بررسی عوامل موثر در فرایند شکل گیری سکونتگاههای خودانگیخته و غیررسمی و تبیین آثار و پیامدهای آن درشهرهای مرزی؛ مطالعه موردی: شهرمریوان

‫مقاله‬ ‫عنوان‬:
‫و‬ ‫غیررسمی‬ ‫و‬ ‫خودانگیخته‬ ‫سکونتگاههای‬ ‫گیری‬ ‫شکل‬ ‫فرایند‬ ‫در‬ ‫موثر‬ ‫عوامل‬ ‫بررسی‬
‫موردی‬ ‫مطالعه‬ ‫مرزی؛‬ ‫درشهرهای‬ ‫آن‬ ‫پیامدهای‬ ‫و‬ ‫آثار‬ ‫تبیین‬:‫شهرمریوان‬
Investigate of Factors influencing the formation of spontaneous
settlements and explain the consequences of the border cities, Case
study: marivan city
-‫مسئول‬ ‫نویسنده‬:‫دانشگاه‬ ‫شهری‬ ‫ریزی‬ ‫برنامه‬ ‫جغرافیا‬ ‫دکتری‬ ‫دانشجوی‬ ‫آبادی‬ ‫پشاه‬ ‫شهرام‬
‫تهران‬
-‫خوارزمی‬ ‫دانشگاه‬ ‫شهری‬ ‫ریزی‬ ‫برنامه‬ ‫و‬ ‫جغرافیا‬ ‫دکتری‬ ‫دانشجوی‬ ‫حیدری‬ ‫سامان‬
-‫هنر‬ ‫دانشگاه‬ ‫شهرسازی‬ ‫ارشد‬ ‫کارشناس‬ ‫حاجی‬ ‫مهسا‬
-‫کردستان‬ ‫وشهرسازی‬ ‫راه‬ ‫کل‬ ‫اداره‬ ‫ارشد‬ ‫کارشناس‬ ‫مرادی‬ ‫اسعد‬
-‫و‬ ‫علوم‬ ‫دانشگاه‬ ‫ای‬ ‫منطقه‬ ‫ریزی‬ ‫برنامه‬ ‫ارشد‬ ‫کارشناسی‬ ‫دانشجوی‬ ‫پور‬ ‫طباطبایی‬ ‫الهام‬ ‫سیده‬
‫تهران‬ ‫تحقیقات‬
1 1

‫مسئله‬ ‫تبیین‬ ‫و‬ ‫طرح‬
•‫است‬ ‫ناپذیر‬ ‫گریز‬ ‫واقعیتی‬ ‫جهان‬ ‫هنگام‬ ‫زود‬ ‫شدن‬ ‫شهری‬.
•‫قرن‬ ‫در‬18‫از‬ ‫کمتر‬5‫اند‬ ‫کرده‬ ‫زندگی‬ ‫شهرها‬ ‫در‬ ‫جهان‬ ‫جمعیت‬ ‫درصد‬.‫از‬ ‫بیش‬ ‫امروزه‬50
‫کنند‬ ‫می‬ ‫زندگی‬ ‫شهری‬ ‫های‬ ‫محیط‬ ‫در‬ ‫جهان‬ ‫جمعیت‬ ‫درصد‬.‫در‬ ‫که‬ ‫گزارشی‬ ‫اساس‬ ‫بر‬
‫سال‬2008‫سال‬ ،‫شده‬ ‫منتشر‬ ‫شهرنشینی‬ ‫دورنمای‬ ‫عنوان‬ ‫تحت‬ ‫متحد‬ ‫ملل‬ ‫سازمان‬ ‫توسط‬
2008‫از‬ ‫بیش‬ ‫آن‬ ‫در‬ ‫که‬ ‫است‬ ‫سالی‬50‫اند‬ ‫کرده‬ ‫زندگی‬ ‫شهرها‬ ‫در‬ ‫جهان‬ ‫جمعیت‬ ‫درصد‬.
‫سال‬ ‫در‬ ‫که‬ ‫شود‬ ‫می‬ ‫بینی‬ ‫پیش‬ ‫و‬ ‫است‬ ‫رشد‬ ‫حال‬ ‫در‬ ‫شدت‬ ‫به‬ ‫روند‬ ‫این‬2050‫از‬ ‫بیش‬ ‫به‬
70‫برسد‬ ‫جهان‬ ‫جمعیت‬ ‫کل‬ ‫درصد‬
2

‫اما‬‫بخش‬‫عمده‬‫ای‬‫از‬‫این‬‫رشد‬‫شتابان‬‫متعلق‬‫به‬‫کشورهای‬‫در‬‫حال‬‫توسعه‬‫است‬‫که‬‫ناشی‬‫از‬‫تفاوت‬‫در‬‫سیستم‬‫های‬،‫اقتصادی‬
،‫اجتماعی‬‫سیاسی‬‫و‬‫بستر‬‫تاریخی‬‫آنها‬‫می‬‫باشد‬‫که‬‫شهر‬‫در‬‫آن‬‫تکوین‬‫یافته‬‫است‬.‫ایران‬‫نیز‬‫از‬‫این‬‫قاعده‬‫مستثنی‬‫نیست‬.‫به‬
‫طوریکه‬‫میزان‬‫شهرنشینی‬‫در‬‫کشور‬‫از‬31/4‫درصد‬‫در‬‫سال‬1335‫به‬71/4‫درصد‬‫در‬‫سال‬1390‫رسیده‬‫که‬‫هم‬‫اکنون‬‫فراتر‬‫از‬‫پیش‬
‫بینی‬‫های‬‫سازمان‬‫ملل‬‫متحد‬‫در‬‫مورد‬‫جمعیت‬‫شهرنشین‬‫در‬‫سال‬2050‫است‬.‫اما‬‫شهر‬‫نشینی‬‫علیرغم‬‫دستاوردهای‬‫بزرگ‬‫برای‬
‫بشر‬‫با‬‫خود‬‫مسائل‬‫و‬‫مشکالتی‬‫را‬‫به‬‫همراه‬‫داشته‬‫که‬‫با‬‫وجود‬‫پیشرفتهای‬‫عظیم‬‫علمی‬‫و‬‫فنی‬‫حل‬‫بسیاری‬‫از‬‫این‬‫مشکالت‬‫با‬
‫ناکامی‬‫همراه‬‫بوده‬‫است‬ 3

