sơn lại là một người có khí chất yếu ớt làm theo sự chỉ đạo của chính người mẹ của mình với dì Anne bởi cậu chẳng có lựa chọn nào khác và rồi cậu cũng bị chết bởi chính những gì cậu tạo ra. Các nhân vật trong Ngựa thép đều là những người trẻ tuổi từng có những thành công nhưng họ gặp những bi kịch riêng và họ mong muốn được khám phá. Họ cố gắng để thoát ra khỏi những rắc rối mà họ gặp phải trong cuộc sống và khám phá những điều mình đang cần song họ đều gặp bi kịch. Trong tác phẩm, tác giả chú tâm mô tả, tái hiện lại đời sống xã hội của những con người trẻ tuổi họ theo đuổi đam mê, tác giả cũng tập trung tái hiện một thế giới đời thường của họ. Chẳng hạn, ở Mắt bão nhân vật anh sinh viên
- 36. 32 tên Hải, Phan Hồn Nhiên đã chú ý khắc họa hình ảnh một người trẻ muốn khám phá, dấn thân nhưng cũng không quên nhiệm vụ của bản thân và xem xét cái gì là quan trọng nhất. Hình ảnh Hải giống số đông sinh viên trẻ tuổi bây giờ vừa học vừa làm “suốt hai ngày cuối tuần vừa rồi Hải làm việc trên Đà Lạt, chuẩn bị cho miếng đất cho cái resort sắp dược xây thêm cho ông Quyền. Thủ tục giấy tờ liên quan đến đất đai nhiều và rối bời đến mức amh ta đã thức trắng suốt hai đêm, tận dụng cả những giây phút ngồi xe để xem xét và phân loại.... Việc tạm xong , anh leo lên xe tốc hành đêm về thành phố dù việc của ressot có nhiều vấn đề thì với anh, việc học trên trường vẫn là quan trọng nhất” (Tr. 290). Độc giả cảm thấy bất ngờ bởi cái kết của cuộc đời nhân vật Thái Vinh nhưng cũng lại là một hệ quả hiển nhiên. Ngoại hình và tính cách của em chính là hình mẫu điển hình của các nhân vật nữ chính của nhà văn, một cô gái gầy kheo khư với đôi vai nhọn, mái tóc bù xù, ánh mắt hoang dại và cá tính đến mức hơi “quái tính”, nhưng là một cô gái dám yêu dám ghét. Chỉ có điều, Thái Vinh đã vượt quá giới hạn cho phép quá xa, xa đến mức không thể quay đầu lại và cuối cùng chọn một giải pháp đau đớn nhất, nhưng cũng là thanh thản nhất đối với em. Cái kết cho cuộc đời của Thái Vinh đem lại nỗi đau lớn, nhưng nhờ có nó, những người còn lại, gia đình người thân của em, có lẽ sẽ nhận ra một điều rằng cái vỏ bọc đẹp đẽ mà họ vẫn hằng nhìn thấy, thực chất đã mục ruỗng từ lâu lắm rồi. Một cái kết theo kiểu người tốt hưởng hạnh phúc, mọi ghen ghét đố kị và thủ đoạn cuối cùng cũng chẳng thắng được sự chính trực và thẳng thắn. Con đường phía trước còn rất dài, những người thành công nhất là những con người bản lĩnh, dám làm dám chịu và họ giữ vững được những phẩm chất quý giá của mình. Những nhân vật như thế này có thể bắt gặp nhiều trong bộ ba tác phẩm viết theo dòng fantasy của chị (Hiện thân, Máu Hiếm và Luật chơi), mỗi nhân vật như dẫn dắt người đọc cùng đồng hành với những khám phám mang tính giả tưởng của các nhân vật trẻ tuổi. Có khi là một cuộc chơi trên sóng truyền hình, có lúc lại là một cuộc kiếm tìm như một câu chuyện trinh thám mà ở đấy nếu người đọc chỉ cần sao nhãng không đồng hành cùng các nhân vật là hành trình khám phá sẽ bị
- 37. 33 gián đoạn và khó hiểu: “Người ấy chỉ có thể là ai, nếu không phải cậu bạn thân nhất hiện đã mất tích? Cậu bị những người của fatal Blow theo dõi, đương nhiên. Nhưng cậu không mong thể mường tượng, mình bị theo dõi theo cách này. Bất giác, máu dưới da Lâm đông lại trong tích tắc. Cậu nhớ chính xác thời điểm lần đầu tiên lưu ý con bọ xanh biếc. Cách đây chưa lâu. Là buổi sáng dậy muộn, của ngày sinh nhật. Loài côn trùng mang công nghệ bí mật này đã ở đây, bên ngoài phòng Lâm. Rồi nó bay vào, ở lại trong không gian phòng cậu. Trước khi cậu bật TV. Trước khi cậu nhận ra thôi thúc mãnh liệt rời khỏi nhà, một mình tìm đến đài truyền hình, tìm cách lọt vào trường quay.” (Tr. 172). Có thể khẳng định rằng, nhân vật trẻ tuổi mong muốn được khám phá hay những nhân vật chứa đựng sự kỳ ảo, viễn tưởng phải diễn ra trong một môi trường có tính hiện thực ở đó sự tưởng tượng được phép phát triển và đi cùng với điều đó thì tính chất mơ hồlà một đặc trưng của thể loại. Nhân vật chứa đựng sự kỳ ảo, viễn tưởng chỉ tồn tại khi đối diện với nó, người ta luôn có ý thức về một sự đối lập giữa những cái siêu nhiên hư huyễn với thế giới thực tại. Từ góc độ này, có thể thấy rằng, nhân vật chứa đựng sự kỳ ảo, viễn tưởng có mầm mống từ trong văn học dân gian với những truyện cổ tích, thần thoại. Người viết đã kế thừa và phát triển việc xây dựng nhân vật theo cách thức này. Khi thoát khỏi tư duy thần thoại, sáng tác nên những câu chuyện thời hiện đại thì cũng là lúc con người bắt đầu có ý thức về tính hiện thực và ít nhiều đối lập những hư cấu trong truyện với tính hiện thực. Do vậy, ở những câu chuyện đó, thế giới ma quái hư ảo được tạo ra không hoàn toàn nhằm mục đích cuối cùng là hiệu ứng hoang mang trước sự rạn nứt của hiện thực mà chủ yếu chỉ là phương tiện để chuyển tải tư tưởng, bài học nhân sinh, đạo lí của cuộc đời. Cái cốt lõi khi khắc họa các nhân vật trong các sáng tác mang tính giả tưởng của Phan Hồn Nhiên là ở chỗ tác giả thực sự muốn đi vào thế giới sống thực của giới trẻ bây giờ. Họ thích khám phá, thích phiêu lưu và tìm tòi. Tuy nhiên để
- 38. 34 tìm được những cốt truyện độc đáo truyền tải nội dung của câu chuyện không phải là chuyện dễ song Phan Hồn Nhiên đã thực sự chiếm được sự quan tâm của bạn đọc trẻ tuổi ở mảng đề tài tài này. Người trẻ họ thấy một phần của mình trong đó. Những giả tưởng mà Phan Hồn Nhiên lựa chọn cho các câu chuyện của mình người trẻ họ thấy khá gần gũi. Nó khác với những cuộc phiêu lưu mang tính kì ảo. Ở đây vấn đề nhân bản vô tính, con người được nghiên cứu để tạo ra những con người hoàn thiện và cả những công nghệ cao được Phan Hồn Nhiên tìm tòi để tạo ra những tác phẩm không quá xa vời với người đọc. Điều đặc biệt đó là những nhân vật trong các sáng tác của nhà văn có những đặc điểm và lối sống sở thích của giới trẻ ngày nay. Vì thế dòng văn học giả tưởng cũng chính là dòng văn học mà Phan Hồn Nhiên thu hút được số đông độc giả là những người trẻ. 2.2. Nghệ thuật xây dựng nhân vật trong Mắt bão, Ngựa thép và Luật chơi 2.2.1. Khắc họa nhân vật qua yếu tố ngoại hình Phan Hồn Nhiên đã rất thành công ở nghệ thuật miêu tả ngoại hình nhân vật, những nét ngoại hình được miêu tả thậm chí đã gợi cảm hứng cho hội hoạ và điện ảnh (qua các hình ảnh minh họa tác phẩm và việc chuyển thể sang tác phẩm điện ảnh). Đọc những tác phẩm của Phan Hồn Nhiên trong hai tập Ngựa thép và Mắt bão, một điểm có thể nhận thấy là nhà văn đều miêu tả ngoại hình nhân vật không nhiều nhưng mỗi chi tiết phắc họa yếu tố ngoại hình của nhân vật đều độc đáo, theo cách thức lấy điểm để tả diện. Nghĩa là chỉ chọn một vài chi tiết độc đáo ở ngoại hình sau đó người đọc sẽ cảm nhận được các yếu tố khác toát lên từ chi tiết này như tính cách, nội tâm. Tác phẩm của Phan Hồn Nhiên gây ấn tượng về nhân vật bằng nghệ thuật xây dựng, khắc họa nhân vật, bao gồm cả nghệ thuậtkhắc họa diện mạo bên ngoài và khắc họa tâm lý nhân vật. Phan Hồn Nhiên cũng dành một dung lượng và bút lực cần thiết để diễn tả tâm trạng nhân vật bên cạnh việc khắc hoạ diện mạo. Ngoại hình, diện mạo là cái bề ngoài giúp người đọc nhận ra nhân vật, bước đầu có những khám phá về tính cách, thế giới nội tâm… Nhà văn miêu tả nhân vật, chú ý đến sự ý tại ngôn
- 39. 35 ngoại của ngôn ngữ, dụng công trong từng chi tiết, để nó có sức biểu đạt lớn. Phan Hồn Nhiên có ý thức đặc tả ngoại hình để khắc họa chân dung nhân vật có sức sống và sức gợi. Trong những trang viết của mình, Phan Hồn Nhiên lựa chọn được những chi tiết điển hình đắt giá. Mỗi nhân vật nhà văn khắc hoạ đều được nhận diện chỉ qua một vài chi tiết sống động. Những chi tiết ấy được sắp xếp hợp lí, phát huy sức mạnh trong toàn tác phẩm, tạo nên một bức chân dung hoàn chỉnh về nhân vật. Phan Hồn Nhiên chú ý đến lớp từ vựng miêu tả ngoại hình nhân vật từ những miêu tả khái quát đến những chi tiết cụ thể. Cái mà Phan Hồn Nhiên hướng đến là sự khắc họa những con người bình thường trong xã hội. Lớp từ ngữ gợi nên vẻ tươi sáng, đẹp đẽ, giàu sức sống và đáng yêu của các nhân vật có nhiều. Phan Hồn Nhiên dùng bút pháp phác tả và đặc tả để khắc hoạ nhân vật bế tắc từ sắc mặt đến những biểu hiện cụ thể. Đôi mắt được đặc tả để bộc lộ sự lo âu của con người trong đời sống, nhất là những biểu hiện của đời sống tinh thần. Miêu tả những nhân vật đại diện cho giới trẻ mong muốn được khám phá, tác giả miêu tả chân dung, ngoại hình nhân vật không chỉ giúp ta nhận dạng về con người mà nhà văn coi đó như một phương tiện phản ánh hiện thực. Cụ thể trong tác phẩm Mắt bão: “Nhã Thư là cô gái nổi bật nhất, lần đầu tiên anh nhận thấy một điều thực ra mọi trang phục, dù sang trọng và lộng lẫy tới đâu cũng chẳng có ý nghĩa gì nhiều nếu khoác lên một kẻ tầm thường... Nhã Thư bước lên sân khấu trong bộ váy thoạt nhìn rất giản dị nhưng thật ra được cắt may bằng kĩ thuật tuyệt hảo. Mái tóc chải thẳng không cầu kỳ. Đôi mắt đen nổi bật trên gương mặt xinh đẹp luôn nhìn thẳng về phía trước ...” (Tr. 61). Có thể nói, nhân vật được hiện lên qua lớp từ vựng miêu tả, chúng ta cũng đã có thể khái quát nhiều vấn đề thuộc về cách nhìn, phong cách nhà văn: dùng bút pháp tả thực chứ không phải bút pháp lãng mạn, thi vị hoá khi xây dựng nhân vật của mình. Bút pháp tả thực chi phối, xuyên suốt trong sáng tác của Phan Hồn Nhiên trong mọi khía cạnh nhưng riêng ở miêu tả ngoại hình, nó cũng đã rất đậm nét, rất sâu sắc và phát huy tác dụng triệt để. Trong Luật chơi khi khắc
- 40. 36 họa cô gái tên Lim hỏng thị giác Phan Hồn Nhiên đã khắc họa vẻ ngoại hình của cô rất ít nhưng từng chi tiết đều khiến người đọc cảm nhận được đều hết sức đặc sắc: “Vẫn trong dáng vẻ thanh nhã của người chống cằm, cô gái gần như bất động. Duy nhất một vệt co giật nhẹ nơi gò má, bên dưới làn da, thoáng qua nhanh. Nhưng đôi mắt Lâm đủ tỉnh nhạy để ghi nhận nó để cậu nhận biết có nỗi cay đắng bí mật mà người đối diện không muốn ai khác chạm vào” (Tr.154). Nhà văn không miêu tả ngoại hình nhân vật một cách tĩnh tại, mà thấy sự biến đổi của nó theo tác động của hoàn cảnh, của cuộc sống. Đó là một điểm chung như hệ quả của bút pháp tả thực. Hầu như chân dung nhân vật nào cũng được Phan Hồn Nhiên chú ý vấn đề này, minh chứng cho sự trưởng thành trong nhận thức nghệ thuật và nhận thức về thực tại xã hội. Phan Hồn Nhiên thường miêu tả sự thay đổi ngoại hình nhân vật theo những cảm nhận khách quan. Phan Hồn Nhiên miêu tả sự biến đổi của ngoại hình nhân vật trong Mắt bão không chỉ là sự nhìn nhận cho riêng một người mà chúng ta có thể nhận ra sự thay đổi đó đã khái quát trở thành quy luật: “qua lớp kính xe, cảnh tượng hiện rõ mồn một.... nhưng rồi Vĩnh nhận ra anh không sao nhấc nổi bàn tay. Anh rơi vào trạng thái đờ đẫn, tê liệt toàn thể. Chỉ có chuỗi hình ảnh in ngược trên võng mạc, rõ nét như được khắc bằng mũi dao tàn nhẫn, là vẫn tiếp diễn. Thay cho lời chào tạm biệt, gã trung niên gần như quỳ xuống, đột ngột hôn mạnh vào vào khoảng đùi để trần của Thái Vinh cô nhóc co đầu gối, thúc nhẹ vào vai khiến ông ta gần như bật ngửa ra sau. Khoái trá với trò đùa càn rỡ, cô nhóc lại ngoẹo cổ cười” (Tr.218). Có thể nhận thấy cách miêu tả ngoại hình nhân vật của Phan Hồn Nhiên mang nét đặc trưng chung là Phan Hồn Nhiên luôn miêu tả ngoại hình gắn với diễn biến tâm lý “chú ý đến những nét ngoại hình thể hiện tâm lý, tính cách nhân vật”. Đây cũng là một nét đặc trưng của chủ nghĩa hiện thực tâm lý mà Phan Hồn Nhiên là tác giả có thể nói đã đạt được những thành công ban đầu. Phan Hồn Nhiên ngoài những chi tiết miêu tả diện mạo trực tiếp như một cách giới thiệu nhân vật thường miêu tả ngoại hình nhân vật khi buồn
- 41. 37 đau, khi bị tác động bởi hoàn cảnh và một thời điểm nữa là trong trạng thái bất cần cuộc sống như Thái Vinh. Cô gái ấy đã lựa chọn cho mình một cách sống buông thả và khi ấy tác giả đã lột tả nhân vật ở cách sống, trang phục, khuôn mặt. Tất cả chỉ cần nhìn vào là ta thấy một cô gái trống rỗng trong tâm hồn và bị xã hội cuốn lấy cô đưa cô vào những cám dỗ mà sau này cô không buông bỏ được. Ngoại hình nhân vật là một yếu tố quan trọng trong việc xây dựng hình ảnh nhân vật. Nam Cao khi miêu tả Chí Phèo và Thị Nở cũng đã lựa chọn những chi tiết đắt giá nhất để khác họa nên một nhân vật Chí Phèo được coi là “con quỷ dữ làng Vũ Đại” hay một người phụ nữ “xấu ma chê quỷ hờn”. Chỉ vài nét trên khuôn mặt hay vài chi tiết trên cơ thể của hai nhân vật này mà nhà văn Nam Cao đã tạo ra một ngoại hình ấn tượng cho các nhân vật được coi là nạn nhân của xã hội thực dân nửa phong kiến. Tuy nhiên khi khắc họa các nhân vật trong xã hội hiện đại, để tạo ra một bức chân dung phù hợp với hiện thực mà nhân vật ấy vẫn truyền tải được nội dung tư tưởng của tác phẩm là một việc không đơn giản. Phan Hồn nhiên đã làm được việc đó khi các nhân vật của chị đều hiện nên bằng những chân dung phù hợp với hoàn cảnh và tính cách. Vì vậy người đọc cảm nhận được các nhân vật của chị như đi từ hiện thực xã hội vào trang văn của nhà văn. Con người thực đi vào tác phẩm văn học để trở thành nhân vật trong tác phẩm thì nhà văn phải nhào nặn con người thực qua các biện pháp nghệ thuật khắc họa đầy sáng tạo. Tuỳ vào tính chất thời đại và bút lực của nhà văn mà các nhân vật sẽ hiện lên ở những phương diện và mức độ sinh động khác nhau. Xây dựng nhân vật là một quá trình tìm tòi và sáng tạo. Mỗi nhà văn đều có những thủ pháp xây dựng riêng biệt mang đậm cá tính sáng tạo của mình và chống lại những lối mòn. Xung quanh lớp vỏ ngôn từ được miêu tả về nhân vật là những biện pháp nghệ thuật. Nhân vật văn học chính là phương tiện chuyên chở hữu hiệu những quan niệm nghệ thuật và lí tưởng thẩm mĩ của nhà văn về con người. Vì thế nhân vật luôn gắn với chủ đề của tác phẩm.
