Waxraninaka pdf
- 1. 1 waxraninaka Jani wanirinaka Vol. III Félix Layme Pairumani 2014
- 2. 2 Créditos: Waxraninaka Este el tercer último volumen de Jani Wanirinaka Derechos reservados: © Félix Layme Pairumani [email protected] www.aymara.ucb.educ.bo Número de ediciones: 1ra. Edición electrónica 2014 Fotografía Tapa: Félix Layme Pairumni
- 3. 3 Utjirinaka Uñaña qalltañataki ……………….………………….……… Página 1 Chachanakampi anatasiri warmi…………………………….…………. 2 Chuy! janipuniwa alawasïtati…………………………….……………….. 3 Ijma chachanïxipana k’umiri …………………………….………………. 4 Illampu Iklisyana k’upsusita…………………………….………………..… 5 Mama Tikunipana sarnaqawipa…………………………….…………….. 6 Munatlaykuwa lunthatasxatayna…………………………….…………… 7 Pä kullakanaka…………………………….………………..………………….. 8 Qamiri chachanïkasa yaqhampiwa sarnaqxatayna…………………… 9 Supaya thuqhuri…………………………….……………….. ………………… 10 Tata Panchu Qallu …………………………….………………..…………… 11 Wali tuji jisk’a warmi …………………………….………………..………… 12 Waphurina yuqapa…………………………….………………..…………… 13 Warmisita…………………………….………………..………………...……… 14 Yatiri jawq’asa alisirinaka …………………………….……..…………… 15 …………………………….………………..……………….………………………
- 4. 4 16…………………………….……………….. …….………………………………… 17 …………………………….………………..………..………………………….. 18 …………………………….………………..…………….……………………… 19 …………………………….………………..…..………………………………… 20 …………………………….………………..…………….………………………. 21 …………………………….………………..………………….…………………… 22 …………………………….………………..………………….…………………… 23 …………………………….………………..…………………….………………… 24 …………………………….………………..……………………………………… 25 …………………………….………………..…………………………….…………
- 5. 5 Uñaña qalltañataki Uñaña qillqaña, uñkämi, yatintañataki qillqatawa. Kunasa kunächi, jiwasa pachpa jaqinakana sarnaqawayata qillqatawa. Jiwasakiwa kunjama sarnaqatassa yatanxa, ukata jiwaskamakiwa uksa yatiyasiraktanxa. Ukata akanxa janiwa jiwasa sutinakaxa aytatäkiti, antisawa yaqha sutinakani ukhama uskt’ata. Janiwa jiwasaxa p’inqachjatäña munktanti, ukata ukhama qillqt’ata. Yaqhipaxa, “Kuna janixa, nayaxa sutija aytatäñsa muniristhwa” sapxarakiwa, ukatsa janiwa uka sutinaka akana pankana aytatäñapaxa wakiskiti. Jichhaxa janiwa juk’ampi qillqatäkxaniti, mä qawqhampi qillqatächinisa, ukasa uka kimsa pankaru yapantañatakiwa
- 6. 6 qilqt’atäni. Inasa yaqhipa qillqirinakaxa ukhama qillqapxarakchispa, ukaxa jupanakatawa. Akasa aymara aru jani chhaqhañpatakiwa ukhama anatata. Jumaxa munstaxa kunxatsa qillqt’arakismawa, ukata aka pankaxa jani inamaya qillqañatakiwa qillqata, yaqhipaxa inamayakiwa qillqi, janiwa khitisa uñkiti, uñañsa munkapxiti, uñaña jayrasipxiwa. Ukata aka pankaxa jani jayrasiña uñaña yatintañatakiwa. Inacha amtapa phuqhasini.
- 7. 7 Chachanakampi anatasiri warmi Taqi jaqjamawa kasarasitayna. Kimsa wawanïpxataynawa. Jupaxa Pataka Amaya markankirïtaynawa. Aka pachana, jichha pachanakaxa, janipuni kunasa wiñayäkiti. Chachapampi jaljtxapxataynawa. Supaya chuyma laq’uxa janipuni ikkataynati. Uka jaqichataru supaya amuyuwa laq’untxatayna. Chachaxa mä quchalata inamurasxatayna, jupampiwa sarxatayna. Wawqi warmi masinakapampisa, tawaqupa nuwjirisa sararakitaynawa. Ukhama nuwjataxa uka quchalaxa juk’ampi kapricht’asxatayna, janiwa uka warmina chachaparu antutataña munkxataynati. Aka pachanaraki nuwasiñätayna, ukata pacharakiwa uka nuwasitsa qullirïtayna. Jaqixa, kunjama chikata supaya chuymanïkstansa, aski chuymaxa utjaskapuniraki. Ukata uka chachaxa, mä qawqha phaxsita, wawanakapataki pusi waranqa
- 8. 8 pä patakani qullqi warmiparu churatayna. Ukampiwa warmixa kimsa wawanakaparu isthapiyatayna ukhamaraki manq’arayatayna. Qhipha jayp’uxa, uka warmixa mä aski amuyuni chachampiwa uñt’asxatayna. Uka jaqixa Santa Cruz markata jutatayna. Maya purapata uñkatasxasakiwa munasxapxatayna. Ukata warmixa chachapana uka jalatayna. —Jichhaxa jumaraki wawanaka uywma, nayaxa mä chachampiwa uñt’asxtha, jupampiwa Santa Cruz marka sarxäxa— sataynawa. Chachaxa “iyawa” sasa kusisitawa wawanaka anaqasxatayna. Uka markanxa, jani armkaya wali suma munasisawa sarnaqapxatayna. Pä marawa ukhama wali munasisa sarnaqapxatayna. Ukatxa taqi kunasa yatisirikïchixaya, ukhamaraki tukusirikïchixaya, ukata ancha jachañaruwa purxapxatayna. Chachaxa warminïskataynawa. Uka warmipawa chachaparu –yaqhampi sarnaqatapa– ukhamaraki k’arisitapsa katjxatayna. Uka chachana warmipana kullakanakapa, jilanakapa ukhamaraki jaqinakapawa nuwjañataki jump’untxapxatayna. Jani mayampi panini sarnaqkiri jurayapxatayna. Santa Cruz markata wiñayataki warmixa markaparu sarxañapa jurayapxatayna. Ukhama jurasawa warmixa jakañapa qhispiyasinitayna. Ukhamawa wila jachkiri
- 9. 9 munasiñapxa jaytjaniwayxatayna. Warmixa q’ala chuymasa t’unjata ukhamawa sarawayxatayna. Ukhampachasa suni jach’a Markaru pä marata purxataynawa. Chachapasa jupata larusitaynawa. —Wawalaykuya jutxthxa— sataynawa. Utapanxa janiwa juparu wawanakapaxa uñkatañsa katuqañsa munkxapxataynati. —Irnaqiriwa sarthxa— sasawa qullqi wayaqapa waysusitayna, ukhamata mä qawqha wawanakapaxa taykaparu munthapisxatayna. Mä yuqapaxa, yaqha chachampi Santa Cruz markaru sarxatapatxa, janipuniwa taykaru uñjaña munkataynati. Asta jani arskayanakpuni taykaru tuqitayna. Phaxsinakasa maranakasa waljawa mäkipawayxatayna. Uka yuqapaxa kasarasxataynawa. Warmipaxa janiwa wali suma sarnaqiri jaqita jutatäkataynati. Uka warmixa yuqaparuxa yaqha waynampiwa sallqjawayxatayna. Yuqapaxa wali jachatayna, janipuniwa uka warmiru armaña munkataynati. Ukjakiwa taykapana t’aqhisitapa amuyatayna, ukata taykaparu chuymay! sasa juchapa p’amp’achxatayna. Warmixa muxsa achunaka wali kusa aljt’irïtaynawa. Uka qhiphatxa turiyirisa parlxayirisa waljaniwa uñstxatayna. Mä
- 10. 10 kimsawa juparuxa aliqapuni parlxayapxatayna. Jupaxa janiwa kuna ancha kust’ata warmipuni ukhamäkataynati. Aliqa, wali jiwitaki, jisk’a warmikïtaynawa. Mä chachaxa jupampi ikiñaru saraña wali munasaxa, mä walkiri yä alarapisa churaña amtatayna. Warmixa mä pulliririya tintaruwa uka chachampi saratayna. Ukana maya maypini pulliranaka uñachayasitayna, janiwa jupatakixa pulliraxa utjkataynati. Utjaskchïnsa janiwa munkataynati, tintanisa thithxataynawa. Yaqha tinta sarapxatayna, janirakikiwa pulliraxa jupatakjama utjkataynati, utjaskchïnsa jupaxa janiwa ukhamaki churäsiña munkataynati. Chiqasa jani muniritakixa kamisaraki utjxanixa, ¿janicha? Mä tinta sarapxarakkitayna, ukana ukhamarakkiwa pulliraxa jupataki janiwa utjkataynati. Mä tinta sarapxarakkitayna janirakiwa utjkataynati. Q’ala tintanaka, pullira jiskhkämi, tuktapxatayna. Janiwa jupatakjama, chuymaparu purkiri, pulliraxa utjkataynati. Ukata chachaxa wasitata jiskht’xatayna ¿Kuna kasta pullirpinsa munxta? —Nayaxa wali kuspini munthxa, jani jikkaya, jumata wiñaya amtaskaya munthxa— sataynawa. —Kunpinsa alayasiña munta? —Nayaxa phamillanakama uñstayitasma, uka munthxa—, sataynawa. Uka sataxa chachaxa lapx! Janiwa kamacht’añsa yatkxataynati, jupaxa warminïskataynawa, ukata warmiru jani phamillapa uñstayaña munkataynati. Ukhamata jupampixa janiwa mayampsa parlxapxkataynati.
- 11. 11 Juparu arknaqirixa uñstakipunchi, kunjamtsa juparuxa uñjapxapunchi. Yaqha chuphiruxa jupampi pasiyt’iri saraña wali munatayna. Sapa kutiwa, jupampi pasiyt’iri sarasa, umayasa, ikiñaru irpxañataki achikatayna. Mä alwawa jupaxa kalli mistuñataki wali wakiyasitayna. Wali kusa, phistaru thuqhuri sarañatakjama isthapisitayna. Jupaxa janiwa kuna phunchhawirusa sarkataynati, jani ukaxa muxsa achunaka alirikiwa ukhama isthapita saraskatayna. Ukana walja muxsa achunaka mä chaqaru mä chaqaru alaratayna. Ukhama alaraña tukuyataynawa. Ukata taksi, muxsa achunaka apxañataki, thaqhiri saratayna. Ukäkana uka pasiyiri saña achikasiri chuphiruxa sayaskatayna. —Kamisaki chachitu, jichhakuchapï pasiyiri kawksa sarsnaxa, sarañäni!— sataynawa. —¿Jichha? Janiwa! —¡Kunjama!? “Pasiyiri sarañäni” sasarakisa achikasistaxa— sasawa kulirasitayna. —Jichhaxa janiwa, janipuniwa— sasaxa wulsiku thaqhasitayna, ukata patakaki qullqi iqsusitayna. —Pataka qullqinikïthwa, akampixa janiwa kawkirusa sarksnati. —Janiwa yatkthti, “pasiyiri kunaratusa sarakiñäniwa” sistawa, jichhaxa pasiyiri sarañataki wakicht’atawa jutha— sataynawa.
- 12. 12 —¡Ay! Aka taqi ch’amaxa yuqalla wawäñaxa, kunataksa mamajaxa yuqalla wawachaspachïtu!— sasakiwa chachaxa ñik’uta mithasitayna. —¡Aä! Janiwa yatkthti. Jumawa “pasiyiri sarañäni…” sistaxa, ukata nayaxa wali kusisita jumampi pasiyiri sarañataki jutthxa! —Jichhaxa janiwa, mirä, yaqha uruki pasiyiri sarañäni, …— sasawa, chachaxa achikasitayna. — Ukhamaxa ukhamächiniya. Ukhamaxa muxsa achu alatanakaja tampunakata apthapiniñäni— sataynawa. Ukata chachaxa sisxatayna. —Jumaxa janiwa pasiyiri amtanïkatätati ¿janicha?! —Chiqa ukhamawa, jumaxa “iyawa, pasiyiri sarañäni” sitasmaya nayaxaya jumaru “janiki sarkañäniti” sasa achikaskirismänxa! Ujkatxa janiwa mayampsa warmixa uka chachampi parlañsa munkxataynati. Jichhaxa, jilata kullaka, jumawa akxaru kimsïri chacha ukatxa phuqhcht’xäta.