•‫از‬‫یک‬‫طرف‬‫متناسب‬‫با‬‫ظرفیت‬‫گسترش‬‫زیرساختها‬‫نیست‬‫و‬‫فشار‬‫فزاینده‬‫ای‬‫به‬‫زیر‬‫ساختهای‬
‫شهری‬‫تحمیل‬‫می‬‫کند‬‫و‬‫از‬‫نظر‬‫فضایی‬‫و‬‫توسعه‬‫شهری‬‫مسائل‬‫متعددی‬‫را‬‫به‬‫وجود‬‫آورده‬،‫است‬
‫بخصوص‬‫حل‬‫مساله‬‫سرپناه‬‫مناسب‬‫در‬‫این‬‫کشورها‬‫را‬‫به‬‫یک‬‫بحران‬‫در‬‫مقیاس‬‫جهانی‬‫تبدیل‬‫کرده‬
‫است‬.‫بنابراین‬‫همواره‬‫آنها‬‫از‬‫پیامدهای‬‫نامطلوب‬‫رنج‬‫می‬‫برند‬.‫به‬‫عبارتی‬‫تجمع‬‫انبوهی‬‫از‬‫ساکنان‬
‫منجر‬‫به‬‫آشتفگی‬‫و‬‫بی‬‫نظمی‬‫شده‬‫و‬‫شرایطی‬‫را‬‫به‬‫وجود‬‫آورده‬‫است‬‫که‬‫نه‬‫تنها‬‫تعادل‬‫شهرها‬‫را‬‫به‬
‫سقوط‬‫کشانده‬‫بلکه‬‫دستیابی‬‫به‬‫پایداری‬‫را‬‫با‬‫روشهای‬‫کنونی‬‫اداره‬‫و‬‫توسعه‬‫شهری‬‫ناممکن‬‫ساخته‬
‫است‬.
4

•‫در‬‫این‬‫میان‬‫شهر‬‫مریوان‬‫به‬‫لحاظ‬‫موقعیت‬‫خاص‬‫جغرافیایی‬(‫قرار‬‫گرفتن‬‫در‬‫منطقه‬‫مرزی‬‫بین‬‫کشور‬
‫ایران‬‫و‬‫عراق‬)‫در‬‫طی‬‫دوره‬‫های‬‫مختلف‬‫تحوالت‬‫متفاوتی‬‫را‬‫تحت‬‫تاثیر‬‫عوامل‬‫مختلف‬(،‫فراملی‬‫ملی‬‫و‬
‫محلی‬)‫پشت‬‫سر‬‫گذاشته‬،‫است‬‫به‬‫طوریکه‬‫تا‬‫قبل‬‫از‬‫دهه‬1370‫مسائل‬‫ناشی‬‫از‬‫پیامدهای‬‫جنگ‬‫موجبات‬
‫تخلیه‬‫آن‬‫را‬‫به‬‫وجود‬‫آورده‬‫است‬‫تا‬‫جایی‬‫که‬‫جمعیت‬‫شهر‬‫در‬‫سال‬1365‫به‬‫حدود‬5000‫نفر‬‫رسید‬.‫اما‬
‫اتمام‬‫جنگ‬‫و‬‫رونق‬‫فعالیتهای‬‫بازرگانی‬‫و‬‫تجاری‬‫و‬‫احداث‬‫گمرگ‬‫مرزی‬‫از‬‫دهه‬70‫به‬‫بعد‬‫و‬‫بخصوص‬‫از‬
‫دهه‬80‫به‬‫بعد‬(‫ناشی‬‫از‬‫موقعیت‬‫مرزی‬)‫و‬‫به‬‫تبع‬‫آن‬‫درآمد‬‫ناشی‬‫از‬‫اقتصاد‬‫غیر‬‫رسمی‬‫به‬‫دالیلی‬‫هم‬
‫چون‬‫عدم‬‫امنیت‬‫در‬‫چرخه‬‫اول‬‫سرمایه‬‫گذاری‬(‫تولید‬)،‫عدم‬‫حمایت‬‫دولت‬‫از‬‫چرخه‬‫اول‬‫سرمایه‬،‫گذاری‬
‫فقدان‬‫نیروهای‬‫متخصص‬‫و‬‫سود‬‫مناسب‬‫در‬‫چرخه‬‫دوم‬(‫مسکن‬)‫باعث‬‫انباشت‬‫و‬‫گردش‬‫سرمایه‬‫در‬‫شهر‬
‫شده‬‫و‬‫انباشت‬‫سرمایه‬‫در‬‫این‬‫شهر‬‫پیامدهای‬‫کالبدی‬-،‫فضایی‬‫اقتصادی‬-‫اجتماعی‬‫و‬‫فرهنگی‬‫متفاوتی‬
‫را‬‫باعث‬‫شده‬‫که‬‫از‬‫جمله‬‫می‬‫توان‬‫گرانی‬‫قیمت‬‫زمین‬‫و‬‫مسکن‬‫در‬‫داخل‬،‫شهر‬‫رشد‬‫ساخت‬‫و‬،‫ساز‬‫افزایش‬
‫مهاجرپذیری‬‫و‬‫تعداد‬‫واحدهای‬،‫مسکونی‬‫رشد‬‫بخش‬‫تجاری‬‫شهر‬(‫احداث‬‫پاساژها‬‫و‬‫مجتمع‬‫های‬‫کالن‬
‫تجاری‬‫به‬‫سبکی‬‫متفاوت‬‫از‬‫گذشته‬)‫و‬...‫شد‬.
5