- 42. 38 2.2.2 Khắc họa nhân vật qua hành động Ngôn ngữ vàhành động là hai mặt không thể thiếu của nhân vật văn học. Ngôn ngữ và hành động còn tạo cho câu chuyện có tính nhất quán và liền mạch. Trong một tác phẩm văn học nhân vật được khắc họa qua bốn phương diện cơ bản: ngoại hình, ngôn ngữ, đời sống nội tâm và hành động. Trong đó hành động và ngôn ngữ của nhân vật là hai phương diện quan trọng nhất để khắc họa nên tính cách và hình tượng nhân vật của nhà văn. Trong các sáng tác của Phan Hồn Nhiên, miêu tả hành động nhân vật của tác giả rất tinh tế và thấm đẫm tinh thần nhân đạo. Nghệ thuật miêu tả chân dung, hành động cũng góp phần khắc họa rõ nét nhân vật và tư tưởng, chủ đề của tác phẩm. Hành động của nhân vật trong tác phẩm của Phan Hồn Nhiên cũng mang dáng dấp những người trẻ gần gũi, thân thuộc và dám nghĩ dám làm. Trong Luật chơi là tình huống một cuộc sống đúng như các chàng trai cô gái hôm nay đang sống. Một chương trình truyền hình mọi người vẫn xem mỗi tuần. Một ngôi nhà, một căn phòng đã quen thuộc. Bỗng, chỉ sau một buổi tối ra khỏi nhà, khi trở về, mọi thứ vây quanh Lâm thay đổi hoàn toàn “Lâm, sống như mọi học sinh phổ thông trung học khác, có một chương trình truyền hình yêu thích, một căn phòng, một ngôi nhà đã quen thuộc từ thuở nhỏ”. Một cuộc phiêu lưu mở ra trước mắt Lâm. Cậu nhập cuộc, tham gia cuộc chiến đấu liên quan đến vấn đề sinh – tử: “Lâm nhìn người đối diện. Trong luồng sáng chiếu xuống từ tube đèn gắn trên trần nhà, khuôn mặt chị ta hiện rõ nét thô cứng nhưng nó lại ăn nhập hoàn hảo với đôi vai chiến binh, được giấu sau chiếc áo cắt may tuyệt hảo vốn dành nhân viên văn phòng cao cấp. Gương mặt phẳng lặng và bình thản... trong cậu bỗng chồm người tới vơ lấy cả ba bản in, kí điên cuồng vào trang cuối cùng. Đầu bút nhọn cào rách mặt giấy xốp. Vẫn giận giữ và bất câng như thế, cậu ném giấy bút về nữ điều phối viên, cười gằn. - Đã xong. Giờ thì chị và người của chị có thể làm đúng thỏa thuận, cho tôi được thoát ra khỏi tất cả những rắc rối này được chưa?”
- 43. 39 Khởi đầu âm thầm và được dẫn dắt bởi nỗi sợ hãi, cho đến một lúc, cuộc phiêu lưu của chàng trai trẻ biến thành một hành trình chủ động. Nhân vật chính thực hiện tiến trình biến đổi quan trọng, từ một chàng trai tuổi teen trở thành nhân vật được lựa chọn, một người chiến đấu và chiến thắng Luật chơi mang theo những âm mưu và bí mật buộc bạn không ngừng phân tích, lý giải và khám phá. Các nhân vật sẽ tiến vào lãnh địa đầy thử thách của khoa học hiện đại, tiếp cận một số gợi mở bất ngờ của nghệ thuật. Và như tất cả những chàng trai cô gái tuổi 17, họ cũng bước vào thế giới của tình yêu, tìm thấy các rung động đầu đời, và nhận ra những điều lớn lao phía sau tình yêu ấy. Thông qua hình ảnh “gap year” mà nhân vật chính trải qua, Luật chơi gửi đến thông điệp mạnh mẽ về thời gian chuyển tiếp mà người trẻ sẽ trải nghiệm. Nhận biết con người thật của chính mình cũng như con người mà mình muốn trở thành, Lâm không ngưng bước để đạt đến mục tiêu. Hành động của nhân vật được Phan Hồn Nhiên miêu tả theo một logic nhất định, hợp lí và được triển một cách nhất quán. Từ những hoạt động mang tính chất cá nhân, những hành động mang tính tự phát trở thành những hành động vì trách nhiệm với người thân với bạn bè, đó là hành động tự giác. Nghiên cứu nhân vật chính là nghiên cứu cách nhà văn nhìn nhận, cắt nghĩa về con người như thế nào và bằng cách nào trong văn chương của mình. Bởi lẽ, “nhà văn sáng tạo nhân vật để thể hiện nhận thức của mình về một cá nhân nào đó, về một loại người nào đó, về một vấn đề nào đó của hiện thực. Nhân vật chính là người dẫn dắt người đọc vào một thế giới riêng của đời sống con người. Xét từ góc độ trần thuật: nhân vật là một chất liệu có tính bản thể của văn bản tự sự. Chất liệu đó có thể được soi chiếu từ nhiều góc độ khác nhau như một thực thể sống, có số phận riêng tư và đời sống tâm lý cá biệt; như một hình chiếu thế giới tư tưởng của tác giả hoặc của đời sống xã hội, song dù ở góc độ nào, đó vẫn là một hệ thống có quan hệ nội tại và thống nhất sâu sắc với cấu trúc tự sự của tác phẩm. Nghiên cứu văn học đương đại, đây cũng là vấn đề chứa đựng những mời gọi hấp dẫn, thú vị. Trong các tiểu thuyết của Phan Hồn
- 44. 40 Nhiên, nhân vật trở thành một biểu tượng của tương lai, cũng là đặc tính nổi bật của các nhân vật, đồng thời chi phối mạnh mẽ đến các phương diện khác của nghệ thuật xây dựng nhân vật, thể hiện một quan niệm riêng của các tác giả về hiện thực. Nhân vật trong tiểu thuyết Mắt bão, Ngựa thép và Luật chơi luôn trong tình trạng bị hụt hẫng về đời sống tinh thần, trăn trở về sự tồn tại của mình: họ phải đối diện với những điều kiện sống nghiệt ngã, với những mối quan hệ đầy toan tính, vụ lợi. Qua hành động của các nhân vật, nhà văn nhận thấy sự bất an là cảm giác thường trực trong đời sống của con người đương đại. Thái Vinh trong Mắt bão được Phan Hồn Nhiên khắc họa qua từng hành động cụ thể để tái hiện trước mắt người đọc là một nhân vật có lối sống phóng túng và nhân vật còn bộc lộ tính cách của mình qua những hành động đầy bản năng: “Bất thần Thái Vinh chồm dậy, lao theo anh. Như một con mèo điên, cô túm chặt lưng áo Hữu. Móng tay cổ và vai anh. Cảm giác đau nhói. Cơn giận ập đến đột ngột . Quay phát lại, Hữu túm chặt hai cánh vai mảnh dẻ, đẩy mạnh ra. Vướng vào cái chăn dài lượt thượt, cô ngã bật ra sau, kéo theo anh, khiến anh đập mạnh đầu gối vào thành giường. Phát điên lên, Hữu chồm dậy, chộp cổ Thái Vinh, siết mạnh. Anh ta chỉ sực tỉnh, buông tay khi tròng mắt cô gái chừng như không còn chuyển động nữa” (Tr.157). Nhân vật Thái Vinh với nhiều tình tiết hấp dẫn được Phan Hồn Nhiên khắc họa khá thành công khi xây đựng một cô gái từ Singapore về và lối sống buông thả đặc trưng của những cô nàng tiểu thư con nhà giàu. Nhưng các hành động của Thái Vinh trong câu chuyện không khiến người đọc thấy chán, ghét ... hay coi cô gái này là một nhân vật phản diện với những ý đồ xấu xa. Cô chỉ xuất thân trong gia đình quá nhiều vật chất nhưng sống thiếu sự yêu thương chia sẻ nên mọi hành động của Thái Vinh chỉ là muốn được yêu thương, được quan tâm khát khao khi có được hơi ấm gia đình. Xây dựng nên nhân vật này Phan Hồn Nhiên thực chất mong được gửi gắm đến độc giả công chúng số đông đang chạy theo sức lôi cuốn của đồng tiền hãy dành
- 45. 41 cho mình khoảng thời gian quan tâm đến nhau đó cũng là một giá trị của cuộc sống này. Hành động của nhân vật trong tác phẩm của Phan Hồn Nhiên là hành động của những con người bộc trực, thẳng thắng và mạnh mẽ có cả sự toan tính, mưu mô mang dáng dấp những người trẻ trong xã hội hiện đại bây giờ. Với nghệ thuật khắc họa nhân vật, qua hành động, nhân vật trong các sáng tác của Phan Hồn Nhiên đã để lại trong lòng người đọc những ấn tượng sâu đậm. 2.2.3. Khắc họa nhân vật qua thế giới nội tâm Để khắc họa thế giới nội tâm của nhân vật, người viết bao giờ cũng sẽ lựa chọn cách nhân vật bộc lộ qua những lời đối thoại hay độc thoại. Vậy nên khi tìm hiểu tính cách nhân vật không thể bỏ qua những lời đối thoại của nhân vật. Qua lời đối thoại, ngoài thông tin thể hiện trong lời nói nhân vật đó ta còn dễ dàng hiểu được cách suy nghĩ và qua đó mà hiểu được tính cách nhân vật. Tính cách thẳng thắn, trẻ trung, yêu đời, giàu tự tin của Thái trong Luật chơi và nhân vật Lâm với một tương lai xa vời chưa định hình rõ. Trong nội tâm nhân vật luôn có sự đấu tranh để nhân vật nhìn thật rõ lòng mình, để biết đâu là đúng, đâu là sai. Quá trình đấu tranh đó đã giúp nhân vật bộc lộ đúng bản chất của con người mình. Đối thoại cũng là một phương tiện nghệ thuật rất đắc dụng để nhà văn xây dựng nên tính cách nhân vật. Qua những lời thoại trong tác phẩm, Phan Hồn Nhiên đã cho ta thấy được rõ nét hơn về lối sống, tính cách của các nhân vật trong truyện. Việc chú ý đến tâm lý nhân vật, tập trung miêu tả tâm lý, thể hiện nội tâm nhân vật được nhà văn đặc biệt chú trọng trong Ngựa thép, Luật chơi. Để khắc hoạ nhân vật trong tính toàn vẹn của nó thì bên cạnh việc miêu tả ngoại hình, Phan Hồn Nhiên còn rất chú trọng đến việc miêu tả nội tâm nhân vật. Trong Mắt bão nội tâm nhân vật Trung hiện lên: “Vì tôi thương yêu cậu. Thật sự. Qua cậu, tôi nhìn thấy tôi của gần hai chục năm trước. Ừ, chính cậu đấy Hữu ạ. Chúng ta thuộc vế số ít những kẻ thông minh và tham vọng. Lúc nào cũng thèm
- 46. 42 muốn được ăn ngon mặc đẹp. Muốn được hơn người. Biết mình muốn gì và biết cách để đạt được mục đích. Cậu nghĩ tôi không biết những gì cậu đã làm với đám nhân viên trong cái shop này, với con bé Thái Vinh, với ông Dee sao? Tôi biết hết. Nhưng tôi hứng thú quan sát cậu, không bao giờ can thiệp. Khi Thái Vinh chết, tôi lo sợ cậu sẽ suy sụp. Nhưng hóa ra tôi quá lo. Đặc điểm của bọn người chúng ta là luôn vững tin vào triết lý sống đặt ra từ đầu. Len lách, tồn tại, vươn lên nhờ nắm những điểm yếu của kẻ khác. Bất chấp tất cả. Ngay khi số tiền một trăm năm mươi triệu bị cậu lấy và ém nhẹm, tôi cũng biết. Lúc đó tôi khó chịu lắm. Nhưng cũng là lúc tôi phát hiện mình bị bệnh. Cậu thì mạnh mẽ hơn bao giờ hết. Tôi quên sạch, tha thứ hết, để bám vào cậu…”. Nội tâm là khái niệm chỉ toàn bộ những trạng thái, suy nghĩ, cảm xúc, cảm giác, nhưng phản ứng tâm lý của bản thân nhân vật trước cảnh ngộ và tình huống mà nhân vật chứng kiến trên bước đường đời của mình. Yếu tố tâm lý thường được nhà văn xem là một đối tượng quan tâm thể hiện. Muốn khai sinh cho một nhân vật phải nắm bắt được tâm lý của nhân vật. Trong Luật chơi khi khắc họa nhân vặt Lâm lúc đấu tranh để tìm ra ngọn nguồn của sự thật cho sự mất tích của Thái, nội tâm của Lâm đã có những màn độc thoại phù hợp với diễn biến của cốt truyện: “cậu vẫn ngồi im, bị đóng định bởi suy nghĩ duy nhất: phải chờ đợi cho bằng được sự quay lại màn hình của gương mặt kì lạ kia, phải cậu đã từng đối diện hàng trăm gương mặt, từng nhìn thấy hàng ngàn thậm chí hàng vạn gương mặt lướt qua thế giới của mình, thân quen hoặc xa lạ, trìu mến hoặc ác cảm, khắc vào trí nhớ hoạc sượt qua chảng để lại tàn tích... (Tr.32). Đây cũng chính là một thử thách đối với nhà văn bời tâm lý của con người không đơn giản, khó nắm bắt. Mỗi người có một tính cách riêng, cách suy nghĩ riêng với những cảm nhận khác nhau về thế giới và con người. Có thể nói thủ pháp được vận dụng thường xuyên nhất trong truyện Phan Hồn Nhiên đấy chính là dùng lời nửa trực tiếp. Cụ thể là trong lời kể chuyện của nhà văn đã bao hàm cả giọng điệu, thái độ, suy nghĩ của nhân vật; kể lại câu chuyện bằng chính giọng điệu của anh ta. Chẳng hạn trong tác phẩmMắt bão trong vòng xoáy ấy, cuốn theo cùng những
- 47. 43 cặn bã, rác rưởi của xã hội là những tâm hồn đẹp, những người tốt và cả những tâm hồn yếu đuối mong manh... Đó cũng có thể là Hữu, đi lên bằng cách đạp đổ đối thủ bằng mọi thủ đoạn, miễn sao thu phần lợi về mình. Bằng ngôn ngữ và lời thoại người đọc sẽ thấy mỗi nhân vật mang một tính cách khác nhau và họ có những cách sống của riêng mình. “ Sân bay quốc tế tỏa ra mùi hương kỳ dị. Mùi của đám đông. Mùi của sự chuyển động liên tục. Tiếng người gọi nhau bị không gian rộng lớn kéo dãn ra, đượm vẻ đẹp khó hiểu. Hải hướng ánh nhìn vào một khoảng trống nhỏ hẹp nào đó. Nếu không nhìn ai, sẽ không ai để ý đến vẻ ngoài tầm thường của mình, anh tự nhủ” (Tr.5)... “Hữu tựa vào lưng nghế cứng. Cho đến lúc này, anh ta vẫn chưa hết bàng hoàng. Ngay khi nhân ra trước mắt mình chính là Thư, người yêu của Vĩnh, lướt qua đầu anh ta là một linh cảm kỳ dị. Rất hiếm khi nó xuất hiện”. Trong Mắt bão, các nhân vật giống như một "cơn bão" cuộc đời với những người trẻ buộc họ phải xoay xở với những toan tính riêng tư mà không lượng định điều gì sẽ đến với mình ở cuối cuối cuộc chơi. Song vẫn có những nhân vật mang nhân cách đẹp đẽ như Hải, chàng sinh viên tự tin, kiên định, luôn đi lên bằng chính năng lực và trái tim của mình: "Gần hai năm trôi qua kể từ cuộc gặp gỡ lạ lùng. Thời gian tựa cơn lốc xoáy, cuốn theo ba người vào tâm những trận bão khắc nghiệt. Để khi sống sót, nhoài lên từ những đợt sóng lớn, tất cả đều phải thay đổi...". Dòng suy nghĩ của Hải ở cuối truyện cũng chính là nỗi day dứt mà bất cứ người trẻ nào khi muốn trụ vững giữa cuộc sống sôi động, đều từng một lần trăn trở. Có thể nói Phan Hồn Nhiên là nhà văn có khả năng đi sâu vào thế giới nội tâm của nhân vật, thông qua nội tâm của nhân vật tác giả kể lại câu chuyện. Độc giả chẳng những lĩnh hội được câu chuyện mà còn thấu hiểu cả những trải nghiệm, suy tư, những đợt sóng tâm hồn của nhân vật. Có thể xem đó là những đoạn độc thoại nội tâm của nhân vật. Hình thức này cũng khiến cho dòng tâm tư nhân vật hiện lên sống động trên trang sách.