- 13. 13 Chuy! janipuniwa alawasïtati Chuy! Kullaka, jilata janipuniwa, kunäkasasa wali kusisita, alawasïtati. Kunasa allthaptxirïtaynawa. Laruñasa jachañasa mayakiwa, ukatsa akch’itankakiwa tinkuñaxa, siwa. Taqi kunawa jumankasamachaki, ukata chiqpachasa janiwa jumankkiti. Kunasa luratamatjamawa jumanki. Kunsa pantjstaxa, ukxatxa ancha chani irxatata pajätaxa. Kunasa mayt’atakiwa. Mama Philuminawa sunina, phisqha wawani ukhama mä marka warmi masiru, ancha kusisita, arxayatayna: –Ay! Chachamaxa sumririrukiwa sarakisa, nayanxa yatichiritakiwa chachajaxa yatintanski. Tukuyxani ukjaxa janiwa jach’a markata aka suni uraqiru mistunkxäti– sataynawa. –Ay! Wali kusarakisä! Sasakiwa, maynixa muspart’awäsa sarawayxatayna. Chacharu yatichirita tukuyañpatakixa, iwija, khuchhi, qarwa aljantatayna. Waksa qallunpacha aljantatayna, uka qullqsa
- 14. 14 ukjpacha, jani ralsa jalaqtayasa chachaparu apxart’ayatayna. Ukhamaraki issa maya maya alararapitayna. Tirnunaka maya maya ch’ukurt’ayatayna, uka apkatatayna. Wawanakaparu iskuylaru khithañsa armasxataynawa. Wawanakparu isita uñaqañsa janiwa amtkxataynati. Ukhamaraki wawanakaparu manq’a suma luqtañsa antutxataynawa. Urusa simanasa phaxsisa marasa umjamawa qullu jawiranjama jalt’askatayna. Uka warmina yatichayata chachaxa yatichirïña tukuyxataynawa. Phisqha t’aqhi wawatsa, qullqimpi waytiri warmipatsa, jupaxa q’ala armt’asiwayxatayna. Mä wirlucha yatichiri masipampiwa jupaxa mitintasxatayna. Ukampiwa jaqicht’asiñataki wakt’ayasxatayna. Warmixa inapuniwa chiqa jacha jachaskatayna: “Wawanakajarusa Manq’ayasiskpachäna, Wawanakatakisa Isi alaqkamayxa, Wawanakajarusa Yatichayaskpachäna. Ay! Ay! Kunarukisa Purt’asiwaypachäthxa”
- 15. 15 Sasa warmixa inawisapuniwa jachatayna. Aka jakaña pachaxa, juparuxa, wali yäppuni, jani mayampsa alawaskiri yatichsuwayatayna. Chachaxa Churu Pampa iklisyaru jaqichasiñataki, urasaparu, purintataynawa. Warmina jilapasa, kullakapasa janiwa kuna lurt’añsa yatkapxataynati. Kasarayiri awksa tayksa inamayawa jawsasitayna. Ukasa janiwa kamachañsa yatkataynati. Qalasa, wichhusa, kuna laq’usa, chiqpacha jachaqt’asiritaki arsuriwa, sischixaya. Ukhamawa uka warmixa uka uruxa, wali llakt’ata, jupata arsuri suyatayna. Mä markankchinxaya, kunjataraki kuna wichhusasa jupataki arsuri jutxanixa... Mä kumparipawa utjatayna, ancha jaqina jani yäqata ukhama, ukatsa jisk’a tansa jaqikiraki ukhama. Warmixa juparusa yatiyasirakchi. Ukata tatawa wali isthapt’ata, ch’iyara larama tirnuni, janq’u kamisaru chupika kurwatasa yäpa chinuntt’ata, jach’a tansa warmipampi, ukhama iklisya punkuru purt’anitayna. Ukata jupawa wali kust’ayxatayna. Kumparixa 110 pulisiyaruwa tiliphunuta jawsatayna. Ukata Churu Pampa iklisyaru purïpanxa jank’akiwa, yatiyasaxa pataka tunkani pä qullqi iqxart’ayatayna. Pulisiyaxa ukasa wastawa iklisyaru mantasaxa, kurana amparapata wayurawayasaxa, awtuparu wayunt’asiwayasa apasiwayxatayna. Kunjamatsa, kuna kamachi aytasisasa, kimsa uru llawintayatayna. Chachaxa inamayawa ukana warariskatayna, uraqsa phisjama jat’iskatayna, juparu yanapt’rixa janiwa utjkxataynati. Chiqa
- 16. 16 kunjamataraki mä k’ariru yanapiri uñstanxanixa. Ch’illiwasa, qalasa, kunasa chiqpacha jachiriru, chiqana sarnaqasiriruya yanapirïpachächi. Ukana aliqapuniwa munatapata jachatayna. Warmipa phisqha wawapa armasisa uka munataparu munatapsa amtasisa jachatayna. Mä chuymapanxa uka warmita wali warariskakatayna. Nayriri warmipata suma amuyt’katayna, ukjawa jupa pachasa jiskht’asitayna: “Ukhamaxa ¿jani walpunti lurpachäthxa?, nayaxa chuymana amuyupaki arktha, p’iqimpi suma amuyt’iriskäatha, inasa jani katjayaskirïschïthti”, sasa wali lup’itayna. “P’iqi amuyu jiskht’asikpachana, chuymäna amuyupa lurañataki”. Lukalanxa, jaqichasiri pantjasiyata wirluchaxa, jani chachanikiwa arkunaka katuqt’asiskatayna. Jupana jaqi masinakapawa, tawaquru uñxatt’iri, lukala sarapxatayna. Ukana tawaqukiwa sapaki ukhama, jachirjama, jawillatanakapa katuqt’asiskatayna, siwa. Kimsa uru k’ari jacha jacht’aniwäsa, pä aruma ikt’ayaniwäsa alisnukt’anxatayna. Munatapa ukanxa, juparu nuwaki churt’xapxatayna, jani mayampsa jutkiri alisnukxapxatayna. Yatichiri masinakapasa jupatxa wali llakipxatayna, yaqhipaxa chuyma manqhapansa larusipxatayna. Waljawa akaxa warminakaxa chacha yatichiritaki yatintayi, uniwirsirara tukt’ayayi, ukata niyaki yatintaña tukt’ayatatxa,
- 17. 17 warmiruxa, wawanakanïskpasa, tawaqupampi sarawayxiri, uka pachätaynawa. Jichhaxa jumawa: kunatsa ukhama, warmirusa chacharusa alawasiñaxa chuymaru jutistu ukxata yatxatxäta. Ukatsa akhama kuñtunaka yatstaxa kuñtt’anitätapï, mirä suma, ampi. Ukatsa jichhaxa janiwa ukhama paya kuti jaqichasxapxiti, kumputarura jani ukaxa atamiri makinawa ancha jasaki paya kuti k’arisiriru katurxi, jichha pacha mayja pachankxtanwa…
- 18. 18
- 19. 19 Ijma chachanïxipana k’umiri Mä awkilixa t’aqhipiniwa mä qhathuna sarnaqt’asiskatayna. Jupaxa jayawa ijmata sarnaqxatayna. Jupatakixa sapaki sarnaqaña ch’amäxataynawa. Jupaxa nayra warmipampi jani wawanikiwa qamawäpxatayna. Ukata mä suni taykalimpiwa jikisxatayna. Uka taykalixa ukhamarakiwa ijma jaya maranaka sarnaqxatayna. Ukatxa niyasa tunka phisqhani maraninakjamawa munasxapxatayna. Sarnaqawinakapa purapata yatiyasipxatayna. Taykalixa mä wali uñt’ata yatirina warmipätaynawa. Ukhamaraki, phisqha wawanïtapatsa yatiyarakitaynawa. Uka wawanakaxa q’ala achachi awila warminaka ukhamäxataynawa. Awkilixa ukhamaraki juwilatatsa tunka maranakawa mäkipawayxatayna. Sapaki sarnaqaña ancha ch’amäpanxa, wasitata warmi jikiñxata amuyt’asitayna. Jichha kutixa jupjama chuymani jaqi warmitaki thaqhatayna. Ukhama munataparuxa awkilixa kuñt’arakitayna.