•‫از‬‫طرفی‬‫فعالیت‬‫های‬‫بازرگانی‬‫و‬‫مبادالتی‬‫مرزی‬‫بخش‬‫اندکی‬‫از‬‫ساکنین‬‫را‬‫منتفع‬‫ساخته‬‫و‬‫موجب‬‫جدایی‬
‫گزینی‬‫فضایی‬‫گروههای‬‫کم‬‫درآمد‬‫و‬‫شکل‬‫گیری‬‫سکونت‬‫گاههای‬‫خودانگیخته‬‫و‬‫خود‬‫رو‬‫در‬‫خارج‬‫محدوده‬
‫شهر‬‫شد‬‫تا‬‫نیاز‬‫پایه‬‫سرپناه‬‫خود‬‫را‬‫در‬‫مکانی‬‫که‬‫امید‬‫به‬‫بهگشت‬‫زندگی‬‫شان‬‫وجود‬‫دارد‬‫برآورده‬‫سازند‬.‫این‬
‫امر‬‫پیامدهای‬‫فضایی‬-‫کالبدی‬‫متعددی‬‫را‬‫در‬‫شهر‬‫و‬‫پیرامون‬‫آن‬‫داشته‬‫و‬‫چهره‬‫جدیدی‬‫از‬‫سیمای‬‫شهری‬‫را‬
‫خلق‬‫نموده‬‫است‬.‫وضعیت‬‫فوق‬‫تجلی‬‫اثرات‬‫و‬‫پیامد‬‫سیاستهای‬‫ناکارآمد‬‫گذشته‬‫و‬‫وجود‬‫موانع‬‫ساختاری‬‫به‬
‫خصوص‬‫برای‬‫تامین‬‫مسکن‬‫گروههای‬‫کم‬‫درآمد‬‫و‬‫کنار‬‫گذاشتن‬‫کما‬‫بیش‬‫اجباری‬‫بخشی‬‫از‬‫جامعه‬‫در‬‫روند‬
‫توسعه‬‫در‬‫سطح‬‫کالن‬‫است‬.‫در‬‫سطح‬‫خرد‬‫نیز‬‫موقعیت‬‫خاص‬‫شهر‬(‫مرزی‬)،‫اتخاذ‬‫سیاست‬‫های‬‫انقباضی‬‫در‬
‫تهیه‬‫طرح‬‫های‬‫توسعه‬‫شهری‬‫در‬‫گذشته‬‫و‬‫عدم‬‫توجه‬‫به‬‫گروههای‬‫مختلف‬‫درآمدی‬‫در‬‫این‬‫طرح‬،‫ها‬‫عدم‬
‫تعادل‬‫بین‬‫عرضه‬‫و‬‫تقاضای‬‫مسکن‬(‫عدم‬‫افزایش‬‫محدوده‬‫شهر‬‫متناسب‬‫با‬‫افزایش‬‫جمعیت‬‫و‬‫مهاجرپذیری‬
‫آن‬)‫و‬‫عدم‬‫توجه‬‫به‬‫ویژگی‬‫های‬‫فرهنگی‬-‫اجتماعی‬‫شهر‬‫در‬‫طرح‬‫ها‬‫و‬‫برنامه‬‫ها‬‫و‬‫ضعف‬‫مدیریت‬‫شهری‬‫در‬
‫این‬‫زمینه‬‫بی‬‫تاثیر‬‫نبوده‬‫است‬.
6

•‫بنابراین‬‫عدم‬‫اتخاذ‬‫رویکرد‬‫مناسب‬‫و‬‫حل‬‫ظاهر‬‫مسئله‬‫در‬‫امروز‬‫به‬‫معنای‬‫گسترش‬‫و‬‫شکل‬‫گیری‬
‫کانونهای‬‫جدید‬‫در‬‫آینده‬‫خواهد‬‫بود‬.‫لذا‬‫شناخت‬‫درست‬‫این‬‫پدیده‬‫و‬‫مراحل‬‫رشد‬‫و‬‫تکامل‬‫آن‬‫با‬
‫توجه‬‫به‬‫نوع‬‫ساخت‬‫و‬‫بافت‬‫اجتماعی‬-‫فرهنگی‬‫و‬‫کالبدی‬-‫فضایی‬‫بستر‬‫آن‬‫و‬‫سپس‬‫اندیشیدن‬‫راه‬
‫حل‬‫های‬‫کوتاه‬،‫مدت‬‫میان‬‫مدت‬‫و‬‫بلند‬‫مدت‬‫ضروری‬‫و‬‫اجتناب‬‫ناپذیر‬‫است‬.‫بدیهی‬‫است‬‫با‬‫توجه‬‫به‬
‫فرایند‬‫شکل‬‫گیری‬‫متفاوت‬‫این‬،‫سکونتگاهها‬‫پیچیدن‬‫نسخه‬‫ای‬‫واحد‬‫برای‬‫حل‬‫مشکالت‬‫آنها‬
‫امکان‬‫پذیر‬‫نیست‬
7

•‫سکونتگاهای‬ ‫گیری‬ ‫شکل‬ ‫فرآیند‬ ‫در‬ ‫موثر‬ ‫عوامل‬ ‫بررسی‬ ‫پژوهش‬ ‫این‬ ‫اصلی‬ ‫هدف‬
‫طریق‬ ‫از‬ ‫مریوان‬ ‫شهر‬ ‫در‬ ‫آن‬ ‫پیامدهای‬ ‫و‬ ‫آثار‬ ‫تبیین‬ ‫و‬ ‫رسمی‬ ‫غیر‬ ‫و‬ ‫خودانگیخته‬
‫باشد‬ ‫می‬ ‫مصوب‬ ‫تفصیلی‬ ‫طرح‬ ‫دو‬ ‫محدودهای‬ ‫مقایسه‬
•‫توصیفی‬ ‫تحقیق‬ ‫روش‬-‫است‬ ‫شده‬ ‫گذاری‬‫پایه‬ ‫ثانویه‬ ‫های‬‫داده‬ ‫تحلیل‬ ‫بر‬ ‫و‬ ‫تحلیلی‬.
‫توسعه‬ ‫فرادست‬ ‫طرحهای‬ ‫به‬ ‫مربوط‬ ‫بیشتر‬ ‫ثانویه‬ ‫تحلیل‬ ‫در‬ ‫مورداستفاده‬ ‫منابع‬
‫شهری‬(‫و‬ ‫تفصیلی‬ ‫و‬ ‫جامع‬)...‫تهیه‬ ‫مریوان‬ ‫شهر‬ ‫برای‬ ‫اخیر‬ ‫های‬ ‫دهه‬ ‫در‬ ‫که‬ ‫است‬
‫است‬ ‫گردیده‬ ‫تنظیم‬ ‫و‬.‫نرمافزار‬ ‫کمک‬ ‫به‬ ‫مکانی‬ ‫های‬ ‫داده‬ ‫تحلیل‬GIS‫صورت‬
‫است‬ ‫گرفته‬.
‫پژوهش‬ ‫روش‬ ‫و‬ ‫هدف‬
8