- 48. 44 Có thể thấy Phan Hồn Nhiên đã khéo léo linh hoạt tìm ra những phương thức sát hợp nhất thể hiện sắc nét nhất dòng tâm trạng, cảm xúc, những suy tư, trăn trở trong nội tâm của từng nhân vật. Nội tâm vốn là là yếu tố không dễ nắm bắt nhưng với khả năng, sự nhạy cảm, Phan Hồn Nhiên đã có thể khám phá nội tâm nhân vật sâu sắc. Qua việc đi sâu khám phá nội tâm của các nhân vật Phan Hồn Nhiên như thêm một lần nhắc nhở người đọc, giúp người đọc có thêm được một kinh nghiệm sống, mỗi người chúng ta nên có được một cái nhìn nhiều chiều hơn trong cuộc sống này. Như vậy từ việc đặt nhân vật vào trong các tình huống có vấn đề, từ việc miêu tả ngoại hình, mô tả hành động, dựng lên những đoạn đối thoại và đặc biệt là việc khám phá đời sống nội tâm của nhân vật, Phan Hồn Nhiên đã xây dựng những hình tượng nhân vật của mình trong tính toàn vẹn nhất trước mắt người đọc. Từ thế giới nhân vật của mình, Phan Hồn Nhiên đã chuyển tải được những ý đồ nghệ thuật của mình. Phan Hồn Nhiên khá thành công trong việc khắc họa nội tâm nhân vật, từ việc đi vào khắc họa những cảm xúc tinh tế cho đến những suy tư sâu sắc trong nội tâm của nhân vật, nhà văn đã miêu tả hết sức sinh động thế giới nội tâm của nhân vật trong tác phẩm của mình. Nhân vật của Phan Hồn Nhiên luôn có sức hút với độc giả, bởi khả năng của người viết trong việc đặt bản thân vào tình huống của nhân vật qua đó đã xây dựng thành công nhân vật trong mỗi tác phẩm của mình. 2.2.3. Không gian nghệ thuật Trong tác phẩm văn học, không gian nghệ thuật được xem là hình thức bên trong của hình tượng nhân vật khiến tác phẩm tồn tại như một chỉnh thể. Không gian nhân vật thể hiện trường nhìn, chiều sâu cảm thụ cũng như quan niệm nghệ thuật của người nghệ sĩ. Trong các tác phẩm không gian nghệ thuật không chỉ phản ánh cái nhìn mang đậm chiều sâu nội cảm của các nhà văn mà còn thấm đẫm những trải nghiệm của các tác giả. Bởi thế, trong những sáng tác ấy, không gian nhân vật hiện lên với những nét độc đáo. Vì không gian trong
- 49. 45 tác phẩm đã mở ra trường hoạt động của các nhân vật, khắc họa cho cuộc đời và số phận của những nhân vật đó. Không gian trong sáng tác của Phan Hồn Nhiên cũng như mọi hiện tượng của thế giới khách quan, khi đi vào nghệ thuật được soi rọi bằng tư tưởng tình cảm, được nhào nặn và tái tạo trở thành một hiện tượng nghệ thuật độc đáo thấm đẫm cá tính sáng tạo của nhà văn. Cảm quan về không gian gắn liền với cảm quan về con người và cuộc đời, gắn bó với quan niệm và cách nhìn của nhà văn về đời sống. Trong tác phẩm Mắt bão nhà văn đã xây dựng một không gian sinh động nơi đô thị. Trong cái không gian rộng lớn đó nhà văn lại thu hẹp lại không gian sống của các nhân vật là những sinh viên. Đó là không gian trường học, thư viện hay không gian nhà riêng, công ty ... tất cả các không gian đó góp phần tạo ra những mảnh ghép khác nhau cho việc khắc họa hoàn cảnh sống của từng nhân vật. Qua việc sử dụng không gian thị thành xa hoa tráng lệ và lắm cám dỗ ấy nhà văn đã truyền tải nội dung tư tưởng của mình trong tác phẩm đó là người trẻ họ có những khát khao và lí tưởng của họ và không gian sống này chính là một phần trong những lí do mà người trẻ họ mong muốn đạt được. “Gần hai năm đã trôi qua kể từ hai cuộc gặp gỡ lạ lùng. Thời gian tựa cơn lốc xoáy, cuốn theo bao người vào tâm những trận bão khắc nghiệt. Để khi sống sót, nhoài lên từ những đợt sóng lớn, tất cả đều phải đổi thay… Hải đưa tay ra hiệu cho một chiếc taxi đang chờ khách. Anh băng qua dải đường lấp loáng ánh nắng, tiến về chiếc xe đã mở rộng cửa. Cách anh không xa, các máy bay hạ cánh, cất cánh liên tuc. Các luồng không khí chuyển dịch và âm thanh kim khí vang lên không ngừng. Hải nhìn lên bầu trời. Điều anh cảm nhận rõ nhất lúc ấy là thế giới chung quanh đầy ắp những cơn gió lồng lộng.”(Mắt bão). Thành phố là một không gian hiện thực trong các tác phẩm. Thành phố là nơi người ta hướng tới nó niềm hi vọng tìm thấy một lối thoát cho cuộc sống. Trong sáng tác của Phan Hồn Nhiên, Hà Nội, Sài Gòn, hay nó có thể vượt ra
- 50. 46 khỏi lãnh địa của quốc gia là nơi mà các nhân vật của cô gửi biết bao hi vọng háo hức, nhưng rồi như một quy luật họ buộc phải quay về nơi họ xuất phát đem theo cả sự chiêm nghiệm về cuộc đời. Không gian trong sáng tác của Phan Hồn Nhiên ít được sử dụng làm nền cho những xung đột xã hội mà chủ yếu là không gian riêng tư, cá nhân, không gian sinh tồn của một nhóm người. Khi khắc họa nhân vật cô đơn bế tắc ngoài việc khắc họa nội tâm hoàn cảnh của nhân vật ấy tác giả không quên xây dựng một không gian sống của họ để tạo ra hiệu ứng về nhân vật: dường như muốn thoát ra khỏi không gian ngột ngạt, tù túng nhưng đành bất lực như thế mới làm nên sự cô độc bế tắc của nhân vật. Không gian cá nhân bị dồn nén tới mức ngột ngạt thường xuất hiện cùng với sự cô đơn của nhân vật đã tạo điều kiện thuận lợi cho nó bộc lộ chân dung nhân vật. Dưới những mái nhà, nhân vật của Phan Hồn Nhiên nhằm khắc họa những suy nghĩ, độc thoại nội tâm triền miên, âm thầm, chua chát. Phan Hồn Nhiên đã sử dụng linh hoạt các yếu tố của thời gian và không gian trong quá trình sáng tạo tác phẩm của mình. Từ không gian trung tâm là nhà ở, căn buồng, không gian nghệ thuật của Phan Hồn Nhiên thể hiện cái không gian khác kể cả không gian tâm tưởng. Cùng với việc dịch chuyển không gian, thời gian nghệ thuật cũng được mở ra nhiều chiều nhờ những hồi tưởng, ước mơ và suy tưởng của nhân vật. Những nhân vật của Phan Hồn Nhiên từ thời hiện đại có thể quay về quá khứ hoặc hướng tới tương lai, thậm chí có khi xáo trộn cả không gian với thời gian. Điều này được tác giả vận dụng từ lối kết cấu lắp ghép - một thủ pháp kết cấu thường gặp trong sáng tác của Phan Hồn Nhiên. Văn học Việt Nam từ thời kỳ đổi mới, đặc biệt từ những năm cuối thế kỷ XX, đầu thế kỷ XXI đang vận động theo xu thế hướng tới sự hội nhập với văn chương thế giới. Trong quá trình hội nhập đó, đời sống văn học đã có nhiều thay đổi. Dù không chối từ chức năng phản ánh hiện thực nhưng văn học coi trọng việc làm mới mình bằng những “sáng tạo” về hiện thực. Trong các sáng tác của Phan Hồn Nhiên, ngoài không gian đô thị và không gian nông thôn còn
- 51. 47 có cả không gian ảo, chúng đan xen, đồng hiện với hiện thực. Đây là bút pháp nghệ thuật xuất hiện nhiều trong văn xuôi thời kỳ đổi mới. Nó giúp cho nhà văn có thể nhìn sâu hơn thế giới vốn đa chiều đồng thời đây cũng được coi là điểm mới mẻ trong quan niệm nhân sinh và quan niệm nghệ thuật của các nhà văn. Không gian trong tác phẩm của Phan Hồn Nhiên là tập hợp của những cái dở dang, lộn xộn, đa chiều. Nó gồm những sự kiện không thể tiên đoán được, không hề có tính quy luật. Nó gợi đến trạng thái hỗn loạn của thế giới với sự phá vỡ mọi ranh giới: thực - ảo đan xen. Người đọc buộc phải tiếp nhận hiện thực được phản ánh trong tác phẩm không chỉ là hiện thực quen thuộc. Ở đó thực - ảo là những ranh giới rất mong manh, thực là ảo mà ảo cũng là thực. Tuy nhiên điều đáng nói là trong không không gian ảo, phi hiện thực nhân vật lại tìm ra được ý nghĩa của cuộc sống. Nhân vật Lâm trong Luật chơi tìm ra mình và những người bạn của mình là những sản phẩm của công trình nghiên cứu sinh học khi cậu tham gia vào cuộc tìm kiếm trong chương trình truyền hình thực tế. Người đọc cũng bất ngờ và ngỡ ngàng trước hiện thực được lí giải ở cuối tác phẩm này. Điều đặc biệt trong sáng tác của Phan Hồn Nhiên khi viết tác phẩm Ngựa thép đó là xây dụng một không gian vượt biên giới. Ngoài không gian phi trường thì không gian ngoài biên giới quốc gia đã được tác giả khắc họa hành công. Sự dịch chuyển không gian đó đã tạo ra một cấu trúc phân mảng cho từng phần của tác phẩm. Điều đó khiến cho các nhân vật của nhà văn như đang ở trong các phân cảnh trong một thước phim điện ảnh. Các nhân vật cũng bộc lộ tính cách và lối sống đúng với không gian sống của mình. Chính vì vậy một số các tác phẩm của Phan Hồn Nhiên đã được dựng thành phim điện ảnh thu hút được người xem. Không gian nhân vật là nơi để nhân vật hoạt động, nơi bộc lộ chủ đề tư tưởng của tác phẩm. Nó không chỉ tái hiện thế giới hiện thực mà còn thể hiện thế giới quan, tư tưởng thẩm mỹ, tình cảm và ý đồ của nhà văn. Vì vậy khi tìm hiểu không gian nhân vật trong một tác phẩm văn học, ta không chỉ dừng lại ở
- 52. 48 việc tìm hiểu nhà văn miêu tả những không gian nào mà qua việc tìm hiểu đó phải thấy được nhà văn muốn gửi gắm điều gì. Điều này có nghĩa phải đặt không gian và sự thể hiện nhân vật trong tương quan với tư tưởng nghệ thuật của tác giả. Tiểu kết Nhân vật văn học là thuật ngữ chỉ hình tượng nghệ thuật về con người, một trong những dấu hiệu về sự tồn tại toàn vẹn của con người trong nghệ thuật ngôn từ. Nhân vật văn học cũng là một khái niệm quen thuộc và tìm hiểu nhân vật, nghệ thuật xây dựng nhân vật là cách hữu hiệu để bước vào thế giới nghệ thuật của nhà văn bởi nhân vật tập trung tư tưởng của nhà văn, thể hiện quan niệm tư tưởng thẩm mĩ về con người. Có thể khẳng định rằng, nghệ thuật xây dựng nhân vật là một yếu tố tạo nên nét riêng biệt của tác giả. Bởi vì nhắc đến nhân vật văn học là đang nói đến con người được miêu tả, thể hiện trong tác phẩm bằng những phương tiện văn học. Trong các tác phẩm văn học, đặc biệt là tiểu thuyết, xây dựng nhân vật là điều rất quan trọng mà nhà văn phải quan tâm. Văn học tái hiện cuộc sống thông qua những chủ thể nhất định theo mỗi ý đồ của tác giả. Nhân vật không chỉ thể hiện chủ đề, tư tưởng của tác phẩm mà còn thể hiện quan điểm về con người và cuộc sống của nhà văn trong những thời kì nhất định. Thành công của tác phẩm phụ thuộc rất nhiều vào việc xây dựng nhân vật. Ðể làm được điều đó, Phan Hồn Nhiên phải hiểu sâu sắc cuộc sống và con người, nắm bắt được những biểu hiện và diễn biến dù nhỏ nhặt nhất về đời sống bên trong của nhân vật. Trong thực tế, các thủ pháp nghệ thuật xây dựng nhân vật nhiều khi không tách rời mà gắn bó chặt chẽ với nhau. Bên cạnh đó, nhân vật còn được thể hiện qua mâu thuẫn, xung đột, sự kiện. Các mâu thuẫn, xung đột bao giờ cũng có tác dụng làm nhân vật bộc lộ cái phần bản chất sâu kín nhất của nó. Nhưng nhân vật thường bộc lộ mình nhiều nhất qua việc làm, hành động và ý nghĩ. Ngoài ra, nhân vật còn được thể hiện bằng các phương
- 53. 49 tiện kết cấu, bằng các phương tiện ngôn ngữ, bằng các phương thức miêu tả riêng của thể loại.