- 20. 20 Uka paninixa: maynisa ijma taykali maynisa ijma awkili. Maynixa kampuna sarnaqiri, mayniraki jach’a markana utjasiri. Maynixa suxta tunka paqallquni marani, maynirakipi paqallqu tunka marani. Maynixa phishqha wawani: kimsa yuqalla pä imilla, maynixa jani mä wawani. Mayni t’aqhi jani kunani mayniraki qamiri. Paninpacha ancha taykali ukhamaraki awkili ukhamäpxataynawa. Jupanakaxa jaqichasiñatakixa wali axsaräsipxatayna. Warmi irpsuñasa, wawanakaru “jaqichasxäwa” sañasa, awisaxa, wali ch’amächixaya. Yamasa taykalitakixa, jupa pachpawa ijma warminaka jaqichasxïpana wali k’umirïtayna. Jichhaxa uka taykaliruxa, araxaru thusatapa, ijma warminakaru k’umitanakapa thathantasiña uruwa puritayna. “Kamsanisa jaqixa”, ukawa jupatakixa wali jathïtayna. Wawanakapaxa jisk’atpacha ukhama amuyuniru yatichataxa, janiwa kunsa taykalina jaqichasiñapata yatiñsa munkapxataynati. Uka phisqha jaqichata wawanakapatxa, paninikiwa wali suma amuyt’irinakaxa utjatayna. Ukasa janiwa wawapäkataynati, mä yuxch’ampi mä tullqampi, maynixa kust’ata amuyiri warmïtayna, mayniraki wali ch’ikhi ukhamaraki munañani jaqïtaynawa. Kunasa kunächiya, “iyawa sañatakisa” jani ukaxa “janiwa sañatakisa”, taykalina yuqapana utaparu, awkiliru katuqañataki jikthaptapxataynawa. Pä phuchhaxa janiwa sarapxkataynasa,
- 21. 21 kimsa yuqa warminakapamppacha, mä yuxch’a ukhamaraki mä tullqa, ukhama suxtanikiwa jikthaptapxatayna. Kimsa yuqapaxa sunsjamawa p’iqi thalasiskapxatayna. Yuxch’awa kusa amuyt’ayxatayna: “¿Awira kawkïri yuqasa taykaru qullqsa waxt’apxtaxa? Jumanakaxa tuqiñaki yatipxtaxa, chachasiskpanaya…” Ukxaruxa uka wali yäqata ukhamaraki qhuru tullqapawa, “chiqawa ukaxa, janiwa mä juk’a qullqsa aka t’aqhi taykaru churkapxtati, kuna manq’ata jani manq’atawa kamputa akaru mä juk’a t’una ch’uqisa apt’ata purisinki, isitsa jalstata, Pantiymata akakamasa kayuki jutaskirïtayna, janiwa awtutsa jutirïkataynati. Jaqichasiña muniripaxa, janisa ancha qamirïkchixa, utjiriniwa, akansa utani, ukhamaraki Tikinansa utaniwa. Nayaruxa ukhama awisitu, jupaxa ukatsa juwilatawa taykalxa irpnaqasiskaniwa…” sasa, taykalina taqpacha yuqanakparu amutaki, muniri jani munkirpacha, iyawa sayxatayna. Ukata mä juk’ampjaruxa awkilixa, taykali warmitaki irpaqasirixa, purintanxataynawa. Pä kaja sirwisampi, wallpa kharitanakampi ukarusa muxsa achunakampi ukhama taykalaykuxa, yuqanakapatakixa, apnuqarapitayna. Niya satäxchixaya, wawanakapaxa amukiwa katuqt’asipxatayna. Ukata wali yäqata tullqaxa mä iwxt’iri, taykalina jaqinakaparu mayitayna. Janiwa maynisa iwxt’irjäpxkataynati, ukata mama yuxch’axa arst’aña mayitayna, ukata jaqichasiri awkili taylakiru iwxt’atayna: “Ya, jichhaxa jumanakaxa jaqichasipxañmati, “iyawa” satäxapxtawa, janiwa jichha uruta khuysaruxa maynisa maynisa kuna masimasa utjxañpäkiti, ijmanakäxasaxa sapäña
- 22. 22 tamarusa kutiqxapxchïyataxa, jichhaxa panichasisaxa kasäru tamaru kut’anxapxtawa. Jaqjamawa jani tuqisisa jani ch’axwasa sarnaqapxäta. Janiwa ch’axwatanakama isch’ukiña munapxkthti, jani ukhamäkani ukaxa… khayaxa, khä chikutixa uta pirqana warkt’atäskixa, ukawa janchinakamana thuqhurt’ani…” Ukata larurasaxa, walpuni ukana qhumarasipxatayna. Ukatxa, kunjamänisa, kawkhimänisa, kunärsanisa jaqichawixa uksa amtt’awäpxatayna. Ukxaruxa awkiliru taykali irpxart’ayasa khithanukt’xapxatayna. Awkilina utapaxa uka jak’ankakitaynawa, siwa. Yuxch’axa jamasata jani khitina uñjata, lip’st’awayasaxa, amukiwa sarawayxatayna. Qhipharirinakaxa, sutinakapasa Umiri satächinxaya, umirinakäsinxa, uka paya sirwisa kaja umarasaxa payampsa alasinisasa umarkapxakitaynawa, ukhamaruwa ch’axwantxapxatayna. Nuwarasisa anqa chhukhsüsiwäpxatayna, Tupatira Chakana chika aruma wali pasaxa chhukhnaqäsisa, nuwarasiñataki maynisa maynisa arknaqräsipxatayna. Qhipha urunakaxa, ch’ikhi tullqaxa laqawa taykalina papilanaka, jaqichasñpatakixa, q’umachst’atayna. Kasarasitatxa ukhamaraki awkilitaki Tikina uta ukhamaraki uraqi papilanakapsa q’umachst’atayna. Mä pä marata uka ch’ikhi tullqaxa jiwxataynawa. Ukkañkamaxa taykalixa wali kuspini sarnaqt’awätayna. Wali isthapt’ata, wali tujitatata, qullqisa wayaqana phuqhantt’ata,
- 23. 23 taksita awkilixa taykali irpnaqt’asiritayna. Ukata kimsa marata awkilixa jiwawayxataynawa. Taykalixa sapakiwa utana qamasxatayna. Juwilasyunata qullqsa irst’asinirakitayna. Tikina utxa, pachpa chachapana jilapana ancha achikasitapatxa, juparuwa aljantxatayna. Ukatsa walja qullqxa wankuna tantkatatayna. Ukata mä suxta marata taykalixa alaxa pacharu sarña arkawayxatayna. Ukhamawa, antisa awkilina jaya phamillanakapawa utaru purintanisa taykalxa imt’ayasxapxtayna, ukhamaraki utsa katuntt’asxapxatayna, uka kimsa sunsu taykalina yuqanakapasa paya phuchhakanakasa jani kunaniwa qhipharxapxatayna. Supayana waxt’atxa supayakirakiwa apasxirïtayna. Ukata jani ch’ikhi tullqa jiwkaspänxa, supayaxa janiwa uta aparkaspänti…
- 24. 24
- 25. 25 Illampu Iklisyana k’upsusita Janira Kumputarurasa utjkatayna, uka pachätaynawa. Nayraxa jaqinakaxa pankanakaru amparampi qillqantasakiwa jaqichasipxkatayna, uka pachanakätaynawa. Ukhamatxa mä chachasa yaqhachaqana yaqhampi mayampsa payampsa wasitata jaqichasirïtayna. Mä chachaxa jaqichasisaxa kimsa wawani warmiru aparpawäsaxa, yaqhampiwa jaqichasiñataki, sarnaqxatayna. Mä tawaquruwa wali kusa parlxayatayna. Tawaquna “iyawa” sataxa, jupaxa wali kusisitawa kasarasiñataki wakt’ayasitayna. Tawaquna jaqinakaparusa jani kamskayaki “iyawa” sayatayna. “Iyawa, ukhamaxa jaqichasxakmaya jani warminïksta, ukaxa”, sapxataynawa. Illampu Iklisyaruwa, warmipa jamasata, jaqichasiñataki wakt’ayasitayna, ukaruwa tawaquna jaqinakapata kasarayiri tatsa mamsa jawsasitayna, ukhamaraki jupana jaqichayiri tatsa mamsa kasarasiña wakichasiñataki irpatayna. Mä qawqhasa, jupana jaqinakapasa, ukxa suma yatxapxatayna.
- 26. 26 Kimsa wawani warmixa, wali jachatayna. Ukhama “jachaskirinakaru kunasa yanapt’iriwa”, sapxchixaya. Ukata uka warmina, uñt’ata warmi masinakapaxa, wali llakt’asipxatayna. Janiwa kamacht’añsa yatkapxataynati. Ukata maynïriwa kusa amuyt’xatayna. Uka uñt’ata warmi masinakapaxa, kawki kust’ata, wali ch’axwiri, aycha khari warminaka uñt’apxatayna. Jupanakaruwa yatiyatayna, ukhamata mä amta wakt’ayapxatayna. Uka chachana jaqichasiña urupa, suyantapxatayna. Urusa, simanasa, phaxsisa ninjamaxaya pacha nakhantasa sarantaskchixa, niyakiwa uka jaqichasiñapa uruxa purinxatayna. Tawaquxa samkansa mayjaki samkatayna. Jani waljamaki samkt’asitayna. Wirjinaxa ancha t’iphuta, pä anu q’añusiriki, tatituna nayraqatapana, maya suriyawumpi jawq’antasina jaljtasiyatayna. Chachasa uka kasarasiña arumirjasa qhanawa ina t’anqha t’anqhaki sarnaqaskatayna. Warminakaxa: Kuna urünisa, kuna uränisa, kawkha iklisyankanisa ukanaka suma yatxatapxatayna. Ukata Illampu iklisyaru nayraqata pusiniki, sarantapxatayna. Uka iklisyana qunuñanakanxa, nayraqata qunuñanaka qhiphäxaruwa, uka pusi warminakaxa, ina jawillatanakjama sumataki, paninixa ch’iqäxa qunuñana, paniniraki kuoïxa qunuñana qunurt’apxatayna.
- 27. 27 Ukhamaruwa tata kuraxa misaña qallantatayna. Jawillata jaqinakaxa, jani misaruxa jank’asa sarapxirïkiti, ukhamaraki yaqhipaxa lukalarukiya sarapxirïchixa, ukhamanakasa utjarakchixaya. Jawillatanakaxa yaqhipaxa wali munasiri ukanakiya aywthapitaynaxa. Tata kuraxa wali kuspini jaqichañataki parlart’atayna, ukata janira kasarkasa, misa ist’irinakaru satayna. –Jichhaxa ¿khitisa aka jaqichasirinakana jani kasarasiñpataki kunsa yatipxthaxa?, jichha arsupxma, jani ukaxa wiñayataki amukt’apxma– sataynawa. Ukjawa maynïri warmixa, laqa jach’ata arsutayna: –Uka chachaxa kasaratawa! –Saya, uka chachaxa warminiw!– sapxataynawa. Ukjawa, tata kurasa janira mayampi arskïpana, ukjawa warminakaxa wali uxuntxapxatayna, tuqinuqapxatayna, jaqichasiri chacharu waythapisina t’isanuqapxatayna, q’ala k’uphsupxatayna ukhamaraki tata kursa ch’iyanuqapxatayna, yamasa jaqichasiri tawaqxa t’aqhiña alisnaqapxatayna, jaqinakapawa juparu qhispiyatayna, jani jaqinakapa ukankaspänxa, kamachapxchispäna. Uka warminaka wali ch’amani, ukatsa nuwasiri yatsuta warminakätaynawa. Uka ñanqha chacharu k’uphst’awäsaxa, kalliru chhukhst’awayxasa, q’alawa chhaqhart’awayxatayna. Mä kimsa ch’ipxtakiwa uka warminaka ukhama k’uphsuwäpxatayna. Uka pasatatsa,
- 28. 28 jaypachata pulisiyasa chhukhnuqaskatayna. Janiwa nuwsuri waminakaxa maynisa ukakxataynati. Pulisiyaxa nuwjata jaqichasiri chachaki wayusiwayxatayna. Ukhamata uka chacharuxa, tawaqupana jaqinakapasa, nuwjasawa alisnukxapxatayna. Uka jaqixa ukhamata janiwa mayampsa jaqichasiña amtxkataynati. Jichhaxa jumawa: kunatsa ukhama uka chachaxa luratayna, ukxa amuyt’xäta, ukatsa akxata yatstaxa, akaru phuqhacht’xasmawa, ukjawa “aka pankaxa kusasä, aka pankaxa nayaru wali yatichitu” sätaxa. Ukatsa jilata kullaka, uka suma yatstaxa, nayaru yatiyanitätapï, mirä.
- 29. 29 Mama Tikunipana sarnaqawipa Sapa uraqisa markasa suyusa wali kust’ata wawanakapa uywasi, ukhamaraki chijiru puritanakasa utjarakiwa. Ukatsa purapata yanapasiñankiwa kusisiñaxa. Quta lakana utjiri, kawki jiwaki tawaqütaynawa.Wali kust’ata, jach’a tansa, thuru warmïtaynawa. Amparapasa p’utuki, ajanupasa qhana, wali jiwaki warmïtaynawa. Kunasa jani jakirisa jakiri uywanakasa jaqisa panipunïchixaya, mä uruxa kasarasxataynawa.
- 30. 30 Chachapaxa irnaqiriwa jach’a markaru sarawayxatayna, Ukana wali chachaxa, irnaqasaxa, qullqi jikxatasirïtayna. Sapa simana tukukiwa utapa, warmipa uñjasiri jalirïtayna. Chachaxa sapakjamakipï jach’a markana irnaqt’askixa, ukata ukaxa janiwa ukhamakïkataynati. Chachaxa yaqha warmi jikxatt’asisaxa jupampiwa jach’a markana qamt’asiskirïtayna. Jupaxa sapa simana tukukiwa suni utapa jalaskirïtayna. Sawaru alwajaxa sarirïtayna, tuminku jayp’uxa kutiwayxirïtayna. Ukhamakpuni sarnaqirïtayna. Ukhamkämixa urunakasa, phaxisinakasa, maranakasa laqawa jalawayxatayna, ukhamarusa taqinisa jichüxapxataynawa. Warmisa janiwa, munasiña jilanchjasiña taypinxa, ina sunsjamaki sarnaqkataynati. Jupasa jamasata munirini ukhamawa sarnaqxatayna. Kampunxa ukhama sarnaqañaxa janisa walina uñjatäkchixa, ukatsa ancha jamasata sarnaqaña utjxataynawa. Ukata yatkiri jaqisa yatkasaxa, “taqi kunasa aynïpanwa”, yatkasasa ist’kasasa janiwa kunsa arsupxirïkataynati. Mänxa, chachaxa, anata sawaruwa, suni utaparu purintatayna. Ukana past’aniwayasaxa, tuminkuxa wali alwawa, warmiru uywanakampi utaru jayt’awayasa, jach’a markaru kutiwayxatayna. Suninxa, warmipaxa laqapuniwa, uywanaka jayt’asiwayasa, Laxa marka phunchhawiru sarañataki wakicht’ayasitayna, uka
- 31. 31 wawqi masinakapampiwa ch’uta thuqhuri Laxa markaru sarwayxatayna. Ukata janipuni supaya amuyuni jaqi uñch’ukirinakaxa janixa utjkiti, jani ukaxa aynita armasirinakasa utjapunchixaya. Ukawa, uka warmina chachparu, tiliphunuta: “warmimaxa Laxa marka ch’uta thuqhuri sarawayxi”, sasa awist’xatayna. Ukjawa chacha Laxa, jach’a markata jalsuwayatayna. Walpuni warmija uñjxä sasa uñanaqatayna, taqichaqa thaqhatayna, tiliphunuta jawsatayna, ukata warmiru satayna. —¿Kunsa luraskta? — sasawa warmiparu jiskht’ayna. —Nayaxa alpha wakataki yawisktha— sataynawa. —Ä, kussa alpha Laxana yawintasktaxä…— ukjakiwa warmina ajayupaxa niya thuqhsuwayatayna. Ukatsa ratukiwa p’iqimpi amuyt’asisa, kutitatataynawa. —¿Kawkhankarakta? — sataynawa. Ukhamata jikisisa, chachapampi wawqi masinakampi, kimsani umt’xapxatayna. Arumaruxa q’ala uka warmiruxa chachapxa nuwst’xatayna. Ukhampachasa warmixa janiwa q’ala atipjata ukhamapuni qhipharkataynati. Warmixa, qhipha urunakpachawa, chachapa sarnaqatapa q’alraki jiskhxatayatayna. Ukhamatxai warmixa chachapana jach’a markana yaqha warminïtapsa yatxarakitaynawa. Aynita armasirinakaxa jupataki utjarakitaynawa.