‫مطالعه‬ ‫مورد‬ ‫محدوده‬ ‫معرفی‬
9

•،‫خودرو‬ ‫سکونتگاههای‬ ‫ازجمله‬ ‫دیگری‬ ‫مختلف‬ ‫اصطالحات‬ ‫با‬ ‫گاهی‬ ‫غیررسمی‬ ‫اسکان‬ ‫مفهوم‬
‫شود‬ ‫می‬ ‫توصیف‬ ‫نشینی‬‫حاشیه‬ ‫و‬ ‫نابسامان‬ ،‫غیرقانونی‬ ،‫نشده‬ ‫ریزی‬ ‫برنامه‬(،‫جوان‬1382:
53.)‫را‬ ‫درآمد‬‫کم‬ ‫گروههای‬ ‫مسکن‬ ‫تأمین‬ ‫از‬ ‫اشکالی‬ ‫که‬ ‫دارد‬ ‫اشاره‬ ‫فرایندی‬ ‫به‬ ‫مفهوم‬ ‫این‬
‫گیرد‬‫برمی‬ ‫در‬ ‫غیرقانونی‬ ‫و‬ ‫غیررسمی‬ ‫صورت‬‫به‬
•‫اصطالح‬"‫غیررسمی‬ ‫اسکان‬"‫ویلیام‬ ‫و‬ ‫ترنر‬ ‫جان‬ ،‫آبرامز‬ ‫چارلز‬ ‫های‬‫نوشته‬ ‫در‬ ‫بار‬ ‫اولین‬ ‫برای‬
‫سال‬ ‫در‬ ‫کانادا‬ ‫ونکوور‬ ‫در‬ ‫مسکن‬ ‫کنفرانس‬ ‫از‬ ‫پس‬ ‫ویژه‬‫به‬ ‫منین‬1976‫است‬ ‫گردیده‬ ‫رایج‬.
•‫آبرامز‬(1964)‫پیروزی‬ ‫یک‬ ‫عنوان‬‫به‬ ‫را‬ ‫قانونی‬ ‫و‬ ‫غیررسمی‬ ‫های‬‫سکونتگاه‬ ‫ایجاد‬ ‫مراحل‬
‫دهد‬‫می‬ ‫توضیح‬ ‫سرپناه‬ ‫ایجاد‬ ‫برای‬ ‫شهری‬ ‫مناطق‬
‫نظری‬ ‫مبانی‬
10

•‫به‬ ‫توان‬‫می‬ ‫ای‬‫حاشیه‬ ‫های‬‫سکونتگاه‬ ‫گسترش‬ ‫و‬ ‫پیدایش‬ ‫علل‬ ‫اجمالی‬ ‫بررسی‬ ‫در‬
‫کرد‬ ‫اشاره‬ ‫علل‬ ‫دسته‬ ‫چهار‬:
•‫طبیعی‬ ‫بالیای‬‫به‬ ‫را‬ ‫زده‬‫مصیبت‬ ‫های‬‫انسان‬ ‫مهاجرت‬ ‫موج‬ ‫که‬ ‫خشکسالی‬ ‫و‬ ‫سیل‬ ‫همچون‬
‫دارد‬ ‫همراه‬.
•‫زدگان‬‫جنگ‬ ‫افتادن‬ ‫راه‬ ‫و‬ ‫ای‬‫منطقه‬ ‫های‬‫درگیری‬ ‫همچون‬ ‫سیاسی‬ ‫و‬ ‫اجتماعی‬ ‫حوادث‬.
•‫و‬ ‫زمین‬ ‫رسمی‬ ‫بازارهای‬ ‫ناکارآمدی‬ ‫و‬ ‫شهری‬ ‫فقر‬ ‫افزایش‬ ‫همچون‬ ‫اقتصادی‬ ‫ساختار‬
‫مسکن‬.
•‫درآمدها‬‫کم‬ ‫اسکان‬ ‫فضای‬ ‫تأمین‬ ‫عدم‬ ‫همچون‬ ‫شهری‬ ‫مدیریت‬ ‫و‬ ‫ریزی‬‫برنامه‬ ‫نظام‬ ‫نارسایی‬
‫ها‬‫آن‬ ‫شدن‬ ‫رانده‬ ‫حاشیه‬ ‫به‬ ‫و‬( .،‫صرافی‬1381:6.)
‫نظری‬ ‫مبانی‬
11

‫تحقیق‬ ‫های‬ ‫یافته‬
‫شهر‬ ‫اراضی‬ ‫کاربری‬
‫مریوان‬
‫شهر‬ ‫مساحت‬1387
‫هکتار‬
‫ناخالص‬ ‫تراکم‬:79‫نفر‬
‫هکتار‬ ‫در‬
‫شده‬ ‫ساخته‬ ‫سطوح‬70
‫درصد‬
‫شده‬ ‫ساخته‬ ‫غیر‬ ‫سطوح‬:
30‫درصد‬
12