- 54. 50 Chương 3 CỐT TRUYỆN, NGƯỜI KỂ CHUYỆN, ĐIỂM NHÌN VÀ NGÔN NGỮ TRẦN THUẬT Nói đến nghệ thuật tự sự, ngoài việc đề cập đến nghệ thuật xây dựng nhân vật, hệ thống nhân vật còn phải đề cập đến nghệ thuật tổ chức tác phẩm bao gồm nhiều yếu tố, trong đó xét về nghệ thuật tự sự những yếu tố quan trọng được quan tâm đến là cốt truyện, người kể chuyện, điểm nhìn trần thuật và ngôn ngữ của tác phẩm. Ba tác phẩm Mắt bão, Ngựa thép và Luật chơi của Phan Hồn Nhiên thể hiện được những đặc điểm vừa mang tính truyền thống vừa mang tính hiện đại trong nghệ thuật tự sự. Chương này củaluận văn sẽ nghiên cứu, tìm hiểu những phương diện trên đây của nghệ thuật tự sự, từ đó nhấn mạnh đến những đóng góp và dấu ấn riêng của nhà văn. 3.1. Các kiểu tổ chức cốt truyện 3.1.1 Kiểu cốt truyện truyền thống trong Mắt bão Theo Từ điển thuật ngữ văn học của nhóm tác giả Lê Bá Hán, Trần Đình Sử, Nguyễn Khắc Phi khái niệm cốt truyện được hiểu: “Cốt truyện là hệ thống sự kiện cụ thể, tổ chức theo yêu cầu tư tưởng và nghệ thuật nhất định, tạo thành bộ phận cơ bản, quan trọng nhất trong hình thức động của tác phẩm văn học tự sự và kịch” [12; 100]. Mọi cốt truyện truyền thống đều trải qua một quá trình vận động có hình thành, phát triển và kết thúc. Vì vậy, mỗi cốt truyện, thường bao gồm các thành phần: trình bày, khai đoạn, phát triển và đỉnh điểm (cao trào) và kết thúc (mở nút) [12; 101]. Theo quan niệm truyền thống, truyện phải có những phần lắt léo, những sự kiện mang tính kịch, kết thúc thường gây sự bất ngờ với người đọc. Đó chính là đặc trưng trong những tác phẩm có cốt truyện mang tính kịch cao. Theo Từ điển tiếng Việt: “Cốt truyện là hệ thống sự kiện làm nòng cốt cho sự diễn biến các mối quan hệ phức tạp của tính cách nhân vật trong tác phẩm loại tự sự”[23, 206]. Như vậy có thể hiểu cốt truyện là truyện được cô đúc
- 55. 51 lại, là cái cốt lõi liên quan đến nhân vật. Cốt truyện trong văn học dân gian thường là cốt truyện đơn tuyến. Ở truyện hiện đại như tiểu thuyết, cốt truyện phức tạp hơn và thường là cốt truyện đa tuyến. Nói chung, cốt truyện là hệ thống sự kiện (biến cố) xảy ra trong đời sống nhân vật, có tác dụng bộc lộ tính cách số phận nhân vật. Cái cốt lõi của truyện đó là có thể tóm tắt, thuật lại. Phan Hồn Nhiên đã xây dựng cốt truyện trong Mắt bão đúng như một tiến trình của một cốt truyện truyền thống. Tác phẩm Mắt bão phần đầu chỉ giới thiệu các mối quan hệ của các nhân vật xuất hiện trong câu chuyện và cốt truyện phát triển trên trục kết cấu là cuộc đối đầu giữa các sinh viên xoay quanh hai sự kiện: tổ chức hội chợ và bầu chủ tịch Hội sinh viên. Vĩnh sinh trưởng trong một gia đình giàu có, gia thế. Em Vĩnh là Thái Vinh du học ở Singapore về nghỉ hè. Các nhân vật Hữu, Hải, Nhã Thư là những sinh viên nghèo tỉnh lẻ, họ về thành phố học và phải bươn chải hết sức vất vả. Mỗi người kiếm sống theo một cách. Hải làm gia sư. Nhã Thư làm hướng dẫn viên du lịch. Hữu hợp tác với Trung và lợi dụng Thái Vinh mở cửa hàng thời trang thể thao. Bằng nhiều thủ đoạn, Hữu thắng Vĩnh trong cuộc tổ chức thi hoa khôi của trường, sau đó lại thắng Hải trong cuộc bầu cử vào chức chủ tịch Hội sinh viên. May nhờ có Thư giúp sức, Vĩnh lật tẩy trò gian đánh tráo thùng phiếu của Hữu. Hải chiến thắng. Độ căng và sự hấp dẫn của truyện là cuộc đầu trí đấu lực giữa một bên là Hữu và một bên là Vĩnh, Hải và Nhã Thư. Hữu đã làm cho Vĩnh chao đảo từ thất bại này đến thất bại khác, cuối cùng đành chấp nhận thua cuộc. Đau đớn cho Vĩnh là Hữu khai thác lợi dụng được Thái Vinh lấy tiền của Vĩnh, và xô đẩy Vinh vào con đường tha hóa về đạo đức và lối sống để sau cùng Vinh tự sát mà Vĩnh bất lực chịu đòn. Mắt bão còn là một cuộc đấu tranh khác, một bên là triết lý sống thực dụng và những thủ đoạn độc địa của Hữu và một bên là hành động theo lẽ thiện của Vĩnh, Hải. Và sâu xa hơn là cuộc đấu tranh bên trong mỗi con người dưới sự tác động của hoàn cảnh khốc liệt. Tác giả miêu tả một cách hấp dẫn cả hai cuộc đấu tranh này, đem đến cho người đọc nhiều thú vị. Ngòi bút nhà văn có khả năng khắc
- 56. 52 họa mặt trái mỗi con người qua đó phơi bày cái bản chất của từng hành động và chỉ ra đâu là điều đáng đề cao, đâu là cái đáng lên án. Mắt bão đọng lại trong lòng người đọc nhiều nghĩ suy về những vấn đề của người trẻ hôm nay: Những sinh viên nghèo từ các tỉnh lẻ lên thành phố học tập phải chật vật kiếm sống. Trước những nhu cầu, trước những cám dỗ và cả những cạm bẫy, họ đã bươn chải thế nào? Hải làm gia sư, mỗi tháng được ba trăm ngàn, sau làm quản lý resort của một Việt kiều, làm việc tối tăm mày mặt với đồng lương rất bèo bọt, ẩn nhẫn để học kinh nghiệm. Nhã Thư làm hướng dẫn viên du lịch mỗi ngày được 50 USD, trước đó Thư đã từng phải làm người mẫu chụp hình nude chỉ để nhằm mục đích kiếm đủ tiền đi học Hữu được Trung bảo trợ mở cửa hàng thời trang thể thao và bằng cách ăn cắp tiền và lợi dụng các cách làm ăn của một kẻ tiểu nhân. Tài khỏan của anh ta tăng nhanh. Chỉ trong thời gian ngắn, anh ta có mấy trăm triệu trong ngân hàng. Anh ta dự định mua căn hộ ở chung cư cao cấp. Nhưng Hữu phải thỏa mãn nhu cầu tình dục đồng tính của Trung. Trong thực tiễn, sinh viên tỉnh lẻ về thành phố học, họ làm gì để sống, để tồn tại và thăng tiến? Họ cam chịu sống nghèo và đầy mặc cảm như Hải, hay dùng thủ đoạn lưu manh, thực dụng để làm giàu và đoạt lấy những đẳng cấp xã hội như Hữu? Những nữ sinh viên như Nhã Thư, họ sống thế nào? Nhã Thư đã tâm sự với Hải những lời Nhã Thư nói như là một cách lí giải cho con đường họ đang đi và sẽ đi. Không giống với các nhân vật trong tiểu thuyết ngôn tình thời hiện đại nhân vật trong tác phẩm này dám nói thật những cái mà nếu chỉ nghe thôi người đọc dễ dàng đánh giá cách sống và lối sống của họ thông qua lời nói: “Yêu thương sẽ vô nghĩa nếu không được bảo đảm một cuộc sống đầy đủ và yên ổn, Hải ạ!- Tôi mới thuê chỗ này để sống. Tôi ưa thích tiện nghi, Hải ạ. Tôi không đủ hư hỏng để làm gái bao moi tiền đàn ông như một vài cô gái khác. Nhưng tôi cũng phải xoay sở theo cách tốt nhất chứ. Lúc nào tôi cũng cố gắng làm việc, nhưng dân tỉnh lẻ tụi mình, làm mấy chục năm nữa mới có đủ tiền mua nơi chốn như thế này hả Hải? Một người như Vĩnh sẽ bảo đảm cho tôi một đời sống an toàn dài lâu” (Tr.256). Có thực là các cô sinh viên tỉnh lẻ lên thành
- 57. 53 phố học đều lăn mình vào cuộc sống thực dụng như vậy không? Nhã Thư được xây dựng trong tác phẩm này thật đúng với những hình ảnh của một cô gái tỉnh lẻ lên thành phố học nhằm mục đích giải phóng bản thân khỏi cái nghèo. Dường như cái nghèo đã ăn sâu và ám ảnh trong tiềm thức của cô gái thông minh, xinh đẹp và nhạy cảm này khiến cô luôn lo sợ cho số phận và tương lai của mình. Nhã Thư chính là hình ảnh cho số đông những cô gái trẻ ngày nay trong đời sống hiện đại nay. Cách kể chuyện của Phan Hồn Nhiên khá hấp dẫn. Mỗi chương khai thác một sự việc, cao trào của truyện không chỉ đến từ một vấn đề mà là hệ quả của nhiều vấn đề cùng với hệ thống các sự kiện. Các sự kiện dẫn đến cao trào của cốt truyện là cuộc đấu tranh của Vĩnh và Hữu - những con người luôn muốn khẳng định bản thân bằng năng lực và tài năng của mình. Phan Hồn Nhiên đã có những phân tích tâm lý người trẻ thật sắc sảo. Đan cài trong các sự kiện ấy là diễn biến tâm trạng của nhân vật. Khác với các tác phẩm có cốt truyện truyền thống theo cách thức diễn tiến theo trình tự của các thành phần cốt truyện đến kết thúc, ở Mắt bão thắt nút của cốt truyện không khép lại câu chuyện mà là một tương lai được hé mở cho từng nhân vật. Thông thường, người đọc có thể mong chờ một cái kết viên mãn cho mỗi nhân vật mà họ yêu thích nhưng Phan Hồn Nhiên đã tạo dựng một cái kết gợi mở cho tương lai phía trước của các nhân vật trẻ tuổi này. Cốt truyện được xây dựng theo lối truyền thống nhưng đồng thời tác giả cũng đặc biệt chú ý khắc họa những nét biến đổi dù rất nhỏ trong diễn biến trạng thái cảm xúc của nhân vật. Điều này chứng tỏ Phan Hồn Nhiên có năng lực quan sát và khả năng đi sâu vào thế giới nội tâm của nhân vật để vừa khắcc họa nội tâm vừa xây dựng tình huống, sự kiện với các nhân vật của mình. Trong cốt truyện theo cách thức truyền thống này, Phan Hồn Nhiên có chú ý tạo dựng những đoạn đối thoại giữa các nhân vật. Những đối thoại được tạo dựng bằng câu đối thoại ngắn mang nhiều sắc thái, hành động của các nhân vật trẻ tuổi khiến người đọc đi từ bất ngờ này đến bất ngờ khác. Qua đó cho thấy cái nhìn đa diện của Phan Hồn Nhiên về cách sống của người
- 58. 54 trẻ hiện đại. Đồng thời, ở đây cũng thể hiện quan niệm của chính nhà văn về văn học và lối viết. Với một kết cấu truyện truyền thống, Phan Hồn Nhiên đã khéo léo lựa chọn các chi tiết và cốt truyện độc đáo qua đó tạo được sức hấp dẫn, lôi cuốn người đọc. Ngày nay các nhà văn nếu lựa chọn một lối đi an toàn mà không có “những dịch chuyển sáng tao” thì nhà văn đó dễ bị lãng quên trên con đường viết văn của bản thân. Mắt bão tuy có một kết cấu không độc đáo nhưng lại được Phan Hồn Nhiên lựa chọn một lối kể đặc sắc nên các nhân vật trong tác phẩm đến với người đọc và được đón nhận nồng nhiệt. Tuy kết cấu không mới mẻ nhưng nội dung lại khá gần gũi với cách sống của người trẻ tuổi bây giờ. Đọc Mắt bão người đọc có thể dự cảm được số phận của từng nhân vật và cốt truyện truyền thống mà Phan Hồn Nhiên sử dụng trong tác phẩm lại không khiến độc giả thấy nhàm chán hay nội dung thiếu cuốn hút. Có lẽ chỉ khi đọc hết tác phẩm ta mới nhận ra một điều đó là dù cốt truyện truyền thống nhưng nếu biết cách lựa chọn nội dung và cách kể sáng tạo sẽ khiến một câu chuyện có thể cũ những vẫn hấp dẫn người đọc. Mỗi người sẽ nhận ra mình trong đó. 3.1.2. Kiểu cốt truyện “lắp ghép” trong Ngựa thép Nhìn từ phương diện cốt truyện, có thể thấy Ngựa thép là tác phẩm có cốt truyện độc đáo nhất. Các câu chuyện trong tiểu thuyết này tưởng như rời rạc nhưng thực ra là những mảnh ghép bổ sung cho nhau. Ba câu chuyện trong ba phần của tiểu thuyết hoàn toàn khác biệt nhau về nội dung. Các câu chuyện ấy được kết nối bởi hình ảnh một chú ngựa, một món đồ chơi, bức tranh, hay nằm trong giấc mơ đeo bám nhân vật... Tác giả sáng tác tác phẩm này giống như một cuộc chơi cấu trúc đầy thử thách. Tác phẩm không được xây dựng theo trật tự không gian hay thời gian cụ thể nào mà các câu chuyện được kể với một cách kể lạ, độc đáo. Ngựa thép đi vào những mối quan hệ được đề cập không nhiều trong văn chương Việt Nam: mối quan hệ , sợi dây tình cảm giữa cha dượng và con riêng của vợ, sự gắn bó và đố kỵ giữa hai anh em song sinh, sự thấu hiểu kỳ lạ giữa một cô gái đánh mất trí nhớ sau tai nạn và một chuyên gia ngôn ngữ.