- 32. 32 Ukata uka warmixa janiwa wankataynati, Antisana juk’ampi sarnaqt’xatayna. Jichhaxa jumawa akxaru kuyntaña tukuyxäta, ukhamaraki qillqt’xäta. Kuna janixa, kamisa akataqi aka pankanaka uñxasaxa jani qillqaña yatiqätati, jumaxa qillqañamawa, “munañaxa lurañawa” sisa.
- 33. 33 Munatlaykuwa lunthatasxatayna Mä raryu alakipawa Ch’ijinina sarnaqatayna. Kawki munañani, aliqa jaqita, musuptata jaqïtaynawa. Warmipasa ukhamaraki, janipuni aritisa jicnhuru warkkatataxa sartiri ukhamätaynawa. Mä suni tawaqu aljaña yanapiritakixa uywasipxatayna. Ukatsa pachpa utanxa, chachapana kullapawa, qamarakitayna. Uka kullakapasa qhiphjaruxa chachanïxataynawa. Mä kawki ancha parliri, jach’atansa, wali yäpa, jaqïtaynawa. Uka jaqixa janiwa khitirusa yäqirïkataynati. Jupaxa raryu kajunanaka apantirsa, kawkharu imirsa suma uñaqaskirïtayna. Uka kajunanakanxa tunka payani raryunakawa sapa mayana utjirïtayna. Uka masanu jaqiruxa mä tawaquwa uñstxatayna. Ukana qhiphapa achala asnjamawa jalawayxatayna. Kunjampachsa uka tawaqumpixa “iyawa” sayasitaynawa. Uka masanu jaqixa, warmipa jamasata yaqhachaqana uka tawaqupampiwa qamantasitayna. Tawaquxa wawanïxataynawa.
- 34. 34 Uka jaqixa janiwa kuna walt’ata irnaqañansa irnaqkataynati. Ukata janiwa qullqipasa pä warmi uywañataki utjkataynati. Uka t’aqhi tawaqupataki ukhamaraki wawapatakixa mä juk’a manq’a puchunakakaki apirïtayna. Ukata mä uruxa lunthatasiña amtxatayna. Lunthatasiñaxa jupatakixa janiwa kuna ch’amjamäkataynasa: sustuki t’ijtxañakïtaynawa. Ukata mä uruxa lunthatasiña uñnaqatayna, amuyt’atayna, kunjama lurañsa wali amuykipatayna. Warmipana jilapaxa raryunaka aljirïtaynawa. Uka warmixa mä yanapiri tawaquna ukhamawa raryunaka aljirïtayna. Jilapana warmiparu mä jach’a raryu kajuna ituqaña amtxatayna. Yanapiri tawaqu jani amuyaskïpana mä jach’a kajunxa imaqxatayna, ukata arumaruxa utaparuwa itusxatayna. Uka raryunaka aljaranitampiwa uka wawani tawaquparu manq’ayanitayna. Aka pachanxa taqi kunasa jakhutächixaya. Uka jach’a kajuna chhaqhata raukiwa amuyaspxataynawa. Chachaxa ancha yanpiri tawaquru tuqitayna, awilaxa ukhamaraki yanapiri tawaquru: “jumawa lunthatxistaxa” sasa tawaquru tumpantxatayna. Tawaquxa ancha jachatayna, mamaparuwa awisasinxatayna. Aljiri yanapiri tawaquna mamapaxa: “janipuniwa wawajaxa lunthataskaspati…”, sasaxa yatirina uka saraña amuyt’ayxatayna.
- 35. 35 Ukata chhaqhayasiri mamaxa, “chiqaya” sasa mä mama yatiri irptasinitayna. Uka mama yatirixa kust’ata yatirïtaynawa, siwa. Uka utana utjirinakaru, taqpachaniruwa jawsthapt’ayatayna. Ukana sapa mayniru mä phaxsi mama qullqi churatayna: —Aka phaxsi mamampi ajanu qaqst’asipxma— sasa. Tawaquxa, janixaya jupaxa lunthatäskchitixa, ukata laqapuniwa ajanu wali suma qaqst’asitayna. Ukata masanu jaqirurakiwa, mama yatirixa, phaxsi mama irxarayatayna. Uka jaqixa wali thuqhtasitayna: —¡Kuna!Karaju! ¿Nayati lunthatamäjäxa?— sasa wali tuqisitayna, janiwa ajanu qaqsusiñsa munkataynati. Jilapasa, uka kajuna chhaqhayasiri warmisa wal thuqhtasipxatayna: —Kamisa jupänixa,… —Janiwa jupäkaspati,… uka yanapiri tawaqukipinïpachawa! — sapxataynawa. Ukata mama yatirixa wali ch’urkhtasitayna: —Jani phaxsi mamampi qaqsusiña muniriwa lunthatïri— sataynawa. Ukata tumpirinakaxa sisxapxatayna: —Ukhamaxa qaqsuspansay! — ukjawa mama yatirixa, chuymachatayna.
- 36. 36 —Jani jumäkstaxa, janiwa kunasa kamachkätamti, janixaya jumäkstatixa ukata, jani axsarasa, ajanuma qaqsusiñamapuniw!—. Muna jani muna uka masanu jaqixa, jupa lunthatäkaspachawa, larusisa larusisa, uka phaxsi mama qullqimpi ajanu qaqsusiwätayna. Ukhamxa taqiniwa qasusipxatayna. Uka tukuyasawa mama yatirixa satayna. —Khitïya lunthataschi, ukaxa luqhiptxaniwa, akata marakamaxa yatxañäniwa.— sawätaynawa. Marasa phaxsisa simanasa qulluta umjamaxaya jalaskchixa, niyakiwa tirsüxatayna. Ukjawa masanu jaqixa mayjaki sarnaqxatayna. Ukata arsxatayna: —Nayapiniwa, raryu kajuna itsusktxa— sasa. —¿Ukata kunatsa uka ratu jani arstaxa?— sapxataynawa. —Janiwa nayaxa iñkayätthti, kawkita qullqi mamampi qaqsusiñaxa lunthata katjayirïnixa saskirïthwa— sataynawa. Warmipaxa wali jachatayna. —Qullayarapxita— sasa. —Chiqa, arsxchixaya, qullayxañawa— sasa, mama yatiri thaqhiriwa sarnaqapxatayna. Mama yatirixa jayaruwa qulliri sarxatayna. Janiwa kunärsa puriniñapasa yatiskxataynati. Laqakiwa phaxsinakaxa, urpjama, jalaskatayna. Uka jaqixa jani walinanaki lurxatayna, luqhjamakipiniwa saranaqxatayna.
- 37. 37 Inamayawa yaqha yatirinakampisa qullqayaskapxatayna. Mä yatirixa qhana jisxatayna: —Akaxa q’ala pasjatawa, janiwa qullañaxa wakiskxiti, uka ratpachawa, arsxañapänxa, ukaya inasa qullqichisäna…— sataynawa. Luqhixa masinakapa thaqhasiriwa sarawayxatayna. Luqhiruxa janiwa utarusa katuqkxapxataynati. Ch’iphsa ch’iphantapxatayna, asta uksa q’ala tukjatayna. Jani pantalunani jani kalsun qalluni ukhamakiwa utaru jalnuqanxirïtayna. Alisipxarakikchi jalnuqanxarakikchi, jaqitakisa p’inqapuniwa utaru jalch’ukinxatayna. Ukhamaruwa mama yatirixa purinxatayna. Ukasa janiwa kamachaña yatkxataynati. —Kuna uka ratuya arsxaspänxa, qhanaraksa parlaskthxa. Akaxa q’ala pasatawa, janiwa kamachksnasa— sataynawa. Ukata Churukilla markaruwa luqhxa katjasina apayxapxatayna. Masanu= cuñado Iniña= creer
- 38. 38
- 39. 39 Pä kullakanaka Markasanxa taqi kunasa payapuniwa sischixaya. Chiqapuniwa kunasa payäski, nayana apachita utajanxa sank’ayu waraquwa utji, ukaxa payawa kastawa utji. Nayraxa nayaxa sapa uruwa uywa awatiri uka lumanakaru sarirïtha. Ukata sata urasaxa waraqunakaxa wali panqart’askiri, antisasa jawaq’ullt’akiri sañäni. Jawaq’ullanakaxa ancha jiwanakakïriwa. Ukata janiwa nayaxa k’ilsurïkti, sank’ayuñapächixaya. Anata pasanakawa sank’ayu thaqhiri sariritha, ukana janiwa taqpacha waraqunaka sank’aykataynati, mayaxa sank’ayutayna, mayaxa janiraki, mayaxa sank’ayutayna, mayaxa janiraki, ukhamakiwa uñstxiri, ukata uka waraqunaka inaki panqaratapa jiskhxatxirïtha. Awichujaxa, waraquxa qachuni urquniwa, siwa. Qachu sank’ayu waraqukikiwa sankaywaqi, urqu waraquxa aliqakiwa panqariri, siwa. I Pä kullakawa aka jakaña pachana qamapxatayna. Mayaxa jilïri mayaraki sullka. Jilïrixa wali amuyasisa kuns a
- 40. 40 lurirïtaynawa, ukhamarusa wali q’apharakïtaynawa. Maynixa janiwa ukhamäkataynati. Wali kusisiykiri parlxayiri jaqimpiwa kasarasxatayna. Ukata pä wawanïxataynawa, mayaxa yuqalla mayaraki imilla ukhamätaynawa. Ukata ukataqi kusiskaya parlxayasaxa, uraqsa alaxa pachsa alarapïmawa, siri chachapaxa, yaqha warmimpiwa sarwayxatayna. Jaytjawayata warmixa anchpini jachatayna. Akxa jiwkatayati jani ukaxa amuyampiki kunsa amtäxa, sataynawa. Ukata uka qhipä uka luraña amtatayna. Ukhamakïskapana, aka luqhiptaña paspana, sataynawa. Janiwa kunsa kamachkataynati, janiwa yaqha w arminakjama luqhiraskataynati. Utapansa mä uta, puriskañapataki, churat ayna. Ukaruwa yänakapsa uskurapxatayna. Chachasa ukaru yänakapsa, muniripana yänakapsa apasinxatayna. Pachaxa taripañataki laqawa jalt’askatayna. Chachaxa mä munisipala uphisinana irnaqatayna. Maranakaxa pasaki pasarpayaskatayna, yaqhampi sarxiri wachuq1a jaqixa juwilasxataynawa. Ukata mä pä marata munatapana utapana jiwxataynawa. Ukata imantxañataki aptanxapxatayna. Warmipaxa mä utxaya uka wachuqiri jaqiru churchitaynaxa, uka jaqixa ukaruwa papilanakapsa imasirïtayna. Nayra warmipampixa jaqichatächinxaya, ukata uka pailanaka uñarasa apthapisaxa juparkamawa juwilatsa kunanaksa
- 41. 41 pasayasxatayna. Jichhaxa ukampiwa warmixa sarnaqt’asiski, ukatsa murinsa sapa mara thuqht’aski, siwa. II Sullka kullakaxa ancha ratpacha kunsa lurjirïtaynawa. Jupaxa kullakapjamawa jaqichasirakitayna. Juparuxa chachaxa jaqichasiñataki ukhamaraki uraqsa alirjama alaxa pachsa alarapirjamawa tukutayna. Jupaxa chiqaya ukhamächini sasawa jaqichasitayna. Jaqichasxasaxa jupaxa pusi wawanïtaynawa. Jupanakaxa supaya isi, murinu isi, kullawa isi lurirïtayna. Ukhama waliki sarnaqkasawa, warmixa mä uruxa, yaqha warmimpi qamantasita, chachaparu katjxatayna. Warmixa thithisa luqhiptataynawa. Irnaqaña utaparu jalatayna. Jupaxa jach’atansa warmïchinxaya, ukatsa jach’a markana yuriri ukhamächinxaya, jasaki chachaparuxa katjasa nasa khariqatayna. Ukata laqawa nasa mallxtayatayna. Ukhama qhuyphiri ist’asaxa pulisiyanakasa laqakiwa chhukhnuqapxatayna. Chacharu jani nasani uñjasaxa impiñupiniwa chachana nasapa thaqhtapxatayna. Uspitalaru apasa ratpachaki achkatayanxañäni, sasa. Inamayawa nasa thaqhapxatayna, nasaxa warmina puraka manqhapana niyawa niyawa julluntaña qalltxatapa.