‫کالبدی‬ ‫های‬‫ویژگی‬ ‫بررسی‬-‫غیررسمی‬ ‫گاههای‬ ‫سکونت‬ ‫فضایی‬
13

‫شرایط‬ ‫برخالف‬
‫این‬ ‫فیزیکی‬ ‫متعارف‬
‫در‬ ‫ها‬‫سکونتگاه‬
،‫دیگر‬ ‫های‬‫مکان‬
‫مریوان‬ ‫در‬ ‫خوشبختانه‬
‫دارای‬ ‫نظر‬ ‫این‬ ‫از‬
‫مناسبی‬ ‫نسبتا‬ ‫وضعیت‬
،‫هستند‬
89‫قابل‬ ‫کیفیت‬ ‫درصد‬
‫قبول‬
91‫مصالح‬ ‫با‬ ‫درصد‬
‫بادوام‬
36‫آهن‬ ‫و‬ ‫آجر‬ ‫درصد‬
55‫اسکلت‬ ‫درصد‬
‫بتنی‬ ‫و‬ ‫فلری‬
9‫نیمه‬ ‫مصالح‬ ‫با‬ ‫درصد‬
‫بادوام‬(‫های‬ ‫هسته‬
‫روستایی‬)
95‫در‬ ‫درصد‬15‫سال‬
‫اند‬ ‫شده‬ ‫ساخته‬ ‫اخیر‬
14

15

‫گسترش‬ ‫و‬ ‫گیری‬‫شکل‬ ‫فرایند‬ ‫در‬ ‫مؤثر‬ ‫عوامل‬
1-‫مرزی‬ ‫های‬‫بازارچه‬ ‫طریق‬ ‫از‬ ‫مرزی‬ ‫مبادالت‬(‫غیررسمی‬ ‫و‬ ‫رسمی‬ ‫مبادالت‬)
‫بهه‬ ‫تا‬ ‫شوند‬ ‫می‬ ‫تأسیس‬ ‫مرزی‬ ‫مناطق‬ ‫در‬ ‫اشتغال‬ ‫ایجاد‬ ‫و‬ ‫تجاری‬ ‫روابط‬ ‫گسترش‬ ‫باهدف‬ ‫مرزی‬ ‫های‬ ‫بازارچه‬
‫درنهایهت‬ ‫و‬ ‫همسهایه‬ ‫کشهورهای‬ ‫با‬ ‫سالم‬ ‫ارتباط‬ ،‫امنیت‬ ،‫سیاسی‬ ‫انزوای‬ ‫از‬ ‫رفت‬‫برون‬ ،‫مردم‬ ‫رفاه‬ ‫آن‬ ‫سبب‬
‫شود‬ ‫فراهم‬ ‫مناطق‬ ‫این‬ ‫توسعه‬ ‫برای‬ ‫شرایط‬.
‫فاصله‬ ‫در‬ ‫باشماق‬ ‫مرزی‬ ‫بازارچه‬17‫دارد‬ ‫قرار‬ ‫باشماق‬ ‫روستای‬ ‫جوار‬ ‫در‬ ‫و‬ ‫مریوان‬ ‫شهر‬ ‫غرب‬ ‫کیلومتری‬.‫این‬
‫سال‬ ‫در‬ ،‫رسمی‬ ‫گمرک‬ ‫غیاب‬ ‫در‬ ‫بازارچه‬1369‫کهرد‬ ‫شروع‬ ‫عراق‬ ‫کردستان‬ ‫با‬ ‫را‬ ‫خود‬ ‫های‬ ‫فعالیت‬ ً‫ال‬‫عم‬.‫در‬
‫سال‬1370‫تا‬1378‫سال‬ ‫از‬ ‫و‬ ‫داشت‬ ‫ادامه‬ ‫فرمانداری‬ ‫مدیریت‬ ‫با‬ ‫بازارچه‬ ‫فعالیتهای‬ ،1378‫تها‬1383‫مهرز‬
‫داشهت‬ ‫حضهور‬ ‫بازارچه‬ ‫در‬ ‫بازرگانی‬ ‫نماینده‬ ‫و‬ ‫میشد‬ ‫اداره‬ ‫وری‬ ‫پیله‬ ‫صورت‬‫به‬.‫سهال‬ ‫در‬ ‫درنهایهت‬1383
‫کرد‬ ‫آغاز‬ ‫رسمی‬ ‫صورت‬‫به‬ ‫را‬ ‫خود‬ ‫فعالیت‬ ،‫باشماق‬ ‫مرزی‬ ‫بازارچه‬.
16

‫بازارچه‬‫مرزی‬‫باشماق‬‫مریوان‬‫در‬‫بین‬‫کلیه‬‫های‬‫بازارچه‬‫قانونی‬‫واقع‬‫در‬‫استانهای‬
‫مرزی‬‫آذربایجان‬،‫غربی‬‫کردستان‬‫و‬‫کرمانشاه‬‫که‬‫جوار‬‫هم‬‫با‬‫حدود‬‫شمالی‬‫کشور‬
‫عراق‬،‫هستند‬‫بیشترین‬‫حجم‬‫مبادالت‬‫کاال‬‫و‬‫تردد‬‫مسافر‬‫را‬‫در‬‫طی‬‫چند‬‫سال‬‫اخیر‬
‫به‬‫خود‬‫اختصاص‬‫داده‬‫است‬
17

2-‫زمین‬ ‫قیمت‬
‫برای‬ ‫نه‬ ‫شهر‬ ‫ساخت‬
‫مردم‬ ‫اکثریت‬ ‫زندگی‬
‫سرمایه‬ ‫برای‬ ‫،بلکه‬
‫ثزوتمند‬ ‫قشر‬ ‫گذاری‬
‫نتیجه‬:
‫اغنیاء‬ ‫شدن‬ ‫تروتمند‬
‫و‬
‫عامه‬ ‫ترشدن‬ ‫فقیر‬
‫مردم‬
18