- 59. 55 Những nhân vật ấy vừa lạ lẫm vừa quen thuộc. Lạ lẫm vì nếu so với cuộc đời mà ta biết, ta chưa từng gặp những con người tương tự như vậy; còn quen thuộc vì trong một góc sâu kín nào đó, cách ứng xử, cách suy nghĩ của những nhân vật ấy rất có thể là của chính ta. Nhưng cái lạ lẫm trong cách xây dựng cốt truyện ở đây chính là ba câu chuyện này lại được lồng ghép trong một câu chuyện khác câu chuyện về sự cô độc của những con người trong xã hội hiện đại mong muốn được kết nối với nhau, tìm kiếm tình yêu và sự cảm thông chia sẻ. Với cốt truyện lắp ghép, tác giả tái hiện những sự kiện ở những thời điểm, những không gian khác nhau, mỗi sự kiện vừa có tính độc lập tương đối, vừa quan hệ với nhau, bổ sung, hỗ trợ nhau để tạo nên tính chỉnh thể, thống nhất cho tác phẩm.Thành phần của cốt truyện không có quan hệ nhân quả theo cách hiểu sự kiện, vấn đề được kể trước sẽ dẫn đến sự kiện/ vấn đề được kể sau, giữa chúng có thể diễn ra sự đứt gãy về thời gian và sự gián cách, dịch chuyển về không gian. Sự vận động và những khoảng cách được tác giả tạo ra trong cốt truyện khiến người đọc có cảm giác như đang được cảm nhận những phân mảnh khác nhau của đời sống và hiện thực. Ở phần đầu của tiểu thuyết (phần Cơ thể), người đọc bị cuốn vào câu chuyện về tình yêu của cặp đôi Bách và hai chị em Anna và Anne nhưng cuối câu chuyện người đọc nhận ra rằng Sơn mới là nhân vật kết nối các nhân vật khác của câu chuyện và cái kết đầy bất ngờ chính là tình yêu và sự tha thứ mà mọi người dành cho Sơn. Thông điệp về tình yêu thương, sự tha thứ và cả lòng bao dung được Phan Hồn Nhiên xâu chuỗi trong cả ba phần Cơ thể, Bên bờ biển và Pelikan của tiểu thuyết. Ở tác phẩm này, cốt truyện thường bị phân rã thành những mảnh rời rạc, hay nói cách khác, mạch truyện được tạo nên bởi sự lắp ghép những phân mảnh từ ý tưởng về một vấn đề. Những mảnh vỡ của hiện thực được tái hiện ở từng phần trong tác phẩm qua những điểm nhìn khác nhau. Do không chú trọng vào tính logic, nhân quả của các sự kiện được kể hay nói đúng hơn là tính nhân quả, liền mạch của việc kể chuyện, phương thức lắp ghép trong cốt truyện cũng khiến người đọc bỏ ra ngoài mối quan tâm đối với việc khôi phục, tái hiện thời gian tuyến tính của câu
- 60. 56 chuyện. Khi được vận dụng trong tác phẩm, kiểu cốt truyện này thường tạo ra sức chứa lớn, mở rộng biên độ và chiều sâu của sự tái hiện hiện thực. Kiểu cốt truyện phân mảnh ,lồng ghép này bản thân mỗi phần là một tổ chức chịu sự chi phối của một tổ chức lớn hơn bao trùm. Cốt truyện này đòi hỏi nhà văn phải khéo léo xâu chuỗi các sự kiện, phân mảnh thành hệ mang tính thống nhất cả nội dung lẫn hình thức tạo thành một chỉnh thể toàn vẹn. Các phần nội dung trong tác phẩm có quan hệ chế định, ràng buộc, chi phối lẫn nhau và cùng hướng về một chủ đề chung của tác phẩm. Đây là điểm mới so với cốt truyện truyền thống, nó tạo ra sự luân phiên điểm nhìn nghệ thuật, đồng thời tạo nên cái nhìn đa diện về nhân vật và đặc biệt nó cho phép nhà văn đi sâu khám phá thế giới nhân vật cũng như những vấn đề của đời sống. Với phương thức cốt truyện phân mảnh, lắp ghép, tác phẩm mang đến cho người đọc những trải nghiệm đa chiều. Khi đánh giá về tác phẩm Ngựa thép dịch giả Đình Thành chia sẻ: “Tôi bị ấn tượng bởi ngôn ngữ mà Phan Hồn Nhiên sử dụng trong cuốn tiểu thuyết. Bởi, văn phong mà cô đưa vào tác phẩm, theo tôi, nó rất “tây”. Bên cạnh đó, tôi cũng đánh giá cao về hình ảnh và cấu trúc của cuốn sách. Nó khiến độc giả bất ngờ, không thể đoán trước được ý đồ của tác giả, cô sẽ viết gì? Tạo hình cho nhân vật ra sao [38]. Tác phẩm thể hiện được khả năng của Phan Hồn Nhiên trong việc sử dụng phương thức cốt truyện lắp ghép. Tác phẩm được đánh giá là có: "Sự hài hòa điêu luyện giữa tính chất trình diễn của một nghệ sĩ và sự khéo léo tỉ mỉ của một nghệ nhân”. Ngựa thép là một tiểu thuyết đầy đặn, vững chãi và sâu sắc của một trong những nhà văn trẻ có đam mê và ý thức rõ ràng về việc phải làm gì để hòa nhập với dòng chảy văn chương đương đại thế giới. Tác phẩm là một cấu trúc mới lạ hiện đại với một nội dung hấp dẫn. Chính Phan Hồn Nhiên cũng đã ý thức về việc sử dụng bút pháp, nghệ thuật trần thuật. Có những phương diện Phan Hồn Nhiên đã làm chủ được kỹ thuật”. Chị ý thức rõ về việc lựa chọn và sử dụng bút pháp: “Người ta vẫn nói văn là người. Thời sinh viên, tôi viết hồn nhiên, theo nghĩa không làm quá lên. Sau này, tôi chú trọng đến kỹ
- 61. 57 thuật. Tôi nhận ra rằng trước khi viết văn thì phải biết kể chuyện đã. Quá trình tôi học lý thuyết là để áp dụng vào việc viết” [45]. Ở Ngựa thép, cốt truyện được triển khai độc đáo như cách thức thực hiện một trò chơi cấu trúc. Tiểu thuyết gồm ba phần chỉ kết nối với nhau bằng một số chi tiết nhỏ. Trong phần Một, giọng kể lần lượt thay đổi từ người cha dượng sang người mẹ rồi đến cô bạn gái qua đó Sơn – có thể gọi là nhân vật chính của phần Một được hiện diện từ các góc nhìn khác nhau. Phần ba lại có hình thức tiểu thuyết lồng trong tiểu thuyết: chen giữa tiểu thuyết về cô gái mất trí nhớ và chuyên gia ngôn ngữ là cuốn tiểu thuyết mà cô gái được yêu cầu đọc để phục hồi trí nhớ của mình. Ba phần của tiểu thuyết giống như ba bức tranh trong cùng một bộ treo cạnh nhau, nội dung của cuốn tiểu thuyết hướng đến thể hiện sự cô độc của các nhân vật con người trong thế giới hiện đại này. Nhà văn đã xây dựng tác phẩm dựa trên hình thức phân mảng của điện ảnh. Mỗi phần của tác phẩm là một câu chuyện tưởng như chẳng hề liên quan đến nhau nhưng chính cốt truyện ấy đã góp phần thể hiện cuộc sống ngổn ngang, nhiều góc khuất của con người hiện đại. Những phân mảng rời rạc của tác phẩm ghép lại tạo nên cốt truyện, truyện lồng truyện. Với cốt truyện đó, bạn đọc muốn theo dõi cắt nghĩa tác phẩm thì bản thân cũng phải tháy đổi cách đọc và tiếp nhận văn học . Đây là một trong những yếu tố gây được sự hứng thú với độc giả bên cạnh nội dung tác phẩm. 3.1.3 Cốt truyện được dẫn dắt như một cuộc chơi đầy bí ẩn Luật chơi là tác phẩm nằm trong bộ ba tác phẩm giả tưởng của Phan Hồn Nhiên (Luật chơi, Máu hiếm, Hiện thân). Trong các sáng tác của Phan Hồn Nhiên ở đề tài fantasy nhà văn đã đi sâu khai thác nhiều khía cạnh khác nhau của đời sống hiện thực thông qua các nhân vật giả tưởng. Những con người mang trong mình kết quả của quá trình nghiên cứu khoa học, nhân bản vô tính; những con người mang trong mình những bộ vi xử lí cao siêu, từ đó Phan Hồn Nhiên tạo ra những câu chuyện khác nhau để dẫn dắt người đọc cùng đồng hành lí giải những nguyên nhân mà nhân vật trong truyện đang tìm kiếm. Cốt truyện
- 62. 58 trong bộ ba tác phẩm viết theo dòng văn học giả tưởng của Phan Hồn Nhiên mang màu sắc trinh thám và kết cấu này dường như tạo được hiệu ứng cao cuốn hút được đông đảo bạn trẻ tìm đọc. Trong Luật chơi, các nhân vật mang theo những âm mưu và bí mật khoa học, buộc độc giả phải tham gia phân tích, lý giải và khám phá. Trong các không gian tồn tại song song, những cá nhân được tạo ra theo nhiều cách khác nhau sẽ phải tranh đấu để loại trừ hay hỗ trợ để cùng nhau tồn tại. Kết cấu của tác phẩm tạo nên một cấu trúc hỗn độn, nhưng là cái “hỗn độn bề ngoài”, kích thích tư duy sáng tạo ở người đọc. Kiểu kết cấu hướng vào những mảnh vỡ của đời sống, những câu chuyện không đầu không cuối khiến người đọc phải ngẫm nghĩ về bản chất của đời sống hơn là chỉ để biết những sự kiện diễn ra. Đọc tác phẩm Luật chơi người đọc bị ám ảnh bởi bí mật ẩn sau những máy móc tối tân và hàng loạt kiến thức vi sinh phức tạp. Thế nhưng, cốt truyện và nhân vật dường như chỉ đóng vai trò vật chứa đựng thứ để tác giả thổi vào một tinh thần, một quan điểm rất riêng. Một cuộc phiêu lưu mở ra trước mắt Lâm, khởi đầu âm thầm và được dẫn dắt bởi nỗi sợ hãi, cho đến khi cuộc phiêu lưu ấy biến thành một hành trình chủ động. Vượt qua rào cản từ bên trong lẫn các lực tấn công từ bên ngoài, nhân vật Lâm thực hiện tiến trình biến đổi quan trọng, từ một chàng trai tuổi teen vừa bước qua ngưỡng cửa của tuổi học sinh nhân vật có phần đơn giản và liều lĩnh trở thành nhân vật được lựa chọn, một người chiến đấu và chiến thắng. Các nhân vật mang trong mình những âm mưu và bí mật, dẫn dụ người đọc khiến người đọc không chỉ đọc tác phẩm một cách thuần túy mà vừa đọc vừa phải phân tích, tìm kiếm, lý giải và khám phá chính là điểm hấp dẫn của Luật chơi. Các lớp bí mật bắt đầu mở ra từ đây. Trong các không gian tồn tại song song, những cá nhân được tạo ra theo nhiều cách khác nhau, những chàng trai, cô gái cùng hiện diện, tranh đấu để loại trừ hay hỗ trợ để cùng nhau tồn tại là bối cảnh mà Luật chơi sẽ dẫn dắt người đọc bước vào: Lâm chàng trai vừa thi xong tốt nghiêp trung học phổ thông. Được cậu bạn thân tên Thái vô tình dẫn dắt cậu tham gia vào một trò chơi truyền hình thực tế có
- 63. 59 tên là cuộc chơi sinh tử. Chàng trai này đã biến bản thân từ một người bị động hoàn toàn trở thành người thắng cuộc trong các thử thách hết sức khó khăn của chương trình mà câu đang tham gia. Tuy nhiên điều thú vị lại không phải là sự chiến thắng của cậu trong cuộc chơi này. Cái mà người đọc thích thú đó là sự thật về những phát kiến khoa học mà các nhân vật Lâm, Thái và Lim là những con người được thử nghiệm những phát minh khoa học của ngành sinh học : “giao kết trong xã hội, các mối liên hệ ruột thịt... Đã bao giờ cậu đặt câu hỏi, cậu sẽ làm gì, một khi cậu không giống đám người tầm thường đang nhởn nhơ đi đứng nói cười chung quanh? Tầm thường nhưng họ lại được bảo vệ rất nhiều hàng rào an toàn, từ hệ thống luật pháp, các quy tắc dễ dàng ư, khi ai đó ném vào cậu sự thật rằng, mày chỉ là một cỗ máy sinh học không hơn không kém, được tạo ra bởi một ý chí điên rồ nào đó, nhằm sử dụng cho những mục đích tồn tại nào đó? Vậy nên, dù có thông minh và xuất sắc đến đâu, cũng chẳng ai bảo vệ nhng tạo vật như chúng ta cả. Trước khi trở nên hiểu chuyện và mạnh mẽ, tôi đã đau đớn mấy hoạt động bên dưới lớp da chằng chịt mạch máu lắm. Làm sao cậu biết được, tôi từng hoảng loạn ra sao, căm ghét chính mình đến nhường nào. Mỗi khi nhìn mình trong gương, tôi những muốn rú lên, cào xé cái vỏ bọc mà kẻ khác đã tạo nên... (Tr. 303). Trong tác phẩm Luật chơi, người đọc ban đầu cứ nghĩ các nhân vật chỉ là những cái tên nhưng càng đọc càng nhận ra các nhân vật này là những con người bình thường nhưng lại được cấy vào cơ thể những vi mạch điều khiển và làm việc như một robot. Bản thân các nhân vật ấy cũng không biết mình là ai và được tao ra như thế nào? Chuyện không có một cái kết để lí giải cho nhân vật và người đọc mà để người đọc tự kiến giải theo cách riêng của mỗi người. Truyện chỉ là những mảnh vỡ rời rạc được ghép nối bên nhau theo kiểu dòng ý thức của các nhân vật. Tất cả nhằm tô đậm thế giới khép kín, một thế giới giả tưởng được xây dựng trên một không gian và thời gian thực tế. Việc đọc tác phẩm đôi khi trở thành một cuộc thám hiểm bất định bởi sự dẫn dắt của người kể chuyện trong trò chơi ngôn ngữ, trò chơi kết cấu của tác phẳm do nhà văn
- 64. 60 bày biện ra. Luật chơi vì vậy trở thành tác phẩm được đón nhận khi mới xuất hiện bởi tính mới mẻ bởi nội dung hấp dẫn, cách xây dựng cốt truyện mới lạ và đặc biệt đọc tác phẩm này nhà văn như kéo người đọc vào một thế gới khác lạ vừa thực vừa ảo. Cái ảo mà Phan Hồn Nhiên tạo ra đó là thế giới của những chàng trai cô gái ban đầu cứ tưởng là thế giới của con người hóa ra đó là thế giới của những thử nghiệm sinh học của các nhà khoa học. Và dược chất Savant giống như một báu vật được săn lùng: “Dược chất Savant được giấu ở đâu? Nói ngay, nếu cả hai bọn mày muốn còn được sống!” (Tr. 318). Các nhân vật trong truyện (các bạn trẻ ấy) đã dũng cảm và mưu trí khi bảo vệ dược chất không để cho các thử nghiệm ấy rơi vào tay những “ kẻ tấn công - Thái” : “Tao cho mày biết bí mật then chốt và con bé này là những tạo vật cuối cùng còn lại trong dự án. Ba tạo vật thông minh, nhạy bén và mạnh mẽ nhất. Luật chơi của Fatal Blow cũng là luật chơi của tự nhiên. Cạnh tranh. Chạy đua sinh tồn. Chỉ kẻ giỏi nhất mới tồn tại.” (Tr. 320). Câu chuyện hấp dẫn người đọc đến trang cuối cùng. Các nhân vật đã tạo ra sức hút cho người đọc bởi nội dung tác phẩm không thể đoán định được trước kết thúc sẽ ra sao. Vì vậy Luật chơi thực sự là một tác phẩm có kết cấu mới lạ, thu hút và lôi cuốn nhiều độc giả nhất là những người trẻ trong xã hội đương đại. Một trong những thành công của Phan Hồn Nhiên là nhà văn đi sâu khai thác mảng đề tài giả tưởng và ở mảng này nhà văn xây dựng những cốt truyện lôi cuốn người đọc vào thế giới hoàn toàn khác, ở đó, người đọc được thoát li khỏi cuộc sống hiện thực để bắt gặp một không gian mang tính viễn tưởng đầy bí ẩn và tham gia vào hành trình khám phá. Tác giả Luật chơi đã nắm bắt được hứng thú, tâm lý tiếp nhận của độc giả trẻ để cho ra đời những tác phẩm mang tính kì ảo nhưng lại được xây dựng trên những chất liệu hiện thực đang diễn ra, được xây dựng từ một cốt truyện có kết cấu thú vị, lôi cuốn người đọc tham gia vào cuộc kiếm tìm, cũng là tham dự vào một cuộc chơi đầy bí hiểm.