- 42. 42 Nasasa chhaqhatarki, uka qhiphatxa, kamachinakata jaljtxañatakiwa taripayasiri sarnaqtapxatayna. Janiwa kunasa ancha jaljasiñataki utjkataynati, pusi wawakiwa jaljasiñataki utjatayna. Wawaki payakama jaljasiwäpxatayna. Warmixa niya jani kunaniwa qhipharxatayna. Chiqa nasxaya apasxchixa. Jichhaxa warmixa jani khitina yanapt’irini ukhamawa t’aqhisiski, siwa. Ukatsa nasa manq’anita uñt’atäxataynawa, ukatxa janiwa chachanakasa jupampixa parlañsa munkxapxataynati. Chachaxa, yaqha nasa apkatt’ayasxatayna, janiwa kikpapunïkchixa, machaqa nasanïxataynawa. Uka chachana muniripasa walikiwa sarnaqaiskatayna, juparuxa uka nasa achkatata chachaxa, irnaqarapisa qullqi kunjamatsa churaskataynawa. Ukata janiwa akjaruki aka kuyntuxa tukuykiti. Jichhaxa jumaruwa tukuyxaña wakt’tma.
- 43. 43 Qamiri chachanïkasa wachuqxiri Mä awkilixa tawaqu warmi muni, mä awila warmixa wayna chacha thaqhi, khitisa uka uñstaypacha. Mä waynaxa awila warmi muni, mä imilla warmixa awkili chacha thaqhi, khitisa ukhama uñstaypacha. ¿Janiti waynasa tawaqu warmipataki, tawaqusa wayna chachapataki thaqht’asiña yatpacha? Janiwa janipunitixa, ukhamasa utjarakiwa aka jaqïña pachanxa. Kunasa kunächi, aka jaqïñanxa, wali sartatansa, pantjasitansa, jani uka kunana chiqt’atansa, kunjampachasa jaqjama sarnaqañawa wakisi. Sallqa amuyumpi sarnaqirinakaxa kunjamatsa asut’itakipuniwa. Jaqixa, awisaxa, ipikunakjamawa, jani wali kusa amuyt’asisa kunsa lurjapxtanxa, ukhamächi ukaxa chuymasasa mutuña yatiñawa. Ukatsa p’iqi supaya amuyupakiwa, kunatsa ukaxa ukhama, ukxa yati. Chuymapakiwa kawkïrisa walïni ukxa chiqt’aña yati. Taqi kunasa chimputa chimpjatawa, janisa ukhamäkchixa, Kunana waliki sartañatakixa “Jani p’iqi amuyu armasa, chuymana thakhipa sarañäni” siwa, mä sawina arupaxa.
- 44. 44 Mä ijma awkilixa, jaya maranaka jani warmini sarnaqxasaxa, warmi thaqhasiña amtatayna. Jupaxa juwilata, ukata jach’a markana mä jacha utani, ukatsa Tikinana, quta lakxana jach’a kusa yapuchaña uraqini, ukhamätaynawa. Awkilixa sapa simana tukuwa uraqipa uñjasiri Tikina markapa sarxirïtayna. Ukhama sarnaqkasawa mä tawaqu warmixa, mä wawani ukhama, chachana apanukuta sarnaqaskatayna. Waynampi tawaqumpjamawa, jisk’a wawani ukhama, taqichaqa sarnaqt’apxatayna. Warmixa jani qullqini sarnaqïpanxa, awkilixa wali qullqi uka warmiru churirïtayna. Awkilixa wali kust’ata warmjama uñkatasaxa wali chiqpacha parlxayt’atayna, warmisa ukhamaraki part’atayna. Awkilixa nayra warmipampixa jani wawanikiwa qamapxatayna. Maynixa mä sapa wawani tawaqpacha warmïtaynawa, mä chachampi jani jaqichasita ukata uka chachampi jaltata, ukhampachaxa mä jisk’a asu wawaniraki, ukhamätaynawa. Ukata qamthapt’asaxa, mä uruxa “kapasakixaya akatjamata jiwañasa utjchixa” sasaxa, uka tawaqu warmixa janiwa ukhamakïñapa munkataynati. Kunansa irnaqañasiñapa munatayna. Awkilixa utapa punkuruwa mä muxsa achunaka aljaña qhathu wakt’ärapitayna. Ukana uka warmixa, utapanjama, aljasiskirïtayna. Awkilixa Tikina sapa kuti sarxirïsaxa, sapa kutisa ukhamakpuni sawaru tuminkuxa Tikina sarxirïtayna. Sapa simana tukuwa utapa uñjasiri, warmi utaru jaytawayasina sarxirïtayna.
- 45. 45 Mä kutixa, sarañapkamaxa, warmiruxa qhathuparu jikxatanisa alasiri chachanakaxa warmiru wali turiyapxirïtayna, jupaxa jani suma amuyasispachawa uka jaqinakampi wali lart’askirïtayna. Ukata ukata mayana waynapäxataynawa, ukata awlkili tuminku aruma puriskirïpanxa, utaruwa irpantasxirïtayna. Uka warmixa janiwa muxsa achunakaki aljirïkataynati, jani ukaxa maya muxssa chachanakaru aljarakirïtaynawa. Ukhamxa qawqha kutiwa tawaqu warmixa sarnaqt’irïtayna. Ukata kunasa tukusirikïchixaya: awtu q’iwirinakaxa kimsa kastätaynawa, mayninakaxa k’achachaki saririnaka, mayninakaxa tantiyuki saririnaka ukhamaraki mä qawqhaxa ancha laqa luqhjama jalirisa utjarakitaynawa. Awkilixa “ichhamayana urjpacha sarxä, sasaxa ancha laqa jaliri awturuwa sarxatawayxatayna. Uka chuphiruxa luqhjamawa awtupa t’ijuyanxatayna, ancha ratukiwa jach’a markaru awkilixa purinxatayna. Utapa kalliparuwa puritayna, warmina qhathupaxa apthapt’ata, suma imantt’ata. Utapa llawirasisa mantawaychi, uta anqaparu purchi, chhaqhata, ikiña utapa jist’antchi ukana, warmipaxa ikiñana mä chachana winkxatata wakhaliskatayna… asta sustuki chhukhuyatayna, q’ala chhukhuyatayna. Ukata uka warmi alisnukxatayna. Ukata janipuni, warminakampi sarnaqaña, awkilixa armasxatayna.
- 46. 46
- 47. 47 Supaya thuqhuri wayna Taqi kunasa sapa maynitakiwa. Sapa mayniwa kunsa kunjamsa munapxtanxa. Janiwa jumataki wali jiwitakixa nayatakixa wali jiwitakïkaspati. Nayana jiwitakiwa satajasa jumataki jiwakïkaspati. Kunasa sapa maynitaki tuputawa, ukata janiwa kunxatsa ukhamaraki kunjatsa nuwasksnati. Ukatsa taqitaki jiwakisa utjarakiwa. Aka qhiphäkiriwa antisasa wali utji. Ukata kunatsa waykasiñasa, ukxata nuwasiñasa utji. Mä q’apha waynawa, palla pallata mistunisa, suni pampata jach’a markaru wali irnaqt’iri purinxatayna. Jaqixa jakañatakixa, panirukipinixaya tukuychixa, ukata uka yuqalla wawaxa mä uruna jaqichasxañatakixa, walpuni qullqi jikxatañatakiirnaqt’atayna. Jupaxa wali lunqhu purinisa, ukana wali uruya aruma irnaqasaxa, q’alawa ch’akharuwa tukusxatayna, p’iqisa niya t’aqatañampi ukhamakiwa sarnaqxatayna. Ukhampachasa sumiru lurkämixa, pä pataka
- 48. 48 pusitunkani sumiru ch’ulunaka, wali irqnaqasaxa jikxatatayna. Mä sumiru aljaña tinta llawirt’asitayna. Ukana wali irnaqt’atayna, wali qullqinïxataynawa. Mä uruxa sumiri luraña yatichirina kullakapa jaqichasiñataki munxatayna. Ukata uka tata markapa phista thuqhuri saraskïpanxa juparuwa thuqhuri arkxaruwayatayna. Tuli markanxa pä tama thuqhurikiwa utjatayna. Mayaxa supaya mayaraki qarwani. Yatichiripaxa supayata thuqhutayna, ukata jupaxa supayataraki thuqhuntatayna. Wali kusjamapiniwa isthapisitayna, wali kusa samillst’ata waxranakani, jach’a nayranakani saynatasa p’iqita itxatt’asita, jararankhunakani isinakani ukhamawa pañuylunakasa sapa amparu iqt’ata thuqhuntatayna. Jupana munata warmi janiwa uka thuqhuri tamana thuqhkataynati, qarwani tamana yaqha waynampi thuqhuskatayna, ukjawa supayata thuqhuri waynaxa niya luqhirasitayna. Ukata q’illisisa, supaya isinakapa mä k’uchuru willkatawayasa liwkattawayxatayna, janipuniwa thuqhuña munkxataynati, janirakiwa manq’añsa munkxataynati. Inawa achikaskapxatayna. Uka amuyasawa mä mamaxa llamiru thuqhuri tamaquru satayna:
- 49. 49 -Lulu, khä waynaru manq’a churanma- satayna. Tawaquxa janiwa munkataynati. -Aka manq’aki churanma, jumataki sumatatxani- sataynawa, uka amuyasijama tawaquxa manq’a uka q’illisita thuqhuritaki asarapitayna ukhamata uka waynaxa sumatatxatayna. … Ukata supaya thuqhuri waynaxa wasitata thuqhuntxatayna… Uka tawaquxa jilpacha jaqitakixa janiwa kuna kawki jiwaki taqükataynasa. Mä jach’a tansa, janchipasa thuru, ajanupanxa nasasa niya khuchjama llint’katata, nayranakasa chinunakana nayranakapjama lluch’xatata ukhamakïtaynawa. Ukata munasiñaxa juykhuwa, sarakisa, ukata uka supayata thuqhuri waynaxa laqapuniwa uka tawaqumpi kasart’asipxatayna. Tawaquxa wali achikatjama jaqichasitaxa, wali munañani warmiruwa tukxatayna. Janiwa chachuruxa yanapirïkataynati, chacharuxa sila silaskirïtayna. Chachaxa jupatakjmaraki janiwa kunsa lurayañsa munirïkatayna, wali q’aya warmxa irpnaqasrïtayna. Uka waynaxa pä sumiru aljaña tintanïxataynawa, uka mayaruwa warmiruxa, sumiru aljiri khithatayna. Ukata uka tintata, chacha aljki uka tintaru jutasaxa, chachana alasirinakpsa, silantasaxa, q’ala alasiri warminaksa chhukhuyxirïtayna. Uka chachataki sikusa warmimpi jakaña ancha ch’amapunïxataynawa. Ukata jupaxa janipuniwa warmiparu tuqirïkataynasa ukhamaraki nuwirïkataynasa, jupaxa wali suma jaqipunïtaynawa.
