Unibertsoa N
- 1. UNIBERTSOA Esplosio batek sortu zuen unibertsoa, Big-Bang izenekoa, eta duela 15000urte inguru izan zan. Materia leku guztietara eraman zuen. Izarrak ura hoztuta eta gogortuta ziran, eta galaxia sortu zen. GALAXIAK:Izarren eta astroen multzoak dira. Milio galaxi daude, kiribilak, eliptikoak eta irregularrak. IZARRAK:Esferako astroak dira, gasez osotuta, argia eta beroa ematen dabe. PLANETAK ETA SATELITEAK: Planetak ,ez daukie argirik,izarren inguruan biratzen dabe eta, errotazioa eta translazioa higidurak daukie. Planetak solidoak edo gaseosoak dira. Sateliteak ez daukie argirik, eta izarren inguruan biratzen dabe. Planeten sateliteak, Urano, Neptuno, eta Jupiter dira. Sateliterik ez duten planeta Artizarra da. ASTRO TXIKIAK:Asteroideak; gorputz harritsuak eta irregularrak dira, izarren inguruan dagoz eta infinito asteroide multzo osatzen dabe.Kometak; izotzez, hautsez eta gasez osotuta dagoz batzuk, izarren inguruan dagoz eta hurbil igarotzen direnean, kometaren isatsa bereizgarri bihurtzen da beroagaitik. Meteoritoak; asteroide edo kometa zatiak dira,eta beste astroekin txoke egiten dabe. Handiak badira, kraterrak dira, txikiak
- 2. badira , su hartzen dabe atmosferan sartzerakoan, eta izar iheskor bihurtzen dira. EGUZKI SISTEMA EGUZKIA: ertaina, horia eta Esne-bidekoa da. Inguruan 8 planetak eta astroak daukaz biratzen. MERKURIO: Txikia, ez du sateliterik eta eguzkiaren alboan dago. ARTIZARRA: ez du sateliterik, bero asko egiten dau eta lurra bezelakoa da. LURRA: ilargia da bere satelitea eta hirugarren planeta da. MARTE: txikia da eta bi satélite daukaz , Fobos eta Deimos. JUPITER: planeta handia da eta 63 satelite daukaz. SATURNO: hautsez, asteroides eta gases da, eraztunak daukaz eta 40 satelite. URANO: izotzes, arrokak eta eraztunak daukaz , 30 satelite ere bai. NEPTUNO:askenen dago eta 13 satelite daukaz. Orbita ,planeten ibilbidea da. Bitalde dagoz eguzki sisteman:BARNE PLANETAK ;merkurio,artizarra,lurra eta marte dira,eguzkitik urbil dagozalako,solidoak,txikiak eta temperatura altuak
- 3. daukate,eta dembora gutxi behar dabe eguzkiari bira emoteko.KAMPO PLANETAK:jupiter,saturno, urano eta neptuno,eguzkitik urrun dagozalako,gases,txikiak eta tmperatura baxua daukate,eta dembora asko behar dabe eguzkiari bira emoteko. LURRA Gu lurra planetan gagoz eta 150milio km-tara dago. Planeta urdina da,ur asko daualako. Esfera bezain formakoa da,baina kamutsagoa da poloetan.
- 4. ERROTAZIO HIGIDURA:ardatzaren inguruan egiten du bira.Ardatza pixkat etzanda dago.24ordu behar dauz mendebaldetik ekialdera biratzeko. Lurraren erdia,eguna da eta beste aldea gaua.Hamabi ordutan bira erdi egiten dau. TRANSLAZIO HIGIDURAK:eguzkiaren inguruan egiten dau bira eta bira bat emoteko 365egun eta 6ordu behar dauz. Eguzkiaren ispiak eskualde guztietara heltzen da.Ispiak ez dute leku guztietan bardin berotzen,horregaitik urtaroak dagoz.Urtaro bakoitza leko desbardinetan dagoz. UDABERRIA:emen,martxoaren 21ean hasten da. UDA:emen,ekainaren 21ean hasten da. UDAZKENA:emen,irailaren 21ean hasten da. NEGUA:emen,abenduaren21ean hasten da.
- 5. ILARGIA Ilargia argiturik dago,eguzkia islatzen daualako,baina ez du argirik emoten. 28egun behar dauz errotazioa eta translazioa egiteko. Lurretik beti alde bardina ikusten deutsagu. Ilargia 4modutan ikusten dogu:ilberria;ilargia eguzki-argia dagoan aldean jartzen da eta orduan ez dogu ikusten,ilgora;ilargiaren erdia ikusten da eta D forma dauka, ilbetea;ilargi betea ikusten dogu lurraren aurrez aurre dagoalako,eta ilbehera;ilargi erdia ikusten dogu eta C forma dauka. EKLIPSEAK ETA MAREAK Eklipsea:lurrak eta ilargiak eguzkiaren inguruan egiten ditusten itsulia da eklipsea.Eguzki eklipsea;eguzkiaren eta lurraren artean ilargia dago,eta ez zaigu eguzki-argirik
- 6. iristen.Ilargi eklipsea;ilargiaren eta eguzkiaren artean lurra dago eta ez da eguzki-argirik iristen ilargira.Mareak:ilargia txikiagoa bada marea baxuagoa izango da eta itsasbehera deitsen jako,ilargia handiagoa bada marea altuagoa izango da eta itsasgora deitsen jako. BIZIA DUEN PLANETA Lurra temperatura ona dago,atmosferea dauka inguruan,ura dago eta eguzki-sisteman bizitzeko planeta bakarra da. LURRAREN GERUZAK:atmosferea gases osotua, biosfera izaki bizidunez dago,ures osotuta dago hidrosfera eta geosferea solidoa da.Geosfereak hiru geruzaz osotuta dago:lehenengoa lurrazala da,bigarrena Mantua da eta hirugarrena nukleoa da.