- 65. 61 3.2. Người kể chuyện - ngôi kể Văn bản tự sự cũng như một “phát ngôn mở rộng”, trong đó có Người nói, Người đối thoại và Người được nói tới. Người nói khi kể nhân danh tôi nói, người đối thoại (ở ngôi thứ hai) khi nói cũng nhân danh tôi nói, và người được nói tới phát ngôn ở dạng nó nói. Khi chuyển sang nghệ thuật tự sự trường hợp thứ nhất thành người kể chuyện thứ nhất, người xưng tôi trực tiếp kể chuyện, trường hợp hai hiếm gặp, trường hợp ba thành người kể chuyện ở ngôi thứ ba tức “nhân vật nói”. Việc xác lập người kể chuyện có vai trò rất quan trọng đối với kết cấu, giọng điệu và ngôn từ của tác phẩm. Ba tác phẩm của Phan Hồn Nhiên Ngựa thép, Mắt bão và Luật chơi thể hiện sự đa dạng trong việc xây dựng người kể chuyện. Đây cũng là một phương diện đáng chú ý trong nghệ thuật tự sự của nhà văn. Điều này thể hiện ngay từ mở đầu các thiên truyện. Tác phẩm Ngựa thép mở đầu bằng lời người kể ở ngôi thứ nhất: (Trong tiệm cà phê) “chưa vội đụng đến chiếc bánh mì nóng và quả táo, tôi uống hết cốc cà phê, đọc vài trang tin tức trên điện thoại. Rồi tôi dừng mắt ở khung ảnh treo giữa hai ô cửa sổ. Hơn một lần tôi hỏi chủ tiệm cà phê ai là nhân vật trong bức ảnh đen trắng…” (Tr. 6). Truyện Mắt bão mở đầu bằng lời kể của nhân vật (Trong sân bay) “…Mặc dù ngồi im trên băng ghế kim loại lạnh toát, mắt nhìn thẳng về phía trước, nhưng Hải vẫn nhận biết hết thảy mọi hình ảnh chung quanh. Một vị thương gia nổi bật trong bộ suit xanh thẫm…” (Tr.5). Còn truyện Luật chơi lại mở đầu bằng lời kể của “nhân vật vắng mặt”, người kể toàn tri: Đầu tiên là sự mô tả ngoài căn phòng, từ vị trí quan sát bên ngoài, kẻ quan sát câm lặng: “Lần thứ tám của hồi chuông sắc nét và rành rọt ngoài hành lang, tiếng reo vang cắt đứt giữa chừng. Từ khe hở giữa hai cánh cửa là sách, lọt vào luồng sáng mỏng. Sau mấy đợt rung nhẹ theo sóng âm thanh, nó bất động như một kẻ câm lặng như một kẻ
- 66. 62 quan sát câm lặng, mở to đôi mắt trống rỗng dõi vào căn phòng bề bộn” (Tr.7). Tiếp theo là những mô tả căn phòng, rồi nhân vật. Một phương diện cần phải nói tới là Phan Hồn Nhiên đã sự vận dụng rất linh hoạt người kể chuyện ở các tác phẩm khác nhau. Hầu như không một tác phẩm nào nhà văn chỉ xác lập một điểm nhìn trần thuật, một kiểu người kể chuyện. Dưới đây xin đi sâu vào một số trường hợp cụ thể trong tác phẩm. 3.2.1 Người kể chuyện ở ngôi thứ nhất Theo Từ điển thuật ngữ văn học người kể chuyện là: “hình tượng ước lệ về người trần thuật trong văn học, chỉ xuất hiện khi nào câu chuyện được kể bởi một nhân vật cụ thể trong tác phẩm. Đó có thể là hình tượng của chính tác giả (ví dụ “tôi” trong “Đôi mắt” của Nam Cao), dĩ nhiên không nên đồng nhất với tác giả ngoài đời, có thể là một nhân vật đặc biệt do tác giả sáng tạo ra (ví dụ: người điên trong “Nhật kí người điên” của Lỗ Tấn); có thể là một người biết một câu chuyện nào đó. Một tác phẩm có thể có một hoặc nhiều người kể chuyện” [12 ; 191]. Theo Nguyễn Thị Hải Phương trong cuốn Tự sự học – một số vấn đề lí luận và lịch sử do Trần Đình Sử chủ biên thì: “người kể chuyện là một nhân vật nhưng là một kiểu nhân vật đặc biệt, nó có những điểm khác so với các nhân vật khác trong tác phẩm... người kể chuyện không chỉ là một nhân vật tham gia vào tác phẩm như các nhân vật khác mà còn có chức năng tổ chức các nhân vật khác, đánh giá về các nhân vật khác...” [31, 198]. Trong nhiều sáng tác của Phan Hồn Nhiên, tác giả chọn nhân vật xưng “tôi” để kể chuyện. Nhân vật “tôi” ấy có thể đóng vai trò người dẫn chuyện trong tác phẩm hoặc một phần tử trong hệ thống nhân vật tham gia vào các tình huống của truyện. Nhân vật ấy vừa là người kể chuyện về các nhân vật khác, đồng thời là nhân vật dẫn dắt mọi tình huống chuyện. Các nhân vật xuất hiện trong các sáng tác của Phan Hồn Nhiên cùng với nhân vật “tôi” tạo ra một nội dung chuyện có sức lôi cuốn và các nhân vật được thể hiện trong sự kết hợp giữa việc miêu tả hành động, lời nói với những diễn biến tâm lý phức tạp bên
- 67. 63 trong của nhân vật. Trong tác phẩm, “tôi” – người kể chuyện đóng vai kể với các nhân vật khác, đồng thời ở đó một sự vật, sự việc được nhìn nhận từ nhiều điểm nhìn khác nhau từ các nhân vật trong truyện. Phần “Cơ thể” của tiểu thuyết Ngựa thép được kể bởi người kể chuyện xưng “tôi”. Người kể chuyện xưng “tôi” gợi cho người đọc cảm giác tin tưởng rằng, những điều tác giả kể ra ở đây là có thật, đồng thời gián tiếp thừa nhận rằng những câu chuyện được kể lại xuất phát từ cảm thụ cá nhân của nhà văn, dựa vào điểm nhìn hạn chế của bản thân để kể. Ở phần “Cơ thể” (Ngựa thép), nhân vật người em vừa là nhân vật trong tác phẩm vừa là người kể chuyện ở ngôi “tôi”: “có một lần chúng ta đi học nhạc, anh vào lớp học tập bài mới còn tôi thì bỏ về nhà ngủ. Hôm đấy tối đã nhìn thấy bố mẹ cãi nhau. Họ chẳng bao giờ làm điều ấy trước mặt chúng ta” (Tr. 201). Cũng vẫn ngôi kể ấy ở phần Pelikan ngôi kể ấy lại đóng vai trò giống như người dẫn chuyện chứng kiến toàn bộ câu chuyện và dẫn dắt các nhân vật theo một logic nhất định: “Người dạy ngôn ngữ nằm bất động, điện thoại đặt cạnh gối. Anh ta ốm, lớp da khô lạnh trên cánh tay buông thõng cạnh giường. Tấm vải bọc nệm quấn quanh cơ thể trâng truồng cũng cứng và khô vì ở cơ thể bất động mồ hôi không còn để ứa ra nữa. Mất nhiệt và mất nước” (Tr .316). Người kể chuyện có khi kể về một người khác, có khi kể về chính mình. Ở những truyện mà “tôi” vừa là người kể chuyện, vừa là nhân vật chính, cái “tôi” nội tâm, cái “tôi” tâm lý chiếm phần ưu trội hơn cái “tôi” khách quan: “cảm giác khoan khoái kì dị xúc động khiến tôi muốn khóc, vì chỉ có một mình nên tôi để cho cảm xúc trôi theo thứ xúc cảm yếu đuối... rồi nó (con ngựa) bắt đầu chuyển động mạnh dần, buộc một phần cơ thể tôi chuyển động theo” (Tr.67). Kể chuyện ngôi thứ nhất theo điểm nhìn đa tuyến là hình thức tự sự mà ở đó điểm nhìn có sự dịch chuyển trên hai hay nhiều người kể chuyện xưng “tôi”. Những cái “tôi” này không phải là sự phân thân của một cái “tôi” nào đó. Chúng tồn tại với tư cách là những chủ thể độc lập, thể hiện rõ sự mâu thuẫn nội tại trong ý thức. Nói cách khác, mỗi cái tôi được miêu tả như một ý thức.
- 68. 64 Có trường hợp, trong tiểu thuyết xuất hiện hai người kể chuyện xưng “tôi”. Trong đó, một chủ thể giữ vai trò người kể chuyện chính, còn chủ thể kia giữ vai trò của người dẫn truyện, anh ta đóng vai một người được nghe kể lại câu chuyện từ người kể chuyện xưng “tôi” thứ nhất và chỉ trần thuật lại một cách khách quan những gì nghe được. Cũng có trường hợp, một truyện kể xuất hiện nhiều nhân vật – người kể chuyện kể những câu chuyện khác nhau. Mỗi người kể chuyện là một chủ thể nhận thức mang điểm nhìn và quan niệm khác nhau về hiện thực. Song những câu chuyện nhỏ ấy đều được sắp xếp theo định hướng của “tôi” – người kể chuyện nhằm làm nổi bật nội dung, tư tưởng của một câu chuyện lớn hơn bao trùm các mẩu chuyện đó. Điểm nhìn bao quát vẫn thuộc về “tôi” – người kể chuyện, nhưng anh ta không áp đặt điểm nhìn của mình lên những người kể chuyện khác, anh ta luôn cố ý tạo ra mối quan hệ bình đẳng giữa các câu chuyện được kể trong tác phẩm. Trong các tác phẩm này thường có từ hai người kể chuyện trở lên, những câu chuyện được sắp xếp xen kẽ, tạo ra khả năng đối thoại giữa các ý thức với nhau. 3.2.2. Người kể chuyện ở ngôi thứ ba Trong lí luận văn học khi nói về phương thức trần thuật người ta thường nói đến trần thuật theo ngôi, từ đó nảy sinh thuật ngữ ngôi thứ ba, ngôi thứ nhất, ngôi thứ hai, trong đó phổ biến nhất là ngôi kể thứ ba hay kể chuyện theo ngôi thứ ba. Theo quan điểm truyền thống, người kể chuyện toàn tri vắng mặt được coi là người kể chuyện ở ngôi thứ ba. Ở trường hợp này, chủ thể trần thuật nằm hoàn toàn bên ngoài cốt truyện, không tham gia vào các biến cố trong câu chuyện, nhưng hầu như có mặt khắp nơi, biết hết và dẫn dắt câu chuyện, như một vị Thượng đế toàn năng, thấy hết, biết hết, sai khiến tất cả. Người kể chuyện ngôi thứ ba còn là lời “nhân vật nói”, “nhân vật kể”. Điều này được Phan Hồn Nhiên thực hiện rõ ràng trong tập Mắt bão. Trong tác phẩm có nhiều nhân vật đứng ra kể chuyện. Hải, Vĩnh, Hữu đều là các nhân vật chính được soi chiếu bởi người kể chuyện giấu mặt, nhưng cũng nhiều lần là chủ thể nói, đánh
- 69. 65 giá, kể chuyện.Người kể chuyện ở ngôi thứ ba là lời nhân vật, điều này được nhiều người đồng tình, song cũng nên chú ý rằng có những khi lời người kể chuyện giấu mặt có cách nhìn và quan điểm không trùng khít với cách nhìn và quan điểm của nhân vật: “nhưng có những thời khắc Lâm quên sạch rắc rối bủa vây. Là khi cậu chuẩn bị cho cuộc gặp với cô gái kì lạ. Là khi cậu phấn chấn bước rất nhanh trên vỉa hè, đứng chen chúc giữa những người xa lạ trên xe buýt, hồi hộp chờ trước cổng biệt thự. Dù biết Lim chẳng nhìn thấy, cậu vẫn muốn trông mình tươm tất, sạch sẽ và thơm, thoát ra khỏi hình ảnhủ rũ buồn tẻ. Cậu nghĩ về Lim nhiều đến mức không bao giờ tính trước được mình sẽ nói gì bắt đầu ra sao để cuộc gặp gỡ trở nên ấn tượng...” (Tr.142). Kể chuyện ngôi thứ nhất xưng “tôi” là điều dễ hiểu. Người ở vào ngôi thứ hai thường ở vào vị trí người nghe chuyện trực tiếp, đến lượt mình, anh ta cũng có thể kể chuyện, nhưng lúc đó anh ta lại sẽ chuyển ngôi, nghĩa là xưng “tôi” đối với tôi (bây giờ là “anh”) là người nghe. Như thế trong giao tiếp ngôi thứ nhất xưng tôi là phổ biến nhất và chỉ có nó là ngôi kể. Ngôi thứ ba trong tự sự, từng có ý kiến cho rằng, kể ngôi thứ ba có nghĩa “họ” kể chuyện, “người ta” kể chuyện. Nhưng do ngôi thứ ba vắng mặt, do đó câu chuyện họ kể không ai nghe được. Nếu muốn kể thì lại phải có người đem câu chuyện họ kể mà kể lại thì mới có hiệu lực. 3.3. Điểm nhìn trần thuật 3.3.1. Điểm nhìn bên trong Theo Từ điển thuật ngữ văn học điểm nhìn nghệ thuật là vị trí từ đó người trần thật nhìn ra và miêu tả sự vật trong tác phẩm. Không thể có nghệ thuật nếu không có điểm nhìn. Bởi nó thể hiện sự chú ý, quan tâm và đặc điểm của chủ thể trong việc tạo ra cái nhìn nghệ thuật. Giá trị của sáng tạo nghệ thuật một phần không nhỏ là do đem lại cho người thưởng thức một cái nhìn mới đối với cuộc sống, bắt đầu từ đổi thay điểm nhìn [12; 113].