- 50. 50 Ukhamata supaya thuqhurixa jilakunaka ukwa q’uchuri sarxatayna. Ukana arumaya uru tatituna arunakapa qillqata uñkämixa, jupaxa ajayunaka awatirïxataynawa, ukata qhipha maranakatxa ajayunaka awatirina wakipäxataynawa… Warmixa ukkañkamaxa pusi wawanïxasaxa Uma Llamaya marka sumiru aljiri saraña yatintxatayna. Uka sarkämixa mä warmi wawqila uñt’asxatayna. Jupampixa jani jaljtasapuniwa aljiri, uka marka, sarapxirïtayna.Ukhamata ukhamata mä pirwanunakampiwa uñt’asxatayna. Uka jaqixa mä qamiri achachïtaynawa. Kimsanixa Lima markama sarapxatayna, ukatxa Machupikchu inka markakamawa puripxatayna. Chachapa Tatitumpi sarnaqkañkamaxa, warmixa Supayampiwa janchi kusist’ayiri, chacha jamasata, kawkipuni sarnaqtarakitayna. Aka pachanxa taqi kunasa tukusirikïchixaya, uka pä wawaqi warminakaxa, jupanakpacha jamasa sarnaqatsa katjasxapxarakitayna, wawqi warmixa jupana achachipampïxatayna, ukata Uma Llamaya markana, paläsana jaqitakisa p’inqa achachitjama nuyjasxapxatayna. Warmixa jacht’asisakiwa atipjataxa sarawayxatayna, maynixa atipjasa uksaxa achachimpiwa kusisita sarwayxarakitayna. Tatitumpi sarnaqiri chachaxa janiwa ukhama warmipana sarnaqatapsa yatkataynati. Warmipa jani Uma Llamaya marka, sumiri aljiri, saraña munkxïpanxa, waliki katuqt’asiskatayna. Uka warmixa tuqikpini chacharuxa churt’askirïtayna, silakpini
- 51. 51 silantaskirïtayna. Ukhamatxa chachaxa Tatitutsa jithiqt’awayxatayna. Ukata umaña qallantatayna, supayampiwa sarantawayxatayna. Jichhaxa wali khitimpisa umt’asikiwa, siwa. Warmipampixa kunjampachasa chikäskatayna. Ukatsa, silusa warmipxarusa, tawaquni ukhamäxataynawa. Warmipaxa jichhakiwa jachatayna, taqirusa chachapana jani wali sarnaqatapsa, inacha iwxt’apxani sasjama yatiyasitayna. Jupana jani wali sarnaqatapsa jichhaxa armt’asxatyanawa. Warmixa jilakunakampi q’uchurirakiwa sarawayxatayna, ukana inawa chuyma, ampara muqucht’amtampi, ¡Juchaway! ¡Tatay! ¡Juchaway! ¡Tatay! Sasa liq’isiskatayna. Jupanakaxa jani amuyasisawa Tatitumpi anatapxatayna, Tatituxa janiya jucha p’ampachaña munkpachatixa, ukataya jichhaxa warmixa q’ala usurnuktatawa ikiña liwintatäski, siwa.
- 52. 52
- 53. 53 Tata Panchu Qallu Q’añu jaqixa mä uruxa q’uma jaqiruwa kutxirïtayna. Q’uma jaqisa mä pachanxa q’añu jaqiru tukxirïtayna. Irpasirinaka wawanakapasa jani juchaniwa qamasxapxirïtayna. Kawki kusa sarnaqiri, jaqirusa, pantjasiwpatxa wali k’umiri jaqina wawanakapasa mä k’umiñakiwa sarnaqxapxirïtayna. ¿Kunasa aka pachanxa ukhama awatistu? Ayni kamachi. Jani ayni amuykstaxa ukhamakipuniwa liwi liwi aka pachana sarnaqaskäta. Tikina markana mä jaqiwa walja warkunakani ukhama qamasitayna. Warkunakapaxa tunkätaynawa, ukampiwa aksata uksata jaqinaka apkataskirïtayna. Jupaxa walpuni qullqi murïtayna. Ukhama qullqi chuymäsaxa sumiru luriritsa sarnaqakitaynawa. Jupaxa ukhama walja qullqinïxasaxa walja warminakaraki munxirïtayna. Walja warminakampi sarnaqasaxa aparatupasa phallantxataynawa. Jupaxa Uspitalaruwa kharsuyasiñataki mantt’awayxatayna. Ukana jupaxa tixiptañakama winkt’asiskatayna. Ukata juparuxa aparatupa kharsxapxatayna.
- 54. 54 Ukxaruxa, jani jiwañapataki, juch’usa mankiranakampi taqichaqata junurapxatayna. Ajanunxa mä nasa p’iyata mantaskim maysatxa mistuskaraki. Sinturchaqanxa maya juch’usa mankiraxa mantaski ukhamaraki maysatxa mistuski. Mä warmipaxa maysata qunkatt’ata, mayniraki maysata qunkatt’ata ukhama uñt’irinakpaxa Uspitalanxa uñjaniwayapxatayna. Ukhama taqichaqata mankirana junuratawa jani wawsa mayampi luriri ukhama irpsunxapxatayna. Jani pachaxa inamaya sarkiti, walja maranakawa mäkipawayxatayna. Ukkañkamaxa jupaxa wali suma amuyunakana, wali suma jaqïña amtanakana q’aymantxatayna. Nayra jani wali wachuqaña sarnaqatanakapxa q’ala armasxataynawa. Jupaxa wali suma jaqiruwa tukuwayxatayna. Kasarasiri jaqinakarusa wali suma iwxt’iri ukhamawa tukxatayna. Chiqasa jupaxa awkilïxchi, ukata jichha wayna tawaqunakaxa jani juparu uñt’apxkiti, ukata jupanakaru kusaya ixaskpachaxa. Ukata jupjama sumiru aljiri warmiwa utjatayna. Juparu uñt’ataynawa, chachaparusa uñt’arakitaynawa. Kuna janixa sumirirkama uñt’asipxiya. Uka warmiwa chachampi jaljtxatayna. Uka yatisaxa Panchu Qalluxa wali thithitayna. “¡Karaju! Jikiki, jikisïxa, tuqjapunïwa” sataynawa. Tuqjaña uruxa purinxataynawa. Mä uruwa uka warmiru uñjatayna. Panchu Qallu awkilixa aliqapuniwa uka warmiru
- 55. 55 tuqjañataki arktatayna. Qarita, samaqkiriki jikxatasaxa, ñakakiwa aruntatayna. Ukata satayna: –¡Chuy! Mama: kamisa uka t’aqhi chacharu ukhama jaytanukxatäxa… –¡Jä! ¿Kamsistasa? ¿Jumaxa khitïtasa, nayaru ukhama parliri? ¿Jumati q’uma jaqïxatata? Tikinata tunka warkunïsaxa tunka marminïxasa alisnukuyasiniri. Warmimana jilïri kullakaparusa wawachayiri. Pä warmini sumirirunaka taypinsa, jani p’inqani, sarnaqiri. Utamana Axlla Wasiru uñtata, kunaymana putunaka lurarasa, sumiriru yanapiri imillanaka, ukaru ikirayasa, sapa aruma maynimpi ikintiri. ¡Chhuy! Q’añu jaqixa q’uma jaqïxatayna! Panchu Qalluxa amukiwa uraqiru alintata sarawayxatayna. Janiwa uka warmixa chacharu jaytjkataynati, antisasa chachawa uka warmiru yaqhalayku kimsa wawanpacha apanukuwätayna. Janiwa ina maya kuti uñjasaki ukhamäpachawa sañäkiti, suma yatxatasawa parlaña. Sarnaqawisata suma amtasisa, wali amuyt’asisawa jaqirusa iwxaña. Ukatxa janipuniwa jaqi masisaruxa, kunäskpasa, k’umiñäkiti. Kuna k’umitasa nina wiyirirusa, maya khuysata thayt’anisa kutxatasiri. Jichhaxa jilata kullaka: Jumawa amuyt’xäta ¿Kunatsa jaqixa ukhama pantjastanxa? Janiwa nayra pachaxa k’arisiñasa jayrasiñasa lunthatasiñasa wachuqañasa utjirïkataynati. Jani
- 56. 56 warmimpi nuwasiñasa jaljtañasa utjirïkataynati. ¿Kunatsa pachaxa mayjt’awayxpacha? ¿Jani ukaxa jaqiti juchani, jani ukaxa pachapunicha qaritäxpacha? Akxaruxa jumawa arunita.
- 57. 57 Wali tuji jisk’a warmi Taqi jaqjamawa kasarasitayna. Kimsa wawanïpxataynawa. Jupaxa Pataka Amaya markankirïtaynawa. Aka pachana, jichha pachanakaxa, janipuni kunasa wiñayäkiti. Chachapampi jaljtxapxataynawa. Supaya chuyma laq’uxa janipuni ikkitixa. Uka jaqichataru supaya amuyuwa laq’untxatayna. Chachaxa mä quchalata inamurasxatayna, jupampiwa sarxatayna. Wawqi warmi masinakapampisa, tawaqupa nuwjirisa sararakitaynawa. Ukhama nuwjataxa uka quchalaxa juk’ampi kapricht’asxatayna, janiwa uka warmina chachaparu antutataña munkxataynati. Aka pachanaraki nuwasiñätayna, ukata pacharakiwa uka nuwasitsa qullirïtayna. Jaqixa, kunjama chikata supaya chuymanïkstansa, aski chuymaxa utjaskapuniraki. Ukata uka chachaxa, mä qawqha phaxsita, wawanakapataki pusi waranqa pä patakani qullqi warmiparu churatayna. Ukampiwa warmixa kimsa wawanakaparu isthapiyatayna ukhamaraki manq’arayatayna.
- 58. 58 Qhipha jayp’uxa, uka warmixa mä aski amuyuni chachampiwa uñt’asxatayna. Uka jaqixa Santa Cruz markata jutatayna. Maya purapata uñkatasxasakiwa munasxapxatayna. Ukata warmixa chachapana uka jalatayna. —Jichhaxa jumaraki wawanaka uywma, nayaxa mä chachampiwa uñt’asxtha, jupampiwa Santa Cruz marka sarxäxa— sataynawa. Chachaxa “iyawa” sasa kusisitawa wawanaka anaqasxatayna. Uka markanxa, jani armkaya wali suma munasisawa sarnaqapxatayna. Pä marawa ukhama wali munasisa sarnaqapxatayna. Ukatxa taqi kunasa yatisirikïchixaya, ukhamaraki tukusirikïchixaya, ukata ancha jachañaruwa purxapxatayna. Chachaxa warminïskataynawa. Uka warmipawa chachaparu –yaqhampi sarnaqatapa– ukhamaraki k’arisitapsa katjxatayna. Uka chachana warmipana kullakanakapa, jilanakapa ukhamaraki jaqinakapawa nuwjañataki jump’untxapxatayna. Jani mayampi panini sarnaqkiri jurayapxatayna. Santa Cruz markata wiñayataki warmixa markaparu sarxañapa jurayapxatayna. Ukhama jurasawa warmixa jakañapa qhispiyasinitayna. Ukhamawa wila jachkiri munasiñapxa jaytjaniwayxatayna. Warmixa q’ala chuymasa t’unjata ukhamawa sarawayxatayna. Ukhampachasa suni jach’a Markaru pä marata purxataynawa. Chachapasa jupata larusitaynawa.