19

3-‫توسعه‬ ‫های‬ ‫طرح‬ ‫نقش‬
‫شهری‬(‫های‬ ‫سیاست‬
‫انقباضی‬)
‫در‬ ‫شهر‬ ‫محدوده‬
‫سال‬1368:721‫هکتار‬(‫با‬
‫جمعیت‬31843‫در‬ ‫نفر‬
‫سال‬ ‫سرشماری‬1365)
‫درطرح‬ ‫شهر‬ ‫محدوده‬
‫سال‬ ‫مصوب‬ ‫تفصیلی‬1386
‫به‬805‫هکتار‬(‫جمعیت‬ ‫با‬
92993‫سرشماری‬ ‫در‬ ‫نفر‬
‫سال‬1385)‫رسد‬‫می‬.‫به‬
‫افزایش‬ ‫رغم‬‫علی‬ ‫عبارتی‬
61150‫نفری‬(‫رشد‬192
‫درصدی‬)‫طی‬ ‫شهر‬ ‫جمعیت‬
‫دوره‬85-1365‫محدوده‬ ،
‫حدود‬ ‫مدت‬ ‫این‬ ‫طی‬ ‫شهر‬
84‫هکتار‬(‫رشد‬12
‫درصدی‬)‫یافته‬‫افزایش‬
‫است؛‬
20

4-‫رسمی‬ ‫غیر‬ ‫و‬ ‫خودانگیخته‬ ‫های‬ ‫سکونتگاه‬ ‫ساماندهی‬ ‫در‬ ‫شهری‬ ‫مدیریت‬ ‫ضعف‬
‫مطالعات‬‫نشان‬‫دهد‬‫می‬‫که‬‫مسئله‬‫اسکان‬‫غیررسمی‬‫در‬‫شهرهای‬‫کشورهای‬‫توسعه‬‫درحال‬‫مانند‬
‫ایران‬ً‫ا‬‫صرف‬‫نه‬‫در‬‫ماهیت‬‫رشد‬‫شهرنشینی‬‫بلکه‬‫ناشی‬‫از‬‫ضعف‬‫ریزی‬‫برنامه‬‫و‬‫مدیریت‬‫شهری‬‫در‬‫اقدام‬
‫یکپارچه‬‫در‬‫جهت‬‫کنترل‬‫و‬‫بهبود‬‫این‬‫نوع‬‫از‬‫سکونت‬‫گزینی‬‫است‬.‫لذا‬‫علیرغم‬‫مداخالت‬‫صورت‬
‫گرفته‬‫در‬‫قالب‬‫های‬‫طرح‬‫مختلف‬‫ساماندهی‬‫و‬‫توانمندسازی‬‫در‬‫شهرهای‬،‫مختلف‬‫تنها‬‫نه‬‫منجر‬‫به‬‫حل‬
‫مسئله‬‫نشده‬‫است‬،‫بلکه‬‫روز‬‫روزبه‬‫ابعاد‬‫مسئله‬‫تر‬‫گسترده‬‫و‬‫مشکالت‬‫شهری‬‫تر‬‫افزون‬‫شده‬‫است‬.
‫رو‬‫ازاین‬‫نگرش‬‫مداخله‬‫در‬‫این‬‫ها‬‫سکونتگاه‬ً‫ا‬‫لزوم‬‫مستلزم‬‫حرکت‬‫به‬‫سمت‬‫الگوهای‬‫نوین‬‫از‬‫مدیریت‬
‫شهری‬‫است‬‫که‬‫بتواند‬‫صورت‬‫به‬‫افزا‬‫هم‬‫و‬‫در‬‫داخل‬‫چارچوبی‬‫یکپارچه‬‫باهم‬‫افزایی‬‫نهادهای‬‫مختلف‬
‫مدیریت‬‫شهری‬(،‫عمومی‬،‫خصوصی‬،‫دولتی‬‫مردمی‬)‫نسبت‬‫به‬‫بهبود‬‫وضعیت‬‫زیستی‬‫های‬‫بافت‬
‫نامتعارف‬(‫اسکان‬‫غیررسمی‬)‫اقدام‬‫نماید‬.
21

‫غیررسمی‬ ‫و‬ ‫خودانگیخته‬ ‫سکونتگاههای‬ ‫پیامدهای‬ ‫و‬ ‫آثار‬
1-‫ها‬‫زیرساخت‬ ‫به‬ ‫فشار‬ ‫و‬ ‫خدماتی‬ ‫های‬‫سرانه‬ ‫کمبود‬
‫شمالی‬ ‫محالت‬ ‫از‬ ‫بعضی‬ ‫در‬ ‫جمعیتی‬ ‫ناخالص‬ ‫تراکم‬ ‫عالوه‬‫به‬ ،‫اند‬ ‫بوده‬ ‫خدمات‬ ‫هرگونه‬ ‫فاقد‬ ‫شهر‬ ‫از‬ ‫خارج‬ ‫رسمی‬ ‫غیر‬ ‫سکونتگاههای‬
‫شهر‬(‫محله‬14‫با‬272‫محله‬ ،‫نفر‬4‫با‬266‫محله‬ ‫و‬ ‫نفر‬2‫با‬233‫هکتار‬ ‫در‬ ‫نفر‬)‫باالست‬ ‫بسیار‬.‫شهر‬ ‫کل‬ ‫در‬ ‫ناخالص‬ ‫تراکم‬ ‫که‬ ‫درحالی‬79
‫است‬ ‫هکتار‬ ‫در‬ ‫نفر‬.
22

23

2-‫کشاورزی‬ ‫اراضی‬ ‫رفتن‬ ‫ساز‬ ‫و‬ ‫زیرساخت‬ ‫به‬
‫شهر‬‫مریوان‬‫در‬‫یک‬‫مخروط‬‫افکنه‬‫شکل‬‫گرفته‬‫است‬‫و‬‫اراضی‬‫پیرامون‬‫آن‬‫دارای‬‫قابلیت‬‫باالیی‬‫ازنظر‬‫کشاورزی‬‫باشد‬‫می‬.‫در‬‫این‬
‫میان‬‫عدم‬‫هدایت‬‫و‬‫کنترل‬‫پذیری‬‫جمعیت‬‫و‬‫نداشتن‬‫هرگونه‬‫برنامه‬‫از‬‫پیش‬‫اندیشیده‬‫در‬‫های‬‫مقیاس‬‫گوناگون‬‫برای‬‫پاسخگویی‬‫به‬
‫نیاز‬‫پایه‬‫سرپناه‬‫جمعیت‬‫توسعه‬‫درحال‬‫رشد‬‫شهر‬‫منجر‬‫به‬‫پراکنده‬‫رویی‬‫و‬‫گسترش‬‫شهر‬‫در‬‫این‬‫اراضی‬‫شد‬.
24