- 70. 66 Điểm nhìn bên trong các sáng tác của Phan Hồn Nhiên chủ yếu là điểm nhìn bên trong nhân vật. Đó là điểm nhìn của người kể chuyện (câu chuyện chỉ được nhận thức, đánh giá qua ý thức chủ quan của một người kể). Các nhà lí luận còn gọi đó là điểm nhìn biết trước. Cái nhìn về cuộc sống dễ bị áp đặt theo nhận thức chủ quan của người kể chuyện. Từ điểm nhìn bên trong nhân vật, người kể chuyện nhìn thấy tất cả. Thấy tỉ mỉ mọi sự kiện, hiện tượng, cảnh vật, nội tâm, hành động diễn ra xung quanh nhân vật. Và như thế, người kể chuyện cũng có cơ hội thuận lợi để chủ động điều khiển mạch chuyện, chi phối số phận nhân vật. Có thể dễ dàng nhận biết điểm nhìn bên trong từ người kể chuyện trong tác phẩm của Phan Hồn Nhiên do người kể chuyện không chỉ kể, mà còn thường xuyên bộc lộ cảm xúc, phát biểu suy nghĩ, trực tiếp bình luận trong quá trình kể. Từ đó nhân vật được thể hiện tư tưởng và quan niệm của nhà văn. Phan Hồn Nhiên để cho người kể chuyện trong Mắt bão thực hiện được nhiệm vụ cái nhìn của người kể chuyện, tác giả thể hiện nhận thức được những gì đang diễn ra trong xã hội và sẽ diễn ra với các bạn trẻ. Để các nhân vật tự bộc lộ mình nhà văn đứng ở điểm nhìn ấy để đưa ra những cảm nhận chủ quan, từ đó người đọc mới thấy nhà văn không đứng ra bảo vệ hay lên án mà người đọc tự nhận ra và đánh giá. Trong một đoạn viết về Hữu, Phan Hồn Nhiên đã đưa ra những đoạn tự sự về Hữu và nhiệm vụ còn lại là của người đọc khi đọc về nhân vật này và tự đánh giá: “Vì thế, nếu cả tin, sớm hay muộn, người ta sẽ phải ân hận và trả giá rốt cục hết thảy những cử chỉ tử tế, những lời nói ngọt ngào đều khiến Hữu khó chịu, thậm chí căm ghét. Anh có nhiều mối quan hệ làm ăn, nhưng không có bạn. Anh biết nhiều thứ, nhưng không đặt lòng tin vào ai. Hữu tự biện giải kẻ mạnh nhất luôn phải cô độc nhất ...” [Tr. 19]. Từ điểm nhìn của người kể chuyện, tác giả còn thể hiện đời sống nội tâm của nhân vật. Kể về nhân vật theo điểm nhìn của người kể chuyện, cho nên trong sáng tác của Phan Hồn Nhiên, nội tâm nhân vật được diễn tả thông qua cảm nhận của người kể chuyện. Nó mang yếu tố chủ quan của người kể chuyện. Tâm lí tiếp nhận của
- 71. 67 người đọc do đó không tránh khỏi bị tác động ít nhiều bởi người kể chuyện. Mặc dù tác giả Phan Hồn Nhiên đã tạo ra hình thức khá đặc biệt có vẻ như đặt điểm nhìn vào nhân vật nhưng vẫn không thể giấu được đó là điểm nhìn cuả người kể chuyện (tác giả) là kiểu nhân vật hành động, lấy sự việc trong những tình huống có sự kiện cụ thể để bộc lộ quan điểm, cách nhận thức hay tính cách. 3.3.2. Điểm nhìn bên ngoài Trong tác phẩm, việc tổ chức điểm nhìn trần thuật bao giờ cũng mang tính sáng tạo cao độ. Trên thực tế, có rất nhiều trường hợp, giá trị của tác phẩm bắt đầu từ việc nhà văn cung cấp cho người đọc một cái nhìn mới về cuộc đời. Mặt khác, thông qua điểm nhìn trần thuật, người đọc có dịp đi sâu tìm hiểu cấu trúc tác phẩm và nhận ra đặc điểm phong cách của nhà văn. Quan sát tiểu thuyết Việt Nam đương đại, có thể thấy rõ bên cạnh những tác phẩm được viết theo điểm nhìn quen thuộc là những hình thức tổ chức điểm nhìn mới, sự luân chuyển điểm nhìn trần thuật từ đó tạo sự dịch chuyển điểm nhìn nghệ thuật. Điểm nhìn bên ngoài trong các tác phẩm của Phan Hồn Nhiên không hoàn toàn đơn tuyến. Trong các sáng tác của Phan Hồn Nhiên, không chỉ có điểm nhìn bên ngoài từ người kể chuyện. Vẫn có những lúc Phan Hồn Nhiên chuyển điểm nhìn cho nhân vật trong tác phẩm. Ở Mắt bão, cuộc sống với đầy bất công, phi lí không chỉ được tái hiện qua lời kể, lời bình của người kể chuyện mà nó càng trở nên nhức nhối hơn, làm nhói lòng người đọc khi được cảm nhận từ phía nhân vật trong tác phẩm. Có những lúc người kể chuyện như hoá thân vào nhân vật, tự sự theo phương thức truyền thống có cách tân, (kể chuyện bằng ngôi thứ 3 nhưng từ điểm nhìn của nhân vật): “Bao nhiêu thời gian trong căn phòng ẩm mốc, Hữu không rõ. Bóng tối vừa êm dịu, vừa nghiệt ngã vì xóa mờ hết tất cả. Anh chỉ nhận ra một điều là Thái Vinh đã ngủ rất sâu. Cô bé say rượu thật sự. Chút tỉnh táo ban nãy chỉ là chỉ là khoảng khắc ngắn ngũi mà thôi. Có vài cuộc điện thoại vang lên trong túi Thái Vinh, số Vĩnh và ở nhà. Hữu bấm núi tắt, sau đó nằm kiểm tra lại chuỗi ý nghĩ và cảm xúc hiện tại bên trong chính mình” (Tr.157). Tác giả lấy các điểm nhìn từ bên trong để thể hiện,
- 72. 68 miêu tả các nhân vật theo ý chủ quan của mình nhưng lại tạo ra hiệu ứng khách quan cho những tư duy đánh giá của người đọc. Bên cạnh đó tác giả cũng thay đổi điểm nhìn từ điểm nhìn bên trong sang điểm nhìn bên ngoài để người đọc thấy được người kể chuyện đã đứng ở một vị trí khuất đi để kể lại cái mình đã nhìn thấy. Điều đó làm tác phẩm không nhàm chán mà nó luôn tạo ra những giá trị riêng và bộc lộ được ý đồ của tác phẩm khách quan hơn. Cụ thể ở Ngựa thép các phần được Phan Hồn Nhiên lồng ghép điểm nhìn nghệ thuật bởi kết cấu truyện giống như là sự lắp ghép các phần của tác phẩm với nhau và người viết phải thay đổi điểm nhìn để phù hợp với nội dung của từng câu chuyện. Nếu ở phần Cơ thể tác giả viết bằng điểm nhìn bên trong thì đến phần Pelikan tác giả đã đổi sang điểm nhìn bên ngoài. Mặc dù thế, vẫn có những trường hợp, Phan Hồn Nhiên chuyển điểm nhìn bên trong từ người kể chuyện sang nhân vật. Từ điểm nhìn của nhân vật, Phan Hồn Nhiên cho thấy con người cá nhân đã có ý thức sống cho tình cảm của chính mình nhưng luôn bị giằng xé, trăn trở bởi đạo lí làm người, bởi bổn phận gia đình. Con người cá nhân không thể sống cho cái “tôi”. Đó là thông điệp mà tác giả muốn gửi đến độc giả qua nhân vật. 3.3.3. Sự luân phiên, kết hợp điểm nhìn trần thuật Phan Hồn Nhiên còn linh hoạt dịch chuyển điểm nhìn qua nhiều nhân vật để tạo sự đối thoại, tranh biện, nhằm khơi gợi ở người đọc những băn khoăn, thắc mắc, suy nghĩ về quan niệm sống, về đạo lí ở đời được tác giả đặt ra. Sự kết hợp nhiều điểm nhìn như đã trình bày cho thấy hình thức tự sự trong tiểu thuyết Phan Hồn Nhiên có nét đặc biệt. Tác giả không theo một hình thức tự sự duy nhất. Lịch sử của văn học Việt Nam cho thấy mỗi thời kì phổ biến một hình thức tự sự. Ví dụ: thời trung đại phổ biến hình thức tự sự với điểm nhìn đơn tuyến từ người kể chuyện, điểm nhìn bên trên nhân vật; thời hiện đại nhiều tác phẩm có hình thức tự sự với điểm nhìn đa tuyến, điểm nhìn từ bên trong nhân vật. Khảo sát điểm nhìn trần thuật có thể cho thấy ý thức nghệ thuật và bút pháp trần thuật của Phan Hồn Nhiên. Ở giai đoạn giao thời đầu thế kỉ XXI, nếu Phan Hồn Nhiên giữ nguyên hình thức cũ thì tác phẩm của chị sẽ không đến được với
- 73. 69 đông đảo độc giả đã có thị hiếu mới. Bên cạnh đó, nếu như khước từ truyền thống cũng chưa hẳn là một cách thức được chấp nhận, chưa nói đến trong nhiều trường hợp, sự kế thừa truyền thống sẽ mang lại giá trị nghệ thuật. Chính biểu hiện của tính giao thời trong hình thức tự sự ở tiểu thuyết Phan Hồn Nhiên đã góp phần làm nên thành công cho tác phẩm của chị. Cái độc đáo là nhà văn biết kết hợp các hình thức tự sự trong tác phẩm của mình một cách khéo léo. Cụ thể là nói đến điểm nhìn bên ngoài tức là nói đến sự biểu thị cái nhìn nghệ thuật về cuộc sống con người mà nhà văn đã sắp đặt theo dụng ý của mình. Hay nói cách khác, là nơi gửi ống kính quan sát của nhà văn. Nhưng ống kính ấy sẽ hướng vào đâu, tức đích của cái nhìn là đâu? Đó cũng là một vấn đề cần được xác định. Bởi nó giúp người đọc nhận ra đâu là nội dung trọng điểm của văn bản tự sự. Đích ở tác phẩm của Phan Hồn Nhiên chính là sự kiện, sự việc trong câu chuyện và hành động của nhân vật. Vì thế không ngạc nhiên khi thấy tiểu thuyết Phan Hồn Nhiên rất nhiều sự việc thậm chí sự việc này gối lên sự việc khác. Cốt truyện được tạo nên nhờ sự xâu chuỗi khéo léo các sự kiện, sự việc. Tính cách của nhân vật cũng được gợi lên từ hành động nhiều hơn là thông qua đời sống nội tâm. Ngoài ra, tiểu thuyết Phan Hồn Nhiên thường hướng đích đến bằng cái nhìn vào các sự kiện diễn ra. Câu chuyện được kể ở thì hiện tại hoặc quá khứ gần. Những câu chuyện được kể trong tiểu thuyết Phan Hồn Nhiên là những câu chuyện đời thường hiện hữu xung quanh chúng ta. Thế giới nhân vật làm nên câu chuyện đều là những con người đương thời. Những sự kiện, sự việc được kể đều xoay quanh đời sống, sinh hoạt của những con người đương thời nói trên. Với hình thức tự sự theo ngôi thứ ba nhưng từ nhiều điểm nhìn, sáng tác của Phan Hồn Nhiên đã tái hiện khách quan, sinh động hiện thực đời sống thông qua hệ thống nhân vật. Hơn thế, tiểu thuyết Phan Hồn Nhiên còn tạo được sức cảm hoá cao, khuyến khích con người đi vào lối sống hướng thiện, tránh xa cái ác. Sức cảm hoá ấy là rất hữu ích cho tuổi trẻ bây giờ. Có thể khẳng
- 74. 70 định: tiểu thuyết Phan Hồn Nhiên có sức hút trong lòng công chúng đặc biệt là giới trẻ, bởi Phan Hồn Nhiên đã tạo được hình thức kể chuyện thú vị, tinh tế và hiện đại đáp ứng được nhu cầu thẩm mĩ và thưởng thức của đông đảo độc giả, nhất là giới trẻ ngày nay. Chính hình thức tự sự đã góp phần làm nên đặc điểm của văn bản tự sự ở tiểu thuyết Phan Hồn Nhiên. Tiểu thuyết Phan Hồn Nhiên là những câu chuyện của đương thời, của cuộc sống đời thường, được tái hiện chân thật, khách quan, tỉ mỉ. 3.4. Ngôn ngữ trần thuật 3.4.1. Ngôn ngữ hiện đại, đời thường của giới trẻ Theo Từ điển thuật ngữ văn học: “Ngôn ngữ nhân vật là một trong các phương tiện quan trọng được nhà văn sử dụng nhằm thể hiện cuộc sống và tính cách nhân vật. Trong tác phẩm, nhà văn có thể cá thể hóa ngôn ngữ nhân vật bằng nhiều cách: nhấn mạnh cách đặt câu, ghép từ, lời phát âm đặc biệt của nhân vật, cho nhân vật lặp lại các từ câu mà nhân vật thích nói kể cả từ ngoại quốc và từ địa phương ... Trong tác phẩm tự sự, nhà văn còn thường trực tiếp miêu tả phong cách ngôn ngữ của nhân vật” [6; 214]. Người đọc bắt gặp ngôn ngữ giới trẻ và hiện đại nhiều trong tác phẩm của Phan Hồn Nhiên vì chị có cả một lộ trình viết truyện để phục vụ số đông những bạn trẻ chính vì vậy mà ngôn ngữ viết truyện của chị cũng gần gũi với giới trẻ. Đó là ngôn ngữ đời thường mang tính hiện đại. Trong tác phẩm Mắt bão có thể thường xuyên bắt gặp những đoạn hội thoại của các nhân vật như sau: - “Ồ, vâng. Em không nhớ khâu quan trọng này. Em sẽ viết kế hoạch họp báo và quảng bá của hàng, rồi gửi mail cho anh sớm. Tôi hiểu là hai ngày nữa. -Okay ! – Trung hài lòng. Một bên lông mày được tỉa gọn của anh ta hơi nhướng lên, tò mò - em đang bận đi đâu phải không” (Tr.145).- -“Anh ta có nói gì không?
- 75. 71 Thái Vinh lắc đầu : “ Thằng khốn kiếp! Mọi người bỏ công việc để lo lắng chăm sóc cho nó, vậy mà không có đến một nửa lời cảm ơn” (Tr. 121). Đến Ngựa thép sẽ bắt gặp ngôn ngữ đời thường trong hầu hết các phần, các trang, các đoạn của tác phẩm. Nghệ thuật dẫn chuyện, kể chuyện; thủ pháp miêu tả toàn cảnh, cận cảnh như đi từ thế giới thực vào mơ, từ quá khứ vào hiện tại, từ điểm nhìn người này và người khác trong cùng một vấn đề. Một độc giả cũng có những nhận xét khá thú vị về cách sử dụng ngôn ngữ nhân vật trong tác phẩm của Phan Hồn Nhiên: “Vì là một giáo viên dạy học, nên khi đọc phần ba của cuốn sách, dường như tôi bị lôi cuốn bởi những chi tiết mà nhà ngôn ngữ trẻ hướng dẫn, dạy đọc cho một cô gái bị mất ký ức ngôn ngữ sau một vụ tai nạn”(4). Phần Pelikan - Ngựa thép có những đoạn được viết mang đậm ngôn ngữ đời thường của các nhân vật : “Nếu tôi không làm những điều cậu vừa nói?” Ông hỏi. Cánh tay vòng quanh ngực ông khựng lại: “Ông sẽ làm. Đâu thể sống thế này mãi. Ông không thấy đã quá đủ khi bám vào vùng đất đầm lầy hay sao khi mà ông còn cả một cuộc đời phía trước?” “Ai còn có cả một cuộc đời phía trước? Cậu hay tôi?” Chen vào giữa ông và ô cửa sổ, gã trai trẻ lúc này thực sự chắn mọi góc nhìn: “Ông cho tôi cái tôi muốn. Tôi cho ông cái ông muốn. Tôi cần ông và ông cũng cần đến tôi”. “Tôi không cần đến cậu. Cậu cứ việc bỏ đi, cứ mặc sức làm những điều cậu muốn. Tôi không ngăn cản. Về phần mình, tôi sẽ không có gì cần làm phiền đến cậu.” Không mảy may nao núng, đôi mắt kia phản chiếu các đốm sáng nến, tinh ranh: “Sai rồi. Tôi có tất cả những gì mà ông muốn. Một ai đó để ông không hổ thẹn.”