- 59. 59 —Wawalaykuya jutxthxa— sataynawa. Utapanxa janiwa juparu wawanakapaxa uñkatañsa katuqañsa munkxapxataynati. —Irnaqiriwa sarthxa— sasawa qullqi wayaqapa waysusitayna, ukhamata mä qawqha wawanakapaxa taykaparu munthapisxatayna. Mä yuqapaxa, yaqha chachampi Santa Cruz markaru sarxatapatxa, janipuniwa taykaru uñjaña munkataynati. Asta jani arskayanakpuni taykaru tuqitayna. Phaxsinakasa maranakasa waljawa mäkipawayxatayna. Uka yuqapaxa kasarasxataynawa. Warmipaxa janiwa wali suma sarnaqiri jaqita jutatäkataynati. Uka warmixa yuqaparuxa yaqha waynampiwa sallqjawayxatayna. Yuqapaxa wali jachatayna, janipuniwa uka warmiru armaña munkataynati. Ukjakiwa taykapana t’aqhisitapa amuyatayna, ukata taykaparu chuymay! sasa juchapa p’amp’achxatayna. Warmixa muxsa achunaka wali kusa aljt’irïtaynawa. Uka qhiphatxa turiyirisa parlxayirisa waljaniwa uñstxatayna. Mä kimsawa juparuxa aliqapuni parlxayapxatayna. Jupaxa janiwa kuna ancha kust’ata warmipuni ukhamäkataynati. Aliqa, wali jiwitaki, jisk’a warmikïtaynawa. Mä chachaxa jupampi ikiñaru saraña wali munasaxa, mä walkiri yä alarapisa churaña amtatayna. Warmixa mä pulliririya tintaruwa uka chachampi
- 60. 60 saratayna. Ukana maya maypini pulliranaka uñachayasitayna, janiwa jupatakixa pulliraxa utjkataynati. Utjaskchïnsa janiwa munkataynati, tintanisa thithxataynawa. Yaqha tinta sarapxatayna, janirakikiwa pulliraxa jupatakjama utjkataynati, utjaskchïnsa jupaxa janiwa ukhamaki churäsiña munkataynati. Chiqasa jani muniritakixa kamisaraki utjxanixa, ¿janicha? Mä tinta sarapxarakkitayna, ukana ukhamarakkiwa pulliraxa jupataki janiwa utjkataynati. Mä tinta sarapxarakkitayna janirakiwa utjkataynati. Q’ala tintanaka, pullira jiskhkämi, tuktapxatayna. Janiwa jupatakjama, chuymaparu purkiri, pulliraxa utjkataynati. Ukata chachaxa wasitata jiskht’xatayna ¿Kuna kasta pullirpinsa munxta? —Nayaxa wali kuspini munthxa, jani jikkaya, jumata wiñaya amtaskaya munthxa— sataynawa. —Kunpinsa alayasiña munta? —Nayaxa phamillanakama uñstayitasma, uka munthxa—, sataynawa. Uka sataxa chachaxa lapx! Janiwa kamacht’añsa yatkxataynati, jupaxa warminïskataynawa, ukata warmiru jani phamillapa uñstayaña munkataynati. Ukhamata jupampixa janiwa mayampsa parlxapxkataynati. Juparu arknaqirixa uñstakipunchi, kunjamtsa juparuxa uñjapxapunchi. Yaqha chuphiruxa jupampi pasiyt’iri saraña wali munatayna. Sapa kutiwa, jupampi pasiyt’iri sarasa, umayasa, ikiñaru irpxañataki achikatayna.
- 61. 61 Mä alwawa jupaxa kalli mistuñataki wali wakiyasitayna. Wali kusa, phistaru thuqhuri sarañatakjama isthapisitayna. Jupaxa janiwa kuna phunchhawirusa sarkataynati, jani ukaxa muxsa achunaka alirikiwa ukhama isthapita saraskatayna. Ukana walja muxsa achunaka mä chaqaru mä chaqaru alaratayna. Ukhama alaraña tukuyataynawa. Ukata taksi, muxsa achunaka apxañataki, thaqhiri saratayna. Ukäkana uka pasiyiri saña achikasiri chuphiruxa sayaskatayna. —Kamisaki chachitu, jichhakuchapï pasiyiri kawksa sarsnaxa, sarañäni!— sataynawa. —¿Jichha? Janiwa! —¡Kunjama!? “Pasiyiri sarañäni” sasarakisa achikasistaxa— sasawa kulirasitayna. —Jichhaxa janiwa, janipuniwa— sasaxa wulsiku thaqhasitayna, ukata patakaki qullqi iqsusitayna. —Pataka qullqinikïthwa, akampixa janiwa kawkirusa sarksnati. —Janiwa yatkthti, “pasiyiri kunaratusa sarakiñäniwa” sistawa, jichhaxa pasiyiri sarañataki wakicht’atawa jutha— sataynawa.
- 62. 62 —¡Ay! Aka taqi ch’amaxa yuqalla wawäñaxa, kunataksa mamajaxa yuqalla wawachaspachïtu!— sasakiwa chachaxa ñik’uta mithasitayna. —¡Aä! Janiwa yatkthti. Jumawa “pasiyiri sarañäni…” sistaxa, ukata nayaxa wali kusisita jumampi pasiyiri sarañataki jutthxa! —Jichhaxa janiwa, mirä, yaqha uruki pasiyiri sarañäni, …— sasawa, chachaxa achikasitayna. — Ukhamaxa ukhamächiniya. Ukhamaxa muxsa achu alatanakaja tampunakata apthapiniñäni— sataynawa. Ukata chachaxa sisxatayna. —Jumaxa janiwa pasiyiri amtanïkatätati ¿janicha?! —Chiqa ukhamawa, jumaxa “iyawa, pasiyiri sarañäni” sitasmaya nayaxaya jumaru “janiki sarkañäniti” sasa achikaskirismänxa! Ujkatxa janiwa mayampsa warmixa uka chachampi parlañsa munkxataynati. Jichhaxa, jilata kullaka, jumawa akxaru kimsïri chacha ukatxa phuqhcht’xäta.
- 63. 63 Waphurina yuqapa Luratamatjama taripatäyätawa, siwa. Ukaxa chiqawa, ancha laruñaxa, ancha jachañatakiwa, ancha jachañasa ancha laruñatakiwa, sapxiwa. Ancha laruñasa jachañasa walïkiti, uka paya ch’ama chikayasa sarnaqañakiwa wali askïtayna. Jaqiru ancha sawkasiñasa walïkiti, jani sawkasiñasa walïkarakiti. Aka jakañanxa, jaqiru thanqhañasa janiwa walïkiti ukhamaraki jaqiru ancha q’ayachañasa, taqi kunasa ja ni jilanchjasa sarnaqañakiwa askïtaynawa. Sumana jaqi masimampi sarnaqaña munstaxa, ukata ukhamarjama sarnaqstaxa kusätawa, ukata jumaki jaqina yäpa, kunanakapsa, qullqinakapsa, kunapsa aparaskstaxa janjamakiwa wali sarnaqktati, ukata uka aynsa phuqhaskätawa. Mä jaqiwa khaysa Wat’aqata quta iranana utjatayna. Waphuri Qhipi satätaynawa. Jupaxa jani warmi lup’isaxa janipuniwa inaki sartirïkataynati. Warmikpini kawkhansa, taqitsa inampi, uñanaqt’askirïtayna. Tatapapiniwa ukhamätapa… Niya jach’atansa, wali janchini jaqi, ch’iyara wila ajanuni, ukxaruxa jach’a k’umu nasani, nayrapaxa khuchhi
- 64. 64 nayrjama chhaqhantata, arupaxa wali ch’amanjama, ukhama jani yäqasirjama jaqïtaynawa. Waphurixa uka qulluna awatirinaka ukawjanaka saratayna, ukana mä jichha jaqichasita jisk’a p’isla warmiwa iwija awatiskatayna. Jupaxa ñatitpacha, jiwa uñtani warmikïtaynawa, chachapaxa ukhama jisk’atañaraki, ukata ajanuxa ukhama ñaturaki, ukhama jani yäqañjama jaqinakawa kasarasipxatayna. Uka warmiru Waphurixa qulluna jikxatatayna, parlxayt’atayna, turiyt’atayna, sawkxayt’atayna. Warmixa janipuniwa lar’arapkataynasa, sustukiwa jaltawayxatayna. Ukata Waphurixa katjasina waynuqatayna, ukaru ch’amampikiwa waphuri jathachasiwayatayna. Warmixa utaru purisaxa janiwa arsuskataynati. Ukata kimsaqallqu phaxsitxa waphuri qalluxa yurxataynawa. Uka chacha warmixa waphuri qallxa wawapjamaki uywasiskapxatayna. Wawaxa waphuri ukata ch’iyara ajanuni, jach’a k’umu nasani ukxaruxa mä ch’iyara sirk’ini ukhamäxataynawa. Waphuri qalluxa iskuylaruwa sarxatayna, ukana yuqallaxa imillanakata jani jikiqtatakiwa sarnaqt’irïtayna. Qhipha maranakaxa imillanakaki arknaqt’askirïtayna, imillanaka yatichirimpi jawq’ayaskaraki, ukatsa janipuniwa wankataynati, jayp’unakaxa, iskuyla anamuchutatxa, imillanakana qhiphapa sarawayxirïtayna. Waphurina yuqapaxa waynäxasaxa yatichiritaki yatiqiriwa sarantxatayna. Ukana pusi marata yatichiritaki yatintaskatayna.
- 65. 65 Uka qhipha maraxa Warisatat yatichaña yaqha jisk’a iskuylanaka yanañapatakiwa, pä tunkata pä tunkata uka iskuylanakaru Jach’a Jilïri Yatichiri jaytayanitayna. Waphurina yuqapxa, mayni yatichiritaki yatiqirinakampi chika, juk’ampi yatichaña yanañapataki, Qhurumata tayka iskuylaruwa jaytantanipxatayna. Uka urunakaxa, uka Tayka Iskuylanxa mä yatichiriwa urupa uruyasiñataki wakiyasitayna. Uka yatichaña yatiqirinakaxa janisa machapxañapäkchinxa, muna jani munawa, jani ukhamaki uñanukuña munasaxa, yatichaña yatiqirinakaru jawillapxatayna. Uka jayp’uxa machantasaxa wali thuqht’apxatayna, arumaruxa Waphurina Yuqapaxa, mä yatichiri tawaqpacha, sapjtata warmiruwa “iyawa” sayxatayna. Waphurina Yuqapaxa anqaruwa irpsutayna, uka ch’amaka uta qhiphäxana, mä ratukiwa lurjaniwätayna. Warmixa munaskakitayna, utajaru ikiri sarxañäni sataynawa, Waphurina Yuqapaxa janiwa munkataynati. Warmixa janirakiwa antutaña munkataynati, ukata jisxatayna: –¡Jani utajaru saraña munkstaxa, waynaqxituwa sasawa q’asäxa!– sataynawa, maynixa janiwa yäqkataynati. –¡Munasaxa q’asaskakim!– sataynawa. Ukhamata warmixa jupata katuntasitawa kawkhanti umaraskapxäna ukakama arkantxatayna. Ukanxa warmiru uñt’apxataynawa, ukhampini
- 66. 66 chachanaka utaparu sapa phistana irpasiskirxa, ukata janiwa arusitapa yäqkapxataynati… Qhipha simanaxa, ukhama yatichaña yankasa yankasa, yatichkasa yatichkasa, mä iskuyla imillaruwa jay’uxa arkxaruwayxatayna, uka aynacha jawirana waynaqxatayna. Imillaxa axsarañata janiwa arsuskataynati. Uka mara tukuxa machaqa yatichirita mistuwayxatayna, täta markapana Tatiurjama katuqapxatayna. Qhipha maraxa yatichirita irnaqxatayna, ukanxa jach’a iskuyla imillanakxa janipuniwa ukhamaki uñjirïkataynati. Mayana katjayasxatayna, mayana katjayasxatayna, ukata janiwa yatichirïkxataynati. Taqpacha warminakasa jupankaspa ukhama amuyasirïtayna. Ukatxa Pata Markana pulisiyata mant’xatayna, ukanxa ukhamarakikiwa, katuntata warmi nakaruxa, lurjaskirïtayna. Ukhamtxa qhincha usu aptasxatayna, wanthi usxa janiwa qullasiña yatkxataynati. Juparuxa ukhamaraki ch’ina nawnata jununtasa khuchjama q’asäpxarakitayna. Qhipha maraxa wasitata, niya armasxapxiti sirjama, yatichawiru kutt’awayxatayna, ch’atirinakapasa juparu juchachirinakasa janiwa ukakxataynati. Niya awkilpachasa, warmiru lurjañakatxa, alawasisa sarnaqkakitaynawa. Ukhamaruwa mänxa katjasa karsilt’xapxatayna, jichhaxa ukana katt’asita sapa aruma warariski, siwa.