3-‫محیطی‬‫زیست‬ ‫باارزش‬ ‫و‬ ‫ناپایدار‬ ‫اراضی‬ ‫در‬ ‫وساز‬‫ساخت‬
‫ازنظر‬‫تکتونیکی‬‫مریوان‬‫در‬‫زون‬‫ساختمانی‬‫اسفندقه‬-‫مریوان‬‫قرارگرفته‬‫که‬‫ازلحاظ‬‫تکتونیکی‬‫جزء‬‫ترین‬‫ناآرام‬‫و‬‫به‬‫عبارتی‬‫ترین‬‫فعال‬‫زون‬
‫ساختمانی‬‫ایران‬‫به‬‫شمار‬‫رود‬‫می‬.‫عالوه‬‫به‬‫گسل‬‫اصلی‬‫و‬‫فرعی‬‫با‬‫امتدادهای‬‫شمال‬‫شرق‬–‫جنوب‬‫شرقی‬‫و‬‫گسل‬‫رورانده‬‫اورامانات‬‫با‬‫امتداد‬‫شمال‬
‫غربی‬–‫جنوب‬‫شرقی‬‫و‬‫های‬‫گسل‬‫دریاچه‬‫زریوار‬‫و‬‫جنوب‬‫غرب‬‫شهر‬‫و‬‫همچنین‬‫های‬‫چشمه‬‫معدن‬‫کف‬‫دریاچه‬‫زریوار‬‫و‬‫های‬‫سنگ‬‫آذرین‬
‫شده‬‫دگرگون‬‫در‬‫غرب‬‫شهر‬‫را‬‫تحت‬‫تأثیر‬‫قرار‬‫دهند‬‫می‬:1-‫ساخت‬‫وساز‬‫در‬‫شیب‬‫تند‬(‫شمال‬‫وجنوب‬‫شهر‬)2-‫وسازدرحریم‬‫ساخت‬‫تاالب‬
‫دریاچه‬‫زریوار‬(‫غرب‬‫شهر‬).
25

‫گیری‬‫نتیجه‬
‫گیری‬ ‫نتیجه‬
‫پیامد‬‫گسترش‬‫شهرنشینی‬‫سریع‬‫در‬،‫ایران‬‫فشار‬‫روزافزون‬‫تقاضا‬‫برای‬‫زمین‬‫و‬‫مسکن‬‫را‬‫به‬‫دنبال‬‫دارد‬.‫با‬‫توجه‬‫به‬‫ثابت‬‫بودن‬‫زمین‬‫این‬‫تقاضا‬‫با‬
‫کمبود‬‫عرضه‬‫همراه‬‫می‬‫شود‬‫و‬‫درنتیجه‬‫موجب‬‫افزایش‬‫قیمت‬‫زمین‬‫میشود؛‬‫بنابراین‬‫گروهی‬‫از‬‫اقشار‬‫درآمد‬‫کم‬‫که‬‫توان‬‫مالی‬‫خرید‬‫یا‬‫اجاره‬‫زمین‬‫را‬
‫ندارند‬‫ناچار‬‫به‬‫به‬‫سمت‬‫زمینهای‬‫بها‬‫کم‬‫در‬‫حاشیه‬‫شهر‬‫و‬‫بدون‬‫هرگونه‬‫خدمات‬‫روی‬‫می‬‫آورند‬.‫این‬‫امر‬‫موجب‬‫ایجاد‬‫سکونت‬‫گاههای‬‫غیررسمی‬‫و‬
‫خودانگیخته‬‫با‬‫محیط‬‫نابسامان‬‫و‬‫مسکن‬‫نابهنجار‬‫می‬‫شود‬‫که‬‫ساکنان‬‫آن‬‫معموالن‬‫مهاجران‬‫روستایی‬‫یا‬‫قشرهای‬‫درآمد‬‫کم‬‫شهری‬‫هستند‬‫که‬‫به‬
‫مشاغل‬‫کاذب‬‫و‬‫حاشیه‬‫ای‬‫می‬‫پردازند‬.‫امروزه‬‫این‬‫مسئله‬‫نیز‬‫گریبان‬‫گیر‬‫شهر‬‫مریوان‬‫شده‬‫است‬.‫پدیده‬‫وساز‬‫ساخت‬‫غیرمجاز‬‫در‬‫اطراف‬‫محدوده‬
‫شهر‬‫مریوان‬‫طور‬‫به‬‫گسترده‬‫از‬‫سال‬1372‫آغازشده‬‫و‬‫در‬‫سال‬1389‫به‬‫اوج‬‫خود‬‫رسید‬.‫در‬‫طی‬‫این‬،‫دوره‬‫این‬‫پدیده‬‫در‬‫مریوان‬‫متفاوت‬‫از‬‫پدیده‬
‫نشینی‬‫حاشیه‬‫در‬‫ایران‬‫و‬‫سایر‬‫کشورهای‬‫مشابه‬‫بوده‬‫است‬.‫زیرا‬‫حدود‬90‫درصد‬‫واحدهای‬‫مسکونی‬‫شده‬‫ساخته‬‫در‬‫حاشیه‬‫شهر‬،‫مجلل‬‫بادوام‬‫و‬
‫دارای‬‫نقشه‬‫مهندسی‬،‫باشند‬‫می‬‫که‬‫اقشار‬‫مرفه‬‫و‬‫متوسط‬‫شهر‬‫در‬‫آن‬‫ساکن‬‫اند‬‫گردیده‬.‫چنانکه‬‫نتایج‬‫مطالعه‬‫حاضر‬‫نشان‬‫می‬‫دهد‬‫که‬‫حدود‬4882
‫خانوار‬‫در‬‫سکونت‬‫گاههای‬‫خودانگیخته‬‫و‬‫غیررسمی‬‫زندگی‬‫می‬‫کند‬‫که‬‫حداقل‬‫خدمات‬‫نیز‬‫به‬‫ها‬‫آن‬‫ارائه‬‫نمی‬‫شود‬‫و‬‫جهت‬‫تأمین‬‫خدمات‬‫موردنیاز‬
‫خود‬‫به‬‫شهر‬‫وابسته‬‫هستند‬‫که‬‫درحالی‬‫خدمات‬‫شهر‬‫پاسخگوی‬‫جمعیت‬‫واقع‬‫در‬‫سکونتگاه‬‫های‬‫رسمی‬‫نیست‬.
26