- 76. 72 Tại sao lại có hổ thẹn ở đây?” Người đầu bếp sững sờ. (Phần Pelikan) Cái mà Phan Hồn Nhiên đặt ra ở tác phẩm này là trong tác phẩm chị đã kết nối giới trẻ bằng ngôn ngữ của họ để họ có thể tiếp nhận tác phẩm của mình được dễ dàng hơn ; ngôn ngữ đời sống và cũng là ngôn ngữ của mỗi người trẻ tuổi. 3.4.2. Ngôn ngữ hội họa và điện ảnh Trở lại với ngôn ngữ điện ảnh trong Ngựa thép, không khó để nhận ra ý đồ của tác giả, về việc đưa những thử nghiệm về điện ảnh trong tác phẩm của mình. Một cách rất trực tiếp và có phần dày đặc, Phan Hồn Nhiên dùng các từ ngữ và trường đoạn có nhắc đến phim, điện ảnh, hình ảnh chuyển động, ngôn từ và hình ảnh, sách và phim… xuyên suốt tác phẩm của mình. Gián tiếp hơn là nhiều đoạn văn đẹp miêu tả cảnh vật như một máy quay từ trên cao xuống: “Như cây cầu treo, bóng của nó chỉ là một vệt đen mảnh, hút sâu dưới vực, vắt qua dòng nước mầu vàng nghệ. Còn bóng của hai anh em họ là hai vết xám mỏng, hắt trên vài thanh gỗ đầu tiên của cây cầ.” (Tr .161). Còn đây là khi máy quay cận cảnh: “Dưới lớp da mỏng của mí mắt, nhãn cầu đã ngưng chuyển động hỗn loạn. Hơi thở chậm, nhưng đều. Gương mặt phẳng lặng. Ở các mỏm xương, lớp da căng lên, nổi rõ đường nét khắc kỷ ở vầng trán và chóp mũi. Đồng thời, vài khoảng lõm biến thành các hốc tối sâu thẳm.” (Tr. 320). Cách viết của nhà văn là một cách viết giàu tính sáng tạo trong việc sử dụng ngôn ngữ điện ảnh trong văn chương. Điều đó khiến cho hai sáng tác của Phan Hồn Nhiên Công ty và Mắt bão được chuyển thể thành tác phẩm điện ảnh. Ngoài ra, cũng có thể thấy rõ trong Ngựa thép nhiều đoạn sử dụng những câu văn ngắn liên tiếp nhưng giầu hình ảnh theo đúng văn phong của một kịch bản điện ảnh như thế này: “Làn da. Mảng lông ngực. Chiếc quần bơi. Và khoảng cát vây quanh. Nâu. Đen. Lục. Và hồng nhạt. Một hòa sắc khác lạ. Giấc ngủ làm cho hình ảnh trở nên đông cứng còn hình thể con người biến thành một khối tượng sắc lạnh” (Tr.196). Đây là một phương pháp mà nhà văn Marguerite
- 77. 73 Duras, người thành công với thủ pháp kết hợp giữa văn chương và điện ảnh đã sử dụng trong tác phẩm của mình. Về ngôn từ trong văn chương có thể thấy cũng cùng một vốn ngôn ngữ nhưng việc sử dụng có sáng tạo sẽ tạo nên những hiệu quả nghệ thuật cao. Nhà văn dùng chữ như điều khiển một đội quân trong đánh cờ tướng, chữ nào để chỗ nào phải đúng vị trí của nó thì câu văn mới có sưc truyền tải hấp dẫn người đọc cũng như có giá trị nghệ thuật. Ngôn ngữ chính là mảnh đất màu mỡ giúp nhà văn sáng tạo, phát huy khả năng cầm bút của mình. Trong tác phẩm văn chương ngôn ngữ là chất liệu để xây dựng hình tượng. Khi hình tượng đã hình thành thì đó mới là đơn vị trực tiếp thông tin về hiện thực. Vậy nên nhà văn phải lựa chọn chất liệu sao cho phù hợp, nhào nặn và tái tạo lại ngôn ngữ, khoác cho nó tấm áo mới, như Phan Hồn Nhiên đã thành công trong việc mượn ngôn từ để xây dựng nên hai hình tượng nhân vật trong Luật chơi hoàn toàn đối lập nhau, khắc họa bức chân dung toàn cảnh hai nhân vật với hai phẩm chất khác nhau. Đó chính là sự thành công của chị. Tiểu kết Để xây dựng được thành công một tác phẩm nhà văn phải dày công lên ý tưởng cho tác phẩm sau đó xây dựng cốt truyện rồi từ cốt truyện mới có thể tạo ra được nội dung cụ thể cho tác phẩm. Để làm lên một tác phẩm thành công, người viết cần lựa chọn cho mình một cách viết sáng tạo mà không phải nhà văn nào cũng làm được. Điều đó cho thấy Phan Hồn Nhiên đã rất quan tâm đến cách viết nên các tác phẩm của chị đã có vi trí nhất định trong lòng độc giả. Tác giả có ý thức và chiến lược trong việc lựa chọn cốt truyện, người kể chuyện và điểm nhìn trần thuật, ngôn ngữ kể chuyện. Vậy nên nếu đọc tác phẩm của nhà văn ngay lúc đầu dễ khiến bạn đọc thấy khó tiếp cận nhưng càng đọc càng đi sâu tìm hiểu ta càng thấy được những sáng tạo đầy cá tính trong những sáng tác của chị; một cách kể chuyện hấp dẫn, ngôn ngữ đa dạng và sự di động, luân phiên điểm nhìn trần thuật trong các tác phẩm. Điều này góp phần tạo nên sự mới mẻ và sức lôi cuốn trong những tác phẩm của chị.
- 78. 74
- 79. 75 KẾT LUẬN Nghệ thuật tự sự có ý nghĩa rất lớn đối với sự thành công của một tác phẩm đồng thời nó cũng khẳng định tài năng của nhà văn . Ở nước ta tự sự học đang ngày một phát triển, trên tiến trình phát triển ấy các nhà văn đã năm bắt được những cơ hội cho các sáng tác của mình để lựa chọn cách viết phù hợp nhất trong các sáng tác để các tác phẩm ấy không bị rập khuân theo lối viết cũ mà cũng không động chạm vào các viết của các nhà văn khác. Đi vào nghiên cứu nghệ thuật tự sự trong ba tác phẩm của Phan Hồn Nhiên Mắt bão, Ngựa thép, Luật chơi chúng tôi rút ra được một số điểm đáng chú ý sau: Quan niệm về con người và nghệ thuật xây dựng nhân vật trong ba tác phẩm này là một yếu tố quan trọng. Con người trong các sáng tác của Phan Hồn Nhiên là những con người trẻ tuổi hoặc những con người trưởng thành. Họ xuất hiện trong các tác phẩm rất giống với xã hội thực ngoài đời. Các nhân vật được xây dựng theo nghệ thuật: từ khắc họa hành động và lời nói mỗi nhân vật sẽ tự bộc lộ nội tâm bên trong và tính cách của mình. Điểm mới trong việc xây dựng cốt truyện của nhà văn Phan Hồn Nhiên là chị không xây dựng cốt truyện theo công thức rập khuân mà mỗi truyện chị lại lựa chọn một cốt truyện khác nhau khi là cốt truyện truyền thống có mở, có kết có mở nút và có thắt nút trong Mắt bão; khi lại rời rạc lắp ghép các câu chuyện lại với nhau từ đó làm nổi bật một thông điệp nào đó mà chỉ khi đọc xong người đọc mới nhận ra được như trong Ngựa thép hay một cốt truyện mà nhà văn dẫn dắt người đọc tham gia vào một cuộc chơi của các nhân vật cùng đồng hành, suy luận như một cuộc trinh thám đầy căng thẳng như chính mình đang hiện hữu trong tác phẩm của nhà văn như trong Luật chơi. Tuy nhiên dù có khác nhau trong việc xây dụng cốt truyện, vẫn nhận một điểm thống nhất trong các sáng tác đó là nhà văn mong muốn xây dựng những vấn đề gần với đời sống xã hội đương đại.
- 80. 76 Điểm nhìn trần thuật cũng là một thành công trong các sáng tác của Phan Hồn Nhiên. Tác giả không lựa chọn hình thức trần thuật truyền thống mà tác giả sử điểm nhìn đa dạng (điểm nhìn bên trong và điểm nhìn bên ngoài). Bằng cách di chuyển sáng tạo các điểm nhìn cho nhân vật khi là ngôi thứ nhất lúc lại là ngôi thứ ba đã tạo ra một không gian nghệ thuật đa dạng và phong phú. Phan Hồn Nhiên cũng có ý thức trong việc hướng tới đối tượng tiếp nhận. Trong giới hạn một luận văn, chúng tôi biết rằng nhiều vấn đề được đặt ra nhưng chưa giải quyết được một cách thấu đáo và triệt để do kinh nghiệm và năng lực còn nhiều hạn chế. Nếu có điều kiện chúng tôi sẽ tiếp tục nghiên cứu kĩ hơn và sẽ tìm hiểu thêm các sáng tác khác của Phan Hồn Nhiên và liên hệ thêm các nhà văn đương đại khác để có cái nhìn toàn diện hơn về nghệ thuật tự sự đương đại Việt Nam. Tìm hiểu nghệ thuật tự sự trong ba tác phẩm của Phan Hồn Nhiên chúng tôi cũng đã có những tri thức căn bản về nghệ thuật tự sự từ đó nhận thấy Phan Hồn Nhiên cũng đã có những cách tân mới mẻ trong cách viết lối viết tiểu thuyết và truyện dài của mình góp phần làm phong phú hơn cho văn học đương đại Việt Nam.
- 81. 77 TÀI LIỆU THAM KHẢO 1. Thái Phan Vàng Anh (2011), Trần thuật từ điểm nhìn bên trong ở tiểu thuyết Việt Nam đương đại”. Tạp chí Non nước (158) 2. Vũ Tuấn Anh, 2004. Văn học Việt Nam hiện đại – nhận thức và thẩm định, NXB. Khoa học xã hội. 3. Lê Huy Bắc (1998), Giọng và giọng điệu trong văn xuôi hiện đại, Tạp chí Văn học (9) 4. Lê Huy Bắc (2004), Thời đại hoàng kim của tiểu thuyết, Văn nghệ trẻ, số 30, Hà Nội 5. Nguyễn Thị Bình, 2004, Đổi mới ngôn ngữ và giọng điệu - một thành công đáng chú ý của văn xuôi sau 1975. Tự sự học, NXB. Đại học sư phạm Hà Nội 6. Nguyễn Văn Dân. 2003, Lí luận văn học so sánh, NXB Đại học quốc gia Hà Nội. 7. Đặng Anh Đào (2001), Đổi mới tiểu thuyết phương tây hiện đại. NXB. Đại học quốc gia Hà Nội. 8. Phan Cự Đệ (1974), Tiểu thuyết Việt Nam hiện đại, NXB. Đại học và trung học chuyên nghiệp, Hà Nội. 9. Hà Minh Đức chủ biên 1997, Lý luận văn học, NXB. Đại học Quốc gia Hà Nội, Hà Nội. 10.Trương Đăng Dung (1998), Từ văn bản đến tác phẩm văn học, NXB. Khoa học xã hội, Hà Nội. 11.Trương Đăng Dung (2004), Tác phẩm văn học như là quá trình, NXB. khoa học xã hội, Hà Nội. 12.Lê Bá Hán – Trần Đình Sử - Nguyễn Khắc Phi (đồng chủ biên), Từ điển thuật ngữ Văn học. NXB. Giáo dục Việt Nam.
- 82. 78 13.Phương Lựu (1995), Tìm hiểu lý luận văn học phương tây hiện đại, NXB. Văn học. 14.Phương Lựu (2002), Từ văn học so sánh đến thi học so sánh, NXB. Văn học, Hà Nội. 15.Nguyên Ngọc (2005), Một giọng sôi động của văn xuôi trong thời kỳ đổi mới Xưa và nay, Hội Khoa học Lịch sử Việt Nam (227- 228). 16.M.Bkravchenco, 2002, Vấn đề lý luận và phương pháp luận nghiên cứu văn học, (Trần Đình Sử tuyển chọn, giới thiệu) NXB. ĐH Quốc gia Hà Nội 17.Nguyễn Đăng Mạnh (1983), Nhà văn, tư tưởng và phong cách, Nxb. Văn học, Hà Nội. 18.Nguyễn Đăng Mạnh (2002), Con đường đi vào thế giới nghệ thuật của nhà văn, Nxb. Giáo dục. 19.Vương Trí Nhàn(2002), Vài nét về tư duy tự sự của người Việt, Tạp chí Văn học (số 2). 20. Nhiều tác giả 1997, Nhà văn Việt Nam hiện đại, Nxb. Hội nhà văn, Hà Nội. 21.Nhiều tác giả 2002, Từ điển bách khoa văn học - những thuật ngữ và khái niệm, NXB Hà Nội. 22.Nhiều tác giả, Từ điển văn hoc, tập 2 Nxb. KHXH 23.Nhiều tác giả 2006. Từ điển Tiếng Việt, Nxb. Đà Nẵng 24.Huỳnh Như Phương (1993), Văn học hôm nay đang nhìn lại chính mình, Tạp chí Văn học số 1. 25.Trần Đình Sử (1993), Giáo trình thi pháp học 26.Trần Đình Sử (1996), Lí luận phê bình văn học, NXB. Hội nhà văn.
- 83. 79 27.Trần Đình Sử (2003), Văn học Việt Nam - cuộc đồng hành sáng tạo, Tạp chí Nhà văn số 2. 28.Trần Đình Sử (2009). Giáo trình lí luận văn học tập 2 NXB. Đại học sư phạm Hà Nội. 29.Trần Đình Sử (2012). Một nền lí luận văn học hiện đại, NXB. Đại học sư phạm 30.Trần Đình Sử (chủ biên), ( 2017), Tự sự học – lí thuyết và ứng dụng. NXB. Giáo dục Việt Nam, Hà Nội 31.Trần Đình Sử (chủ biên), (2004), Tự sự học – một số vấn đề lý luận và lịch sử phần 1, NXB. Đại học sư phạm Hà Nội. 32.Đào Thản (1994), Đặc trưng của ngôn ngữ nghệ thuật thể hiện 33.Đỗ Tất Thắng (1986), Mỗi người phải chịu trách nhiệm về nhân cách của mình, Báo Văn nghệ 6/12/ 1986. 34.Lê Dục Tú (chủ biên) ( 2018), Từ điển tác phẩm văn xuôi Việt Nam từ năm 2000, NXB. Khoa học xã hội 35.Thu An thực hiện. Nhà văn Phan Hồn Nhiên: “Càng khó viết tôi càng hứng thú”. https:// plo.vn/xa-hoi/nha-van-phan-hon-nhien-cang-kho- viet-toi-cang-hung-thu-459183.html( 23h ngày 22/7/2019) 36.Phan Hải Anh. Truyện kỳ ảo của Phan Hồn Nhiên: lột xác để trưởng thành. http://giaitri.vnexpress.net/tin-tuc/sach/lang-van/truyen-ky-ao- cua-phan-hon-nhien-lot-xac-de-truong-thanh-3006869.html ( 9h ngày 18/8/2019) 37.Bách khoa toàn thư mở Wikipedia https://vi.wikipedia.org/wiki/Phan_H%E1%BB%93n_Nhi%C3%AA n*(13h ngày19/7/2019) 38.Lam Điền. Dương Thụy và Phan Hồn Nhiên “tự sự” với ngày sách Việt Nam.
- 84. 80 https://tuoitre.vn/duong-thuy-va-phan-hon-nhien-tu-su-voi-ngay- sach-vn-603682.htm( 16h ngày 17/7/2019) 39.My Ly. Phan Hồn Nhiên hết hồn nhiên. https://thethaovanhoa.vn/van-hoa/phan-hon-nhien-het-hon-nhien- n20141017072527945.htm 40.Hồ Sơn. Nhà văn Phan Hồn Nhiên: những dịch chuyển sáng tạo http://www.sggp.org.vn/nha-van-phan-hon-nhien-nhung-dich- chuyen-sang-tao-545892.html (9h30 ngày 20/7/2019) 41.Lam Thu. Ngựa thép – cuộc khám phá những tâm hồn cô độc. https://vnexpress.net/giai-tri/ngua-thep-cuoc-kham-pha-nhung-tam- hon-co-doc-3015269.html(10h ngày 25/7/2019) 42.Thi Thi. Văn học giả tưởng ở Việt Nam một lối vào hiện thực. http://hanoimoi.com.vn/Ban-in/Van-hoa/526415/van-hoc-gia-tuong- viet-nam-mot-loi-vao-hien-thuc (21h ngày 15/7/2019) 43.Phùng Trang. “Ngựa thép” : những trải nghiệm mới của Phan Hồn Nhiên. https://www.nhandan.com.vn/vanhoa/nghe-doc-xem/item/24536602- %E2%80%9Cng%E1%BB%A5a-th%C3%A9p%E2%80%9D- nh%C5%A9ng-tr%E1%BA%A3i-nghi%E1%BA%B9m- m%C3%B3i-c%E1%BB%A7a-phan-h%C3%B2n-nhien.html.(14h ngày 21/6/2019) 44. Anh Vân. Vòng xoáy cuộc đời trong mắt bão. https://vnexpress.net/giai-tri/vong-xoay-cuoc-doi-trong-mat-bao- 1896920.html( 21h ngày 24/6/2019)