- 67. 67 Aski chuymani warmisita Sapa jaqiwa sarnaqäwini. Sapa mayniwa jupana sarnaqatapata wali amtani, jupakiwa kunjamsa aka jakañxa pachanxa sarnaqawayi, ukxa yati. Yaqhipaxa yatiyasipxiwa, yaqhaparaki uka sarnaqatapxa imt’asipxarakiwa. Yaqhipaxa maya umantasxi ukjanakaxa jacht’asisawa sarnaqäwipata amtasisa parlt’apxaraki. Yaqhipaxa larusisasa wali parlt’apxaraki, jaqixa janiwa ina khuskha amuyunïktanti, sapa mayniwa wali yatiñani. Jichhaxa mä Uma Suyunkiri tawaqu warmita parlt’añäni. Jupaxa larusisawa sarnaqatapa parlt’arakitayna. Aski chuymani warmisitaxa, munata waynampi, istansyapana jaqichasxataynawa. Juparuxa jiwa uñtt’aniki tawaqüpanxa, chachapana jilïri achachi jilapawa waynaqjxatayna. Ukatxa ukxa chachaparu laqawa yatiyatayna. Chachapaxa juparukiwa nuwjxatayna. Ukhama nuwataxa jupaxa jacht’asisa jach’a marakaruwa k’ithasiwayxatayna.
- 68. 68 Jach’a markaru purisinxa, janiwa kuna lurt’añsa, yatkxataynati. Inawa kunansa irnaqaña munaskatayna. Jupaxa aylluna wali irnaqt’ri jichüsaxa, wali q’apha warmïtaynawa. Ukata manq’a phayata luqtirita irnaqaña qalltatayna. Ukhama irnaqkasaxa mä waynampiwa uñt’asxatayna. Uka waynampiwa utaparu sarxatayna. Jiththapitakiwa mä qawqha mara sarnaqapxatayna. Uka maranakaxa janiwa wawa jikipxkataynati. Chachaxa wali wawanïña munatayna. Janiwa kawkïri jani walïtapsa yatisipxkataynati. Chachjamakiwa jani wawanïñataki usutätapa, ukatsa warmirukiwa jani wawanïña jucha jaqupxatayna. Mä uruxa, warmixa, wawqi masinakaruwa jiskhxatasxatayna. Jupanakawa amuyt’ayapxatayna. –Nayaxa ukhama jani wawachirita uñt’atarakiyäthwa, ukata naya mä yatirina uka sartha. Jupawa suma amuyt’ayxitu– sataynawa, maynixa pachparaki satayna. –Nayaxa ukhamarakiki, jani wawanïpana tuqipxitäna, ukata uka pachpa yatirina uka sartha, ukata jichhaxa wawanïxtha– sarakitaynawa. Ukata mä uruxa uka yatirina uka, uka warmixa, sarantawayatayna. Jiskht’asa sikht’asa uka yatirina uka puritaynawa. Ukana yatiriru, jani wawanïritapa, ukata wanïñataki qullayasiña, yatiyasitayna. Yatiri wali warmiru jiskht’atayna.
- 69. 69 –¿Kunärsasa phaxsi wilamaxa saraqasktamxa?– sataynawa. –Pasiri simänawa, jayata jayata wilaxa saraqitu– sataynawa. Ukata yatirixa wali amuyt’ayatayna… –Chachamawa jani wawanïñataki usutäpacha, Jumaxa walikïsktawa, ukata uka yatiñatakixa, nayampiwa ikiñaru mantañama, ukata wawanikïxätawa, ukata uka wawaxa chachamamkaspasa ukhamaki uñstayxañama– sataynawa. Warmixa, juk’ampi arsuñapataki pächasirjama parlt’askakitaynawa. Ukata yatirixa arsusxatayna… –Nayawa uka wawqi masimarusa wawaniptaythxa, nayawa Maynirusa wawachaythxa, nayawa, uka mayni Jusipita tawaqurusa wawaniptaytxa…– sataynawa. Jupaxa wali sustjasxatayna, ukaspitawa jalsuniwayxatayna. Ukata janipuniwa mayampsa uka yatirina ukaru kut’kxataynati. Ukhamäxïpana uka chachapatsa saraqawayxataynawa. Ukata mä waynampirakiwa uñt’asxatayna, jupatakiwa mä yuqalla wawa wawacht’arapitayna… Jichhaxa aka kuyntuxa akata qhiphana tukuyxani, …ukhamaxa suyt’añäni.
- 70. 70
- 71. 71 Yatiri jawq’asa alisirinaka Mä waynampi tawaqumpiwa, wali munasisa, jaqichasxapxatayna. Jaqichasiñlaykuxa awki taykaruxa “munastanwa”, sañakïchixaya. Ukhama sasawa jupanakaxa laqaki, awki taykanakaru iyawa sayasa, jaqichasxapxatayna. Mä wawanïpxataynawa. Chachaxa, wali kust’ata chula warminïkasasa, warmisa wawasa amtämawa, achala asnjama mä yaqha chulana qhiphapa sarawxatayna. Uka chulampiwa mitintasxatayna, jaya markaruwa sarawayxapxatayna. Chachana warmipaxa inamayakiwa jiskhinaqasa thaqhatayna. Ukata mä warminakaxa amuyt’ayapxatayna: “Mä yatirimpi ajayupa jawst’ayma, ukata kayupata kayuniwa purinxani”, sasa. Waljaniwa ukhama, uka llakita warmiru, chuymachapxatayna. Mamaparusa, jisk’a imilläkana ukjaxa, yatirimpi qullayasirpini uñjirïtayna. Jupasa yatiriru wali yäqirïtayna. Pachaxa jani inamayaki jalkiti. Taqi kunasa pachatjama k’achatjama mayjt’ayatätaynawa. Nayra pachasa yatirinakaxa wali kusa, jani ñanqha chuymani, jaqinakäskchïnxa, jichhaxa janikiwa ukhamäkxataynati. Nayra pachaxa markanakasa jisk’akïtaynawa. Iskuyla taqitakisa utjawayxi, ukjata aksaruwa
- 72. 72 markanakaxa jach’aptawayxatayna. Yatichirinakawa jaqinakaru q’ara sartañaru yatichsuwayxatayna. Ukjata jach’a markanakaxa juk’ampi jach’a markanakaru tukuwayxatayna. Mä ayllunxa jaqipura munasiñansa tumpasiñansa qamchïyätanxa, jichhaxa uka jach’a markanaka jaqixa jani uñt’asisawa qamxapxi. Kunaymani jaqinakawa uka jach’a markanakaru taqichaqata purintatayna. Uka jach’a markanakanxa janiwa jaqipura yäqasiñasa utjkxataynati. K’arisiña, jayrasiña, lunthatasiñakiwa utjawayxatayna. Llunk’usiña, sallqjasiña, jaqi jiwaña ukhamakiwa uñstawayxatayna. Mä kasta jaqinakakiwa markana qullqinakapsa lunthatsuskapxatayna. Ukhamatxa marka jaqitakixa janiwa irnaqañasa utjkxataynati. Ukata lunthatasa juk’ampi mirantxatayna. Jani kuna irnaqaña utjkïpanxa, jiwasa jaqinakaxa jaya yaqha markanakaruwa irnaqaña thaqhasisa sarawayxapxatayna. Yaqhipha jiwasa jaqixa, khiti ina jaqisa, qulläna jaqïsaxa, uka qullaña amuyasaxa, qullirita, yatirita sarnaqxakitaynawa. Jichhaxa ukhama akatjamata yatirita sarnaqirixa waljaniwa utjxatayna. Ukata uka chacha irparayasiri warmisa, ukhama sallqa yatiriruwa wakt’atayna. Warmixa walpuni mä yatiri thaqhtatayna. Yatirinakaxa waljawa, larama karpaninaka, kiyuskituninaka ukhama utjatayna. Ukana yatirinakaxa: “nayacha yanaptäma”, “naya uñxatt’arapïma”, “naya qullaqt’äma” sasa arsuranipxtayna. Ukana mayni yatirimpi warmixa parlt’awayatayna.
- 73. 73 Uka yatirixa, qhipha jayp’uxa, warmina utaparu qullaqiri purintakitaynawa. Yatirixa, utaru purisaxa, laqakiwa kuna alatanaksa warmiru mayitayna. —Mama, uka alatanaka apanisma— sataynawa. Warmixa laqakiwa uka misa alatanaka churatayna. —Mama, k’ullunaka anqaru, phichht’añataki, apnuqt’anïta— sataynawa. —Iyaw! — sasa, warmixa laqawa k’ullunaka uta anqaru apnuqanitayna. Ukkañkamaxa yatirixa misanaka wakiyañsa k’achata qallantakitaynawa. —Mama, jichhaxa uta taypiru mä kullchuna apnuqt’äta, ukaru ikiña jannuqt’asa mä janq’u sawana jant’akt’äta—, sataynawa, warmixa laqawa ukxa apnuqatayna. Ukkañkamaxa arumäxataynawa, ukata misa muxsa yänaka, janq’u papila jannuqataru sutinaka aytasa aytasa apxatt’apxatayna. Ukhama apxatañkamaxa niyawa chika arumäxatayna, ukata misa ninaru pchht’iri uta anqaru mistuwäpxatayna. Ukana yatirixa alkulampi warasa warasa nina k’ulluru katusiyasa misa pasayaskatayna. Ukata warmiru satayna: —Jichhaxa jumaxa utaru mantxma! Ukana q’alanchsusïtawa, tayka wawacha mayaki, uka sawana
- 74. 74 jant’akutaruwa winkt’äta, ukaruwa mantanisa ajayu chinkatawayäma—, sataynawa. — Iyaw!— sasa, warmixa laqakiwa utaru jalantawayasa isinaka thatharasitayna, ukata uka sawana jant’akutaru winkt’atayna. Ukaruwa yatirixa mantanisa pantaluna alliqasitayna, isinakapa apsurasitayna. Warmiru uka sawana jant’akuta patana winkuskiri warmiru liwxatakitaynawa. Warmixa sustu q’asasisapuniwa llusksuwayasa uta anqana arnaqasitayna. Ukata inkilinunakaxa misturanisa lawna jawq’kämi uka sallqa yatiri q’alanchpacha alisxapxatayna. Akhama kuyntuxa waljawa utjpacha. Jumaxa ukhamanaka yatstaxa, inacha yatiyapxitäta.
- 75. 75 Félix Layme Pairumani Doctor Honoris Causa, UCB/2005 Premio Mundial: Hiroshima Foundation for peace and culture, Stockolm, January 1998. “Por su labor en pro de la equidad lingüística, rescate de la lengua aymara, por sus esfuerzos pioneros para transformar los postulados del plurilingüismo en una realidad cotidiana y por apoyar a la conservación de su legado cultural”. • Catedrático de Lengua y Cultura Aymara de la Universidad Católica Boliviana (1984 al presente). • Ex-Docente de la Lengua Aymara de la UMSA, La Paz, 1983-1988. • Investigador del Instituto Nacional de Estudios Lingüísticos (INEL) del entonces IBC, 1983 -1989. • Fundador y Director del Suplemento Trilingüe “Kimsa Pacha” del periódico “La Prensa”. • Encargado del suplemento de lenguas indígenas “Jayma” en el Matutino Católico “Presencia”, (2000- 2001). • Técnico del Proyecto de Educación Intercultural y Bilingüe (EIB) Convenio MEC/UNICEF, 1989-1992. • Autor de más de una treintena de libros en lengua aymara y castellano, entre ellos de literatura e instrumentos lingüísticos, publicados por el Ministerio de Educación y el Unicef. • Asistió a varios eventos internacionales: Estocolmo-Suecia (1998). Berlín-Alemania (1992). Amsterdam-Holanda (1988). París- Francia (1984). • Profesor: Egresado de Warisata 1971. • Secundaria en Colegio Nacional “Gualberto Villarroel” y Tiwanaku. • Formación autodidacta. Nacido en 1949, en Titïri del cantón Jesús de Machaca, Provincia Ingavi-La Paz. www.aymara.ucb.edu.bo [email protected]
- 76. 76