•‫خودانگیخته؛‬ ‫سکونتگاههای‬ ‫ساکنان‬ ‫کلیه‬ ‫برای‬ ‫شهر‬ ‫در‬ ‫سکونت‬ ‫حق‬ ‫شناختن‬ ‫رسمیت‬ ‫به‬
•‫شهر؛‬ ‫محدوده‬ ‫از‬ ‫خارج‬ ‫سکونتگاههای‬ ‫موردنیاز‬ ‫خدمات‬ ‫تأمین‬
•‫طرح‬ ‫خدمات‬ ‫شرح‬ ‫تدوین‬‫نگری؛‬ ‫یکسان‬ ‫از‬ ‫اجتناب‬ ‫و‬ ‫شهر‬ ‫هر‬ ‫خاص‬ ‫شرایط‬ ‫با‬ ‫متناسب‬ ‫شهری‬ ‫توسعه‬ ‫های‬
•‫اقتصادی‬ ‫خصوصیات‬ ‫به‬ ‫توجه‬-‫شهر‬ ‫موقعیت‬ ‫و‬ ‫فرهنگی‬ ‫و‬ ‫اجتماعی‬(‫مرزی‬)‫شهری؛‬ ‫توسعه‬ ‫های‬ ‫طرح‬ ‫تهیه‬ ‫در‬
•‫آن‬ ‫طبیعی‬ ‫بستر‬ ‫شرایط‬ ‫با‬ ‫متناسب‬ ‫شهر‬ ‫کالبدی‬ ‫توسعه‬(‫محیطی‬ ‫زیست‬ ‫و‬ ‫طبیعی‬ ‫های‬ ‫ارزش‬ ‫حفظ‬)‫؛‬
•‫شهری؛‬ ‫توسعه‬ ‫های‬ ‫طرح‬ ‫تهیه‬ ‫در‬ ‫مختلف‬ ‫اجتماعی‬ ‫های‬ ‫گروه‬ ‫تمام‬ ‫به‬ ‫توجه‬
•‫محلی؛‬ ‫سطوح‬ ‫در‬ ‫درآمد‬ ‫کم‬ ‫گروههای‬ ‫مسکن‬ ‫برنامه‬ ‫کردن‬ ‫عملیاتی‬
•‫گاههکای‬ ‫سککونت‬ ‫با‬ ‫مرتبط‬ ‫های‬ ‫سازمان‬ ‫بین‬ ‫هماهنگی‬ ‫افزایش‬ ‫جهت‬ ‫شهری‬ ‫یکپارچه‬ ‫مدیریت‬ ‫سیستم‬ ‫ایجاد‬
‫غیررسمی؛‬ ‫و‬ ‫خودانگیخته‬
•‫سکونت‬ ‫ساکنان‬ ‫برای‬ ‫کارآفرینی‬ ‫و‬ ‫اشتغال‬ ‫ایجاد‬‫اشکتغال‬ ‫از‬ ‫هکا‬‫آن‬ ‫گکرفتن‬ ‫فاصکله‬ ‫بکرای‬ ‫خودانگیخته‬ ‫گاههای‬
‫غیررسمی؛‬
•‫دائمی‬ ‫و‬ ‫مناسب‬ ‫مشاغل‬ ‫کسب‬ ‫درنهایت‬ ‫و‬ ‫انسانی‬ ‫سرمایه‬ ‫بردن‬ ‫باال‬ ‫جهت‬ ‫الزم‬ ‫مهارتهای‬ ‫و‬ ‫فنون‬ ‫آموزش‬
•‫زمین‬ ‫خریدوفروش‬ ‫بر‬ ‫شهری‬ ‫مسئول‬ ‫دستگاههای‬ ‫نظارت‬(‫مسکن‬ ‫و‬ ‫زمین‬ ‫بانک‬ ‫ایجاد‬)‫؛‬
•‫سرمایه‬ ‫جهت‬ ‫خصصی‬ ‫بخش‬ ‫برای‬ ‫زمینه‬ ‫ایجاد‬‫سکونت‬ ‫بازآفرینی‬ ‫و‬ ‫ساماندهی‬ ‫در‬ ‫گذاری‬‫خودانگیخته‬ ‫گاههای‬
‫غیررسمی‬ ‫و‬.
‫راهبردها‬
27

‫ماخذ‬ ‫و‬ ‫منابع‬
28

بررسی عوامل موثر در فرایند شکل گیری سکونتگاههای خودانگیخته و غیررسمی و تبیین آثار و پیامدهای آن درشهرهای مرزی؛ مطالعه موردی: شهرمریوان

More Related Content

What's hot (9)

Viewers also liked (19)

Similar to بررسی عوامل موثر در فرایند شکل گیری سکونتگاههای خودانگیخته و غیررسمی و تبیین آثار و پیامدهای آن درشهرهای مرزی؛ مطالعه موردی: شهرمریوان (7)

More from Regional Urban Upgrading Working Group (RUUWG) (18)

بررسی عوامل موثر در فرایند شکل گیری سکونتگاههای خودانگیخته و غیررسمی و تبیین آثار و پیامدهای آن درشهرهای مرزی؛ مطالعه موردی: شهرمریوان